Pamięć i osobowość, inteligencja, determinizm, wola
Zdolność do zapisywania i przechowywania informacji czyli pamięć jest głównym warunkiem ukształtowania osobowości.
Cechy osobowości na poziomie elementarnym wynikają z pamięci biologicznej pozostającej generalnie poza świadomą kontrolą człowieka czyli dziedziczonej informacji zawartej w genach (zapis DNA), informacji utrwalonej w strukturze komórek i tkanek (pamięć komórkowa) oraz w budowie anatomicznej i fizjologii organizmu (na przykład lepiej lub gorzej rozwinięte poszczególne części mózgu).
Pamięć osobnicza czyli zapis indywidualnych doświadczeń danej jednostki (losy życiowe, rola społeczna, sytuacja ekonomiczna) przechowywany głównie w układzie nerwowym jest z zasady kontrolowana przez świadomość i dlatego w dużym stopniu opiera się na logice.
Pamięć społeczna czyli kulturowa tradycja danej społeczności zawarta w wychowaniu, edukacji, obyczajach, ideologii, panujących zasadach ekonomii i polityki jest trzecim zasadniczym rodzajem pamięci kształtującym konkretnego człowieka.
Jeżeli pamięć zanika, kurczy się zakres świadomości i stopniowo dochodzi do ubożenia a potem rozpadu osobowości, co jest obserwowane w przypadku zaburzeń psychicznych, amnezji czy też demencji czyli zaniku pamięci, zdolności do logicznego myślenia i orientacji w aktualnej sytuacji.
Osobowość bowiem o zespół psychofizycznych cech człowieka (ale także innych istot świadomych swojego istnienia, na przykład niektórych zwierząt) tworzących jego tożsamość. Jawi się jako relacja danej jednostki ze światem definiująca konkretną jednostkę i odróżniająca ją od innych ludzi.
Osobowość określa sposób zaspokojenia potrzeb danego człowieka lub inaczej mówiąc, jego adaptację do panujących warunków. Na adaptację zaś składają się procesy fizjologiczne jak funkcjonowanie i plastyczność organizmu; emocje czyli sposób reagowania na rozmaite sytuacje; procesy poznawcze obejmujące badanie świata i rozumowanie oraz procesy motywacyjne wyrażające wolę człowieka i przejawiające się w działaniu praktycznym.
Psychologowie wyróżniają rozmaite wymiary osobowości, które mają pokazywać wybrane cechy człowieka.
Przykładem jest freudowska koncepcja trzech wymiarów lub trzech poziomów organizacji psychiki, gdzie id oznacza podświadomość częściowo związaną ze zwierzęcymi przodkami człowieka, ego to jednostkowa, indywidualna świadomość ludzkiej osoby, a superego to świadomość ponadjednostkowa, która odwołuje się do wartości społecznych.
W rzeczywistości osobowość jest dużo bardziej złożona, a cechy psychiki konkretnej osoby mieszczą się zazwyczaj między skrajnymi stanami czyli są mieszaniną lub wypadkową sprzecznych, chociaż niekoniecznie wykluczających się tendencji
temperament (emocjonalność) - mieści się między flegmatykiem (reaguje słabo i długo), cholerykiem (reaguje mocno i krótko), melancholikiem (reaguje słabo i krótko) oraz sangwinikiem (reaguje mocno i długo);
stabilność-neurotyczność - to zakres zachowań między zrównoważeniem i brakiem równowagi emocjonalnej;
koncentracja-rozproszenie - to skala od ścisłego ukierunkowania świadomości i sumienności w wykonywaniu swoich obowiązków do reakcji wielokierunkowej i często chaotycznej;
introwertyzm-ekstrawertyzm - ukrywanie lub ujawnianie emocji czyli ukierunkowanie reakcji na indywidualizm, schizotymię i intelektualizm lub postawy prospołeczne, konwencjonalne myślenie i zachowanie;
egotyzm-socjalizacja - czyli koncentracja na sobie lub na relacjach społecznych, świadomość zawarta między własną indywidualnością oraz przynależnością do grupy;
asertywność-współpraca-uległość-podporządkowanie - to inaczej mówiąc, koncentracja na sobie, silna wola i chęć samorealizacji - godzenie własnych potrzeb z potrzebami innych (ugodowość) - przedkładanie potrzeb innych nad własne - koncentracja na innych, słaba wola, rezygnacja z samorealizacji.
altruizm-antagonizm - działanie dla innych lub przeciw innym, postawa współczująca lub wroga oraz mieszcząca się pomiędzy tymi skrajnościami uczciwość. Uczciwość to utrzymywanie równowagi między interesami własnymi danej osoby oraz interesami innych osób należących do określonej społeczności;
konserwatyzm-libertynizm - zaakceptowane systemy wartości przekładające się na rozmaitość postaw zawartych między tradycjonalizmem i ksenofobią z jednej strony oraz intelektualnym liberalizmem, ciekawością świata i otwartością na nowe z drugiej. Co ciekawe, konserwatyzm wiąże się zwykle z niechęcią do nowinek i postawami lękowymi, za które jest odpowiedzialne rozbudowane ciało migdałowate w mózgu. Natomiast libertynizm czyli elastyczność i odwaga myślenia, ciekawość oraz gotowość do zmian są typowe dla ludzi z mniejszym ciałem migdałowatym.
Ludzkie osobowości można najogólniej podzielić na cztery zasadnicze typy
A - ambitny, asertywny i egocentryczny, agresywny, aspołeczny perfekcjonista;
B - ambitny, asertywny, lecz prospołeczny, przyjazny, zrównoważony optymista;
C - pozbawiony ambicji, uległy, nieasertywny pesymista;
D - nieśmiały, pozbawiony ambicji pesymista, niezrównoważony, skłonny do negatywnych emocji i depresji.
W oparciu o sposób zachowania ludzi i ich aktywność można wyróżnić rozmaite bardziej szczegółowe typy osobowości, jak na przykład
atleta - skoncentrowany na aktywności fizycznej, często sportowiec, żołnierz;
typ emocjonalny - postrzega rzeczywistość subiektywnie, może być artystą;
społecznik - działacz na rzecz grupy, typ przywódcy, polityk;
praktyk - nastawiony na zysk, na przykład przedsiębiorca lub ekonomista;
człowiek wartości - ceni regulacje, typ moralisty lub prawnika;
mistyk - skoncentrowany na duchowości, często zaangażowany religijnie;
intelektualista - akcentujący logikę i zobiektywizowaną wiedzę, często naukowiec lub filozof.
Ważnym kryterium, według którego można klasyfikować ludzkie osobowości jest umiejętność logicznego myślenia czyli inteligencja
nieracjonalni zwani też nieinteligentnymi lub po prostu głupimi - bardzo często nie działają logicznie, ponieważ nie potrafią zrozumieć złożonych związków przyczynowo-skutkowych rządzących rzeczywistością. Bywają naiwni czyli bezkrytycznie wierzą innym, rozumują w prosty sposób i są nadmiernie szczerzy. W rezultacie często padają ofiarą oszustów, lub podejmują decyzje, które okazują się szkodliwe dla nich samych, a oni tego nie dostrzegają. Co charakterystyczne, niezależnie od pozycji społecznej, wykształcenia czy światopoglądu ludzie nieracjonalni zawsze stanowią zdecydowaną większość każdego społeczeństwa.
racjonalni zwani inteligentnymi - na ogół działają logicznie, ponieważ rozumieją związki przyczynowo-skutkowe rządzące rzeczywistością i wykorzystują to dla swoich celów. Ludzie inteligentni zawsze stanowią mniejszość w każdym społeczeństwie, lecz odgrywają w nim szczególną rolę, ponieważ to oni wprowadzają innowacje, tworzą wizje przyszłego rozwoju i pokazują je innym. Zwykle spotykają się z niezrozumieniem i krytyką ze strony nieracjonalnej większości.
Jeżeli jednak ludzie inteligentni są egocentryczni, aspołeczni i agresywni, mogą się stać sprytnymi a przez to bardzo niebezpiecznymi przestępcami.
Z cechami osobowości, a zwłaszcza z inteligencją, wiąże się wypracowane na gruncie renesansowego humanizmu pojęcie geniuszu nawiązujące do ponadprzeciętnych zdolności danego człowieka (łacińskie ingenium) lub do ducha (łacińskie genius) czyli świata nadnaturalnego, niematerialnego łączonego z platońską koncepcją prymatu ducha nad materią.
Geniusz może być rozumiany na kilka sposobów.
Przede wszystkim może oznaczać wyjątkowe zdolności, umiejętności, wolę osiągnięcia założonego celu, pracę ukierunkowaną na ten cel i kreatywność czyli talent do tworzenia nowych, oryginalnych rozwiązań wykraczających poza już znane i ustalone standardy. Wszystko to przekłada się na szczególne osiągnięcia w sztuce, nauce, sporcie czy jakiejkolwiek innej dziedzinie ludzkiej aktywności. Tak rozumiany geniusz wynika bezpośrednio z właściwości mózgu (rozbudowana sieć synaps i duża szybkość przetwarzania informacji) oraz ciała danej osoby (na przykład szczególnie wydajne mięśnie i szczególna zdolność wiązania tlenu przez hemoglobinę, sprawny układ hormonalny, wyjątkowo sprawne zmysły), a także z uwarunkowań środowiskowych (na przykład przynależność do określonej klasy społecznej i związane z tym postawy, zwłaszcza ambicja i etos pracy).
Geniuszem nazywa się też osobę, która dzięki swoim naturalnym zdolnościom, kreatywności, woli i pracy może poszczycić się wyjątkowymi i oryginalnymi czyli niespotykanymi osiągnięciami w określonej dziedzinie. Na przykład twórcy nowych kierunków artystycznych jak Picasso, wyjątkowi muzycy jak Bach lub Mozart, badacze zmieniający paradygmaty w nauce jak Kopernik, Darwin, Skłodowska-Curie czy Einstein, wyjątkowi sportowcy jak Hippostenes ze Sparty i Pele, przełomowi myśliciele w rodzaju Buddy, Lao Tse lub Kanta, wielcy odkrywcy jak Czeng Ho i Kolumb, utalentowani wojownicy, czego przykładami są Czyngis-chan, Pachacuti Cusi Yupanqui, Babur, Chaca i Napoleon, nowatorscy ekonomiści jak Smith lub Keynes, szczególnie skuteczni politycy w rodzaju Samoriego, Thatcher, de Gaulle’a...
Inna interpretacja geniuszu wskazuje na poza- lub wręcz ponadludzkie czynniki, na przykład natchnienie, ingerencja sił duchowych lub boskich, a nawet nakaz płynący bezpośrednio od bogów. Ten kierunek myślenia reprezentują idealiści jak Platon, przywódcy religijni jak Jezus oraz ludzie religijni, zwolennicy okultyzmu i teozofii jak Kardec, Bławatskaja czy Gurdiejew, romantycy podkreślający znaczenie irracjonalizmu, intuicji i emocji oraz rzeczywistości ponadmaterialnej. Ponadludzkich źródeł geniuszu doszukują się także osoby przekonane o ich wyjątkowości i szczególnej misji powierzonej im rzekomo przez istoty duchowe, w co wierzył na przykład Beethoven.
Czynnikiem spinającym osobowość jest wola, która przybiera różne formy zależnie od poziomu organizacji.
Na poziomie biologicznym (organizmu) funkcjonuje wola życia czyli instynktowna chęć przetrwania, której wyrazem jest dążenie do stabilizacji fizjologii, zdobywanie pożywienia, rozmnażanie i obrona przed zagrożeniami. Organizm odwołuje się przy tym do zgromadzonych informacji, które mogą być pomocne w walce o przetrwanie. Chodzi o cechy i umiejętności dziedziczone biologicznie, przekazywane z pokolenia na pokolenie w trakcie rozmnażania, o zapamiętane indywidualne doświadczenia danego osobnika oraz o tradycję zapisaną w wyuczonych wzorcach zachowania społecznego w rodzinie, populacji czy stadzie. Oczywiście wola życia nie pojawia się tylko u człowieka, lecz jest wspólna dla wszystkich organizmów żywych, a ze szczególną siłą daje o sobie znać w sytuacjach skrajnych, kiedy organizm ujawnia swoje niezwykłe, nieuświadamiane wcześniej możliwości. Pokazuje to choćby słynny kot Oskar (Oscar), który pozornie wbrew logice kilka razy przetrwał zatopienie okrętów podczas II wojny światowej. Przykładów dostarczają też losy takich osób jak C. J. Joughin i A. J. Priest, którzy przeżyli katastrofę Titanica oraz Tsutomu Yamaguchi, który w ciągu kilku dni doświadczył dwóch eksplozji jądrowych. V. Vulović zaś przeżyła upadek z wysokości ponad 10 km, J. Koepcke poraniona w katastrofie samolotowej czekała na pomoc w dżungli przez 9 dni, a R. Megee 71 dni bez wody i jedzenia samotnie wędrował przez australijską pustynię.
Na poziomie psychicznym instynktowną wolę życia organizmu zastępuje świadoma wola indywidualna rozumiana jako zdolność osoby do decydowania o podjęciu aktywności i sposobie jej realizacji. Tak zdefiniowana wola koordynuje osobowość i zespala ją w całość, ustalając relacje między osobą i światem zewnętrznym. Jak daleko sięgają pamięć i wola, tak daleko rozciąga się świadomość własnej odrębności. Natomiast zanik pamięci i woli oznacza ograniczenie samoświadomości, co jest obserwowane w przypadku zaburzeń psychicznych.
Wola na tym poziomie organizacji ludzkiej istoty wyrasta oczywiście z pierwotnej woli życia charakteryzującej każdą żywą istotę. Ma więc charakter przystosowawczy - ten, kto nie ma dość woli, aby zaspokajać swoje potrzeby, musi zginąć. Przetrwaniu służy też zdolność do odczuwania przyjemności, ponieważ przyjemność zwykle oznacza stany pozytywne, które są dobre dla organizmu. Podobnie ambicja nie jest tylko jałowym dążeniem do wyróżnienia się w społeczeństwie, bo w rzeczywistości pozwala zapewnić warunki do skutecznego rozmnażania i przyszłego rozwoju własnego potomstwa. To samo odnosi się do ciekawości jako mechanizmu, który dzięki powiększaniu wiedzy poszerza możliwości przetrwania człowieka.
Celem indywidualnej woli jednostki jest dążenie do szczęścia, zdobycie pozycji w społeczeństwie i nadanie sensu własnemu istnieniu w kontekście wartości ponadjednostkowych lub wręcz uniwersalnych. Dlatego wola indywidualna może okazać się silniejsza nawet od woli życia, kiedy człowiek decyduje się narazić lub świadomie poświęcić życie w imię określonych wartości. Stąd ryzykowne a czasem wręcz szaleńcze działania odkrywców, sportowców, naukowców czy żołnierzy, a także samobójstwa popełniane dla podkreślenia własnego zdania. Samurajowie zabijali się, nie mogąc znieść hańby, Kolumb wybrał się w podróż za ocean, nie wiedząc, czy kiedykolwiek wróci, D. Pietri zażył strychninę przed maratonem na olimpiadzie w Londynie, M. W. Hafkin na sobie wypróbował szczepionkę na cholerę, a tacy ludzie jak O. Brüsewitz, J. Palach, A. Ormando i R. Weisselberg dokonali samospalenia w proteście przeciw nieznośnej ich zdaniem sytuacji.
Z indywidualnej woli jednostek tworzących grupę i z fundamentalnej, biologicznej woli życia wyrasta trzeci poziom czyli wola grupy opisująca wspólne dążenie do celu określonego i zaakceptowanego przez daną grupę. Może się to jednak wiązać z rezygnacją niektórych jednostek z ich indywidualnych celów w imię dobra wspólnego. W tej perspektywie wola grupy jest kolejnym po woli życia i woli indywidualnej mechanizmem zapewniającym przetrwanie, lecz już nie danego organizmu lub jednostki a całej grupy - rodziny, populacji, wspólnoty, narodu… Dlatego wola grupy zwykle stawia wyżej dobro całej grupy od dobra konkretnej osoby i może dochodzić do poświęcenia jednostki w imię ogółu. Tak postępują na przykład wodzowie poświęcający część swoich żołnierzy, aby reszta mogła przetrwać lub zwyciężyć.
Wola człowieka oscyluje między dwoma hipotetycznymi stanami skrajnymi: pełnym determinizmem czyli całkowitym uzależnieniem od stanu fizjologii i warunków zewnętrznych oraz pełną niezależnością od fizjologii i świata zewnętrznego zwaną wolną wolą. Oczywiście obie skrajności są tylko teoretyczne i nie istnieją w świecie rzeczywistym, a sprzeczność determinizmu i wolnej woli prowadzi do ukształtowania dwóch zasadniczych poglądów. Kompatybilizm zakłada, że można pogodzić determinizm i wolność, a inkompatybilizm odrzuca taką możliwość. Pokazuje to zestawienie zasadniczych założeń obu stron.
determinizm kauzalny w świecie materialnym - czyli przyczynowy podkreśla całkowite uzależnienie od praw rządzących materią i tylko w świecie fizycznym szuka jednoznacznych, nieuniknionych przyczyn konkretnych decyzji podejmowanych przez człowieka. Ten pogląd reprezentują mechanicyści i zwolennicy naiwnego materializmu, ale ścisły determinizm mechanicystów nie wytrzymuje konfrontacji z rzeczywistością. W rzeczywistym świecie bowiem częściej występuje determinizm nomologiczny, który opisuje prawidłowość łączącą określone warunki wstępne z ich następstwami, ale parametrów tych następstw nie przewiduje z absolutną precyzją. Podobny charakter ma determinizm probabilistyczny, który na podstawie określonych warunków wstępnych może metodami rachunku prawdopodobieństwa i statystyki ocenić szansę wystąpienia różnych wyników, lecz nigdy nie wiadomo, jaki wynik pojawi się w konkretnym, jednostkowym przypadku;
Na poziomie subatomowym zaś działa fundamentalna dla mechaniki kwantowej zasada nieoznaczoności, która wyklucza jednoznaczny determinizm;
wolna wola w świecie materialnym - człowiek jest ograniczony przez zewnętrzne okoliczności, ale w pewnym zakresie ma swobodę podejmowania decyzji niezależnie od tych ograniczeń. Na przykład w buddyzmie zasada pratitysamutpada mówi o współzależności woli i karmy. R. Steiner widzi w woli pomost łączący emocje z umysłem. Natomiast D. Hume twierdzi, że wolna wola to tylko złudzenie, a W. James, że to wygodne i użyteczne założenie. H. Poincaré, K. Popper i M. Heisenberg uważają, że umysł losowo wybiera rozmaite rozwiązania, a potem wola wskazuje jedno z nich. Podobnie sądzi też D. C. Dennett, według którego wolna wola to możliwość wyboru w ramach ograniczonej, choć czasem bardzo dużej, liczby dostępnych rozwiązań danego problemu;
determinizm logiczny - czyli fatalizm logiczny odwołuje się do dwuwartościowej logiki dopuszczającej tylko dwa możliwe stany - „tak” lub „nie”, a każdy z nich ma jednoznacznie określać decyzję podjętą przez człowieka;
wolna wola w logice rozmytej - zakłada pewną swobodę w podejmowaniu decyzji, ponieważ rzeczywistość dopuszcza wiele możliwych stanów między „tak” i „nie”, na przykład „prawie”, „mniej więcej”, „prawdopodobnie” lub „nie wiadomo”;
determinizm teologiczny - zakłada, że w świecie stworzonym przez wszechmocne i wszechwiedzące bóstwo nie ma miejsca na ludzką wolną wolę. Na przykład wyznawcy naiwnego monoteizmu wierzą, że bóstwo bezpośrednio steruje rzeczywistością i ono o wszystkim decyduje. Zwolennicy predestynacji zaś, jak na przykład kalwiniści i szyici, sądzą, że bóstwo wcześniej precyzyjnie zaplanowało całą rzeczywistość;
wolna wola w teologii - człowiek otrzymuje od bóstw/bóstwa możliwość dokonywania wyborów, ale tylko w z góry określonych granicach. W przypadku monoteistów zaś wszechmocne i wszechwiedzące bóstwo już wcześniej wie, jak człowiek się zachowa. Tak sądzą na przykład katolicy i aszaryci.