Bedřich Hrozny, twórca hetytologii (1917 r.)
Hetyci i języki indoeuropejskie, Ariowie, Tocharowie, Hattusa, Muzeum Cywilizacji Anatolijskich
Bedřich Hrozný jest jednym z tych badaczy, którzy w dziejach archeologii odegrali rolę wyjątkową. Urodził się 6 maja 1879 roku w miejscowości Lysa w Czechach jako najstarsze dziecko pastora. Od wczesnych lat wykazywał niebywałe zdolności językowe, dzięki czemu oprócz czeskiego i niemieckiego już w młodości opanował hebrajski i arabski. Na Uniwersytecie Wiedeńskim (od 1897 r.) zaczął studia teologiczne, które jednak porzucił po pierwszym semestrze i zajął się studiami orientalistycznymi. W Wiedniu nauczył się języka sumeryjskiego, akadyjskiego, amharskiego i sanskrytu, a w ciągu całego życia opanował łącznie ok. 20 języków. Wiedeńskie studia Hrozný zakończył w roku 1901 i napisał pracę magisterską na temat starożytnych napisów z południowej Arabii. W następnym roku młody uczony studiował w Berlinie, a potem w Londynie, gdzie poświęcił się doskonaleniu znajomości pisma klinowego i analizował teksty asyryjskie. Owocem jego pracy było odtworzenie mitu o bogu Ninib zapisanego na tabliczkach. Przez następnych 10 lat Hrozný pracował za darmo na Uniwersytecie Wiedeńskim, stale pogłębiając swoją znajomość bliskowschodnich pism i języków.
Tymczasem w Turcji działo się coś, co miało zmienić całe życie Hroznego. Francuz Charles Texier (1802-1871) w roku 1834 odkrył ruiny miasta Hattusas w Boğazköy, trzydzieści lat później inny francuski archeolog Georges Perrot (1832-1914) stwierdził, że w Anatolii istniało niegdyś imperium, a w roku 1879 Brytyjczyk Archibald Henry Sayce (1845-1933) uznał, że było to imperium Hetytów. Wreszcie w roku 1906 w okolicy Boğazköy niemiecka ekspedycja archeologiczna kierowana przez Hugona Wincklera odkryła kilkanaście tysięcy glinianych tabliczek pokrytych napisami. Okazało się, że natrafiono na bibliotekę hetyckiego monarchy. Niestety nikt nie potrafił odczytać starożytnych tekstów, ponieważ napisano je w nieznanym języku chociaż znanym pismem klinowym. Tym właśnie zagadnieniem na zlecenie Niemieckiego Towarzystwa Orientalistycznego zajął się czeski uczony. Nie przeszkodziła mu nawet I wojna światowa, chociaż został wcielony do armii austrowęgierskiej. Na szczęście służył w Wiedniu, a dowódca zezwolił mu na prowadzenie badań. Żmudne porównywanie form gramatycznych i brzmienia słów zapisanych na tabliczkach oraz gramatyki i słownictwa innych języków doprowadziło Hroznego do stwierdzenia, że Hetyci posługiwali się językiem indoeuropejskim, co ogłosił po raz pierwszy 24 listopada 1915 roku w Berlinie na wykładzie w Towarzystwie Bliskowschodnim. To była prawdziwa sensacja, ponieważ większość archeologów i językoznawców spodziewała się raczej języka semickiego. Dwa lata później Hrozný opublikował książkę Die Sprache der Hethither, ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Ein Entzifferungversuch (Lipsk 1917). Tuż po wojnie ukazała się druga fundamentalna publikacja Hroznego, zawierająca transkrypcję i tłumaczenie klinowych tekstów z tabliczek znalezionych w Boğazköy Hethithische Keilschrifte aus Boghazköi (Lipsk 1919).
Następne lata, kiedy uczony zamieszkał w Pradze, były wypełnione intensywną pracą i wykopaliskami na Bliskim Wschodzie (1924-1925). W tym okresie Hrozný bezskutecznie próbował odczytać pismo linearne B używane przez Greków w drugiej połowie 2. tysiąclecia p.n.e. oraz pismo protoindyjskie. Sukcesem zaś była jego książka o wczesnych dziejach Bliskiego Wschodu i Krety, w której wykazał, że Grecy oraz inne ludy Europy mają wspólne korzenie z Hetytami i Ariami. W drugim tysiącleciu p.n.e. Indoeuropejczycy ekspandowali na Indie, Iran, Europę i Azję Mniejszą. Dziś możemy dodać, że indoeuropejskie ludy tocharskie opanowały Wielki Step aż do granic Mongolii. Zbliżone struktury językowe i podobne imiona bóstw od Indii po Greków i Słowian są widomym dowodem wspólnego pochodzenia. Wystarczy przypomnieć hetyckiego boga światła i nieba o imieniu Sius, którego odpowiednikami są Zeus lub Dzeus w Grecji, indyjski Deva i czczony przez wszystkich Indoeuropejczyków Djaus. Stąd późniejszy grecki Theos oraz łaciński Deus.
Po opuszczeniu swoich pierwotnych siedzib na północ od Kaukazu Hetyci przybyli do Azji Mniejszej, gdzie zastali Chatytów i inne ludy, których przynależność językowa jest jeszcze przedmiotem dyskusji. Najbardziej prawdopodobnym wydaje się przypuszczenie, że należały do grupy iberokaukaskiej. W każdym razie począwszy od połowy XVIII w. p.n.e. Pithanas a następnie Anittas jednoczą Hetytów, zakładają państwo ze stolicą w Kussar i zaczynają proces asymilacji miejscowej ludności. Już w pierwszej połowie XVII w. p.n.e. król Labarna uczynił Hetytów potęgą, opanowując wschodnią Anatolię. Stolicą państwa zostało miasto Hattusas odebrane Chatytom. Potem Hattusilis I podbił północną Syrię i rozciągnął swoją władzę od brzegów Morza Czarnego po Morze Śródziemne. Powstało państwo tak potężne, że w pierwszych latach XVI w. p.n.e. zniszczyło Babilonię, w XV w. p.n.e. oparło zachodnią granicę o Morze Egejskie, a w XIII w. p.n.e. podjęło równorzędną walkę z Egiptem i po bitwie pod Kadesz zmusiło Egipt do podzielenia się wpływami w Syrii. Córka hetyckiego władcy została potem żoną Ramzesa II na znak sojuszu dwóch mocarstw. Kilkadziesiąt lat wcześniej królowa Egiptu Anchesenamon, wdowa po Tutanchamonie, zaproponowała swoją rękę i tron faraonów Zananzie, synowi hetyckiego króla Szupiluliumy I.
Ogromne militarne sukcesy Hetytów były możliwe dzięki zastosowaniu na dużą skalę szybkich i zwrotnych oddziałów konnych rydwanów. W starciu z nimi tradycyjna piechota była niemal bezradna. Jednak oprócz wojska liczyła się też elastyczność Hetytów w sprawach kulturowych. Przejęli chatyckie bóstwa i umieścili je w panteonie obok własnych. Przejęli pismo klinowe od Asyryjczyków, choć mieli też zapis hieroglificzny zapożyczony od Luwijczyków z Azji Mniejszej i w rezultacie przez pewien czas używali obu. Podbitym ludom pozostawiali autonomię, co wytworzyło specyficzny ustrój znany jako hetycki feudalizm, a jednocześnie powszechne było użycie niewolniczej siły roboczej na wzór większości państw orientalnych.
Kres hetyckiemu imperium przyniósł najazd Ludów Morza na przełomie XIII i XII w. p.n.e., które przetoczyły się przez wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego aż do Delty Nilu, gdzie po morderczej bitwie zatrzymała je armia faraona. Aramejczycy plądrują w tym czasie wnętrze kraju, a Hattusas zostaje spalone. Po tych klęskach hetyccy władcy-sędziowie zwani tarwanas utrzymali władzę jedynie w kilku lokalnych ośrodkach, które ostatecznie zniszczył Sargon II z Asyrii w VIII w. p.n.e.
Prawem dziwacznej analogii pracę Hroznego przerwał najazd hitlerowców, po którym Czechy znalazły się we władaniu komunistów. Bedřich Hrozný przeżył wojnę, lecz nie dokonał już żadnego odkrycia. Zmarł w roku 1952, pozostając w pamięci jako jeden z największych archeologów w dziejach, a przede wszystkim twórca hetytologii.
Hetycki ślad w historii nie urwał się jednak wraz z najazdem Sargona II. Wiele współczesnych nazw we wschodniej Turcji ma hetyckie korzenie. Grecy kolonizujący Azję Mniejszą nazwę tarwanas oznaczającą monarchę przekształcili w tyranos. Natomiast w świętym mieście Kummanni (późniejsza Komana) król Szupiluliuma I osadził swego syna jako arcykapłana, a wywodząca się od niego dynastia kapłańska przetrwała aż do chrystianizacji i upadku Rzymu.
Sporo problemów przysporzyło badaczom hieroglificzne pismo Hetytów, lecz dopomogło im szczęście, gdy w roku 1947 niemiecki archeolog Helmuth Theodor Bossert (1889-1961) odkrył płaskorzeźbę na tureckiej górze Karatepe. Była ona podpisana za pomocą klinów i hieroglifów, co pozwoliło odtworzyć znaczenie poszczególnych znaków hieroglificznych.
Rezultaty stuletniej pracy naukowców w Azji Mniejszej zostały zebrane w założonym w 1921 r. w Ankarze Muzeum Cywilizacji Anatolijskich, jednym z najważniejszych zbiorów archeologicznych świata.
Literatura
Buck C. D., 1920, Hittite an Indo-European Language? Classiscal Philology 15 (2).
Hrozny B., 1937, Les inscriptions hittites hiéroglyphiques.