René Millon bada miasto, gdzie rodzą się bogowie (od 1962 r.)
Dokumentacja rysunkowa, datowanie za pomocą ceramiki, Azcapotzalco i metoda stratygraficzna, fotografia lotnicza, kartowanie, piramidy, radar mionowy, zdalnie sterowane roboty, ofiary z ludzi, meksykański kult śmierci
Nazwa nadana temu miastu przez Azteków brzmi Teotihuacan, co w języku nahuatl oznacza miejsce narodzin bogów. W czasach azteckiej dominacji Teotihuacan był już tak stary, że jego początków nikt nie pamiętał. Aztekowie i inne ludy Meksyku traktowały to miasto jak miejsce święte, dokąd pielgrzymowano, żeby znaleźć się bliżej bogów i gdzie zanoszono prośby do niebios. Nawet po hiszpańskim podboju ludzie nadal odwiedzali prastare ruiny i skrycie był uprawiany kult obalonych bóstw, chociaż pamięć dawnej religii stopniowo zamierała. Nikt jednak nie próbował badać starych budowli, ani nawet dokładnie ich opisać. Dopiero w 1897 r. amerykański podróżnik William Henry Holmes dokonał pierwszego opisu architektury Teotihuacanu. Holmes był postacią nietuzinkową, zajmował się antropologią, archeologią, kartografią i geologią, a także był uzdolnionym rysownikiem dokumentującym badania. Uważał, że dobry naukowiec powinien mieć pewne umiejętności artystyczne, zwłaszcza w archeologii, żeby zilustrować to, co widzi i umieć rozpoznać prawdziwy artyzm. Zasłynął między innymi jako ilustrator, a jego albumowe dzieła na temat ceramiki i tkactwa Indian z południowo-zachodniej części Stanów Zjednoczonych stały się niezastąpionym źródłem informacji dla pokoleń badaczy. W roku 1884 Holmes zwiedził między innymi ruiny Choluli, a w latach 90. XIX wieku Monte Alban i Chichén Itzá oraz kilka innych stanowisk na terenie Meksyku. W XX wieku zaś badawcze podróże zaprowadziły go do Chile, Gwatemali i Tiwanaku. Holmes prowadził mało wykopalisk, koncentrując się raczej na analizie tego, co już było widoczne. Podobnie zachował się w Teotihuacanie, gdzie dość dokładnie opisał Piramidę Słońca i Piramidę Księżyca oraz plac otoczony wielkimi budowlami przez konkwistadorów nazwany Cytadelą.
Pierwsze większe wykopaliska na terenie Teotihuacan zorganizował meksykański archeolog Leopoldo Batres w latach 1905-1910. Niestety, nie były to prace tylko badawcze, lecz także rekonstruujące, a brak ścisłych danych oraz nonszalancja Batresa, który potraktował prastare budowle dość swobodnie i z dużą dozą fantazji, spowodowały znaczne szkody. Batres bez logicznego uzasadnienia zmienił pierwotny wygląd Piramidy Słońca, dodając jedno piętro. Poza tym kazał wydobyć i sprzedał grubą mikę, którą wyłożono część Piramidy Słońca. Zachowanie Batresa przypomina postępowanie Evansa w Knossos, który mniej więcej w tym samym czasie w dość dowolny sposób „rekonstruował” niektóre fragmenty minojskiego pałacu.
Kolejny badacz Teotihuacanu to Manuel Gamio (1883-1960), świetny meksykański antropolog, archeolog i socjolog. Zasłynął stworzeniem użytecznej klasyfikacji plemion myśliwsko-zbierackich w Ameryce Środkowej oraz jako założyciel międzynarodowej szkoły amerykańskiej archeologii i etnologii (w 1911 r.). Jest też autorem pracy o sekwencji prekolumbijskiej ceramiki w Dolinie Meksyku, co pozwala datować znaleziska. Problemem datowania stanowisk archeologicznych zajął się też w Azcapotzalco, gdzie wykonał pierwsze w Meksyku wykopaliska stratygraficzne, które stały się potem punktem odniesienia przy określaniu wieku innych miejsc z tego obszaru. Jako socjolog w swoich opracowaniach zajmował się ludnością Doliny Meksyku, sposobem traktowania Indian przez meksykańskie władze i kulturową asymilacją Indian przez białych kolonizatorów: Forjando patria: pro nacionalismo (1916 r.), Hacia un México nuevo (1935 r.), Consideraciones sobre el problema del indigenismo (1948 r.).
Badanie w Teotihuacanie Gamio zaczął w roku 1918. Doskonale udokumentowane wykopaliska, dość precyzyjne datowanie i ścisły opis znalezisk znalazły się potem w książce La población del valle de Teotihuacan opublikowanej w roku 1922. Była to pierwsza prawdziwie naukowa praca na temat świętego miasta.
Teotihuacan stopniowo odsłaniał swoje tajemnice, ale na kompleksowe opracowanie jego archeologii, topografii i historii trzeba było poczekać jeszcze czterdzieści lat. Wtedy pojawił się amerykański archeolog i etnolog René Millon (1922-2016) z uniwersytetu w Rochester (stan Nowy Jork). Stanął na czele ambitnego nowatorskiego projektu kartowania Teotihuacanu na podstawie fotografii lotniczych wykonywanych z niewielkiej wysokości (Millon, 1964). Prace rozpoczęto w 1962 r. Przy okazji prac nad mapą odkryto nieznane jeszcze części miasta i poznano okolice Teotihuacanu. Ogromna dokładność mapy, która pokazywała elementy o długości zaledwie metra, pozwoliła wykorzystywać ją później przy planowaniu wykopalisk. Prace Millona okazały się prawdziwym kamieniem milowym przy badaniu Teotihuacanu, ponieważ otworzyły przed archeologami zupełnie nowe możliwości.
W drugiej połowie XX wieku wykopaliska w Teotihuacanie prowadziło wielu archeologów, ogromnie powiększając wiedzę na temat tego wyjątkowego miejsca. Jednym z nich był amerykański archeolog i historyk William Timothy Sanders (1926-2008), który w ramach Projektu Teotihuacan Valley gruntownie przebadał warunki geograficzne i ekologiczne wokół miasta. Meksykańscy archeolodzy z Instituto Nacional de Antropología e Historia Jose Acosta (1908-1975) i Ignacio Bernal (1910-1992) stali na czele kilkuletniego projektu badawczego, który miał na celu kompleksowe zbadanie Teotihuacanu pod względem antropologiczno-kulturowym, środowiskowym i historycznym.
W roku 1980 badaniem Teotihuacanu zajął się jeden z najwybitniejszych archeologów meksykańskich Rubén Cabrera Castro. W tym czasie był już znanym naukowcem, od lat pracował w Escuela Nacional de Antropología e Historia i uczestniczył w badaniu kilku stanowisk w Ameryce Środkowej. Wchodząc na teren wykopalisk w Teotihuacanie spodziewał się interesujących odkryć i był nastawiony na wytężoną pracę, ale nie mógł wiedzieć, że świętemu miastu poświęci ponad 30 lat. Kiedy w roku 2014 obchodził osiemdziesiąte urodziny i 50-lecie pracy badawczej, przyznał, że większość czasu i energii oddał Teotihuacanowi. Dzięki Castro i wielu innym archeologom uczestniczącym w badaniu tego stanowiska dość dobrze poznano jego historię i znaczenie (Séjourné, 1959, 1962, 1966, 1969).
Początki stałego osadnictwa na terenie miasta sięgają II w. p.n.e. Na przełomie er zaczęła się budowa piramid stanowiących podstawę dla świątyń. Budowano z mocno ubitej ziemi oraz adobe czyli cegieł suszonych na słońcu. Konstruowano z nich platformy o nachylonych bocznych ścianach ustawione jedna na drugiej, co prowadziło do powstania piramid złożonych z kilku tarasów. Zazwyczaj wykorzystywano istniejące wcześniej naturalne wzgórza, dzięki czemu można było zaoszczędzić pracy i zużyć mniej cegieł. Dwie największe i najważniejsze piramidy były poświęcone ubóstwionym ciałom niebieskim Słońcu i Księżycowi. Piramida Słońca miała prostokątną podstawę o rozmiarach 225 na 207 metrów oraz wysokość przekraczającą 60 metrów, a mniejsza Piramida Księżyca stała na prostokącie o wymiarach 150 i 120 metrów oraz wysokości 43 metrów. Z zewnątrz piramidy obłożono kamiennymi płytami, a w przypadku Piramidy Słońca ściany między dwoma najwyższymi tarasami wyłożono miką sprowadzoną z kopalni oddalonej o ok. 2000 km. Ten minerał występuje w formie błyszczących płytek, więc szeroki pas miki umieszczony tuż pod szczytem piramidy musiał dawać niesamowity efekt; z pewnością oślepiająco lśnił w słonecznych promieniach i był widoczny z dużej odległości. Na szczyt piramid prowadziły wysokie kamienne schody, których zwieńczeniem była świątynia z ofiarnym ołtarzem. Istotnym elementem całości były kamienne rzeźby wkomponowane w konstrukcję piramidy oraz płaskorzeźby pokrywające niektóre płyty okładziny. Na przykład w Piramidzie Quetzalcoatla czyli Pierzastego Węża znajdują się rzeźby wyobrażające tego boga. Częstym motywem są też wizerunki Tlaloca czyli boga deszczu zapewniającego obfitość plonów.
Teotihuacan był centrum religijnym i intelektualnym, gdzie rozwijano matematykę, astronomię i badania nad kalendarzem. Osiągnięcia uczonych z Teotihuacanu, pismo piktograficzne, panteon bóstw i podstawowe zasady religijne, w tym ofiary z ludzi i zwierząt mordowanych w okrutny sposób, oddziałały na cały Meksyk (Davies, 1982). Badania w Teotihuacanie pokazały też, że mieszkańcy świętego miasta używali ludzkich kości do wytwarzania rozmaitych narzędzi i ozdób. Ten rys okrucieństwa i braku szacunku dla życia przejmą potem wszystkie kultury Ameryki Środkowej, a po hiszpańskim najeździe przetrwa on w nieoficjalnym lecz powszechnym kulcie śmierci. Świątynie, wyrocznie i ceremonie religijne Teotihuacanu przyciągały pielgrzymów nawet z bardzo odległych krain Ameryki Środkowej.
W 1971 r. archeolodzy natknęli się na tunele i komory pod Piramidą Słońca, a w 1998 r. na piątym tarasie Piramidy Księżyca odkryto szczątki trzech ludzi. Najwyraźniej chodziło o kogoś wyjątkowego, kto zasługiwał na tak zaszczytny pochówek. Okazało się więc, że piramidy nie były tylko podstawą dla świątyń, lecz mogły też służyć jako nekropolie, chociaż wyłącznie dla wybrańców. Z drugiej strony w Piramidzie Księżyca Rubén Cabrera Castro i japoński archeolog Saburo Sugiyama (pracował w Teotihuacanie od lat 80. XX wieku) odkryli szczątki zwierząt i ludzi ze śladami wskazującymi na szczególnie okrutną śmierć. Były to ofiary składane bogom w trakcie budowy kolejnych poziomów piramidy. Być może chodziło też o to, by duchy zamordowanych zostały przywiązane do tego miejsca jako jego strażnicy.
W roku 2011 Saburo ogłosił bardzo ciekawe spostrzeżenie. Otóż, porównując proporcje trzech najważniejszych piramid w Teotihuacanie poświęconych Słońcu, Księżycowi i Quetzalcoatlowi, zauważył powtarzający się współczynnik odpowiadający 83 centymetrom (32,68 cala). Uznał, że najprawdopodobniej była to standardowa jednostka miary w Teotihuacanie.
Poszukując następnych podziemnych komór lub pochówków archeolodzy wprowadzili do badań w Teotihuacanie radar mionowy (od 2008 r.) oraz zdalnie sterowanego robota o nazwie Tlalac II, który eksplorował tunel pod Piramidą Quetzalcoatla (od 2010 r.). Robot dotarł do nieznanych wcześniej komór, a na ścianach podziemnych pomieszczeń znaleziono polichromie przedstawiające rośliny i zwierzęta, procesje kapłanów oraz raj Tlaloca pełen światła, roślin, barwnych ptaków i owadów oraz szczęśliwych ludzi nad ciepłymi wodami.
Do połowy III w. n.e. trwała budowa i rozbudowa najważniejszych piramid w Teotihuacanie. Miasto rozrosło się, osiągając ok. 125 tysięcy mieszkańców i przekształcając w najważniejszy ośrodek religijny Meksyku. Stało się też stolicą państwa, które ogarnęło cały centralny Meksyk. Jego wpływy zaś sięgnęły na północy Wyżyny Colorado, a na południu docierały do Zapoteków i Majów. Kraj utrzymywał się z rolnictwa i handlu, eksportując między innymi cenione narzędzia i broń z obsydianu. Imperium Teotihuacanu kwitło do końca V w. W następnym stuleciu jednak popadło w kryzys. Początkowo archeolodzy podejrzewali najazd obcych ludów, które miały rzekomo podbić Teotihuacan. Z czasem jednak odkryto, że załamanie imperium było związane z suszą w latach 30. VI w. Głód i osłabienie niedożywionej ludności przełożyły się na choroby i większą śmiertelność, zwłaszcza wśród dzieci, co widać w grobach odkopywanych przez archeologów. Wybuchały bunty wśród najbiedniejszych, a zdesperowani ludzie atakowali pałace i świątynie, oskarżając bogatych o wyzysk i żądając poprawy sytuacji. Budowle arystokratów i kapłanów były niszczone i palone. Miasto trwało jeszcze ok. 100 at, lecz utraciło wpływy polityczne i gwałtownie obniżyło się jego znaczenie religijne. Zwłaszcza, że inne miasta meksykańskie jak Cholula (istniejąca od I w. p.n.e.), Xochicalco (III-IX w. n.e.), Tula (istniejąca od IV w. p.n.e.) i Cacaxtla chętnie zrzuciły władzę Teotihuacanu i podjęły walkę o przejęcie roli hegemona (Coe, Koontz, 1994).
Miejsce Teotihuacanu zajęły inne ludy określane potem ogólnym mianem Tolteków.
Literatura
Coe M. D., Koontz R., 1994, Mexico: From the Olmecs to the Aztecs.
Davies N., 1982, The Ancient Kingdoms of Mexico.
Millon R., 1964, The Teotihuacan Mapping Project. American Antiquity, 29, 3.
Séjourné L., 1959, Un Palacio en la ciudad de los dioses, Teotihuacan.
Séjourné L., 1962, El Universo de Quetzalcóatl.
Séjourné L., 1969, Teotihuacan, métropole de l'Amérique.