Paul Hambruch bada Wenecję Pacyfiku (lata 1908-1910)
Pohnpei, koncepcja kręgów kulturowych
Mało znany poza kręgami specjalistów niemiecki uczony Paul Hambruch odegrał znaczącą rolę w rozwoju archeologii, chociaż z wykształcenia archeologiem nie był. Urodził się w Hamburgu 22 stycznia 1882 roku, w epoce, gdy Niemcy budowały swoją potęgę kolonialną, co miało później wpłynąć na życiowe losy Paula. Dzieciństwo i młodość spędził w rodzinnym mieście, obserwując życie wielkiego portu i ekonomiczny rozwój kraju, który stopniowo wyrastał na mocarstwo. Ukończył słynne hamburskie gimnazjum Johanneum, a potem wyjechał do Getyngi, aby studiować nauki przyrodnicze i ścisłe, zwłaszcza chemię i matematykę. Wkrótce jednak zmienił zainteresowania zafascynowany naukami o Ziemi i człowieku. Przeniósł się więc do Berlina, znanego ośrodka badań antropologicznych, a głównym tematem swoich studiów uczynił geografię, antropologię oraz etnologię. W roku 1904 podjął pracę w berlińskim Muzeum Etnologicznym, a trzy lata później uzyskał stopień doktora w zakresie etnologii.
Dzięki okazanym zdolnościom zdobył poparcie Georga Thileniusa, szefa muzeum etnologicznego w Hamburgu, który rekomendował Hambrucha jako uczestnika ekspedycji badającej Mikronezję. W ten sposób trafił na pacyficzną wysepkę Nauru, aby uczestniczyć w pracach nad powstrzymaniem choroby, która wyniszczała plantacje palmy kokosowej.
Po powrocie do Niemiec opracował opublikowaną w latach 1914-1915 książkę Nauru stanowiącą część większego dzieła zatytułowanego Ergebnisse der Südsee-Expedition, 1908-1910. Objął stanowisko szefa Departamentu Oceanii w muzeum etnologicznym w Hamburgu. Jednocześnie pracował nad habilitacją, którą ukończył w roku 1919, a po jej uzyskaniu zaczął wykładać na uniwersytecie w Hamburgu. Prowadził zajęcia między innymi na temat tradycyjnej kultury wiejskich obszarów Europy w ramach dziedziny noszącej niemiecką nazwę Volkskunde. Kilka lat później znalazł się w ekskluzywnym gronie założycieli Gesellschaft für Völkerkunde czyli niemieckiego Towarzystwa Etnograficznego (1929 r.).
W pracy Das Wesen der Kulturkreislehre. Zum Streite um Leo Frobenius (1924) zajmował się koncepcją kręgów kulturowych rozwijaną przez Leo Frobeniusa, która zakładała istnienie odrębnych obszarów zdominowanych przez określone cechy kulturowe. Wśród znaczących książek Hambrucha należy jeszcze wymienić wydaną w latach 1932-1936 pracę Ponape jako kolejną część wielkiego zbioru Ergebnisse der Südsee-Expedition, 1908-1910.
Paul Hambruch umarł 25 czerwca 1933 roku jako jeden z najbardziej zasłużonych profesorów (tytuł ten otrzymał w roku 1922) Uniwersytetu Hamburskiego. Pozostały po nim nie tylko prace ściśle naukowe, które z natury rzeczy interesowały przede wszystkim specjalistów, ale też cenione zbiory baśni Südsee-Märchen z roku 1916 oraz Malaische Märchen. Aus Madagaskar und Insulinde wydane w roku 1922 r. Natomiast dla archeologii bezcenne okazały się badania przeprowadzone przez Hambrucha w Nan Madol koło wyspy Pohnpei, którą Europejczycy nazywali Ponape (1932-1936).
Wyspę odkryli i jako pierwsi zasiedlili staropolinezyjscy żeglarze w 1. tysiącleciu p.n.e. przesuwający się z Azji w stronę Pacyfiku. Badania radiowęglowe wykazały, że ludzie zamieszkiwali Pohnpei już na przełomie er. Przez następne stulecia ludność wyspy mieszkała w niewielkich osadach rozsianych wzdłuż wybrzeży często zbudowanych na sztucznych kamiennych platformach. Pohnpeiczycy utrzymywali się z rybołówstwa i kopieniaczego rolnictwa. Znali też przywiezioną z zachodu sztukę wytwarzania ceramiki, która zaniknie jednak w 2. tysiącleciu n.e. ze względu na problemy ze zdobyciem gliny. Postępuje wyniszczanie miejscowych lasów, które są źródłem drewna opałowego i materiałem budowlanym.
Późniejsze legendy opowiadają o siedmiu mitycznych wyprawach na Pohnpei, przy czym uczestnicy ostatniej opanowali wyspę i pokojowo nastawionym tubylcom narzucili swoją władzę. Uczestniczący w tym najeździe bracia Olsipa i Olsopa (ich imiona są zapisywane dość rozmaicie) założyli Nan Madol, a od Olsopy wywodziła się dynastia władców Saudeleur (tytuł tłumaczony jako władcy okolicy) i plemienna monarchia obejmująca całą wyspę.
Stolica w Nan Madol (nazwa oznacza przestrzeń pomiędzy) to system kanałów i niemal stu sztucznych wysepek ze słupów bazaltu ułożonych na przybrzeżnej płyciźnie przy małej wysepce Temwen koło Pohnpei. Miejsce dobrano z namysłem, ponieważ akurat ten rejon rzadko był nawiedzany przez huragany. Kamienne miasto było odgraniczone od oceanu długim murem rozciągającym ponad pół kilometra od lądu. Poszczególne bloki bazaltu mogły ważyć nawet kilkadziesiąt ton i były długie na kilka metrów, co pokazuje ogrom pracy włożonej w budowę miasta. Najbliższy kamieniołom bazaltu mogący dostarczyć budulca znajdował się w Sokehs po przeciwnej stronie Pohnpei. Można więc podziwiać kunszt budowniczych, którzy zdołali przewieźć ogromne kamienie, aby je potem ułożyć w mury osiągające nawet 7,5 metra wysokości. Nic zatem dziwnego, że późniejsi mieszkańcy Pohnpei opowiadali legendy o czarodzieju sprowadzającym te kamienie drogą powietrzną.
Według przekazów w Nan Madol odbywały się ceremonie ku czci bóstw rolnictwa i morza. Co roku obwożono po kanałach żółwia z licznymi ozdobami, które później były wrzucane do jednego z basenów (w roku 1958 odnaleźli je amerykańscy archeolodzy), a sam żółw zjadany na znak przymierza zawartego przez ludzi i bogów. Religijne rytuały koncentrowały się wokół wysepek Idehd i Darong. Natomiast na Peikapw znajdował się basen z wodą, w której władcy i kapłani mogli oglądać przyszłość. Na jednej z wysepek o nazwie Pahn Kadira stanęła świątynia boga huraganów, inne zamieszkiwali wyłącznie kapłani (wysepka Usendau) lub władcy. Niektóre zaś przeznaczono do celów praktycznych, jak choćby przygotowywanie posiłków oraz przechowywanie zapasów. Istotnym elementem było bowiem ciągłe zaopatrywanie mieszkańców Nan Madol w wodę pitną przywożoną z lądu oraz w żywność, które musiały być gdzieś składowane. Władcy i arystokracja z Nan Madol budowali dla siebie kamienne mauzolea we wschodniej części kompleksu na obszarze znanym pod nazwą Nan Dowas.
Między wysepkami poruszano się w łodziach, choć niektóre kanały mogły być niemal bezwodne podczas odpływów. Całość miała charakter obronny, co prawdopodobnie wiązało się z charakterem władzy opartej, jak się wydaje, na wyzysku miejscowej ludności. Tak przynajmniej głosiły późniejsze legendy. Należy jednak pamiętać, że tworzyli je ludzie niechętni dynastii Saudeleur.
Chodzi o to, że na przełomie XVI i XVII wieku władcy Nan Madol stracili dawną siłę, a Pohnpeiczycy coraz śmielej okazywali swoje niezadowolenie. Wreszcie w roku 1628 przybył półlegendarny bohater Isohkelekel pochodzący z wyspy Lelu koło Kosrae na wschód od Pohnpei. Na czele potężnej flotylli bojowych łodzi najechał Pohnpei, zaatakował Nan Madol i obalił ostatniego władcę z rodu Saudeleur. Oczywiście w późniejszych opowieściach obalony monarcha był przedstawiany jako okrutnik i podły wyzyskiwacz, który na dodatek obrażał bóstwa, a więc spotkała go zasłużona kara. W rzeczywistości chodziło o władzę, którą po roku 1628 przejął klan Nahnmwarkis w dużym stopniu kontynuujący tradycje obalonej dynastii. Na przykład zmarli władcy Nahnmwarkis wzorem dynastii Saudeleur byli przez pewien czas składani w mauzoleach Nan Madol.
Niestety, nowa dynastia nie miała już siły swoich poprzedników, nie umiała całkowicie podporządkować sobie Pohnpei i zmusić poddanych do zaopatrywania Nan Madol. Ostatecznie więc następcy Isohkelekela zrezygnowali z użytkowania Nan Madol, które pozostało domem już tylko dla niewielu wyspiarzy. Co więcej Pohnpei zostało podzielone na trzy części, a władcy z dynastii Nahnmwarkis rządzili bezpośrednio tylko jedną z nich. Tak więc w ciągu XVIII wieku Nan Madol zostało ostatecznie porzucone. Kanały w coraz większym stopniu ulegały zamuleniu, palmy i inne drzewa wyrosły na ruinach i zaczęły je rozsadzać korzeniami, a erozja dotknęła dużą część zabudowań.
Tymczasem na scenie pojawili się Europejczycy. Już w latach 1525-1526 Hiszpan Garcia Jofre de Loaysa odkrył Wyspy Marshalla, a kilka lat później Alvaro de Saavedra Ceron opisał wyspę Ponape i zadziwiające ruiny. Niestety, relację uznano za fałszywą, ponieważ nikt w Europie nie chciał uwierzyć, że „dzicy” mogli zbudować coś tak wspaniałego. Budowle opisane przez Cerona wydawały się podejrzanie podobne do ruin starożytnego Rzymu lub Grecji.
Pierwszy opis ruin uznany za prawdziwy stworzył w roku 1827 Rosjanin Fiodor Pietrowicz Litke (F. P. Lütke, 1797-1882), który w latach 1826-1829 na statku „Sieniawin” opływał planetę. Litke narysował mapę Pohnpei, a po przebadaniu ruin Nan Madol uznał, że tajemnicze miasto porzucono przed stuleciami. Niestety, przywiezione przez niego zapiski zaginęły na terenie Rosji. Pierwszy dokładny plan ruin Nan Madol narysował później polski podróżnik w służbie niemieckiej Jan Stanisław Kubary (1846-1896). Dzięki swoim umiejętnościom medycznym zyskał szacunek i sympatię wyspiarzy i mógł bez przeszkód badać Nan Madol. Zebrał kilka tysięcy przedmiotów dokumentujących kulturę i historię Pohnpei, które wysłał do muzeum w Hamburgu, lecz wiozący je statek „Alfred” zatonął koło atolu Jaluit wraz z cennym ładunkiem. Sam Kubary zaś zginął na Pohnpei w dość tajemniczych okolicznościach. Według jednej wersji został zamordowany, inni zaś twierdzą, że popełnił samobójstwo.
W roku 1899 na Pohnpei przybył Niemiec Friedrich w. Christian, który jako pierwszy podjął wykopaliska na terenie Nan Madol. Został jednak przegnany przez wyspiarzy rozwścieczonych naruszeniem tabu.
Następnym badaczem tajemniczych ruin był Paul Hambruch, pierwszy, który miał solidne przygotowanie etnologa i podjął poważną próbę zrozumienia, czym było kamienne miasto (Hambruch, 1932-1936). Nie zdołał jednak wyjaśnić jego powstania, ani określić czasu, kiedy je budowano. Dopiero badania w drugiej połowie XX wieku pokazały, że monumentalne konstrukcje są śladem pradawnej kultury ekspandującej na Pacyfik od wybrzeży wschodniej Azji. U początków tej ekspansji znalazło się właśnie Nan Madol, a jej ostatnim akordem były posągi na Wyspie Wielkanocnej w najdalszym zakątku oceanu na wschodzie Polinezji.
Literatura
Hambruch P., 1924, Das Wesen der Kulturkreislehre. Zum Streite um Leo Frobenius.
Hambruch P., 1931, Einführung in die Abteilung Südsee: Geschichte, Lebensraum, Umwelt und Bevölkerung.
Hambruch P., 1932-1936, Ponape.