Subiektywny aspekt człowieka - nieświadomość, sen, emocje, uczucia, odruchy instynktowne
Swoją sytuację człowiek określa na podstawie informacji zewnętrznych (egzogennych) związanych z otoczeniem i świadomością oraz wewnętrznych (endogennych) odnoszących się głównie do stanu fizjologii i w dużej części nieuświadamianych. Procesy przetwarzania informacji w mózgu opierają się na przepływie impulsów elektrycznych, co oznacza, że powstają fale elektromagnetyczne, a ich częstotliwość jest charakterystyczna dla różnych funkcji mózgu.
Fale delta δ o częstotliwości do 4 Hz odpowiadają czynnościom nieświadomym, które są związane z automatycznymi procesami fizjologicznymi, na przykład z trawieniem. Fale delta są typowe dla 3. i 4. stadium snu NREM bez marzeń sennych, co oznacza czas wypoczynku. Szczególnie intensywne są u niemowląt i małych dzieci.
Fale theta ϴ o częstotliwości ok. 4-8 Hz występują w stanach hipnotycznych, w transie i podczas medytacji czyli świadomego wyciszenia i koncentracji na własnych odczuciach. Poza tym fale theta powstają w czołowych płatach mózgowych w trakcie procesów poznawczych, zwłaszcza intuicyjnych, i zapamiętywania. Występują też w 1. i 2. stadium płytkiego snu NREM.
Fale alfa α o częstotliwości ok. 8-12 Hz oraz amplitudzie 30-100 μV występują w stanach relaksu, głębokiej zadumy, ograniczenia bodźców (zwłaszcza wzrokowych) i braku czynności poznawczych. Wiążą się z kreatywnością i pojawianiem się nowych pomysłów. Za mało fal alfa oznacza obniżenie nastroju aż do depresji.
Fale beta β o częstotliwości ok. 12-30 Hz i amplitudzie poniżej 30 μV są związane z odbieraniem bodźców ze świata zewnętrznego, emocjami, koncentracją i stresem.
Fale gamma γ o częstotliwości ok. 30 -100 Hz pojawiają się w trakcie logicznych procesów poznawczych, kojarzenia różnych danych i uczenia się czyli przyjmowania nowych informacji.
Nieświadomość - procesy zachodzące poza obszarem dostępnym zmysłowej obserwacji, które wymykają się rozumowej analizie i w normalnych warunkach nie podlegają woli. Przytłaczająca większość procesów psychicznych przebiega w sferze nieświadomości, w najstarszych obszarach mózgu pod relatywnie niewielką częścią kory mózgu odpowiedzialną za świadomość. Domeną nieświadomości są procesy biologiczne, sen, instynkty, afekty i odruchy jako uwarunkowane genetycznie, dziedziczne wzorce zachowań. Stan psychiki wpływa więc na procesy biologiczne, co jest obserwowane jako sugestia. Stąd efekt nocebo - przekonanie, że coś zmienia mój stan zdrowia doprowadza do faktycznej zmiany procesów fizjologicznych. Podobny jest efekt placebo - przekonanie, że biorę skuteczny lek poprawia moje zdrowie, chociaż to co uważam za lek wcale lekiem nie jest.
Z drugiej strony nieświadomość jest emocjonalnym sposobem postrzegania świata, gdzie nie liczą się racjonalność i logika. Pojawia się synchroniczność zamiast dających się zweryfikować związków przyczynowo-skutkowych, które mają charakter czasowy, gdzie przyczyna zjawiska jest wcześniejsza od skutku. W nieświadomości zaś nie obowiązuje następstwo czasowe, więc pojęcia przyczyny i skutku również tracą sens. Zjawiska niezależne, których nie da się ze sobą połączyć mogą być zestawiane niemal dowolnie, jeżeli człowiek zechce dostrzec w nich elementy wspólne, w jakiś sposób wzajemnie podobne lub analogiczne, występujące w określonym czasie, miejscu lub okolicznościach. Takie koincydencje można uznać za przypadkową zbieżność bez znaczenia, lecz mimo to człowiek doszukuje się w nich sensu, interpretując rzeczywistość w kategoriach znaków, symboli i alegorii, co jest charakterystyczne dla mistyki, magii czy religii. Synchroniczność bywa podstawą prekognicji i zwykle jest częścią sztuk dywinacyjnych czyli wróżenia i jasnowidzenia.
Sen - powtarzający się cyklicznie stan czynnościowy centralnego układu nerwowego czyli mózgu, kiedy zostaje wyłączona świadomość i aktywność fizyczna. Sen służy regeneracji mózgu i uporządkowaniu informacji, które mózg zebrał w stanie czuwania czyli świadomego funkcjonowania. Człowiek śpi w rytmie dobowym, który w warunkach naturalnych jest określany przez ilość światła słonecznego i długość dnia.
Śpiący człowiek przechodzi kilka faz snu, które powtarzają się cyklicznie.
Faza NREM (od angielskiego Non Rapid Eye Movement) trwa ok. 80-100 minut, a charakteryzuje ją stopniowy zanik fal mózgowych beta β o wysokiej amplitudzie związanych z procesami emocjonalnymi.
1. stadium NREM - sprzyjające relaksowi fale mózgowe alfa α zanikają, ustępując falom theta ϴ i mózg stopniowo odcina się od bodźców zewnętrznych.
2. stadium NREM - dominują spokojne fale theta ϴ o niskiej częstotliwości, brak reakcji na bodźce zewnętrzne.
3. stadium NREM - fale delta δ o bardzo niskiej częstotliwości stanowią coraz większy procent wszystkich fal mózgowych, chociaż jeszcze nie dominują.
4. stadium NREM - dominują fale delta δ, przekraczając 50% wszystkich fal mózgowych. Sen jest głęboki i zwykle bez marzeń sennych.
Faza REM (Rapid Eye Movement) występuje po NREM i trwa zwykle kilkanaście minut. Tę fazę snu charakteryzuje duża aktywność mózgu, co przejawia się w szybkich ruchach gałek ocznych. W tym czasie też występują marzenia senne. Ciało zaś pozostaje na ogół bez ruchu, ponieważ most (tylna część mózgu) przerywa komunikację między mózgiem i mięśniami.
Po REM mózg znowu wkracza w fazę NREM. Cykl NREM-REM powtarza się kilkakrotnie w ciągu jednego snu (jednej nocy).
Emocje są związane z ewolucyjnie starszymi ośrodkami mózgu w rdzeniu przedłużonym, móżdżku, śródmózgowiu, wzgórzach i ciałach migdałowatych. Takie umiejscowienie emocji sprzyja ich korelacji ze stanem fizjologicznym organizmu. Emocje bowiem to związane z fizjologią i częściowo ze sferą nieświadomości krótkotrwałe stany psychiki, przy czym emocje bywają pozytywne, akceptujące zaistniałą sytuację lub negatywne, kiedy człowiek nie godzi się na stan obecny.
Według Paula Ekmana można wyodrębnić kilka podstawowych emocji, które są uniwersalne dla człowieka bez względu na kulturę i epokę historyczną.
Radość, zadowolenie - wiąże się z dobrym stanem zdrowia, z osiągnięciem określonego celu czyli sukcesem, szczególnie w wymiarze społecznym.
Smutek - jest negatywną emocją związaną ze stresem, na przykład w rezultacie złego stanu zdrowia lub poniesionej klęski.
Strach - to negatywna reakcja na zagrożenie czyli na mocny stres, oznaczająca chęć uniknięcia groźnej sytuacji.
Gniew - aktywna i agresywna niezgoda na niepożądaną stresującą sytuację.
Wstręt - jest negatywną, lecz nieagresywną i raczej bierną odpowiedzią na niepożądaną sytuację.
W sprzyjających okolicznościach wyjątkowo intensywne emocje mogą się rozwinąć w swoje mocniejsze odpowiedniki. W ten sposób radość przekształca się w ekstazę, czego przykładem mogą być religijne uniesienia mistyków lub uwielbienie tłumu dla idola. Smutek przechodzi w głęboką rozpacz, a długie trwanie w rozpaczy to depresja wyniszczająca psychikę i cały organizm. Natomiast strach przeistacza się czasem we wszechogarniające, zwykle krótkotrwałe przerażenie (na przykład panika rozszalałego tłumu), a silne przerażenie może spowodować traumę czyli długotrwałe uszkodzenie reakcji emocjonalnych i zdolności logicznego myślenia.
Szczególnie mocny gniew może przejść w niepohamowaną, ślepą i zwykle destrukcyjną wściekłość - na przykład malajski amok i znane z kryminologii zbrodnie w afekcie czyli popełnione w stanie chwilowego zaślepienia przez gniew. Mocny wstręt zaś to obrzydzenie, na przykład w momencie niespodziewanego zetknięcia się z oślizłym robakiem.
Kombinacje i modyfikacje podstawowych emocji tworzą uczucia jako względnie stabilne stany psychiczne trwające dłużej niż emocje. W ich powstawaniu istotnymi a czasem decydującymi elementami są świadome decyzje, czynniki logiczne i wiedza związane z ewolucyjnie nowszymi ośrodkami w korze kresomózgowia. Myślenie logiczne leży u podstawy zdolności do antycypacji i zdziwienia, które opierają się na analizie już zebranych faktów. W oparciu o nie można przewidywać (antycypacja), co się wydarzy i ewentualnie doznać zdziwienia, kiedy przewidywanie się nie sprawdzi.
Miłość - połączenie radości i akceptacji, szczególny rodzaj to miłość erotyczna związana z seksem.
Podporządkowanie - strach i akceptacja zastanej sytuacji.
Rozczarowanie - smutek i zdziwienie.
Żal - smutek i wstręt.
Pogarda - gniew i wstręt.
Agresja - gniew, strach, wstręt, aktywne odrzucenie zastanej sytuacji.
Nienawiść - długotrwała forma gniewu i wstrętu, nieakceptowanie zastanej sytuacji.
Pesymizm - smutek, antycypacja negatywnej przyszłości, poczucie, że się ma pecha często związane z wiarą w determinizm decydujący o losie człowieka.
Optymizm - radość, antycypacja pozytywnej, dobrej przyszłości, poczucie, że się jest szczęściarzem, ponieważ tak zdecydował los lub wola i aktywność danego człowieka.
Szczęście - trwałe zadowolenie z życia i optymizm.
Odrębną kategorią są afekty - krótkotrwałe, bardzo silne emocje wyrażające się nie tylko w stanie psychiki, ale też w gwałtownych reakcjach fizjologicznych jak nagły wzrost poziomu adrenaliny, przyspieszenie akcji serca, zaburzenia układu pokarmowego, stężenie mięśni lub ponadnormalna chwilowa sprawność fizyczna i nerwowa, utrata głosu, szczególne wyostrzenie zmysłów… W takich sytuacjach człowiek dokonuje rzeczy, których normalnie nie mógłby zrobić, a nawet nie podejrzewał, że to byłoby możliwe. W szczególnych okolicznościach człowiek poddany silnemu stresowi może podnieść ciężary przekraczające jego normalne możliwości, wytrzymać bardzo niskie lub wysokie temperatury, przetrwać kilkuminutowy brak tlenu, nie odczuwać bólu, przez moment nie przeżywać strachu, odnaleźć właściwą drogę…
Charakterystyczne dla afektów jest wyłączenie świadomej analizy sytuacji i myślenia w kategoriach logiki zastąpionych przez odruchy, których nie kontroluje świadomość. Odruchy czyli reakcje instynktowne (automatyczne) są podstawowym mechanizmem uruchamianym w sytuacjach wyjątkowych, na przykład jako obrona przed nagłym zagrożeniem poprzez niemal natychmiastowe cofnięcie, ucieczkę lub atak. Człowiek dokonuje nieświadomie błyskawicznej analizy sytuacji, co może odczuwać jako spowolnienie czasu, ponieważ w normalnej sytuacji podejmowałby decyzję dopiero po dłuższym zastanowieniu. Bywa też, że podejmuje decyzję, nie wiedząc, dlaczego wybrał akurat tę a nie inną możliwość, co bywa nazywane przeczuciem lub nawet prekognicją czyli przewidywaniem przyszłości. W rzeczywistości zaś zmysły odebrały sygnały, których człowiek świadomie nie zarejestrował, ale uruchomił się odruch bazujący na wcześniejszych, nawet nieuświadamianych doświadczeniach.
Odruchy powstały w toku ewolucji jako skuteczny, ponieważ sprawdzony w praktyce sposób reagowania na zagrożenie. Ci, którzy reagowali instynktownie, powielając zachowania już sprawdzone, bez udziału świadomości, odruchowo, bez zastanowienia, gwałtownie i w jak najkrótszym czasie, częściej przeżywali i mogli zostawić potomstwo. Ci zaś, którzy próbowali się zastanawiać i świadomie analizowali sytuację, co oczywiście wymagało sporo czasu, częściej nie zdążyli uniknąć zagrożenia i ginęli. To zaś oznacza, że nie pozostawiali potomstwa, więc ginęły ich geny oraz ich wzorce zachowania.
Po części ze sferą nieświadomości są też związane zjawiska określane ogólnie jako odmienne stany świadomości.
Należy tu na przykład hipnoza czyli ograniczenie postrzegania do wąskiego zakresu bodźców. Trans to zmiana wrażliwości na bodźce czyli podwyższenie lub obniżenie progu wrażliwości. Ekstaza jest rodzajem transu, gdy koncentracja na wybranym określonym obiekcie lub stanie praktycznie blokuje inne bodźce. Szczególnym rodzajem samokoncentracji jest medytacja, która wycisza myślenie dyskursywne, ogranicza ilość bodźców i uspokaja umysł poprzez rozmaite techniki, jak obserwacja własnego oddechu, długo powtarzane rytmiczne dźwięki lub ruchy, modlitwa, skupienie uwagi na jednym obiekcie, na przykład na paradoksalnych koanach, które pokazują niemożność wyjaśniania rzeczywistości za pomocą logiki…
Odrębną kategorią odmiennych stanów świadomości jest Lunatyzm (somnambulizm), który oznacza automatyczną, nieświadomą aktywność ruchową, na przykład chodzenie lub wykonywanie rutynowych czynności, przez osobę śpiącą. Po przebudzeniu zaś lunatyk zwykle niczego nie pamięta.
Jednym z najbardziej niepokojących zjawisk psychicznych jest osobowość wielokrotna czyli występowanie kilku odmiennych, niezależnych od siebie osobowości w jednym ciele. Wiąże się z tym kolejny szczególny fenomen opisywany jako opętanie czyli przejęcie kontroli nad ciałem przez domniemanego demona.