Główne zagadnienia filozofii
- Byt-istnienie-bycie-stawanie się skierowane w przyszłość oraz niebyt-nieistnienie (ontologia, metafizyka).
Metafizyka immanentystyczna przyczyny i zasady umieszcza w świecie rozumianym jako przyroda (naturalizm) jako konfiguracje obiektów elementarnych na przykład atomów i cząstek (korporeizm) lub jako proces (dynamizm, ewolucjonizm). Metafizyka transcendentalistyczna przyczyny i zasady bytu umieszcza poza światem widzialnym (religie, platonizm).
Niebyt jest pojęciem pustym, które nie ma desygnatów w rzeczywistości (Parmenides), wolnością od bytowania (buddyzm) lub naturalnym dopełnieniem i drugą stroną bytu (Nishida Kitaro).
- Istota bytu i rzeczy.
Może być rozumiana jako niezmienny fundament (essentia) bytu i każdej konkretnej, indywidualnej rzeczy (Platon, Arystoteles, Spinoza, do istoty można dotrzeć przez abstrakcję) jako przedmiot definicji, czyli quidditas i dotyczy wtedy całego wyróżnionego gatunku rzeczy (idealizm epistemologiczny, nominalizm, konwencjonalizm) lub też jako elementarna, nieredukowalna jednostkowość realizowana od nowa w każdej zaistniałej rzeczy (Duns Scotus).
Na rzecz (przedmiot) składają się cechy konstytutywne decydujące o gatunkowej specyfice tej rzeczy, cechy konsekutywne, czyli drugorzędne wynikające z cech konstytutywnych, oraz cechy przypadłościowe - nieistotne i dodatkowe (Arystoteles).
- Jedność lub wielość bytów.
Byt jest jednolitą całością (monizm), składa się z dwóch dopełniających się elementów (dualizm) lub wielu elementów czy nawet światów (pluralizm).
- Prawidłowość, regularność, porządek i chaos, przypadek, determinizm i indeterminizm.
Aspekt obiektywny: materia (materializm, naturalizm, metafizyka indukcyjna uogólniająca nauki szczegółowe, metafizyka aksjomatyczna zbudowana jako konstrukt logiczny niezależny od innych nauk, metafizyka konstrukcjonistyczna budująca uniwersalne systemy filozoficzne). Byt jest definiowany poprzez abstrakcję treściową (Platon, Arystoteles), abstrakcję zakresową (drzewko Porfiriusza) lub separację (Tomasz z Akwinu).
Aspekt subiektywny: materia i duch (personalizm, spirytualizm, maja, solipsyzm, mistycyzm, irracjonalna metafizyka intuicyjna). Byt jest definiowany intuicyjnie.
Aspekt intersubiektywny: rytuał, sacrum, bóstwo, mit (historyzm, teizm, teologia, metafizyka deskryptywna opisująca i analizująca wyłącznie historyczny rozwój idei w poszczególnych naukach i filozofiach).
- Materia i poziomy (hierarchia) organizacji materii: integron, struktura, funkcja, całość i część (integracjonizm, strukturalizm, funkcjonalizm, systemowość).
Aspekt obiektywny: masa, ciężar, nieprzenikliwość, rozciągłość (empiryzm, operacjonizm, fizykalizm metodologiczny).
Aspekt subiektywny: indywidualna percepcja i pojmowanie materii (sensualizm, racjonalizm).
Aspekt intersubiektywny: społecznie akceptowana koncepcja materii (konwencjonalizm, utylitaryzm, pragmatyzm).
- Czasoprzestrzeń, przestrzeń i czas, nieskończoność (infinityzm) i ograniczoność (finityzm), ilość i jakość: wieczność, początek i koniec świata.
Aspekt obiektywny: znormalizowany pomiar (empiryzm, racjonalizm, operacjonizm).
Aspekt subiektywny: indywidualna, niepowtarzalna percepcja (sensualizm, emocjonalizm).
Aspekt intersubiektywny: społeczna przestrzeń i czas mierzone zwyczajem i rytuałem, horyzont geograficzny, historia (konwencjonalizm, utylitaryzm).
- Energia, ruch i spoczynek.
Aspekt obiektywny: pole, fale, siła (materializm, empiryzm, racjonalizm, scjentyzm, dynamizm).
Aspekt subiektywny: indywidualna percepcja energii i ruchu, fizjologia, psychologia (wolicjonalizm, personalizm).
Aspekt intersubiektywny: funkcjonowanie społeczeństwa, ekonomia, technika, praca, polityka (pragmatyzm).
- Rozwój i ewolucja (ewolucjonizm), kierunkowość i celowość (teleonomia, finalizm), postęp.
Aspekt obiektywny: dzieje wszechświata, poziomy organizacji materii (materializm, emergentyzm, systemowość, modele w rodzaju automatów komórkowych i gry w życie).
Aspekt subiektywny: indywidualne losy osobnika (psychologizm, behawioryzm, egzystencjalizm).
Aspekt intersubiektywny: losy społeczeństwa, tradycja, mit, religia (historyzm, fideizm, kreacjonizm).
- Życie.
Aspekt obiektywny: procesy organiczne oparte na prawidłowościach materii (naturalizm, emergentyzm, systemowość).
Aspekt subiektywny: osobnik, jednostkowy organizm (emocjonalizm, witalizm).
Aspekt intersubiektywny: grupa osobników (behawioryzm).
- Świadomość.
Aspekt obiektywny: twór procesów biologicznych (biologizm) i materialnych (naturalizm, fizykalizm psychologiczny).
Aspekt subiektywny: samoświadomość jednostki, osoba (psychologizm, indywidualizm, emocjonalizm, solipsyzm).
Aspekt intersubiektywny: świadomość i tożsamość społeczna, patriotyzm (socjologizm, historyzm).
- Poznanie, wiedza i prawda. Poznawalność świata i granice poznania, agnostycyzm i obszary niepoznane: pojęcia, nazwy i obiekty poznania, desygnacja, abstrakcja i hipostazy.
Aspekt obiektywny: nauka, filozofia (racjonalizm, empiryzm, scjentyzm, realizm poznawczy).
Aspekt subiektywny: indywidualne doświadczenie, światopogląd (psychologizm, idealizm poznawczy, asocjacje, irracjonalizm).
Aspekt intersubiektywny: konwencja, ideologia, etyka, prawo (socjologizm).
- Hierarchia wartości, dobro i zło, problem obiektywnego istnienia wartości, pytanie o nihilizm.
Aspekt obiektywny: nauka, filozofia (racjonalizm, scjentyzm, ewolucjonizm).
Aspekt subiektywny: moralność, uczciwość (emocjonalizm, indywidualizm, elitaryzm, estetyzm, mistycyzm).
Aspekt intersubiektywny: etyka, prawo, ideologia, religia, tradycja, sprawiedliwość (konwencjonalizm, pragmatyzm, legalizm, patriotyzm).