Edward Gifford nie wierzy w feralne liczby (1952 r.)
Nowa Kaledonia, języki austronezyjskie od Tajwanu po Madagaskar i Wyspę Wielkanocną, pochodzenie Polinezyjczyków
Wbrew numerologicznym przesądom stanowisko oznaczone numerem 13 okazało się wyjątkowo szczęśliwe. Amerykanie kopiący na, głównej wyspie Nowej Kaledonii, Grande Terre, nie wiedzieli, że właśnie dokonują jednego z ważniejszych odkryć w dziejach archeologii. Na czele ekspedycji zorganizowanej w roku 1952 stał Edward Winslow Gifford (1887-1959), antropolog i dyrektor Muzeum Antropologii na kalifornijskim uniwersytecie Berkeley. Był wybitnym specjalistą od etnografii Indian stanu Kalifornia i autorem ponad stu cenionych prac na ten temat (Foster, 1960). A jednak jego najgłośniejsze dokonanie wiąże się z przeciwległym brzegiem Pacyfiku i Oceanią. W wykopie oznaczonym jako stanowisko 13 na półwyspie Foué znaleziono bowiem resztki ceramiki z nieznanymi wcześniej wzorami geometrycznymi. Gifford i jego współpracownik Richard Shulter Jr uznali, że mają do czynienia z czymś całkowicie nowym i wprowadzili pojęcie archeologicznej kultury Lapita. Nazwa pochodziła od źle usłyszanego i jeszcze gorzej zapisanego słowa „xapeta’a”, co w języku nowokaledońskiego plemienia Haveke oznaczało „kopać dziurę” lub „miejsce, gdzie ktoś kopie dziurę”. Tak Haveke nazywali niezrozumiałe wykopaliska prowadzone przez lekko zwariowanych białych.
Ceramika Lapita była wytwarzana z gliny zmieszanej z kawałkami muszli. Jej powierzchnię zdobiono odciskami pieczęci składającymi się na wzory. Charakterystycznym elementem wielu tych wzorów były stylizowane ludzkie twarze. Stanowisko 13 datowano później na IX/VIII w. p.n.e.
W drugiej połowie XX w. podobną ceramikę znaleziono daleko poza Nową Kaledonią na ogromnym obszarze od Wysp Bismarcka i wschodnich wybrzeży Nowej Gwinei do Vanuatu, Fidżi, Samoa i Tonga. Badania genetyczne szczątków kostnych ujawniły, że przodkowie ludu Lapita pochodzą z Archipelagu Indonezyjskiego, a tam przybyli z Tajwanu i południowej Azji przez Filipiny w 4. lub 3. tysiącleciu p.n.e. Posługiwali się językiem należącym do rodziny austronezyjskiej, potrafili uprawiać ziemię, wytwarzali ceramikę oraz narzędzia z drewna, kości i kamienia, zwłaszcza z cenionego obsydianu. Na wyspach Indonezji i Nowej Gwinei a potem Archipelagu Bismarcka zmieszali się z zastaną na miejscu starszą ludnością zbieracko-myśliwską. W XVI w. p.n.e. Lapita wyruszyli na Pacyfik, korzystając z doskonałych łodzi żaglowych wyposażonych w boczne pływaki, co zapewniało im stabilność nawet na wysokich falach.
Klasyczna, czyli najbardziej typowa, ceramika Lapita powstawała na Wyspach Bismarcka między XIV i VIII w. p.n.e., a w formie późnej przetrwała tam jeszcze 500 lat. Natomiast poszczególne archipelagi wytworzyły z czasem lokalne style ceramiki nieco różniące się od najstarszych wzorców.
W 2. tysiącleciu p.n.e. żeglarze Lapita zasiedlali bezludne archipelagi Fidżi, Samoa i Tonga (Sand, Connaughton, 2007). Wszędzie przywozili nie tylko charakterystyczną ceramikę, ale też uprawę taro, jamsu, palmy kokosowej, banana i drzewa chlebowego. Było to o tyle istotne, że wyspy Oceanii są generalnie jałowe, a miejscowe rośliny na ogół nie dostarczają zbyt wiele substancji odżywczych. Oprócz tego Lapita sprowadzili na wyspy świnie, kury i psy jako źródło mięsa, a także bezwiednie szczura pacyficznego, który okazał się szkodnikiem niszczącym miejscową faunę i florę. Zbierali też małże i łowili ryby.
Kultura Lapita zanikła ok. V w. p.n.e., lecz jej bezpośrednimi spadkobiercami byli późniejsi Polinezyjczycy posługujący się blisko spokrewnionymi językami polinezyjskimi z rodziny austronezyjskiej (Kirch, 1997). W następnych stuleciach w Melanezji nadal powstawała ceramika, która była kontynuacją wyrobów Lapita. W zachodniej Polinezji zaś dawne naczynia pokrywane wzorami ustąpiły ceramice gładkiej, a na przełomie er zachodni Polinezyjczycy całkowicie zrezygnowali z ceramiki, co być może wiązało się z brakiem złóż gliny na tych wyspach.
Jako świetni żeglarze Polinezyjczycy organizowali niemal niewiarygodne podróże przepływając po oceanie setki kilometrów w otwartych łodziach bez pokładu. Z Wysp Towarzystwa w centralnej Polinezji dotarli do Wyspy Wielkanocnej, w VI w. zasiedlili Hawaje w IV w., a w X/XI w. Nową Zelandię. Sporadycznie mogli też dopływać do Ameryki Południowej.
Z drugiej zaś strony austronezyjscy żeglarze z Indonezji wyruszyli na zachód w stronę Oceanu Indyjskiego. Zasiedlili Wyspy Sundajskie, a stamtąd w IV-V w. n.e. dopłynęli aż do Madagaskaru. Dlatego język malgaski należy do rodziny austronezyjskiej, wykazując związki z Indonezją, a nie z pobliską Afryką.
Literatura
Allen J., 1984, In Search of the Lapita Homeland: Reconstructing the Prehistory of the Bismarck Archipelago. Journal oof Pacific History 19/4.
Foster G. M., 1960, Edward Winslow Gifford. American Anthropologist 62.
Kirch P. V., 1997, The Lapita Peoples: Ancestors of the Oceanic World.
Noury A., 2013, Le Lapita: a l'origine des sociétés d'Oceanie.
Sand C., Connaughton S. P., 2007, Oceanic Explorations: Lapita and Western Pacific Settlement.