Pojęcia związane z płodnością, pokrewieństwem i rodziną
płodność - zdolność do rozmnażania, czyli wydania potomstwa;cykl miesiączkowy kobiety - regulowany przez hormony cykl płodności kobiety trwający przeciętnie 28 dni. Menstruacja do 3.-5. dnia cyklu - spada poziom hormonów płciowych i złuszcza się nabłonek macicy, co objawia się krwawieniem z dróg rodnych. Faza folikularna od 4.-6. do 12.-14. dnia cyklu - wzrasta poziom estrogenów stymulując odbudowę nabłonka, a w nim rozwój pęcherzyka Graafa. Owulacja w 13.-15. dniu cyklu - pęcherzyk Graafa pęka uwalniając do wnętrza macicy komórkę jajową gotową do zapłodnienia, a temperatura ciała wzrasta o ok. 0,5oC. Faza lutealna od 14.-16. dnia do końca cyklu - pęcherzyk Graafa przekształca się w ciałko żółte produkujące progesteron, który ma umożliwić zagnieżdżenie zapłodnionej komórki jajowej w ścianie macicy. Jeżeli do zapłodnienia nie dochodzi, poziom progesteronu spada i w końcu zaczyna się złuszczanie nabłonka macicy, co oznacza następny cykl miesiączkowy;
bezpłodność - niezdolność do wydania potomstwa spowodowana przez różne czynniki od genetycznych, poprzez hormonalne (wady biochemiczne), anatomiczne (wady budowy) czy psychiczne. Dzięki rozwojowi technologii bezpłodność może być leczona chirurgicznie (wady anatomiczne), hormonalnie a także poprzez zapłodnienie poza organizmem matki (metoda in vitro) lub ewentualnie wszczepienie zapłodnionej komórki jajowej innej kobiecie zwanej surogatką, która ma urodzić nieswoje dziecko;
zapłodnienie - w normalnych okolicznościach rezultat stosunku seksualnego zakończonego wytryskiem spermy (zaplemnienie) wewnątrz pochwy. Plemniki spermy przepływają do komórki jajowej, jeden z nich przenika przez błonę komórki jajowej, a następnie materiał genetyczny plemnika łączy się z materiałem genetycznym jaja (właściwe zapłodnienie) i powstaje zygota jako wstępna faza indywidualnego rozwoju człowieka. Zygota zagnieżdża się potem w ścianie macicy, gdzie będzie zaopatrywana w substancje odżywcze oraz tlen przynoszone przez krew matki;
antykoncepcja - sztuka zapobiegania zapłodnieniu, kiedy partnerom chodzi wyłącznie o seks;
aborcja - celowe usunięcie z kobiecych narządów rodnych zarodka lub płodu, aby nie doszło do narodzin;
ciąża - stan kobiety od chwili zapłodnienia do porodu trwający zwykle ok. 9 miesięcy.
poród (narodziny) - u człowieka ok. 38-42 tygodnie po zapłodnieniu. Jest to wypchnięcie płodu z dróg rodnych kobiety poprzez skurcze mięśni macicy. Jeżeli płód jest niezdolny do życia, może dojść do poronienia, czyli przedwczesnego porodu jako rodzaju naturalnej aborcji. Płód urodzony przedwcześnie, lecz zdolny do życia to wcześniak, a płód urodzony w normalnym terminie to noworodek;
rodzice - w sensie biologicznym mężczyzna-ojciec i kobieta-matka, którzy spłodzili dziecko, a w sensie społecznym osoby uznawane za rodziców, co w małżeństwach grupowych może oznaczać wszystkie kobiety i mężczyzn z pokolenia biologicznej matki danego dziecka.
Wraz z postępami technologii sprawa rodzicielstwa ulega jednak komplikacji. Na przykład niektóre surogatki rodzące nieswoje dzieci czują się matkami. Poza tym powstają nowe możliwości uzyskania potomstwa nawet od osób o tej samej płci, więc zaciera się tradycyjny podział ról między matkę i ojca;
dzieci jako faza rozwoju - młodzi, biologicznie i społecznie niedojrzali ludzie, którzy wymagają opieki i są wychowywani, czyli uczeni reguł rządzących danym społeczeństwem. W kulturach opartych o małżeństwo grupowe na ogół nie ma rozróżnienia na dzieci legalne, czyli ślubne i nielegalne to znaczy nieślubne (bękarty). W takich społecznościach nie zawsze wiadomo i nawet nie jest ważne, kto jest ojcem danego dziecka, a pojęcie rodziców bywa rozszerzane na całe pokolenie matki;
dzieci - potomstwo (bez względu na wiek);
rodzeństwo, czyli bracia i siostry - potomstwo wspólnych rodziców. Rodzeństwo przyrodnie ma tylko jednego wspólnego rodzica, a w społeczeństwach praktykujących małżeństwa grupowe rodzeństwem mogą być wszystkie dzieci z danego pokolenia;
rodzeństwo mleczne, czyli brat lub siostra mleczna, którzy nie pochodzą od wspólnych rodziców, lecz mają lub mieli wspólną mamkę;
rodzina - grupa osobników mających wspólne geny (rodzina biologiczna), osobników spowinowaconych lub adoptowanych;
rodzina nuklearna - tylko rodzice i potomstwo, czyli ich dzieci;
ród - duża, wielopokoleniowa, rozgałęziona rodzina; jej opisem zajmuje się genealogia;
klan - rozgałęziona rodzina i osoby niespokrewnione uznające wspólnego założyciela (czasem mitycznego lub mającego charakter totemu) i respektujące obyczaje klanu;
moieta - jedna z dwóch części społeczeństwa, przy czym członkowie jednej grupy szukają partnerów tylko w drugiej;
fratria, bractwo - grupa (czasem krewni) realizująca zbliżone cele społeczne, ekonomiczne i polityczne;
descendencja - następstwo krewnych w linii męskiej - patrylinearyzm lub żeńskiej - matrylinearyzm.
Linię żeńską tworzy moja córka, moja wnuczka (córka córki), prawnuczka (córka wnuczki) i tak dalej, a wstecznie moja matka, babka (matka matki), prababka (matka babki), praprababka (matka prababki)…
W linii męskiej jest mój syn, mój wnuk (syn syna), prawnuk (syn wnuka) i tak dalej w przyszłość. Wstecznie zaś, czyli cofając się w przeszłość linię tworzą mój ojciec, dziadek (ojciec ojca), pradziadek (ojciec dziadka), prapradziadek (ojciec pradziadka) i tak dalej;
lineaż - pojedyncza linia krewnych (descendencja) wywodząca się od uznanego założyciela (w sensie politycznym dynastia);
krewni w liniach bocznych - krewni spoza linii descendencji, na przykład rodzeństwo, wujowie i ciotki, bratankowie i bratanice, siostrzeńcy i siostrzenice, kuzyni i kuzynki;
wujowie i ciotki - rodzeństwo ojca lub matki;
bratankowie i bratanice - dzieci mojego brata;
siostrzeńcy i siostrzenice - dzieci mojej siostry;
kuzyni i kuzynki - dzieci wuja lub ciotki;
stopień pokrewieństwa - liczba krewnych dzielących dwie osoby lub pokrewieństwo wyrażone jako procent wspólnych genów. Matka i ojciec przekazują po 50% genów swoim dzieciom, 25% wnukom, 12,5% prawnukom, 6,25% praprawnukom i tak dalej;
pokolenie - osoby w równym stopniu oddalone od wspólnego przodka. W socjologii zaś pokolenie to przeciętny czas między narodzinami i momentem wydania własnego potomstwa;
powinowactwo - przynależność do rodziny będąca rezultatem małżeństwa: teść, teściowa, zięć, synowa, bratowa, szwagier;
endogamia - krzyżowanie osób należących do grupy określanej przez konwencję jako fratria, moieta, klan, ród lub klasa społeczna. Krzyżowanie krewnych, do czwartego stopnia pokrewieństwa bywa zakazywane jako kazirodztwo, choć czasem jest zarezerwowane dla bóstw lub mitycznych prarodziców, a także władców;
egzogamia - krzyżowanie osób niespokrewnionych, pochodzących z różnych rodzin (lineaży, fratrii, klanów) lub klas społecznych. Czasem bywa nazywana mezaliansem, kiedy osoba należąca do arystokracji zawiera związek małżeński z osobą niewłaściwą, czyli pochodzącą z plebsu lub innej nieakceptowanej klasy;
małżeństwo heteroseksualne - społecznie i prawnie uznany związek kobiety (żony) oraz mężczyzny (męża), służący głównie prokreacji, czyli płodzeniu potomstwa oraz jego wychowaniu.
małżeństwo homoseksualne - społecznie i prawnie uznany związek między homoseksualistami. W naturalnych warunkach nie spełnia roli prokreacyjnej;
małżeństwo - może być endogamiczne (partnerzy należą do jednej grupy społecznej, różnie definiowanej w różnych kulturach), egzogamiczne (partnerzy pochodzą z różnych grup), grupowe (kilka współżyjących ze sobą kobiet i/lub mężczyzn), poligamiczne (poligynia - jeden mężczyzna ma wiele żon, poliandria - jedna kobieta ma wielu mężów) i monogamiczne (jeden mężczyzna i jedna kobieta). Typową dla człowiekowatych formą współżycia jest małżeństwo grupowe występujące również wśród szympansów i bonobo oraz w pierwotnych społeczeństwach ludzkich. Jednak wraz z centralizacją władzy politycznej w ręku mężczyzn upowszechnia się poligynia, a pod wpływem ideologii o cechach autorytarnych zostaje ludziom narzucona monogamia, która jednak rzadko jest naprawdę przestrzegana, a często prowadzi do poważnych problemów społecznych;
ginegamia - małżeństwo bezdzietnej kobiety z kobietą mającą potomstwo, aby kobieta bezdzietna mogła być uznana za mężczyznę i formalnie przyjąć rolę ojca dzieci poślubionej partnerki. Dzięki temu bezdzietna kobieta zyskuje potomka, który może odziedziczyć jej majątek;
małżeństwa symboliczne - zawierane z istotami fantastycznymi, nawet z duchem, a czasem z osobą zmarłą lub z maszyną;
konkubinat - nieformalny związek partnerów spełniający te same zadania co sformalizowane małżeństwo;
kuwada - (od francuskiego couver - wysiadywać) ciąża współczująca, czyli zespół zachowań mężczyzny podczas ciąży kobiety naśladujących procesy zachodzące w kobiecym organizmie: mdłości, zmiany nastroju a nawet bóle porodowe. Naturalnie występuje u kilku procent mężczyzn jako zjawisko psychofizjologiczne, które ustępuje natychmiast, gdy kobieta zakończy poród. W niektórych kulturach mężczyzna jest zobowiązany do naśladowania kobiety w ciąży;
dojrzałość społeczna - pełnia praw przysługujących dorosłemu po przejściu rytualnej inicjacji;
poronienie - przedwczesne narodziny wywołane przez wady rozwojowe płodu lub czynniki zewnętrzne, w tym aborcję, czyli celowe usunięcie płodu;
adopcja - dzieci (często sieroty, których rodzice nie żyją) lub dorośli zyskują formalny status potomka, choć nie są biologicznym potomstwem danej osoby. Zbliżone instytucje to rodzina zastępcza (niebiologiczna) bez uznania dziecka za własne oraz sierociniec, czyli specjalna placówka, gdzie dzieci są wychowywane w grupach pod opieką pedagogów;
mamka - kobieta, która karmi piersią obce dziecko;
swat, swatka - osoba zajmująca się kojarzeniem małżeństw, zwłaszcza w społecznościach patriarchalnych;
teść, teściowa - rodzice (ojciec i matka) męża lub żony;
zięć - mąż córki;
synowa - żona syna;
bratowa - żona brata;
szwagier - mąż siostry;
wypożyczanie żon - czasowe ofiarowanie żony bratu (możliwa jest też zamiana) lub innemu wybranemu mężczyźnie;
rozwód - rozwiązanie małżeństwa;
lewirat - brat zmarłego mężczyzny ma obowiązek zaopiekować się lub poślubić wdowę (żonę zmarłego);
sororat - po śmierci żony wdowiec (mąż zmarłej) domaga się od krewnych żony dostarczenia mu nowej kobiety (często siostry zmarłej), aby zrekompensować stratę. Sororat działa też w przypadku niepłodnej żony;
rezydencja - miejsce zamieszkania małżeństwa; na przykład rezydencja patrylokalna - w domu jego rodziców, matrylokalna - w domu jej rodziców, neolokalna - w nowym domu.
Więzi rodzinne (oparte na wspólnocie części genów) stanowią najbardziej elementarny i oczywisty mechanizm tworzenia związków między osobnikami, lecz nie jedyny. Nakłada się na nie współpraca - wzajemność usług świadczonych przez osobniki niespokrewnione, uosabiana w społeczeństwie z jego regułami i kulturą. Dzięki lojalnej kooperacji, w której partnerzy są wobec siebie uczciwi (mniej więcej równo inwestują we wspólne działania), każdy z nich ma większe szanse przeżycia i pozostawienia potomstwa, niż gdyby działał samotnie. W ten sposób pojawia się przyjaźń, czyli emocjonalne więzi między osobnikami (przyjaciółmi) i empatia oraz skierowane do znanych osobników (znajomych, zazwyczaj członków tej samej społeczności) działania altruistyczne, które z pozoru wydają się bezinteresowne, choć w rzeczywistości są obliczone na ich przyszłe odwzajemnienie (czasami realizowane dopiero w następnym pokoleniu), co wynika z fundamentalnej zasady „samolubnego genu”, czyli dążności genów do przetrwania i proliferacji choćby kosztem osobnika.
Ostatecznie powstaje społeczeństwo - grupa kooperujących osobników „my” w opozycji do obcych określanych jako „oni”, czyli ci, którzy nie kooperują. Społeczeństwo to „nasza” znana kultura rozwijająca i zastępująca pokrewieństwo biologiczne w opozycji do „ich” kultury, która jest nieznana i obca, co może być wystarczającym powodem, by uznać ją za gorszą lub wręcz wrogą.