← Historia literatury i retorykiHistoria filmu i kina →

Historia cyrku, wesołego miasteczka, teatru i teatru radiowego

Od niepamiętnych czasów ludzie znają magiczne rytuały zapewniające powodzenie zgodnie z wiarą w równoległość świata rzeczywistego i przedstawianego. Służy do tego wizualizacja, czyli przedstawienie (inscenizacja) pożądanego zjawiska według określonego scenariusza (ustalone następstwo wydarzeń), lub jego antycypacja, czyli zapowiedź przyszłych wydarzeń, która jest zarazem sposobem ich wywołania. Aktor-szaman symbolicznie poluje (kulty myśliwskie), walczy, wyprowadza choroby z ciała chorego, przedstawia zapładnianie kobiet (kult płodności) lub inicjację, żegna zmarłych (kult przodków oraz czaszek jako prototypów masek) i świętuje wiosnę (kult wegetacyjny). Szaman może się przebierać, żeby wcielić się w inną istotę, lub zjednoczyć z tym co przedstawia.

Przykładem są antropozoomorficzne, czyli pół-ludzkie, pół-zwierzęce wizerunki paleolitycznych szamanów-aktorów z pirenejskich jaskiń Chauveta (narysowany 34 tysiące lat p.n.e. pół-człowiek, pół-żubr), Mas d’Azil (człowiek z głową niedźwiedzia), Espélugues (człowiek z długim ogonem) i Trois Frères (tańcząca postać z jelenimi rogami symbolizującymi dobre moce solarne i z ogonem), z jaskini Gabillou w Dordogne (człowiek z głową byka) czy z północnosycylijskiej jaskini Addaura (ludzie z ptasim dziobem).

Elementem prototeatralnych rytuałów wiosennych bywa ofiara (na przykład z niedźwiedzia na Syberii, z byka na Krecie, z konia u Scytów i w kulturze Doliny Indusu, lub z ludzi na przykład podczas azteckiego święta Tlacaxipehualiztli, kiedy ludzie są obdzierani ze skóry ku czci Xipe Toteka). Ofiara często oznacza rytualną śmierć totemu lub bóstwa i jest wstępem do jego odrodzenia na wiosnę. Rytualne przedstawienie składa się z ruchów ciała (taniec), mimiki twarzy, gestów (pantomima), dźwięków (muzyka, ludzki głos, brzuchomówstwo), recytacji (wygłoszenie tekstu) i atrybutów w postaci stroju (kostium), ozdób lub narzędzi. Przede wszystkim zaś tworzy własną teatralną przestrzeń i specyficzny czas, które budują nową rzeczywistość. Przedstawienie jest wizją lub karykaturą, czyli wykrzywionym, przerysowanym, wręcz groteskowym obrazem świata. Służy temu malowanie ciała i maska czyniąca z człowieka kogoś innego, uwalniająca go od więzów własnej osobowości (nie-ja), jak myśliwy podkradający się do zwierzyny ukrywa się za przebraniem (na przykład pod skórą) udającym zwierzę, aby oddziałać na rzeczywistość. Francuski etnolog A. van Gennep (1873-1957) wyróżni trzy fazy pierwotnego rytuału-przedstawienia: wyłączenie szamana ze zwykłego świata, trwanie szamana w zawieszeniu poza zwykłym światem, kiedy odbywa się właściwy rytuał i wreszcie powrót szamana do rzeczywistości. Co ciekawe, te fazy znajdą potem swoją kontynuację również w przedstawieniach pozarytualnych, pozbawionych symboliki magiczno-religijnej. W drugiej połowie XX w. n.e. R. Schechner rozwinie teorię transformatywnego podwajania (transformative doubling), według której aktor-szaman, nawet w transie zachowuje świadomość odrębności od postaci przedstawianej, co odróżnia teatralność od przeżyć mistycznych, gdy przedstawiający czuje się tożsamy z przedstawianym.

Podstawę przedstawienia stanowi początkowo improwizacja - tworzenie bez wcześniejszego przygotowania. Stopniowo powstają jednak bardziej złożone historie obrazujące pożądany przebieg wydarzeń, a ich twórcy zapamiętują fabułę, aby ją potem powtórzyć i ewentualnie rozwinąć (początek literatury jako sztuki związanej z teatrem). Często elementem przedstawienia jest też malowidło i rzeźba (plastyka), a ludzie uczestniczący (aktorzy) do pewnego stopnia współzawodniczą między sobą (rodzaj pierwotnego sportu) i popisują się (cyrk), pokazując swoją sprawność oraz siłę. Zwycięstwo staje się wtedy ofiarą dla duchów i bogów. Ponadto, spektakl często bywa treningiem. Na przykład taneczne ruchy i gesty naśladujące bitwę stanowią opis i zarazem ćwiczenie typowe dla sztuk walki. Z czasem przedstawienia-rytuały komplikują się i różnicują, dając początek obrzędom liturgicznym (religijnym), formom teatralnym (teza brytyjskiej badaczki Jane E. Harrison z lat 1912 i 1913), cyrkowi a nawet, częściowo, zawodom sportowym. Każde święto staje się w jakimś stopniu wydarzeniem teatralnym (następuje ich teatralizacja) poprzez szczególną komunikację między aktorem odgrywającym określoną rolę i widzem (lub czasem współuczestnikiem) spektaklu-obrzędu, który odbiera tę grę. Bez tej relacji cały spektakl straciłby sens.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - W Egipcie, na Krecie, w Sumerze i Babilonii, w Indiach a także Chinach rozwijają się spektakle-rytuały o charakterze magicznym i religijnym z licznymi elementami cyrkowo-teatralnymi. Na przykład Kreta słynie z ryzykownych akrobacji na byku, co jest rodzajem ofiary religijnej i popisem zręczności często służącym za temat dzieł plastycznych. Rozgłos zdobywają procesje ku czci Ozyrysa w Abydos, Bastet w Bubastis, Marduka w Babilonii czy jatra w Indiach (czasem nawiązujące do obrzędów opisanych w Wedach), nocne spektakle w Bengalu (w XVIII-XIX w. n.e.) i festiwale w Chinach (początkowo ku czci przodków jako reminescencje tańców pogrzebowych). Podczas procesji uroczyście ubrani mieszkańcy miasta kroczą lub jadą ulicami, tańczą i śpiewają, przedstawiając dzieje i czyny swoich bohaterów.

• 3./2. tysiąclecie p.n.e. - W Egipcie powstają teatralne misteria ku czci Ozyrysa. Seria rzeźb w świątyni Horusa w Nehbet koło Edfu ilustruje taki spektakl o zwycięskiej walce Horusa, syna Ozyrysa, z Sethem. Przedstawienie jest powtarzane co roku dla uczczenia zmartwychwstania Ozyrysa i stanie się wzorem dla misteriów dionizyjskich. Według Herodota, obok aktorów występują też lalki, a kapłani-aktorzy stosują rozmaite zabiegi, aby zadziwić widzów, jak na przykład brzuchomówstwo. Spektakl trwa wiele godzin na oczach tłumu zebranego wokół placu, na którym jest realizowane przedstawienie. Widzowie współuczestniczą w wizualizacji mitu.

Niektórzy zaczynają też analizować formę i sposób wykonania przedstawienia, co oznacza powstanie krytyki teatralnej. Jednym z pierwszych krytyków teatralnych jest egipski aktor I-kher-nefert, który spisuje uwagi o sztuce przedstawiania.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - W Indiach jedyny aktor nazywany bharata recytuje sanskrycki tekst bez tańca i śpiewu. Ten monodram (teatr jednoosobowy), znany jako dżamapitaka (suret w Iranie), przetrwa do XX w. n.e. Z czasem powstają rytualne, muzyczno-taneczne widowiska nata lub nataka (niekoniecznie używające sanskrytu), w 5-10 aktach opisujące dzieje mitycznego bohatera o boskiej lub królewskiej genealogii (zwłaszcza Kriszny), jego towarzysza i pięknej kobiety. Kształtują się kanoniczne typy bohaterów najaka i bohaterek najika, często postaci z mitów. Powstają też czhajanataka - wskazówki o sposobie wykonania rytuałów wedyjskich, czyli zaczyna się teoria teatru. W Gudżaracie i Radżastanie (zwłaszcza w XII-XIV w. n.e.) aktor recytuje i śpiewa pouczające ballady raso (rasa). Spektakl trwa wiele godzin, a nawet dni, zbliżając się do ram czasowych opowiadanej historii. Publiczność żywo reaguje na wydarzenia sceniczne, głośno je komentuje lub wykrzykuje w stronę aktorów, a nawet do pewnego stopnia zmienia fabułę. Widzowie w trakcie przedstawienia jedzą i piją, prowadzą życie towarzyskie i spierają się o spektakl.

• Od 2. tysiąclecia p.n.e. - Chińczycy znają teatr historyczny hua-si (wu-si) lub ludowe magiczne obrzędy (wen-si). Charakterystyczne przedstawienia dynastyczne pokazują tradycje rodu panującego. Zawierają elementy akrobacji cyrkowych, taniec, śpiew i recytacje. Poza tym Chińczycy praktykują sztukę zwaną potem kouji polegającą na naśladowaniu głosem dźwięków z otoczenia i głosów zwierząt. Nie jest im też obce brzuchomówstwo. Dokładne odtworzenie tradycyjnych przedstawień stabilizuje świat i zapewnia pomyślność.

Podobne idee przyświecają Koreańczykom, którzy pod przewodem czhonguna (szamana) organizują uczty i taneczno-teatralne zabawy o charakterze ofiarnym po sadzeniu ryżu (piąty miesiąc księżycowy) i po zbiorach (dziesiąty miesiąc).

W Chinach działają wędrowni śpiewacy recytujący eposy, używający instrumentów i technik aktorskich: mimiki, gestykulacji i tańca. Będą działać jeszcze w XX w. n.e. Za patrona teatru Chińczycy uznają Ts’ao Kuo-chiu, mędrca żyjącego w X/XI w. n.e., jednego z taoistycznych nieśmiertelnych, który osiągnął stan boskości. Według legendy Ts’ao pochodził z rodu cesarskiego, lecz pod wpływem niegodziwości swego brata zrezygnował z zaszczytów na rzecz poszukiwania tao. Któregoś razu do jego pustelni zawitali nieśmiertelni Lü Tung-pin i Chung-li Ch’üan. Zapytali go, gdzie jest poszukiwane przez niego tao. Ts’ao pokazał na niebo. Zapytali więc, gdzie jest niebo? W odpowiedzi Ts’ao wskazał na własne serce.

• XII w. p.n.e. - Obrzędy i procesje ku czci Dionizosa w Grecji zapowiadają powstanie greckiego teatru. Składają się głównie z dytyrambów (pieśni chóru) oraz przewodnika. Opłakują śmierć Dionizosa i opowiadają o jego odrodzeniu na wiosnę. Bóstwo bywa utożsamiane z Bachusem, bogiem wina, nawiązując zarazem do Adonisa i egipskich misteriów Ozyrysa. Nieprzypadkowo imię Bachusa pochodzi od semickiego słowa b’chu - płaczcie. Rozwijają się pieśni procesyjne na przykład prosodion ku czci Apolla.

Z drugiej strony w Grecji znani są też wędrowni śpiewacy-poeci (aojdowie) recytujący i przedstawiający własne utwory. Od VIII w. p.n.e. zastępują ich rapsodowie, pamiętający stare pieśni i utwory innych autorów.

Szczególną formą parateatralną jest wygłaszanie proroctw przez osoby natchnione, zwłaszcza w miejscach tradycyjnie uznawanych za siedziby wyroczni. Dla wzmocnienia efektu prorok lub prorokini mówią z wnętrza jaskini wzmacniającej głos lub używają sztuki zwanej gastromantią, czyli brzuchomówstwa: głos wydobywany z brzucha ma rzekomo należeć do zmarłych przodków. Jednym z najsławniejszych greckich gastromantów będzie Eurykles działający jako prorok w Atenach w drugiej połowie V w. p.n.e.

• X w. p.n.e. - Chińczycy tworzą teatr kuej-lej, w którym rolę aktorów grają lalki poruszane drewnianymi prętami. Lalki są wykonywane z drewna lub terakoty, a także tkanin i skóry. Przedstawieniu towarzyszy muzyka.

Mniej więcej w tym czasie podobne przedstawienia rozwijają się w Indiach i Korei, a od VI w. p.n.e. również w Grecji.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Chińczycy tworzą przedstawienia ogni sztucznych, używając kawałków bambusa wypełnionych azotanem potasu i materiałami palnymi. Pracują nad metodami barwienia ognia i wytwarzania dźwięków. Wkrótce żaden większy chiński festiwal (święto) nie może obejść się bez fajerwerków. Często łączy się je z pokazami latawców, akrobatyką i żonglerką (legendarny Yi Liao z państwa Cz’u znany z żonglowania siedmioma piłeczkami).

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - W Chinach teatr cieni tsi-ing lub yang pi-si stanowi część misteriów religijnych oraz rozrywkę. Widzowie oglądają cienie płaskich, skórzanych, płóciennych lub papierowych figur na podświetlanym, przezroczystym ekranie. Ten typ przedstawień upowszechni się potem w całych Chinach, Korei, Japonii, Mongolii, Indochinach i Indonezji.

• VI w. p.n.e. - Pierwotny teatr grecki zawsze jest związany ze świętami religijnymi (na przykład Panataneje ku czci Ateny, patronki Aten). Jednak pojawia się też teatr niezależny od liturgii. W 534 roku p.n.e. Tespis pisze dramat przeznaczony do prezentacji w postaci przedstawienia i zwycięża w pierwszym teatralnym konkursie w Atenach. Konkurs odbywa się co roku wiosną, a potem także jesienią. Aktorzy występują na drewnianych podwyższeniach, żeby być bardziej widoczni. Tespis zostanie później uznany za prekursora teatru wędrownego, ponieważ ze swoimi przedstawieniami podróżuje po Peloponezie, wszystkie rekwizyty (przedmioty używane podczas przedstawienia) wożąc wozem. Ten sposób życia przyjmą potem również inne trupy teatralne i cyrkowcy. Z czasem rozpowszechnią się kamienne amfiteatry, gdzie odbywają się przedstawienia pod gołym niebem. Amfiteatry to półkoliste place (od 465 r. p.n.e. scena, z greckiego skene - namiot) dla aktorów grających w przedstawieniu otoczone wciętymi zwykle w zbocze wzgórza schodkowato wznoszącymi się ławkami dla widzów oglądających spektakl. Pierwszy stały teatr w Atenach powstaje w V w. p.n.e. Już w V w. p.n.e. pojawia się też odeon, czyli teatr czy raczej sala widowiskowa wewnątrz budynku, nakryta dachem ze względów akustycznych i dla ochrony przed palącym słońcem. Odeony jako miejsca, gdzie są wystawiane sztuki teatralne, odbywają się koncerty muzyczne i wykłady staną się bardzo popularne dopiero w czasach rzymskich. Dwa najsłynniejsze zbudują w Atenach właśnie Rzymianie: odeon Agryppy z 15 r. p.n.e. i odeon Heroda Attyka ze 161 r. n.e.

Pierwotnie greckie przedstawienie składa się z pieśni śpiewanych przez chór i przewodnika chóru. Z biegiem lat przewodnik przekształca się w aktora. Potem zostanie dodany drugi aktor, a na koniec trzeci. Wszystkie role, nawet kobiece, grają wyłącznie mężczyźni. Aktorzy noszą wielkie, wyraziste maski z płótna lub drewna symbolizujące określoną postać i jej cechy tak, aby nawet najdalej siedzący widzieli, o którą postać chodzi. Akcja przedstawienia odbywa się zazwyczaj w czasie rzeczywistym, czyli czas trwania przedstawienia odpowiada czasowi, w jakim odbywają się prezentowane wydarzenia. To oznacza, że widzowie mogą spędzać na widowni wiele godzin, a nawet kilka dni.

• V w. p.n.e. - Ofiarne misteria wedyjskie odgrywane w świątyniach przekształcają się w pięcioczęściowe, zrytualizowane spektakle budowane zgodnie z indyjską teorią rasa (estetyczna teoria smaku), która przewiduje łączenie ośmiu smaków: miłości, radości, smutku, strachu, wstrętu, gniewu, bohaterstwa i zachwytu. Przedstawienia są konwencjonalne, a postacie powtarzalne, ponieważ tradycja ustala, jakie gesty i w jakich sytuacjach aktor grający daną postać powinien wykonać.

W północnych Indiach działa sławny reżyser (kierownik i twórca realizacji spektaklu) oraz aktor Talaputa. Według anegdoty aktor spytał Buddę, czy ludzie teatru odrodzą się wśród bogów śmiechu, lecz usłyszał, że ci, którzy pobudzają zmysły innych, trafią do piekła, bo szerzą złudzenia. Talaputa przyjął wtedy buddyzm i wkrótce osiągnął oświecenie.

• Ok. 420 r. p.n.e. - U stóp Akropolu powstaje pierwszy w Atenach teatr poświęcony Dionizosowi.

• V - IV w. p.n.e. - Rozkwit klasycznego teatru greckiego. Działają trzej najwięksi greccy dramatopisarze zwykle pokazujący fatalną siłę przeznaczenia, której człowiek nie potrafi przemóc, ale której może i powinien przeciwstawić swoje moralne zasady bez względu na konsekwencje. Odwołują się zazwyczaj do motywów mitologicznych. Ajschylos (525-456 r. p.n.e.) pisze wiele sztuk dramatycznych, z których najsławniejsze to Prometeusz w okowach i trylogia Oresteja (485 r. p.n.e.) obejmująca trzy kolejne dzieła: Agamemnon, Ofiarnice i Eumenidy. Sofokles (495-406 r. p.n.e.) wsławia się dramatami Król Edyp i Antygona. Trzeci z nich Eurypides (ok. 480-406 r. p.n.e.) jest autorem takich dramatów jak Medea (431 r. p.n.e.), Elektra (413 r. p.n.e.) czy Trojanki (415 r. p.n.e.). Powstają też komedie mające rozbawić widzów, choć często kpią z ludzkich przywar. Do największych autorów komediowych należą Arystofanes (Chmury, Osy, Żaby z 406 r. p.n.e.) i Menander. Do pewnego stopnia naśladują oni teatr ludowy, a zwłaszcza mimów. Arystoteles (IV w. p.n.e.) pisze dzieło Poetyka, dając teoretyczne podstawy greckiej sztuki i krytyki teatralnej.

• Oresteja Ajschylosa - w pierwszej części Agamemnon powraca spod Troi do domu, gdzie Aigistos uwiódł jego żonę Klitaimestrę. Klitaimestra podstępnie morduje męża i przywiezioną z Troi jasnowidzącą Kasandrę. W drugiej tragedii syn Agamemnona, Orestes, otrzymuje od Apolla nakaz pomszczenia ojca i zabija matkę, ale zbrodnia tak sprzeczna z naturą grozi mu obłędem, więc ścigają go demony zemsty Erynie. Dopiero w trzeciej części Apollo uwalnia Orestesa od przekleństwa, a Erynie zamieniają się w boginie przebaczenia - Eumenidy.

• Król Edyp Sofoklesa - nieszczęścia spadają na Teby, a Edyp odkrywa, że on jest ich przyczyną. Otóż Lajos, poprzedni król, usłyszał przepowiednię, że zabije go własny syn i poślubi swoją matkę. Aby tego uniknąć, Lajos kazał uśmiercić nowonarodzonego syna. Ten jednak przeżył nieświadom swego pochodzenia, a po latach, w trakcie wędrówki, zabił nieznanego mu człowieka. Kiedy zaś trafił do Teb, gdzie, powiedziano mu, że właśnie zginął król. Potem w nagrodę za uwolnienie miasta od potwora imieniem Sfinks Edyp otrzyma tron wraz z ręką wdowy po zabitym królu Jokasty. O tym, że zabił ojca, poślubił matkę (stąd u Freuda kompleks Edypa - seksualny pociąg do jednego z rodziców) i miał z nią dzieci, dowie się dużo później. Zrozpaczony pozbawi się wtedy oczu i uda na wygnanie, Jokasta popełni samobójstwo, a ich dzieci będzie ścigać zły los.

• Antygona Sofoklesa - król Teb Kreon każe pozostawić bez pogrzebu ciało zbuntowanego Polinika, syna Edypa. Jednak Antygona, siostra Polinika, chociaż nie pochwala buntu brata, grzebie jego ciało, aby wypełnić prawo boskie silniejsze od nakazów władcy. Wie, co jej grozi ze strony Kreona, lecz akceptuje to i godzi się ponieść karę śmierci.

• Medea Eurypidesa - opowiada mit o Medei, córce króla Kolchidy, która czarami pomogła Jazonowi w zdobyciu złotego runa i ucieczce. Ale w Jolkos, mieście Jazona, Medea podstępnie morduje jego wuja Peliasa i kochankowie muszą uciekać do Koryntu. W końcu para się rozchodzi i Medea zabija własne dzieci.

• Druga połowa IV w. p.n.e. - W greckim Epidauros powstaje amfiteatr o takiej akustyce, że szelest ze sceny słychać na końcu widowni.

Teatry greckie, czasem przewidziane nawet na kilkanaście tysięcy widzów, są wyposażane w urządzenia wzmacniające głos: otwory na usta w maskach aktorów mają kształt tuby, a ściana za sceną odbija fale dźwiękowe i kieruje ku widowni. Licząc od dołu kolejne stopnie do siedzenia na widowni są coraz wyższe, co powoduje nakładanie się i wzmacnianie dźwięków płynących z niżej położonej sceny. Poza tym niektóre greckie teatry stosują dodatkowe pudła rezonansowe w postaci wielkich pustych dzbanów działających podobnie do pudeł rezonansowych w bębnie lub greckiej kitarze.

• Od IV w. p.n.e. - W Grecji i Indiach rozwija się teatrologia jako świadoma, racjonalna lub wręcz naukowa refleksja nad teatrem. Arystoteles pisze Poetykę (ok. 330 r. p.n.e.), a Bharata Muni Bharata-Natyaśastrę (II w. p.n.e.).

• Ok. 240 r. p.n.e. - Grek Andronicus pisze pierwsze łacińskie tragedie i komedie wzorowane na greckich. Przed 204 r. p.n.e. Plautus napisze znaną komedię Żołnierz samochwał. Nieco później łacińskie utwory teatralne pisze także Terencjusz.

• Od III w. p.n.e. - W Grecji powstają gildie teatralne zwane Aktorami Dionizosa.

• II w. p.n.e. - Patańdżala opisuje indyjskie przedstawienia Kamsavadha i Samgita, oparte na tekstach eposów śpiewanych i recytowanych przez aktora, a ilustrowanych rysunkami pokazywanymi widzom. W Kansavadha Kriszna zabija Kamsę, niegodziwego władcę Mathury ciemiężącego swój lud. Według tradycji Kamsa usłyszał wróżbę mówiącą, że zginie z ręki potomków księżnej Dewaki. Chcąc udaremnić przepowiednię kazał wymordować dzieci Dewaki. Umknęli mu jednak Kriszna i Balarama, więc Kamsa kazał zabić wszystkich małych chłopców w Mathurze, co jednak okazało się nieskuteczne.

Natomiast inna sztuka teatralna Samgita opowiada o Krisznie śpiewającym i tańczącym z gopi, czyli jego przyjaciółkami-pastuszkami krów.

• Od II w. p.n.e. - Grecy używają optycznych i mechanicznych automatów teatralnych, zwiększając atrakcyjność widowiska. Nadal jednak nie ma dekoracji na scenie. Budują dźwig unoszący aktorów grających bóstwa; stąd pojęcie deus ex machina jako niespodziewane zjawisko obce (zewnętrzne) w stosunku do głównego wątku.

• I w. p.n.e. - IV w. n.e. - Rzymski senat zdominowany przez militarystów początkowo niechętnie traktuje cyrk i teatr, a aktorzy są pozbawieni praw obywatela. Mimo to powstaje w Rzymie pierwsza scena obrotowa (79 r. p.n.e.), wspaniały drewniany teatr z trzypiętrową sceną (58 r. p.n.e.), pierwszy kamienny teatr Pompejusza (55 r. p.n.e.) na 17,5 tysiąca widzów i okrągłe amfiteatry-cyrki (po łacinie circus - koło). Rzymianie, w przeciwieństwie do Greków stosują nie tylko maski, lecz także rozmaite rekwizyty, które mają w jak największym stopniu imitować rzeczywistość i ubarwić widowisko. Najwspanialszy amfiteatr z wielopiętrową widownią na kilkadziesiąt tysięcy ludzi to Amfiteatr Flawiuszów (zwany później Colosseum) zbudowany przez Wespazjana w Rzymie w latach 70-82 (opis otwarcia amfiteatru pozostawia Martialis w dziele Księga widowisk). Cesarz Tytus buduje pod areną hypogeum - podziemne korytarze i system wind, dzięki którym niemal w każdym momencie i w każdym miejscu sceny mogą pojawić się ludzie lub zwierzęta. Widzowie oglądają popisy siły i sprawności, zawody sportowe (wyścigi konne, walki wojowników), przedstawienia teatralne, popisy poetyckie i muzyczne, egzotyczne zwierzęta (na przykład cesarz Filip I Arab sprowadza nosorożca w 248 r. n.e. na igrzyska upamiętniające tysiąclecie Rzymu). Charakterystyczną cechą tych przedstawień jest okrucieństwo, zwłaszcza podczas walk wojowników zwanych gladiatorami. Zwykle są to niewolnicy wyszkoleni do walki i zabijania. Nieprzypadkowo nazwa areny wywodzi się od słowa harena oznaczającego piasek służący do zasypywania plam krwi na scenie. Mimo niskiego statusu społecznego gladiatorzy cieszą się ogromną popularnością, są ulubieńcami tłumu, a ich wizerunki w postaci statuetek oraz malowanych portretów są popularną pamiątką sprzedawaną w amfiteatrach lub w ich otoczeniu. Organizowane są pokazy zbiorowych walk. Używa się przy tym rozmaitych broni: miecza, oszczepu, topora, trójzębu (oszczep zakończony trzema ostrzami), pałki, sieci, tarczy... Gladiatorzy mogą być piesi lub na koniach, a nawet na łodziach w amfiteatrze wypełnionym wodą, co według naocznych świadków zdarzyło się podczas inauguracyjnych igrzysk w Amfiteatrze Flawiuszów w roku 82. Mimo powszechności walk na scenie, gladiatorzy na ogół przeżywają krwawe pokazy, ponieważ są zbyt cenni i za dużo kosztowało ich wyszkolenie, aby pozwolić im ginąć w każdym pojedynku.

Ludzie walczą też ze zwierzętami (na przykład z lwami z Afryki i tygrysami kaspijskimi) lub zwierzęta walczą ze sobą. Możliwie częste i interesujące przedstawienia (igrzyska) stanowią element polityki wewnętrznej, służąc pozyskiwaniu poparcia ludności.

Pojawiają się teatralne gwiazdy jak słynna Cyteris, była niewolnica a potem kochanka Marka Antoniusza. Sławę zdobywa rzymski aktor Quintus Roscius (zmarły w 62 r. p.n.e.) w uznaniu zasług obdarzony szlachectwem. Wspaniały tancerz Parys zachwyca Rzym w czasach Domicjana (zamordowany przez cesarza za romans z jego żoną).

• Koniec 1. tysiąclecia p.n.e. - W Indiach kształtuje się dramat oparty na eposach Ramajana i Mahabharata. Aktorzy tańcem i mimiką przedstawiają dzieje bohaterów a muzyka oraz śpiew ilustrują sytuację oraz same wydarzenia. Wszystkie gesty i ruchy mają ściśle określone znaczenie symboliczne zrozumiałe dla widzów obeznanych z indyjską tradycją. Spektakl trwa bardzo długo, czasem cały dzień lub nawet dwa dni z przerwami. Równolegle rozwija się indyjski teatr lalek zwany sutrada przyjmujący różne formy. Na przykład na Cejlonie znane są rukada, drewniane marionetki o wysokości ponad pół metra.

• Koniec 1. tysiąclecia p.n.e. - Chiński teatr lalek kuej-lej dociera do Grecji (koukla) i rozprzestrzenia się po całej Europie (stąd rosyjska kukła, czyli lalka oraz późniejsze kukiełki). W Grecji sławą cieszy się mim Potejnos, występujący razem z lalką. Rozwija się chińska akrobatyka oraz żonglerka; cesarz Wu Di organizuje wielki cyrkowy pokaz dla cudzoziemców w Xi’an.

• Od końca 1. tysiąclecia p.n.e. - W zachodniej Afryce znany jest rodzaj wędrownego aktora zwanego griotem. Grając, śpiewając i tańcząc griot opowiada przy ognisku lub w cieniu baobabu, a bohaterem tych jednoosobowych przedstawień jest zwykle mityczny heros, piękna dziewczyna albo ulubiony w zachodniej Afryce pająk-spryciarz Anansi. Widzowie płacą wędrownemu aktorowi poprzez ugoszczenie go i zaoferowanie noclegu lub też obdarowanie cennymi przedmiotami i niewielkimi sumami pieniędzy.

• 1. tysiąclecie p.n.e./1. tysiąclecie n.e. - W południowych Indiach rozwija się teatr cieni togalu bombe. Wycinane ze skóry płaskie, ażurowe sylwetki, nawet wysokości dwóch metrów, są pokazywane wieczorem na jasnym podświetlanym tle przez aktorów, którzy muzyką, śpiewem i tańcem opowiadają dzieje bohaterów. W bardziej zaawansowanych wersjach, zwanych czakkadada, sylwetki mogą mieć ruchome elementy poruszane za pomocą prętów. Tematyka przedstawień pochodzi najczęściej z mitologii oraz indyjskich eposów.

• Od 1. tysiąclecia n.e. - W całej Eurazji trwają tradycje szamańskich tańców-spektakli w maskach. Ludy tureckie i syberyjskie znają instytucję wędrownego aktora, recytatora i śpiewaka uzan (pierwotnie szaman u Oguzów), manasczy (Kirgizi), kyssadży, kyssahan lub bagszy (Turkmeni), akyn (Kazachowie), aszyk (Turcy), żrau (Karakałpacy). Tematyka opowieści-przedstawień pochodzi z mitologii szamańskich lub buddyjskich z Tybetu, Chin i Persji.

• 1. tysiąclecie n.e. - XVI w. - W Ameryce Środkowej znane są spektakle religijno-teatralne ku czci bogów. Tancerze-aktorzy mogą nosić kostiumy Pierzastego Węża, przebierają się w skórę lamparta lub człowieka. Pokazują to między innymi azteckie rysunki tancerzy w skórze świeżo zdartej z człowieka złożonego w ofierze.

• I - VII w. n.e. - W trzech królestwach na Półwyspie Koreańskim funkcjonują teatry z aktorami tańczącymi w maskach, zapożyczone lub wzorowane na przedstawieniach z Chin, Indii oraz Azji Środkowej (szamanizm).

Koreańczycy praktykują też spektakle zwane ogólnie san’ak, co oznacza widowisko rozproszone lub małpią muzykę. San’ak łączy bowiem elementy typowe dla cyrku i teatru, w tym taniec, muzykę i śpiew, pokazy akrobatyczne, żonglerkę, połykanie ognia, taniec na linie, rzucanie mieczami i taniec z dwoma mieczami.

Ogromne znaczenie na Półwyspie Koreańskim ma też teatr lalkowy kkoktu-gaksi-nor’eum, który jest częścią ceremonii religijnych i rodzajem modlitwy, a lalki reprezentują zmarłych, duchy przodków lub bóstwa.

Jeszcze w okresie okresie Korjo (X-XIV w.) tradycyjny teatr kukiełkowy zachowa znaczenie obrzędowe, chociaż stopniowo będzie tracił dawny walor religijny.

• I w. n.e. - Okres aktywności legendarnego Aśwaghoszy, autora indyjskich dramatów.

• I w. n.e. - Powstaje grecko-rzymska pantomima, teatr, gdzie aktor-mim (po grecku mimesis - prezentacja) przedstawia wyłącznie ruchem, gestem i twarzą, eliminując słowo. Najwięksi mimowie tej epoki to komik z Aleksandrii Batyllos, Grek Pylades z Rzymu a także Telestes (znany z tego, że sam odegrał całe przedstawienie Siedmiu przeciw Tebom) i Hylas, uczeń Pyladesa. Rzymscy mimowie zwykle wędrują ze swoimi występami.

• I w. n.e. - Działa największy rzymski tragik Seneka (umiera w 65 r. n.e.), autor słynnego zdania, że życie jest tylko sztuką, gdzie liczy się dobre zakończenie a nie długość spektaklu. Opinię tę przejmuje Neron, który znosi potępienie władz dla aktorstwa. On sam jest aktorem i organizuje wielkie przedstawienia (słynie z zakazu opuszczania amfiteatru przez widzów w trakcie spektaklu). Gra też w najdroższym spektaklu wszech czasów (maj 66 r. n.e.), kiedy występuje w złotej zbroi jako Helios i za 300 milionów sestercji namawia władcę Armenii Tirydatesa I, aby przyjechał do Rzymu i wystąpił wraz z nim.

Powstaje rzymska teatrologia, czego dowodem jest rozprawa Sztuka poetycka napisana przez Horacego w 14 r. n.e.

• III - IV w. n.e. - W Indiach powstają dramaty rozwijające wątki Ramajany i Mahabharaty. Do największych autorów należą Bhasa (na przykład Avimaraka, czyli Dramat uświęcenia) i Śudraka. Słynny dramat Śudraki Mriczczhakatika (Gliniany wózeczek) opowiada o kupcu Czarudatcie niesłusznie oskarżonym o zabójstwo swojej ukochanej Wasantaseny, lecz wszystko kończy się dobrze.

• III - VI w. - W Europie Kościół potępia (Tertulian, O widowiskach; św. Augustyn, O muzyce), a potem likwiduje grecko-rzymski teatr oraz cyrk jako rzekomo niemoralny i pogańsko radosny, co nie przystoi chrześcijanom świadomym cierpień Jezusa. Dawne spektakle zostają zastąpione przez parateatralne obrzędy liturgiczne, procesje oraz misteria (przedstawienia) religijne podczas świąt wielkanocnych i bożonarodzeniowych. Chrześcijańskie przedstawienia mają charakter moralitetów (utworów zawierających moralne pouczenia), odwołujących się do przykładów biblijnych. Misteria pokazywane w kościołach osiągają klasyczną formę w IX-X w., kiedy je opisuje mnich Ethelwold (970). Przedstawienia odbywają się w kościołach, czasem na zewnątrz bez specjalnej scenografii lub w mansjonach (łacińskie mansio - dom), czyli jednocześnie (symultaniczność) na kilku małych scenach. Znane są też ruchome, dwupoziomowe sceny na kółkach (pageant) używane podczas pochodów.

Mimo że duchowieństwo ich nie lubi, w Europie nadal działają wędrowni bardowie (Celtowie), skaldowie (Skandynawia), scopowie (Anglia) i poeci-aktorzy (minstrele, jokulatorzy), którzy recytacją, śpiewem i grą na instrumencie opowiadają legendy, wydarzenia historyczne i mity. We Francji znani są Les Sots - błazny w żółto-zielonych kapturach z oślimi uszami. Wędrowni aktorzy są szczególnie popularni w krajach celtyckich (na przykład Irlandia).

• V w. - Tworzy największy dramaturg indyjski Kalidasa (dramaty Śakuntala, Urvaśi, Malavika). W tym okresie działają też Wiśakhadatta, autor sztuk Mudrarakszasa (Rakszasa z sygnetem), Harsza i Bhawabhuti.

• Śakuntala Kalidasy - król Duszjanta polujący koło miasteczka Somatirtha spotyka piękną dziewczynę Śakuntalę służącą bogom w świętym lesie. Zakochują się w sobie, a przy rozstaniu król ofiaruje jej złoty pierścień jako znak ich miłości. Kanva, ojciec dziewczyny, godzi się na ślub młodych i szczęśliwa Śakuntala przybywa do pałacu swego ukochanego. Jednak Duszjanta nie wierzy, że to ona, ponieważ zgubiła złoty pierścień. Wtedy Śakuntala obrażona odchodzi i zamieszkuje w powietrznym pałacu boga Indry. Duszjanta poznał swój błąd dopiero, kiedy przypadkiem znalazł zagubiony pierścień. Po długich poszukiwaniach odnajduje więc Śakuntalę i razem powracają na ziemię. Ich syn stanie się potem założycielem sławnego rodu Bharatów.

• VI w. - Pierwsze kobiety-mimowie działają w Bizancjum. Jest wśród nich Teodora, żona cesarza Justyniania I, uznawana za jedną z największych aktorek pantomimy w tej epoce. Zasłynęła sceną, gdy gęsi jadły ziarno z jej nagiego ciała.

• VI - VII w. - W Indiach rozwija się komedia: bhana (opowieści hulaki) i prahasana (miłosna farsa). W VII w. powstają słynne Igraszki pijaczyny (Mattawilasa-prahasana) kpiące z zachowań sziwaitów i buddystów. Dzieło jest przypisywane Mahendrawarmanowi I.

W tym czasie Tamilowie, chociaż pozostają pod wpływem teatru indyjskiego, rozwijają własne formy teatralne z aktorami występującymi w bogatych strojach i z umalowanymi twarzami.

• VII w. - Powstają sanskryckie opisy dworskich tanecznych przedstawień Khmerów. Ich pierwowzorem są tańce pogrzebowe ku czci przodków i duchów, a występują wyłącznie kobiety zwane apsara.

• VII w. - Przy świątyniach szintoistycznych w Japonii są prezentowane proste spektakle mitologiczne i religijne kagura zwykle związane z mitami o bogini Uzume. Opierają się na muzyce, tańcu i dialogach.

• Od VII w. - Z tradycyjnych przedstawień dynastycznych (kult przodków) i teatrów ludowych powstaje sformalizowany teatr chiński, w którym strój, gesty i postawy aktorów mają znaczenie symboliczne. Rośnie popularność chińskiego teatru marionetek który jest już poważną dziedziną sztuki obecną wśród ludu jak na cesarskim dworze. Chiński teatr lalkowy i klasyczny zapoczątkowuje style teatralne Japonii. Równolegle rozwija się teatr lalkowy Indii: marionetki (zwłaszcza w Radżputanie), teatr cieni (tolu bomalatta w rejonie Hajderabadu) z płaskimi, skórzanymi figurkami i dużym, płóciennym ekranem. Jednak prawdziwy rozkwit teatru lalkowego w Indiach zacznie się dopiero po X w. n.e.

• VII - X w. - Po wprowadzeniu islamu, mimo formalnego potępienia, dawne tańce Arabów rozwijają się w złożone baletowe przedstawienia ze śpiewem, muzyką i recytacją. Trwa tradycja wędrownych śpiewaków-aktorów recytujących poematy (kissa, kita) o bohaterach i miłości. Od X w. powstają teatralne opowieści o Proroku i męczeńskiej śmierci Husajna (procesje-opowieści szyitów). Popularna jest sztuka iluzji (prestidigitatorstwo) polegająca na wykonaniu pozornie niemożliwych sztuczek. Na przykład przebicie kogoś mieczem i pokazanie, że ofiara jest cała i zdrowa lub pozorne schowanie czegoś do pudełka, a potem prezentacja pustego pudełka. Iluzjoniści wędrują po całym świecie muzułmańskim razem z akrobatami, mimami i żonglerami (przykładem są wędrowni opowiadacze-aktorzy w Andaluzji, po hiszpańsku zwani juglares), którzy potrafią utrzymywać jednocześnie w powietrzu wiele przedmiotów. Jest to rodzaj pierwotnego cyrku.

• 618 - 907 r. - W Chinach kształtuje się teatr służący niemal wyłącznie rozrywce i zabawie widzów, gdzie stopniowej marginalizacji ulegają pierwotnie dominujące założenia dydaktyczne, magiczno-religijne, moralizatorskie i filozoficzne. Grają w nim dwaj tancerze-mimowie bez używania dekoracji.

• Druga połowa VII - pierwsza połowa X w. - W koreańskim królestwie Silla są praktykowane spektakle zwane gamu-daek-heui (nazwa oznacza sto rodzajów widowisk), łączące taniec, muzykę i elementy cyrkowe. Gamu-daek-heui nawiązują do podobnych przedstawień znanych w Chinach, a z drugiej strony stanowią rozwinięcie starszych spektakli san’ak.

• VII/VIII w. - Pod wpływem Chin i Korei powstaje japoński teatr dworski bugaku: tematyka oparta na motywach mitycznych, bogate stroje i umalowana twarz, scena bez dekoracji, złożona symbolika tańca (gagaku), śpiewu i gestów. Do japońskiego teatru są włączane tańce misteriów religijnych: kagura, dengaku (taniec ludowy) i gigaku (taniec w maskach). Według legendy gigaku wykonywane podczas buddyjskich nabożeństw przybyło z chińskiego królestwa Wu w roku 550. Jednak inna tradycja utrzymuje, że przywiózł je z Pekdze (Korea) słynny tancerz Mimoshi w 612 r., który na zaproszenie księcia Shotoku, osiedlił się w Sakurai koło Nara.

Rozpowszechniają się też widowiska sangaku (potem zwane sarugaku) zapożyczone głównie z Chin. Obejmują taniec, akrobacje i żonglerkę, zabawne scenki z dialogami i monologi.

• Od VII/VIII w. - Rozwija się teatr-misterium Indian Pueblo związany z kultem kachina i sprowadzaniem deszczu (pierwsze odnotowane dojrzałe formy tych spektakli pochodzą z roku 1280). Znanych będzie ok. 500 różnych masek i lalek kachina, każda mająca określone przeznaczenie. Na przykład Hopi budują podziemne, okrągłe pomieszczenia-świątynie kiva (największe powstają w XI wieku w Rikonda i Chetro Ketl), gdzie odbywają się przedstawienia palulukonti. Do wnętrza wchodzi się przez otwór w dachu. Tamtędy również wnikają lalki kachina, które atakują tancerzy deszczu personifikujących bóstwa. W przerwach błazen popisuje się dowcipem i akrobacjami. Ten sam błazen walczy z rogatym wężem wodnym (duża lalka), a często też wyśmiewa starszyznę lub obce ludy z ich zabawnymi i „głupimi” obyczajami. Podczas święta pamurty ku czci boga Słońca Pautiwy występują aktorzy przebrani między innymi za bóstwo ognia, jastrzębia, orła i kaczkę oraz lalki kachina. Scena jest zdobiona wzorami usypanymi z barwnego piasku a tło stanowią malowane ściany. Podobnie bogate bywają powamu, czyli święta fasoli, kiedy dokonuje się symbolicznego oczyszczenia ziemi i sprowadza kachina, aby zapewnić płodność polom. W przerwach występują aktorzy-błazny w maskach, poza tym często zupełnie nadzy, aby podkreślić zabawność sytuacji.

• VIII w. - W cesarskim ogrodzie w Pekinie powstaje teatralna Szkoła Gruszkowego Sadu, gdzie aktorzy (wyłącznie mężczyźni) uczą się tańca, śpiewu, pantomimy, recytacji i złożonej symboliki teatralnej. Na przykład kilka obrotów aktora oznacza daleką podróż, jeden obrót - przechadzka, poruszanie się drobnymi kroczkami - kobieta, skakanie susami - bandyta... Widz musi sobie wszystko wyobrazić na podstawie konwencjonalnych znaków, ponieważ nie ma żadnych specjalnych rekwizytów na scenie.

• Od VIII w. - W Tybecie powstaje taneczne misterium cam (od 1811 r. znane też w Ułan Bator) w maskach, który przedstawia walki w obronie lamaizmu. Są to reminescencje dawnych tańców szamańskich. Największą sławą cieszy się przedstawienie Dżachar-cam z Erlik Nomyn-chanem (Erlik jest bogiem śmierci) w roli głównej. Tańczący aktorzy noszą maski, które są przechowywane w świątyni zamkniętej dla kobiet

• 701 r. - W Japonii powstaje Gagakuryo (lub Uta-ryo, cesarskie Biuro Muzyki) zajmujące się teatrem, muzyką (określaną nazwą kangen) i tańcem (bugaku). Istnieje też cesarska szkoła kształcąca aktorów, rozwiązana w 782 r. Wtedy artyści przenoszą się do świątyń, wzbogacając obrzędy religijne

• IX w. - Na Jawie powstają teatry topeng wywodzące się z tańców pogrzebowych i ku czi przodków. Aktorzy grają w maskach. Dopiero z biegiem lat pojawią się spektakle, gdzie aktorzy będą występować w kostiumach, zwłaszcza w efektownych nakryciach głowy.

W jawajskim teatrze wajang kulit grają płaskie, precyzyjnie wycięte ze skóry (kulit - skóra) lalki zwane jawajkami o ruchomych kończynach pokazywane na jasnym tle lub jako cienie za półprzejrzystym ekranem. Wzorem teatru indyjskiego, kształt, barwa, gest i głos mają na Jawie znaczenie symboliczne uzupełniające muzykę i tekst.

• IX w. - Khmerowie rozwijają kobiecy teatr lakhon kbach boran i męski lakhon khol. Tematy przedstawień są oparte głównie na Ream Ker (wersja Ramajany), a wzór stanowi teatr jawajski.

• IX/X w. - Ch’oe Ch’iwon pisze utwór poświęcony tańcu lwa, czyli jednej z klasycznych form koreańskiego baletu w maskach. Spektakl omawiany przez Ch’oe Ch’iwona opowiada o lwie, który przewędrował pustynię i tysiące li, zanim doszedł do celu, choć mocno zmęczony i z wypłowiałym futrem, ale jednak szczęśliwy.

• X w. - W Chinach kształtuje się teatr szao-sin, w którym występują tylko kobiety.

• Od X w. - Rozwój aktorstwa u najbardziej zaawansowanego cywilizacyjnie ludu Syberii - Jakutów. Podczas kumysowych uczt recytator-śpiewak opowiada legendy lub przytacza z pamięci długie eposy rycerskie. Czasem robi to przy akompaniamencie chamys, jedynego jakuckiego instrumentu. Buriaci zaś słyną z recytowanych i odgrywanych fragmentów eposu o herosie Bukhe Beligte, pod wpływem buddyzmu z Tybetu utożsamionym z Geserem. Według buriackich opowieści Bukhe Beligte już w dzieciństwie pokonał trzy potwory nasłane przez wrogów, a potem wraz ze swoją trzecią żoną Alma Mergen walczył z demonami. Jednym z największych wyczynów herosa jest pokonanie olbrzymiego tygrysa Orgoli, pana złych demonów, który pożerał ludzi. Do cyklu o Bukhe Beligte należą też opowieści o jego następcy Żelaznym Wojowniku oraz o jego jedynym synu Aszir Bogdo. Spektakle trwające czasem nawet całą dobę bywają odgrywane w wieloczęściowych cyklach.

• X - XIII w. - W Chinach dynastii Sung powstają liczne dzieła pisane wyłącznie dla teatrów. Teatr i pokazy cyrkowe (akrobacja), które dotąd były rozrywką raczej dworską, przenoszą się na ulice (powstają specjalne place do przedstawień). Najsławniejszy z dramatopisarzy Lo Kuan-chung (XII w.) tworzy cykl utworów San Kuo-chi Yen I (Historia walki trzech królestw) opiewających czyny trzech bohaterów Liu Pei, Kuan Jü i Chang Fei. Będzie to najpopularniejsze chińskie dzieło sceniczne przetwarzane i grane potem przez kilka wieków.

• Druga połowa X w. - Z sangaku i miejscowej tradycji monomane (naśladownictwo) powstaje japoński teatr sarugaku. Nazwę rozpowszechnia dzieło w języku chińskim Szin-sarugaku-ki (Zapiski o nowym sarugaku, 1058-1065). Najwybitniejszym teoretykiem tego gatunku jest Fujiwara-no Akihira (zmarły w roku 1066).

• Od XI w. - Ramajana jest głównym źródłem motywów dla przedstawień teatralnych w Birmie. Równolegle rozwijają się buddyjskie misteria wzorowane na tradycjach Indii i Kambodży oraz spektakle związane z lokalną historią.

• Od XI w. - Japońskie przedstawienia sarugaku przekształcają się w teatr z przewagą dialogów, zwykle o charakterze farsy lub komedii. Zanikną w XIII w., kiedy ustąpią rozwijającemu się teatrowi dengaku.

• XI - XIII w. - W Wietnamie kształtuje się teatr dworski tuong nawiązujący do tradycji chińskich. Popiera go dynastia Nguyen, ze względu na tematykę: teatr uczy wierności władcy, posłuszeństwa i poświęcenia dla państwa.

• XI - XIV w. - Indochiny i Indonezja, chociaż pozostają pod wpływem teatru Indii i Chin, wypracowują lokalne formy. W Indonezji pojawiają się spektakle wajang beber nawiązujące do dżamapitaki. Nadal popularnością cieszy się teatr cieni, teatr topeng (aktorzy grają w maskach) i teatr lalkowy: jawajski wajang kulit (lub wajang purwa oparty na Ramajanie i Mahabharacie), wajang gedog (z przygodami ulubionego bohatera księcia Panji rządzącego wschodnią częścią Jawy w XII w.) oraz wajang klitik z płaskimi, nieażurowymi lalkami (wydarzenia historyczne z XII-XV w. i przygody ludowego herosa Damar Wulana). Na scenę są przenoszone tradycyjne ludowe opowieści od wieków krążące wśród ludu oraz dzieła literatów. Na przykład w XII w. znany poeta Mpu Dharmaja pisze poemat Smaradhana, który zostanie potem włączony do teatralnego cyklu o przygodach księcia Panji.

Po intensywnej islamizacji w XIV-XVII teatr związany z hinduizmem i buddyzmem zachowa się tylko na Jawie, a przede wszystkim na najbardziej izolowanej od świata zewnętrznego wyspie Bali.

• Smaradhana (Smaradahana, Asmaradhana) - Tajemniczo znika książę Kamajaya, a jego żona Kamaratih zostaje spalona ogniem Sziwy. Oboje jako duchy przechodzą potem szereg inkarnacji w ciałach śmiertelników i w końcu pojawiają się jako książę Panji i jego ukochana żona księżniczka Kirana.

• Chandra Kirana - to następna sztuka z cyklu o księciu Panji z kratonu Dżanggala, który miał poślubić księżniczkę Kiranę z sąsiedniego kratonu Kediri, ale pokochał prostą dziewczynę Dewi Anggraeni. Dziewczyna jednak ginie w wyniku spisku dworaków, a Panji popada w szaleństwo. Na szczęście ratuje go Kirana, która okazuje się niezwykle podobna do Dewi Anggraeni, ponieważ obie są inkarnacją tego samego ducha. Panji zakochuje się w Kiranie i żeni się z nią, realizując zaplanowane przymierze Dżanggali i Kediri.

• XI - XVI w. - Ludy tureckie poznają teatr cieni karagös (nazwa od charakterystycznej, najbardziej lubianej i zabawnej postaci). Lalki karagös są płaskie i bardzo barwne. Osmanowie rozpowszechnią go w całym swoim imperium aż do Maroka.

• 1025 r. - W Wietnamie na dworze władcy pojawia się pierwsza trupa (zespół) teatru czeo. Czeo opiera się głównie na tańcach ludowych połączonych z pantomimą. W klasycznej postaci gra w nim pięciu aktorów: dziewczyna i chłopak, kobieta i mężczyzna oraz beztroski wesołek, który zwykle przekazuje najwięcej treści niewygodnych lub niepopularnych. Odtąd czeo będzie narodową formą teatralną Wietnamczyków. Od XVII w. zawiera coraz więcej elementów antyfeudalnych wywołując niezadowolenie władz.

• 1068 r. - Powstają jedne z pierwszych zapisków o ruskich skomorochach, czyli wędrownych trupach teatralnych, które są tradycyjną na Rusi formą znaną od co najmniej 200 lat.

• Koniec XI w. - Sławny Krisznamiśra pisze alegoryczny dramat Wzejście Księżyca poznania, który stanie się wzorem dla całej teatralnej twórczości Indii.

• XII w. - Jedne z najstarszych wzmianek o wietnamskim teatrze mua roi nuoc znanym jako lalki na wodzie. Jego tradycja jest jednak dużo starsza i wiąże się z obrzędami ku czci bóstw rolniczych, którym składano ofiary w podzięce za plony. Spektakle teatralne na zalanych wodą polach ryżowych były formą podziękowania. Z czasem jednak mua roi nuoc przekształca się w zabawę, lalki stają się coraz bardziej wymyślne, a scenografia coraz efektowniejsza.

W wersji rozwiniętej kolorowe drewniane lalki wystające nad powierzchnię wody znajdują się na końcu długich bambusowych prętów, które są zanurzone pod wodą, a więc pozostają niezauważalne dla widzów. Za zasłoną, którą pierwotnie mogły tworzyć trzciny, a potem kolorowe obrazy, kryją się animatorzy i za pomocą prętów pod wodą poruszają lalkami, które mogą być całkiem duże, bo do 100 cm wysokości i ciężkie, ponieważ ważą ponad 1 kg. Fabuła opowieści pokazująca życie na wsi jest zwykle prosta i zazwyczaj znana widzom.

W XX/XXI w. przedstawienia mua roi nuoc będą już dość rzadkie, ale w Hanoi będzie funkcjonował profesjonalny teatr Thang Long dający kilka spektakli dziennie, przede wszystkim dla turystów, ale już nie na polu, lecz w basenie i nie pod gołym niebem, lecz w budynku.

• XII w. - W Indiach powstają drobne utwory dramatyczne o charakterze satyry (prahasana) politycznej lub religijnej.

• XII - XIII w. - Muzułmanie przejmują od Mongołów teatr cieni nazywając go hajall az-zill. Nowy rodzaj sztuki staje się bardzo popularny i zajmuje się nim wielu poważnych artystów czy intelektualistów. Na przykład ceniony egipski lekarz Ibn Danijal (1258-1311) jest autorem trzech sztuk dla tego teatru.

• XII - XIV w. - Intensywny rozwój japońskiego teatru dengaku na dworach rycerskich jako rozwinięcie tradycji przejętych z Chin i tańców ludowych. Tematyka jest mitologiczna lub historyczna, ale rozwija się też farsa (lekka, uszczypliwa komedia). Elementami przedstawienia obok recytacji, śpiewu i tańca są akrobatyka i żonglerka. Kształtuje się poważniejszy, stateczny i sformalizowany teatr no.

Równolegle przy buddyjskich świątyniach odbywają się przedstawienia sarugaku nawiązujące do mitologii i rytuałów religijnych. Oba nurty stopniowo zlewają się w sarugaku-no (późniejsza forma teatru no). W tym czasie gigaku zanika wypierane przez bugaku.

• XII - XV w. - Rozkwit chrześcijańskich misteriów w Europie. Częściowo pod wpływem kontaktów z muzułmanami przedstawienia komplikują się i wzbogacają o wiele szczegółów, nabierając charakteru zabawy. Równolegle wędrowni artyści (kuglarze) na ulicach miast, przed kościołami i na wsiach organizują pokazy siły i zręczności, prezentują efektowne wyczyny akrobatyczne w sposób typowy dla cyrku. Tańczą i śpiewają, zwłaszcza krótkie, zabawne piosenki (przyszłe kuplety) urozmaicające widowisko. Często tworzą też niewielkie przedstawienia teatralne z użyciem marionetek. W XIII w. św. Franciszek wprowadza nawet spektakle lalkowe (XIII w.) dla przedstawiania legend o narodzinach Jezusa. Popularność teatru niepokoi jednak duchowieństwo obawiające się, że przedstawienie w kościele może być oglądane ze względu na atrakcyjność artystyczną a nie religijną treść. Stąd na przykład zakaz misteriów we Francji (1348) i kościelne potępianie aktorów i teatru.

Mimo to misteria nadal się rozwijają i powstaje scena pokazująca równocześnie kilka wydarzeń, a niektóre utwory zyskują dużą popularność. Znaną formą jest pasja, czyli inscenizacja legendarnych dziejów Jezusa według Ewangelii, jak na przykład pasja Francuza A. Grebana (1450). W XV-XVII w. pasja przybierze szczególną formę związaną z kalwariami budowanymi w różnych częściach katolickiej Europy. W przedstawieniach pasyjnych często uczestniczą tysiące pielgrzymów.

• Od ok. XII w. - W Europie wędrowni Romowie (Cyganie) zarabiają na pokazywaniu cyrkowych wyczynów: żonglowaniu przedmiotami, akrobacji (na przykład chodzenie po poziomo zawieszonej linie) czy dokonywaniu rzekomych sztuczek magicznych. To jednak często prowadzi do oskarżeń o czary i współpracę z siłami piekielnymi a w konsekwencji do napaści na romskie tabory. Niechęć dodatkowo powiększają dokonywane przez Romów kradzieże.

• XIII w. - Wielki chiński dramaturg Guan Hanqing (ok. 1220-1300) tworzy ok. 60 sztuk: Sen o ginącym motylu (piętnuje korupcję urzędników), Sam wśród wrogów (o obowiązku żołnierza), Altana nad rzeką. W wielu sztukach wyraża solidarność z biedakami i ludźmi pokrzywdzonymi (na przykład Uratowanie nieszczęśnicy).

• 1212 r. - Według tradycji Roger Bacon wynajduje latarnię magiczną z jedną szklaną ścianką, na której jest namalowana czarna postać (zwykle szkielet) rzucająca cień. Wynalazek będzie tworzył efekty specjalne w misteriach i teatrze.

• 1233, 1279 r. - Koma-no Chikazane pisze Kyokunsho i Zoku-kyokunsho, słynne dzieła teatrologiczne. Według niego prawidłowe przedstawienie japońskiego gigaku powinno składać się z trzech części: na początku aktorzy chodzą w kółko przy akompaniamencie muzyki wprowadzającej w temat sztuki, potem następuje kilka scen dramatycznych, a na zakończenie gra orkiestra. Wszyscy aktorzy noszą maski, których wygląd określa konwencja, pozwalająca rozpoznać charakter granej osoby. Centralną postacią przedstawienia jest zawsze Konron (lub Kuromu) - złoczyńca oraz 6 lub 10 towarzyszących mu postaci, a wśród nich są zazwyczaj królowie Goko i Wu, groźny Kongo, straszny ptak Karora oraz Gojo - piękna córka króla Goko. Akcja koncentruje się zwykle wokół podłego Konrona, który próbuje uwieść Gojo. Zawsze jednak, po mniej lub bardziej skomplikowanych perypetiach, zostaje w końcu pokonany.

• 1280 r. - Adam de la Halle z Niderlandów tworzy znany utwór sceniczny Robin i Marion o miłości dwojga prostych ludzi, która przetrwała nawet zaloty bogatego rycerza. Dzięki humorystycznej formie i wielu zabawnym piosenkom (kupletom) uzupełniającym części mówione przedstawienia, utwór ten jest pierwowzorem dla późniejszego europejskiego wodewilu.

• 1280 - 1368 r. - Pei-cü, klasyczny chiński teatr północny często zwany też operą chińską. Spektakl składa się z 4 części, gdzie aktorzy recytują tekst, a dialogi są śpiewane. Bardzo silny rozwój partii solowych. Dominują instrumenty strunowe typowe dla północnych Chin i Mongolii. Tematyka zwykle ogranicza się do wydarzeń z historii, często mitycznej, albo też są to opowieści moralizatorskie uczące poszanowania dla tradycji, posłuszeństwa wobec władzy i rodziców. Podobnie jak zrządzenia losu w tragedii greckiej, tak zasady kosmicznego porządku w myśl taoizmu i konfucjanizmu w dramacie chińskim są ważniejsze i silniejsze od uczuć czy indywidualnej decyzji człowieka. Ze sprzeczności między prawami kosmicznymi pragnieniami ludzi wynikają indywidualne tragedie i cierpienia, które jednak okazują się nieuniknione w zderzeniu ze światem. Z tej epoki pochodzi zbiór ok. 100 utworów chińskiego teatru północnego pod tytułem Jüan-cü-süan, a znajdują się w nim dzieła takich mistrzów jak Ma Chy-yüan (autor Huang-liang Meng i Han-kung Tsiu), Wang Shy-fu (autor sztuki Si-siang-ci, czyli Opowieść zachodniego pawilonu) i Kuan Han-tsing (autor Tou E Yüan).

• Ok. 1300 r. - W Polinezji na wyspie Raiateia powstaje elitarne bractwo Areoi, którego członkami są wojownicy i żeglarze podróżujący od wyspy do wyspy i dający wszędzie przedstawienia oparte na dawnych eposach, opowieściach zaczerpniętych z mitologii i legendach o bohaterach oraz bogach. Aktorzy śpiewają i grają, są doskonałymi tancerzami i mimami. Działalność bractwa przerwie dopiero najazd Europejczyków i chrystianizacja Polinezji w XVII-XVIII w.

• XIV w. - W Japonii powstaje lalkowy teatr bunraku odgrywany przy akompaniamencie trzystrunowego szamisen i śpiewnego opowiadania. Lalki bywają bardzo skomplikowane i duże, czasem niewiele mniejsze od człowieka. Równolegle rozwija się poważniejszy teatr kabuki bardzo podobny do bunraku, w którym jednak grają aktorzy, a nie lalki.

• XIV - XIX w. - W zdominowanym przez konfucjanizm królestwie Dżoson (Korea) teatr jest postrzegany jako sztuka prymitywna i demoralizująca ludność. Aktorzy i twórcy teatralni są zaliczani do najniższej klasy społecznej wraz z rzeźnikami, prostytutkami i szulerami. Trupy teatralne prowadzą więc wędrowny tryb życia, utrzymując się z opłat za przedstawienia dla ubogich plebejuszy, chłopów, rzemieślników i najemnych robotników. Rzadziej aktorskie zespoły bywają zapraszane do domów arystokratów, lub do pałaców. Niechęć elit do teatru ma uzasadnienie nie tylko w konfucjańskiej ideologii podkreślającej społeczną hierarchię i porządek. Spektakle bowiem często mają charakter satyryczny, wyśmiewając obłudę, niekompetencje, chciwość i nieuczciwość klas panujących, arystokratów, jak też uczonych konfucjańskich, urzędników i mnichów buddyjskich.

Popularną formą teatralną na Półwyspie Koreańskim jest talchun, czyli balet (przedstawienie taneczne) w maskach symbolizujących poszczególne postaci i ich charaktery. Maski bywają wykonane z drewna i zależnie od miejsca powstania przybierają rozmaite formy. Na przykład w Hahoe na wschodnim wybrzeżu nad Morzem Japońskim maski są zwykle asymetryczne, jakby twarz była wykrzywiona zastygłym grymasem.

Istnieją trzy zasadnicze rodzaje baletu w maskach: tradycyjne przedstawienia obrzędowe praktykowane zwykle w społecznościach wiejskich, przedstawienia sandae oraz znane od dawna tańce lwów.

Sandae to przedstawienia o charakterze moralizatorskim zwykle opisujące konflikt w starym małżeństwie lub upadek moralny, na przykład buddyjskiego mnicha uwiedzionego przez kurtyzanę. W rejonie stolicy może dodatkowo występować kupiec lub wojskowy, a na południu kraju pojawia się czasem postać trędowatego oraz mityczny potwór-demon Bibi. Typowy spektakl sandae zaczyna się od ceremonii gosa, która ma zapewnić błogosławieństwo sił wyższych dla aktorów i masek, a kończy się ceremonią pogrzebową.

Odrębnym rodzajem jest teatr lalkowy san-heui, który rozwinął się z dawnych spektakli kkoktu-gaksi-nor’eum, lecz zatracił walor religijny. San-heui jest rozrywką i zabawą, a tematyka przedstawień lalkowych jest zwykle podobna do tematyki teatru aktorskiego, naśladując na przykład spektakle sandae i taniec lwa. Lalki mogą być pokazywane w pudełkowej scenie, gdzie poruszający nimi ludzie są ukryci za zasłonami. W najbardziej wysublimowanej zaś postaci lalki osiągają nawet pół metra wysokości i jako marionetki są zawieszone na sznurkach. Ludzie poruszający nimi mogą być ubrani na czarno i występują na czarnym tle, dzięki czemu są słabo widoczni, a lalki mają wyróżniające się jaskrawe kolory.

Co prawda koreański teatr lalkowy w okresie Dżoson trwa jako sztuka raczej drugiej kategorii, lecz w XIX w. nastąpi jego odrodzenie i stanie się popularną rozrywką, zwłaszcza dla dzieci.

• Druga połowa XIV w. - Rozkwit japońskiego teatru, zwłaszcza za panowania szoguna Ashikaga Yoshimitsu, wielkiego protektora sztuki. W tym czasie w prowincji Yamato działa jeden z najwybitniejszych japońskich twórców sztuk teatralnych Kannami Yuzaki Kiyotsugu (1333-1384) z zespołu Yuzakiza (Kanzeza). Istnieją też liczne zawodowe zespoły teatralne.

• Awaji Kannami Yuzaki Kiyotsugu - pewien urzędnik udaje się na pielgrzymkę na wyspę Awaji. Tu spotyka dwóch wieśniaków, którzy opowiadają mu historię powstania wysp japońskich. Według ich opowieści bóstwa Izanagi i Izanami zanurzyły w oceanie ostrze dzidy, a skapujące błoto dało początek wyspom.

• Motemuzuka (Kurhan) Kannami Yuzaki Kiyotsugu - wędrowny mnich spotyka kobietę, która opowiada mu historię kurhanu we wsi Ikuta. Żyła tu kiedyś piękna dziewczyna Unai-otome, która nie potrafiła zdecydować, którego z dwóch zakochanych w niej chłopców powinna wybrać. W końcu ogłosiła konkurs łuczniczy. Jednak obaj zabili tego samego ptaka. Doprowadzona do ostatecznej rozpaczy, rozdarta między dwóch ludzi Unai popełniła samobójstwo i została pochowana pod tym kurhanem, a jej śmierć popchnęła do samobójstwa obu zakochanych. Odtąd duch Unai stale powraca, cierpiąc za spowodowanie śmierci ptaka i nieszczęsnych zalotników.

• 1363 - 1443 r. - Zeami Motokiyo, syn Kannami, twórca klasycznego japońskiego teatru no opartego na estetyce zen i estetycznej koncepcji yügen (yü - niejasność, niesubstancjalność bezpośredniego doświadczenia zmysłowego, gen - mrok, niezmierzona głębia niepoznawalnego świata) zapożyczonej z poezji. Zeami przekształca dawny teatr sarugaku w wyrafinowaną, dworską sztukę, w której najważniejsza jest prostota (shibui), sugestia i klimat, a nie bezpośredni rekwizyt lub bogata scenografia. W krótkiej, lecz bardzo ważnej rozprawie teatrologicznej Dziewięć etapów (początek XV w.) klasyfikuje aktorski kunszt i wskazuje, że ideałem jest dotknięcie nicości świata. W przedstawieniu no uczestniczą aktorzy umalowani i ucharakteryzowani lub w maskach. Grają na otwartej ze wszystkich stron płaskiej scenie, a ich rekwizytami są zwykle tylko długie rękawy i wachlarze. Tańczą bardzo powoli i precyzyjnie wykonując gesty o znaczeniu symbolicznym. Towarzyszy im śpiew stojącego na scenie chóru i muzyka instrumentalna. Zwykle w ciągu jednego spektaklu prezentuje się pięć sztuk. Tematyką spektakli no jest pięć zasadniczych dziedzin: bogowie, wojownicy, kobiety, legendarni bohaterowie i demony. Akcję sztuki umieszcza się zwykle w Japonii, Chinach lub Indiach.

W tym czasie działają wybitni aktorzy: znany z pięknego głosu Kiami z zespołu Shinza, Itchu z zespołu Honza, Inuo (zmarły w roku 1413) z Hie, Zoami z Shinza. Ten ostatni tworzy również szeroko znane i cenione maski.

• Teika Zeami Motokiyo - pewien mnich odwiedza stolicę, gdzie zaskakuje go deszcz. Chroni się wtedy do jakiegoś domu i od spotkanej wewnątrz kobiety dowiaduje się, że domostwo zbudował niegdyś Fujiwara-no Teika zakochany w księżniczce Shokushi. Księżniczka jednak umarła, a nieszczęśliwy Teika zamienił się w winorośl oplatającą jej grób. Pod koniec sztuki kobieta opowiadająca tę smutną historię niespodziewanie znika. Mnich zaś odmawia modlitwę za spokój duszy księżniczki i wybawia ją w ten sposób od dalszych cierpień.

• 1368 - 1644 r. - Za dynastii Ming kształtuje się chiński teatr południowy (nan-si) różniący się od stylu klasycznego większą swobodą i uczuciowością. Wyróżnia się Kao Ming, twórca sławnego dramatu Pi-pa-tsi (Opowieść o lutni).

• XV w. - Bardzo popularną zimową zabawą w Rosji jest zjeżdżanie saneczkami po skomplikowanym śnieżnym torze, pełnym zakrętów i nagłych wzniesień. Z czasem ta rozrywka zyska wielu zwolenników i pojawią się też drewniane tory do zjeżdżania na małych wózeczkach i bez śniegu, co zdaje się zapowiadać zabawę znaną potem w wesołych miasteczkach jako kolejka górska.

• XV w. - W Europie powstaje peepshow (z angielskiego peep - zaglądać i show - pokaz), czyli rodzaj miniteatru. Jest to pudło, do którego zagląda się przez mały otwór, obserwując przesuwane wewnątrz figurki lub przezroczyste obrazki, które mogą się układać w określone całości bądź sekwencje, czyli krótkie historie niczym ruchomy komiks. Szczyt popularności peepshow osiągnie w XVIII i XIX w.

• XV w. - Wybitni dramaturdzy teatru no: Zenchiku Ujinobu (ur.1405) i Kojiro Nobumitsu (1435-1516).

• XV - XVI w. - Tradycyjne religijne obrzędy Meksyku zaczynają przekształcać się w spektakle teatralne łączące muzykę, śpiew, taniec i recytację z ćwiczeniami akrobatycznymi. Przy niektórych świątyniach istnieją szkoły dla aktorów pod opieką kapłana zwanego tlapizcatzin. Religijno-ofiarny charakter meksykańskiego aktorstwa jest wyrażony w przepisie nakazującym zabijać tancerzy i śpiewaków popełniających błąd, ponieważ grozi to zakłóceniem porządku kosmicznego. Charakterystyczną cechą tych spektakli są niezwykłe bogactwo i barwność kostiumów aktorów wykonanych z piór, kamieni, skór i tkanin. Sceną jest zwykle obsadzony drzewami plac przed świątynią. Rozwój tych przedstawień przerywa hiszpański najazd.

• XV - XVIII w. - Z pierwotnych wielodniowych zabaw z tańcami, popisami żonglerów i spektaklami taneczno-muzycznymi wykształca się teatr orta ojunu popularny na dworze tureckim. Są to krótkie, humorystyczne opowieści. Inne ludy tureckie znają też meddah - teatr jednego aktora.

• XV - XIX w. - Na stepach Eurazji powszechne są recytacje i śpiewane przedstawienia wędrownych artystów zwanych w Kazachstanie żyrau (od żir - epos) opowiadających o legendarnych bohaterach i wielkich wojownikach.

• Od XV/XVI w. - W europejskim teatrze scena jest odrębna od widowni przeznaczonej dla widzów. W Italii Baldassare Peruzzi (1481-1531) i Sebastiano Serlio (1475-1554) opracowują podstawy scenografii (dziedziny zajmującej się projektowaniem sceny) i wyróżniają typy sceny dla różnych rodzajów sztuk. Popularna jest scena celkowa (podzielona na małe, kolejno odsłaniane pokoiki), a w ciągu XVI w. powstaje scena pudełkowa (włoska) z perspektywiczną zabudową i ruchomą kurtyną (zasłoną z tkaniny) z przodu. W teatrze elżbietańskim dominuje scena tylna - dwukondygnacyjna z wnękami (przekształcone celki) na dole. W roku 1584 Vincenzo Scamozzi wprowadzi zmienne oświetlenie, a pięc lat później Bernardo Buontalenti zastosuje boczne, malowane skrzydła sceny. W przeciwieństwie do dawnych Greków, Azji Wschodniej czy Indii Europejczycy używają na scenie coraz więcej rekwizytów.

Wyróżniają się scenografowie Francuz J. Callot (1592-1635) i Anglik I. Jones (1573-1652).

• XV/XVI w. - Na Jawie powstaje teatr wajang golek z pełnoplastycznymi, kolorowymi lalkami. Obok niego istnieje wajang beber malowany na obracającym się zwoju papieru i opowiadający głównie o przygodach bohaterów Damar Wulana i Menaka Jing’gi.

• Od XVI w. - Wyodrębniają się lokalne konwencje teatru lalkowego i typowe postacie pojawiające się w różnych spektaklach: Widuszaka w Indiach, Karagöz w Turcji, Semar na Jawie, Pulcinella w Italii, Poliszynel we Francji, Punch w Anglii, Pietruszka w Rosji (XVII w.), Hanswurst w Niemczech (XVII w.), Kasperl w Austrii (XVIII w.) czy Kašparek w Czechach.

• XVI w. - Odrodzenie teatru w renesansowej Europie doprowadza do powstania kilku stylów. W Italii pojawia się commedia dell’arte, ludowa komedia pełna zabawnych upadków i niegroźnych ciosów, w której grają jaskrawo ubrani, krzykliwi aktorzy często noszący maski, które zasłaniają górną część twarz: Pantalone, jego córka Colombina i zakochany w niej Arlekin (smutny clown Pierrot). Z commedia dell’arte i pierwotnej opery wykształci się późniejszy melodramat - utwór mieszający elementy zabawne i poważne. Marin Držić (1508-1567) tworzy chorwacki dramat pasterski Tirena (1549) i komedie rozgrywające się w Dubrowniku Dundo Maroje (1551). W tym czasie w Hiszpanii wciąż trwa teatr religijny, ale pojawiają się też utwory nawiązujące do commedia dell’arte (Lope de Rueda) i stylu angielskiego (M. Cervantes). Od roku 1575 działa pierwszy zawodowy, stały teatr hiszpański zwany Corral de la Cruz.

W Anglii zaś powstaje teatr elżbietański. Spektakle są tu pokazywane na dworach arystokratów lub miejskich podwórzach, a tematyka jest zwykle poważna. Sporadycznie pojawia się chór nawiązujący do starożytnej Grecji. Wszystkie role, łącznie z damskimi, grają mężczyźni, ponieważ kobieta-aktorka jest uznawana za nieprzyzwoitą. Wyróżnia się kilku angielskich dramatopisarzy: T. Kyd, C. Marlowe (Tragiczna historia doktora Fausta), F. Beaumont, J. Fletcher, G. Chapman i W. Shakespeare uznany za geniusza sceny. Ten ostatni jest szczególnie aktywny jako aktor i autor w latach 1590-1611, kiedy przebywa w Londynie. Należy do zespołu Sługi Lorda Szambelana w teatrze The Globe, a potem do zespołu Sługi Królewskie w teatrze Blackfriars Theatre. Shakespeare jest współzałożycielem The Globe (1599), pierwszego stałego teatru w Londynie zbudowanego na obszarze Liberty. Teatr mieści się w drewnianym budynku zbudowanym na planie siedmioboku. Pozbawioną dachu scenę otacza zadaszona galeria. Widzowie stoją półkolem wokół otwartej, podwyższonej sceny. Droższe bilety uprawniają do miejsc siedzących na piętrze galerii. Widzowie jedzą, rozmawiają i głośno wykrzykują w stronę aktorów, aktywnie uczestnicząc w spektaklu. Aktorzy muszą wszystko wyrazić własną grą, bo na scenie nie ma dekoracji i prawie żadnych rekwizytów. Jeśli w danym momencie akcja ma się rozgrywać w lesie, przez scenę przechodzi dziecko niosące tablicę z napisem las. Jeżeli akcja przenosi się do miasta, przechodzi dziecko z tablicą miasto. Mimo technicznego ubóstwa przedstawienia Shakespeare’a cieszą się ogromnym powodzeniem. Pośmiertnie w 1623 r. zostanie wydana pełna edycja (zwana Pierwsze Folio) dramatów Shakespeare’a obejmująca 36 utworów (potem kanon dzieł uznanych za oryginalne wzrośnie do 37). Całą jego twórczość dzieli się na kroniki historyczne (dramaty z dziejów Anglii), tragedie i komedie. Do najlepszych tragedii należą Romeo i Julia (1595), Hamlet (1602), Otello (1604) i Makbet (Macbeth, 1606). Wśród komedii wyróżniają się Sen nocy letniej (1595) i Wieczór Trzech Króli (1600).

• Romeo i Julia Shakespeare’a - historia miłości chłopca i dziewczyny ze skłóconych rodów w Weronie. Julia zażywa środek powodujący letarg, aby uciec z ukochanym. Kiedy jednak budzi się, przerażona znajduje zwłoki Romea, który uwierzył w jej śmierć i z rozpaczy popełnił samobójstwo. Wtedy również ona odbiera sobie życie.

• Hamlet Shakespeare’a - duński król został potajemnie zamordowany przez swoją żonę i jej kochanka, który przejmuje w ten sposób koronę. Syn zamordowanego, książę Hamlet, poznaje prawdę dzięki spotkaniu z duchem ojca. Traci wiarę w miłość (odrzuca ukochaną Ofelię), wierność rodzinie i państwu. Na cmentarzu z czaszką niegdyś mądrego człowieka w ręku zadaje sobie słynne pytanie „być albo nie być?” i nie potrafi znaleźć odpowiedzi. W końcu wbrew naturalnym prawom dokonuje zemsty, zabijając morderców, ale sam również ginie, ponieważ nie może żyć ktoś, kto zabija własną matkę.

• Macbeth Shakespeare’a - szkocki książę Macbeth (Makbet) spotyka pod Glamis czarownice, które przepowiadają mu zaszczyty i królewską koronę. Natomiast jego towarzyszowi Banco mówią, że będzie założycielem królewskiej dynastii. Kiedy sprawdza się pierwsza część przepowiedni, żona Macbetha namawia go do zamordowania króla w Glamis, aby zdobyć koronę Szkocji. Małżonkowie popełniają kolejne zbrodnie, w tym zabójstwo Banco, żeby nie dopuścić do założenia zapowiedzianej dynastii. Lady Macbeth przypłaca to załamaniem nerwowym, czego wyrazem jest słynna scena, kiedy lunatykująca zbrodniarka próbuje zmyć z rąk niewidoczną krew ofiar. Jednak synowie Banco uciekają z kraju, a zbrodnicza działalność króla Macbetha wywołuje opór. W końcu wybucha bunt, który obala tyrana, a na szkockim tronie zasiada syn zamordowanego Banco.

• XVI w. - Ruskie skomorochy po raz pierwszy zyskują prawo osiedlania się w miastach i mogą tworzyć zawodowe gildie. W 1613 r. otrzymują w Moskwie siedzibę Potiesznaja Pałata (Namiot zabawy).

• XVI - XVIII w. - W Europie potępiany dotąd cyrk odradza się w postaci wędrownych grup występujących w różnych miejscowościach, jak na przykład niemiecka rodzina Gasser, której występy zostały odnotowane już w 1437 r. (pięć wieków później w latach 1960. Frank Gasser przeniesie swój cyrk aż do Australii).

W nowej sytuacji cyrkowe przedstawienia wędrownych Romów (Cyganów), którzy dotychczas dominowali w tej dziedzinie coraz częściej stają się tanią rozrywką prowincji.

Cyrkowe występy zwykle obejmują akrobacje (skoki, chodzenie po poziomo zawieszonej linie, pokazy na trapezie, czyli poziomym drążku wiszącym na dwóch linach), żonglerkę różnymi przedmiotami (jednoczesne rzucanie do góry tak, aby nic nie spadło na ziemię), pokaz siły polegający na rwaniu łańcuchów czy podnoszeniu wielkich ciężarów oraz nieprawdopodobne sztuczki opierające się na zręczności artysty i odpowiednich rekwizytach. Może to być na przykład wkładanie sobie do gardła długiego miecza (zwykle ma ostrze chowające się w rękojeści) albo rzekome „połykanie” ognia. Cyrki pokazują też zwierzęta, czasem egzotyczne. Na przykład pierwszy raz od czasów rzymskich zostaje przywieziony do Europy nosorożec i na wyspie If ogląda go Franciszek I, a Dürer rysuje słynny wizerunek tego zwierzęcia.

• XVI - XIX w. - W Chinach styl kun-szan (kun-cü) wypiera dwa starsze teatry północny i południowy. Nowe dramaty są wieloczęściowe (nawet 50 części), gra aktorska jest o wiele mniej sformalizowana i ma pewne cechy indywidualne a tematyką jest częściej niż dotychczas zwyczajny człowiek ze swoimi problemami. Scena jest płaska i pusta, bez rekwizytów, a aktorzy tańczą, śpiewają i recytują teksty, przy czym ogromną rolę odgrywa bardzo wyrazista mimika. Wśród towarzyszących instrumentów dominują dęte. Największym dramatopisarzem kun-szan jest Tang Sien-tsu (ok. 1588) a jego sławne dzieło Mu-tan-ting (Altana w peoniach) jest grane przez kilkaset następnych lat.

• Od XVI w. - Rozwija się europejska teatrologia. W tej dziedzinie wyróżniają się między innymi pochodzący z Italii, lecz pracujący we Francji Giulio Cesare Scaligero (znany jako Jules César Scaliger, 1484-1558. autor Poetyki w siedmiu księgach opublikowanej w roku 1561), Hiszpan F. Lope de Vega (Nowa sztuka pisania komedii w dzisiejszych czasach, 1609) oraz Francuzi Jean Chapelain (Rozprawa o poezji przedstawiającej, 1657) i François H. de Aubignac (Praktyka teatru, 1660).

• Od XVI w. - Chińska sztuka fajerwerków rozwija się w Europie, a tworzeniem spektakli ogni sztucznych zajmują się tacy artyści jak Leonardo da Vinci w Mediolanie i we Francji czy bracia Ruggieri z Bolonii pracujący dla francuskiego Ludwika XV. Fajerwerki zazwyczaj tworzą krótkotrwałe łuki (trasa przelotu pocisku) i gwiazdy (wybuch w powietrzu). Eksplozje są barwne zależnie od chemicznych dodatków: białe (magnez i glin), czerwone (stront), żółte (sód), zielone (bar), niebieskie (miedź), różowe (miedź i stront). Z biegiem lat zostają wypracowane metody tworzenia na niebie krótkotrwałych obrazów od kwiatów i gwiazd po coraz wymyślniejsze, wielokolorowe palmy, ptaki i smoki. Europejskim centrum sztuki fajerwerków jest Londyn: najsławniejsze pokazy ogni sztucznych odbędą się tutaj w Hyde Park w 1919 r. i nad Tamizą w 1946 r. Wśród cyklicznie powtarzanych wielkich pokazów fajerwerków wyróżnia się między innymi doroczny spektakl ogni sztucznych organizowany od lar 1940. nad Jeziorem Genewskim w Szwajcarii.

• Druga połowa XVI w. - Tradycyjny teatr kabuki wchłania elementy innych teatrów, stając się narodowym stylem Japonii. Wędrowni aktorzy przekształcają dawne zbyt statyczne spektakle w żywsze, bliższe naturalnemu zachowaniu ludzi. Scena jest podzielona na dwie części: przednią, bliższą widzowi, gdzie aktorzy bez masek poruszają się szybciej i dalszą z tyłu zajmowaną przez postacie grające w stylu przypominającym teatr no.

• Od połowy XVI w. - Katolickie zakony w Ameryce Łacińskiej organizują autos sacramentales, przedstawienia religijne zawierające elementy spektakli indiańskich (palo volador w Gwatemali, areito na Antylach, ollantay w Peru).

• Od ok. 1560 r. - W teatrach Europy role kobiece są grane przez kobiety (wcześniej było to uznawane za grzech).

• 1599 r. - Słynny akrobata Archange Tuccaro z Italii wydaje w Paryżu książkę o akrobacji cyrkowej. Twierdzi, że jest pierwszym, który wykonał salto mortale (po włosku śmiertelny skok) z miejsca do tyłu z obrotem w powietrzu i lądowaniem na nogach.

• XVI/XVII w. - W Europie popularność zyskują albertusy - satyryczne, lekkie przedstawienia o przygodach księdza Albertusa wysłanego na wojnę: pierwsze zatytułowane Komedia plebańska pojawia się w 1590 r.

• Od XVI/XVII w. - W europejskim teatrze latarnia magiczna służy do uzyskiwania na scenie efektów specjalnych (duchy, czary).

• Ok. 1600 r. - Rozkwit kolorowej, dynamicznej i zabawnej commedia dell’arte w Italii: Marino, Tassoni, Basile, Marini

• Ok. 1600 r. - W Italii zaczyna się europejska opera (J. Peri); przedstawienie teatralne z przewagą muzyki według pomysłu dyskusyjnej grupy Camerata, nawiązującej do przedstawień starożytnej Grecji. Początkowo muzyka instrumentalna tworzy tło (basso continuo) dla akcji przedstawienia. Wcześnie wyodrębnia się uwertura, czyli utwór instrumentalny poprzedzający przedstawienie operowe i aria.

Pierwszym wielkim twórcą oper jest Claudio Monteverdi (1567-1643) autor Orfeusza (1607). We Francji opery komponują Jean Baptiste Lully (1632-1687) i Jean-Philippe Rameau.

W Italii Giacomo Torelli (1608-1678) zdobywa sławę największego barokowego scenografa. Upowszechnia się kurtyna, czyli zasłona spuszczana na scenę w przerwach między kolejnymi częściami (aktami) spektaklu.

Rozwija się europejska krytyka teatralna (rozprawa Anglika J. Drydena z 1668 r.).

• XVII w. - Teatr no zostaje uznany za teatr narodowy Japonii.

Rozwijają się trzy stare szkoły teatralne Kanze, Hosho i Kongo oraz jedna nowa - Kita. W ciągu tego stulecia no osiąga najwyższy poziom. Kształtuje się jego klasyczna postać, która bez większych zmian przetrwa do XX w. Twórcy no zazwyczaj odwołują się do mitologii, tradycji i historii. Przykładem może być spektakl Obasute i Kanehira, gdzie w księżycową noc pewna stara kobieta spotyka ducha sławnego samuraja Kanehiry. Duch opowiada, jak zginął on sam i Minamoto no Yoshinaka.

• XVII w. - W teatrze europejskim dominują i do pewnego stopnia konkurują ze sobą hiszpański katolicki barok oraz francuski klasycyzm. W odróżnieniu od teatru elżbietańskiego na scenach we Francji i Hiszpanii pojawiają się kobiety, chociaż zawód aktora wciąż jest postrzegany jako wątpliwy moralnie. Szkołę klasycystyczną, akcentującą uporządkowanie i racjonalizm, wsławiają P. Corneille (Cyd), J. Racine (Andromacha) i Moliere (antyklerykalny Świętoszek, Don Juan, Mizantrop, Chory z urojenia). W obu szkołach, barokowej i klasycystycznej, ogromną rolę odgrywają rekwizyty, charakteryzacja i dekoracje.

Rodzina Bibienas z Italii buduje barokowe teatry: Ferdinando (1657-1743) i Francesco (1659-1739) w Parmie oraz Wiedniu, Giuseppe (1696-1757) w Bayreuth, Antonio (1700-1774) w Bolonii. Bibienasowie wynajdują nową scenę wieloboczną zamiast tradycyjnie prostokątnej. Ok. 1723 r. Giuseppe wprowadza przezroczyste tło sceny oświetlone od tyłu. Natomiast teatr francuski może się pochwalić wspaniałym budynkiem Commedie Francaise w Paryżu (1680) z ogromną widownią na parterze, pięcioma piętrami balkonów i ogromną sceną.

W Anglii działają sławni aktorzy T. Bettertonem (zmarły w roku 1710) i Anne Bracegirdle (zmarła w roku 1748), chociaż purytanie potępiają teatr jako grzech. Pod wpływem purytanów poziom sztuki teatralnej na Wyspach Brytyjskich znacznie się obniżył w porównaniu do okresu elżbietańskiego.

Natomiast hiszpański barok charakteryzuje walka z klerykałami, którzy żądają zakazania teatru jako grzesznego. Najwięksi hiszpańscy twórcy tej epoki to F. Lope de Vega (komedie płaszcza i szpady o rycerzach oraz adaptacje utworów literackich), Tirso de Molina (Gabriel Tellez, 1584-1648, autor Don Juana o łamaniu społecznych konwencji, grzesznej miłości i karze piekielnej), Juan Ruiz de Alarcon (komedie moralizatorskie) oraz P. Calderon (Książę niezłomny).

• Świętoszek Moliera - bohaterem komedii jest Tartuffe, który udając wyjątkowo pobożnego człowieka i pouczając wszystkich dookoła dąży do zdobycia względów pięknej i bogatej dziewczyny, zakochanej w innym, wykorzystując bigoterię ojca dziewczyny oraz naiwność jej matki. W końcu jednak Tartuffe zostaje zdemaskowany i wygnany, a miłość młodych znajduje szczęśliwy finał.

• XVII - XVIII w. - Europejskie zabawy organizowane na początku nowego roku przekształcają się w karnawał (łacińskie carne vale - mięso wolno, swoboda przed wielkanocnym postem), wielodniowe tańce i przedstawienia (często fajerwerki, petardy) organizowane przez władze miast, arystokratów i prosty lud. Największą sławą cieszą się karnawały w Wenecji, gdzie do dobrego tonu należy występowanie w kostiumie i masce (maskarady): roztańczone tłumy przebierańców zajmują wtedy niemal całe miasto. Jeszcze większe i bardziej widowiskowe stają się karnawały w Ameryce Łacińskiej, zwłaszcza w Rio de Janeiro (samba), gdzie łączą się tradycje europejskie z żywiołową muzyką i tańcem przywiezionymi przez murzyńskich niewolników. Wielodniowe pochody tańczących przebierańców są gigantycznymi spektaklami (zwłaszcza od 1929 r.). Do pewnego stopnia podobne, choć mniej żywiołowe, będą sławne parady (uroczyste przemarsze) organizowane przy każdej nadarzającej się okazji w USA.

• XVII - XIX w. - Rozkwit japońskiego teatru kabuki.

W tym czasie tworzą świetni dramatopisarze: Gidayu Takemoto (1651-1714, w 1684 zakłada teatr lalek takemoto-za w Osace, słynny recytator), Chikamatsu Monzaemon (1653-1724), Takeda Izumo (dyrektor takemoto-za, współautor dramatów historycznych Chushingura i Terakoya, zmarły w roku 1747), Tsuruya Namboku (1755-1829, Opowieść o duchach na Tokaido z 1825 r.) i Kawatake Mokuami (1816-1983, Opowieść o Aoto, czyli Brokatowy obraz kwiatów z 1862 r., Siewki na wyspie, czyli Księżyc na falach z 1881 r.). Do wybitnych utworów należą Pouczenia Sugawary, czyli Zwierciadło kaligrafii (1746) o sławnym Sugawara-no Michizane, mistrzu kaligrafii uznanym za boga-patrona tej dziedziny. Tę sztukę stworzył zespół Takeda Izumo, Namiki Senryu, Miyoshi Shoraku i Takeda Koizumo. Natomiast Takeda Izumo II, Miyoshi Shoraku oraz Namiki Senryu piszą słynny dramat Yoshitsune, czyli tysiąc wiśni (1747) o Yoshitsune uciekającym przed swoim mściwym bratem Minamoto Yoritomo. Do znanych dzieł zalicza się też Księga ofiar Namiki Gohei (ok. 1840) oparta na rycerskim eposie. Wyróżniają się wielcy aktorzy Ichikawa Danjuro (1660-1704), Sakata Tojuro (1645-1709) i Yoshizawa Ayame (1673-1719). Natomiast teatr lalkowy bunraku ma swego wielkiego przedstawiciela w osobie Uji Kaganojo (1635-1711).

• XVII - XIX w. - Rozkwit birmańskiego teatru baletowego. Jeśli spektakl opowiada dżataki o życiu Buddy, nosi nazwę zat pwe, a przedstawienia humorystyczne to anjein pwe. Najsławniejszymi birmańskimi dramatopisarzami w XIX w. są u Kjin u oraz u Po Nja. Dramaty birmańskie z tego okresu nawiązują zwykle do Ramajany i walki Thatona z królem Aniruddą.

• Od XVII w. - Joke thai pwe, birmański teatr lalek, osiąga poziom niespotykany nigdzie na świecie. W każdym spektaklu występuje nawet kilkadziesiąt niezwykle dokładnie wykonanych marionetek zawieszonych na nitkach, a jedna marionetka może mieć aż 60 nici umożliwiających poruszanie niemal każdą częścią lalki. Przedstawienia joke thai pwe mogą czasem trwać od wieczora aż do rana, stając się wydarzeniem dla całej okolicy.

• 1603 r. - Izabella Andreini, słynna aktorka z Italii, zostaje zaproszona na dwór króla Francji.

• Ok. 1620 r. - W Turcji jest znana karuzela. Jest to urządzenie, na którym dla zabawy można kręcić się w kółko. Bardzo szybko karuzele stają się stałym elementem zabaw na jarmarkach, a potem w wesołych miasteczkach nie tylko w Turcji, lecz w całej Europie.

• 1624 r. - Saruwaka (Nakamura) Kanzaburo (1598-1658) buduje pierwszy stały teatr kabuki w Edo. Niszczony w pożarach (46 razy w ciągu 70 lat istnienia) będzie stale przebudowywany i ulepszany. Do 1652 r. Edo ma cztery duże teatry kabuki, trzy bunraku (lalkowe) i osiem mniejszych. Widzowie płacą za oglądanie spektaklu kupując bilety.

• 1642 r. - Angielscy purytanie zamykają teatry, powołując się na chrześcijańską tradycję potępiającą wszelkie rozrywki i zabawy jako obraźliwe dla cierpień Jezusa.

• 1648 r. - Car zakazuje występów skomorochów. Ostateczny cios zada im rozwój profesjonalnych teatrów miejskich w dużych miastach Rosji. Zakaz ma ograniczyć swobodę aktorów i możliwość krytykowania władz, co dość często zdarza się podczas takich przedstawień.

• Druga połowa XVII w. - Z japońskiego teatru kabuki wyodrębnia się balet (teatr taneczny) szosagoto, w którym głównym środkiem wyrazu jest taniec.

• 1663 r. - Na polecenie Thomasa Killgrew, członka dworu króla Karola II, w Londynie powstaje królewski teatr przy Bridges Street, przez ponad dwa stulecia jeden z najlepszych na świecie, mimo kolejnych pożarów. Bowiem już w 1672 r. niszczy go ogień. Killgrew jest jednak uparty i dwa lata później zostaje otwarty nowy Theatre Royal in Bridges Street. Ten budynek przetrwa do 1791 r., kiedy zostanie wyburzony i zastąpiony przez większą budowlę którą strawi kolejny pożar w 1809 r. Już w 1812 r. stoi tam jednak nowy teatr znany jako Theatre Royal in Drury Lane (nowa nazwa Bridges Street).

• 1673 r. - Słynni francuscy mistrzowie tancerka La Fontaine, kompozytor i muzyk Lully oraz baletmistrz Beauchamp tworzą pierwsze w Europie balety, czyli taneczne utwory sceniczne.

• 1687 r. - Na polecenie angielskiego króla Jakuba II zostaje odegrana na polach Hunslow Heath wielka inscenizacja, odtwarzająca oblężenie Budapesztu. W początkach XIX w. podobne inscenizacje będą często organizowane w londyńskim Hyde Parku, a w XX w. staną się popularne w wielu krajach.

Tradycja odtwarzania wielkich wydarzeń historycznych, a najchętniej bitew, nie jest czymś nowym, ponieważ znały je już Egipt, Grecja i Rzym, a w państwach nowożytnych staje się elementem budowania postaw patriotycznych.

• Od końca XVII w. - W Korei z przedstawień plebejskich wyodrębnia się teatr pansori, który ma charakter epickich opowieści. Aktor opowiada treść zaczerpniętą z dawnych mitów i tradycji szamańskich, a czasem z utworów literackich, używając recytacji (aniri) i śpiewu (chang). Może mu akompaniować muzyk wybijający rytm na prostym bębnie, a czasem okrzykami dodatkowo wzmacniający przekaz.

W XVIII w. pansori zostanie uznany za nowy samodzielny rodzaj teatru i zyska sporą popularność, a w XIX w. wzbudzi zainteresowanie arystokracji a nawet panującej dynastii. Wykształcą się wschodni i zachodni style pansori oraz dwanaście uznanych za klasyczne spektakli, które będą wielokrotnie grane w niemal niezmienionych formach. Bardzo szybko okazuje się, że pansori jest bardzo trudne dla aktorów i wymaga nawet kilkunastu lat nauki pod kierunkiem uznanego mistrza. Nauka polega na zapamiętaniu jak największej liczby tekstów, opanowaniu konwencjonalnej ekspresji i wykształceniu chrapliwego głosu, który jest uznany za konieczny u aktora pansori. Potem zaś musi wypracować własny styl, aby być rozpoznawalnym dla publiczności.

• Do ok. 1700 r. - Scena japońskiego teatru kabuki znajduje się pod gołym niebem. Potem powstają odrębne budynki teatralne z widownią podzieloną na loże (wyodrębnione części). Od 1718 r. pojawia się dach nad widownią. W 1758 r. Namiki Shozo buduje pierwszą na terenie Japonii scenę obrotową (mogącą kręcić się w poziomie). Z czasem w Japonii pojawiają się zapadnie w scenie otwierające się w dół, ruchome części dekoracji, systemy dźwigni i rozmaitych urządzeń do wytwarzania efektów specjalnych: znikania aktorów, unoszenia się w powietrzu czy pojawiania się duchów. Stwarza to dodatkowe możliwości ekspresji artystycznej.

• 1700 r. - Francuz R. Feuillet pisze książkę Choreographie ou l’Art de decrire la danse. Choreografia (greckie choreia i grapho - Taniec i piszę) to zapis tańca łącznie z muzyką, słowem i wyglądem sceny w balecie.

• XVIII w. - W Chinach kształtuje się ludowy teatr jan-ge uwolniony od większości sztywnych konwencji teatru klasycznego, a za to z wieloma elementami akrobatycznymi.

• XVIII w. - W Japonii upowszechnia się spotkania towarzyskie, których uczestnicy zabawiają się opowiadaniem zabawnych historyjek. Tak powstaje rakugo (po japońsku - spadające słowa), czyli teatr jednego aktora: narrator (rakugoka) przez cały czas siedzi i posługując się wyłącznie głosem oraz wachlarzem opowiada prawdziwą lub zmyśloną historię. Zmieniając głos, wyraz twarzy i gestykulację przedstawia różne osoby.

• XVIII w. - W Europie dominuje teatr oświeceniowy, mający ambicje wychowawcze. C. Goldoni (Italia, 1707-1793) reformuje commedia dell’arte, odrzucając jej schematyzm na rzecz indywidualizmu postaci (Sługa dwóch panów, 1745; Sprytna wdówka, 1748). C. Gozzi (Italia, 1720-1806) jest zaś przeciwnikiem reform Goldoniego i stawia na commedia dell’arte (Księżniczka Turandot. 1762). Wyróżnia się także V. A. Alfieri (Italia, 1749-1803) i G. E. Lessing (Niemcy). Sławę zdobywają wielcy brytyjscy scenografowie: Ph. J. de Loutherbourg (1735-1810) i W. Capon (1757-1827). Francuzka Clairon (Claire J. Leris, 1723-1803) uznana za najlepszą aktorkę stulecia odrzuca konwencję, indywidualizuje grę i upraszcza recytację. Rozwija się też oświeceniowa teoria teatru. We Francji prace teatrologiczne piszą między innymi P. Corneille (Trzy rozprawy, 1660), A.- F. Riccoboni (Sztuka teatru, 1750), D. Diderot (O poezji dramatycznej, 1758; Paradoks o aktorze, 1773-1780), J.- J. Rousseau (List do d’Alemberta o widowiskach). W Niemczech teorią teatru zajmuje się G. E. Lessing (Dramaturgia hamburska, 1767-1769).

• XVIII w. - W Europie powstają pierwsze cyrki mające stałą siedzibę: w Londynie (rodzina Astley) i Paryżu (rodzina Franconi). W latach 1805-1843 Franconi prowadzą Cyrk Olimpijski, jedną z najlepszych scen cyrkowych i teatralnych tej epoki. Brytyjczyk Ph. Astley buduje (1768) pierwszy plac do ćwiczeń jazdy konnej z akrobacją (woltyżerka). Ustala średnicę okrągłej areny używanej do tego celu na 13 m, co z czasem przejmą niemal wszystkie cyrki świata. Potem cyrk Astleya przenosi się do Paryża. Zaczyna się coraz śmielsze wprowadzanie do cyrkowych pokazów różnych zwierząt. Na przykład w latach 1741-1749 pewien żeglarz jeździ po Europie, pokazując za pieniądze nosorożca indyjskiego. Po latach cyrkowi treserzy będą używać tak egzotycznych zwierząt jak słoń, małpy, tygrysy czy papugi. Zamiast wcześniejszego obyczaju zbierania pieniędzy od widzów, upowszechniają się papierowe bilety, czyli drobne zaświadczenia o zapłaceniu za prawo do oglądania widowiska.

• Pierwsza połowa XVIII w. - W Tajlandii powstaje komiczny lakon nok (teatr zewnętrzny), grany przez mężczyzn, oraz poważny lakon nai (teatr wewnętrzny), zastrzeżony dla kobiet.

• 1728 r. - W Wielkiej Brytanii Christoph Pepusch i John Gay tworzą Operę żebraczą parodiującą opery z Italii. Jest to przykład opery balladowej z romantyczną fabułą i lekkimi piosenkami (później przykładem tego gatunku będzie Opera za 3 grosze Brechta).

• 1733 r. - W Italii Giovanni B. Pergolesi pisze La serva padrona (Służąca panią) - pierwszą operę buffo nawiązującą do commedia dell’arte.

W tym samym czasie w Italii Pietro Metastasio tworzy poważną operę seria jako przeciwieństwo stylu buffo. F. Algarotti zaś chce powiązać libretto z muzyką, co stanie się podstawą europejskiej opery.

• Druga połowa XVIII w. - W Chorezmie Hodża z Tagty zapoczątkowuje szkołę recytatorów-śpiewaków bagszy. Jego styl kontynuują potem Gocz (syn Hodży), Atanazar (syn Gocza), Ata (syn Atanazara, zmarły w 1920 r.), Pälwan (1890-1939, syn Aty).

Obok nich działają też inni bagszy jak na przykład Sojeg w Chorezmie (druga połowa XIX w.).

• 1753 r. - Anglik William Hoghart rysuje wizerunek Johna Pamela, który mówi nie używając ust. Jest to jeden z wczesnych przykładów brzuchomówstwa traktowanego nie jako część rytuałów magicznych lub religijnych, lecz forma rozrywki. W latach 1790. na scenach Londynu występuje najpopularniejszy w tym czasie brzuchomówca Joseph Askins, który odgrywa scenę rozmowy z niewidzialnym towarzyszem zwanym Little Tommy. Nieco później Irlandczyk James Burne występuje z małą lalką jako rzekomą rozmówczynią. Pokazy brzuchomówstwa wchodzą wkrótce na sceny jako elementy wodewilu lub samodzielne krótkie przedstawienia, zwłaszcza w teatrach typu variété. Zasłużoną sławę zdobędzie między innymi George Sutton występujący z lalką w Notthingham w latach 1830.

• 1774 - 1784 r. - Francuz F. D. Seraphin zakłada pierwszy stały europejski teatr cieni w Paryżu (do 1859 r.). W 1881 r. w Paryżu powstanie inny teatr cieni ze wspaniałymi figurkami, które wykonał L. Morin.

• 1775 r. - W Paryżu Jardin Monceau buduje drewnianą karuzelę, czyli krzesła na wielkim, obracanym kole. Po wykupieniu biletu można się na niej kręcić.

W Niemczech powstaje potem karuzela wyposażona w kolorowe figury (1828). Napęd karuzeli zmienia się z mechanicznego na parowy (1865 r.) a potem elektryczny. Jest to główna atrakcja wesołego miasteczka, czyli miejsca, gdzie można pobawić się urządzeniami przypominającymi do pewnego stopnia cyrk: postrzelać do tarczy, wypróbować swoją siłę i zręczność albo odwagę, przechodząc przez tunel pełen rzekomych „duchów” czy jeżdżąc w wagonikach na ogromnym pionowym kole diabelskiego młyna. Zawsze jednak centralnym punktem jest karuzela przybierająca bardzo różne formy począwszy od prostej stalowej ramy z zawieszonymi krzesełkami po wymyślne, jaskrawo kolorowe konstrukcje ozdobione figurami i obrazami.

Wesołe miasteczka, na przykład słynny Prater w Wiedniu, staną się popularną rozrywką w XIX w., zwłaszcza dla dzieci.

• 1776 r. - Pożar niszczy dużą część Mediolanu i Teatro Ducale. Zamiast niego powstaje (1778) teatr La Scala na miejscu nieistniejącego kościoła della Scala z XIV w. Przez 200 lat będzie jednym z najlepszych teatrów świata.

• 1779 r. - Anglojęzyczny Irlandczyk R. B. Sheridan pisze sztukę The Critic, wzorcową burleskę, czyli komedię z bardzo szybką akcją skoncentrowaną wokół historii miłosnej, zawsze z elementami akrobacji, nagłymi przewrotami i nieprzewidzianymi zdarzeniami dotykającymi bohaterów.

• Koniec XVIII - połowa XIX w. - Europejski teatr romantyczny akcentuje uczuciowość w przeciwieństwie do oświeceniowego racjonalizmu. Podkreślają to autorzy teatrologicznych rozpraw, zwłaszcza w Niemczech, jak na przykład F. Schiller (Teatr jako instytucja moralna, 1784; O sztuce tragicznej, 1792), J. W. Goethe (Przepisy dla aktorów, 1803), H. von Kleist (O naturze marionetek, 1810) i K. W. F. Schlegel (Kurs literatury dramatycznej, 1809-1811). Francuski librecista A. E. Scribe (1791-1861) głosi ideę mechanicznej doskonałości teatru: precyzja wykonania ma przekładać się na wysoką jakość artystyczną. Spotyka się jednak z ostrą krytyką (np. G. B. Shawa).

Sztuki teatralne w nowym stylu tworzą między innymi Niemcy J. W. Goethe (Faust, 1806-1832), F. Schiller (Zbójcy, 1781) i H. von Kleist (komedia Rozbity dzban, 1811), Polacy A. Mickiewicz (Dziady, 1823-1832; Pan Tadeusz, 1834), J. Słowacki (Kordian, 1834; Mazepa, 1840), Z. Krasiński (Nie-Boska komedia, 1834) i A. Fredro, Francuz A. de Musset (dramat Lorenzaccio, 1834), Brytyjczycy G. G. Byron i P. B. Shelley a także Rosjanie A. Puszkin (Eugeniusz Oniegin, 1825-1832), A. Gribojedow oraz M. Gogol (Rewizor, 1834). Dość szczególną pozycję zajmuje Niemiec Georg Büchner (1813-1837) z dramatem Voyzeck (nieukończony z powodu śmierci autora) opartym na autentycznym wydarzeniu (zabójstwo narzeczonej przez perukarza Voyzecka w roku 1821). Utwór ukazuje się drukiem w roku 1879 z uzupełnieniami dostosowanymi do charakteru dzieła i samego Büchnera.

• Faust Goethego - mędrzec i czarownik Faust (wzorowany na postaci Heinricha Corneliusa Agrippy von Nettesheima) posiadł całą dostępną wiedzę tylko po to, by stwierdzić, że stracił życie na studia, a w istocie nadal niczego nie rozumie i nie zaznał szczęścia. Godzi się więc na współpracę z diabłem Mefistofelesem, który pomaga mu zdobyć piękną Małgorzatę i zakosztować uroków życia. Kiedy romans kończy się jej śmiercią, Faust zwraca się do innych form przyjemności - władzy i bogactwa - ale i te okazują się nietrwałe. Ostatecznie umiera, pozornie przegrywając, lecz jego dusza trafia w końcu do Boga.

• Voyzeck Büchnera - Tytułowy bohater jest poniżany przez oficerów w wojsku i przez lekarza jako przedstawicieli wszechobecnego, wrogiego człowiekowi państwa. Jedyną jego obroną jest miłość do narzeczonej, lecz ona go zdradza. Wtedy Voyzeck osiąga dno szaleństwa i w rozpaczy zabija ukochaną. Administracja i państwo okazują się zwycięzcami. Po raz pierwszy w Europie Büchner pokazuje, że plebejusz odczuwa tak samo, jak arystokrata, a ludzie są zdeterminowani przez presję społeczeństwa. Dramat składa się z luźnych scen, co dodatkowo odróżnia go od dzieł jemu współczesnych.

• Koniec XVIII - początek XX w. - Rozkwit europejskiego teatru muzycznego reprezentowanego przez opery i operetki.

W Austrii w XVIII w. działają tacy autorzy oper jak pochodzący z Wenecji A. Salieri oraz rodowici Austriacy W. A. Mozart czy J. Strauss (syn). W Italii zaś w XIX w. piszą opery między innymi G. A. Rossini, G. Donizetti, a następnie G. Verdi, R. Leoncavallo i G. Puccini. W XIX w. jednak inne kraje próbują dorównać Italii pod względem ilości i jakości oper oraz operetek: Niemcy K. M. Weber i R. Wagner, Austriak K. Zeller, Francuzi H. Berlioz, C. Gounod, J. Offenbach, G. Bizet i L. Delibes, Węgrzy F. Lehar i B. Bartok, Czech B. Smetana, Polak S. Moniuszko, Rosjanie M. Glinka, M. Musorgskij, A. Borodin i N. Rimskij-Korsakow.

• Koniec XVIII - XIX w. - We Francji a potem innych krajach europejskich rozwija się wodewil. Jest to lekki, humorystyczny utwór sceniczny, w którym obok tekstu mówionego pojawiają się piosenki a nawet tańce. Do najbardziej znanych autorów wodewilowych należy Francuz E. M. Labiche (Słomkowy kapelusz, 1851).

Sporą popularnością cieszą się teatry typu variété, których dyrektorzy i zespoły aktorskie specjalizują się w wystawianiu wodewili oraz lekkich, zwykle humorystycznych przedstawień z wplecionymi piosenkami, pokazami brzuchomówców a nawet żonglerów.

• Koniec XVIII - początek XX w. - Popularne w Europie établissements bywają miejscem, gdzie można posłuchać muzyki lub obejrzeć krótkie spektakle, zwykle o charakterze kabaretowym. Czasem établissements łączą się z wesołym miasteczkiem czego przykładem może być wiedeński Prater.

• XVIII/XIX w. - John Bill Ricketts (kuzyn Washingtona) zakłada cyrk w Filadelfii. Sam jest specjalistą od woltyżerki.

• XVIII/XIX w. - W Anglii działa Joseph Grimaldi (1778-1837) uznawany za największego clowna wszech czasów.

• Od XVIII/XIX w. - W Europie teatry lalkowy i cieni stają się sztuką przede wszystkim dla dzieci. Obok lalek na patyku (kukiełka) i marionetek (lalka włoska) wiszących na nitkach, występują nakładane na rękę pacynki. W latach 1810-1870 popularny jest teatr zabawkowy z miniaturową sceną i figurkami aktorów. L. Mourquet zakłada w Lyonie teatrzyk z marionetką zabawnego Guignola w roli głównej.

• XIX w. - Dominują francuskie i amerykańskie cyrki objazdowe, czyli podróżujące, gdzie artyści występują pod wielkimi namiotami rozkładanymi na czas pokazu i zwijanymi do podróży. Takim cyrkiem jest na przykład The Greatest Show on the Earth (od 1871 r.) Amerykanina Phineasa T. Barnuma (1810-1891). Cyrk Barnuma specjalizuje się w pokazywaniu dziwnych zjawisk jak latające ryby, mumia „syreny z Fidżi” (w rzeczywistości ryba z przyszytą głową małpy), brodata kobieta, zrośnięte bliźnięta, Lionel - człowiek całkowicie porośnięty włosami (Polak S. Bibrowski), Schlitzie (mężczyzna z małogłowiem), karzeł C. S. Stratton. W 1841 r. Barnum zakłada muzeum tego rodzaju osobliwości w Nowym Jorku.

Inny cyrk pod nazwą Wild West Show (1883-1916) organizuje słynny Buffalo Bill, bohater pogranicza USA. Objeżdża południowe Stany Zjednoczone, pokazując wyreżyserowane sceny z życia Dzikiego Zachodu, pojedynki kowbojów, napady Indian oraz wszelkie osobliwości. Występują u niego znane osoby jak na przykład indiański wódz Siedzący Byk oraz słynna mistrzyni strzelectwa Annie Oakley.

• XIX - XX w. - Częstym elementem przedstawień cyrkowych oraz pokazów przy okazji jarmarków lub innych wydarzeń są występy siłaczy: podnoszą ogromne ciężary, zginają żelazne pręty, łamią podkowy, ewentualnie walczą na scenie. Walki zapaśników, rzadziej bokserów, są zazwyczaj inscenizowane, odbywają się zgodnie z określonym programem i kończą tak, jak to było zaplanowane. Francuskie, irlandzkie i angielskie pokazy zapaśnicze zostają z czasem przeniesione za Atlantyk, gdzie od przełomu XIX/XX w. przekształcają się w charakterystyczne teatralno-sportowe dyscypliny znane jako lucha libre w Meksyku czy wrestling w Stanach Zjednoczonych. W Europie zaś od lat 1920. spada zainteresowanie tego rodzaju pokazami, ponieważ publiczność rozumie, że wszystko, co odbywa się na scenie lub ringu jest inscenizacją. Woli więc klasyczny teatr lub prawdziwe zapasy jako dyscyplinę sportową.

• XIX - XX w. - Francuz Jean Eugène Robert (1805-1871), uważany za twórcę iluzjonizmu, czyli magii cyrkowej, pod pseudonimem Robert Houdin dokonuje pozornie niemożliwych, „czarodziejskich” wyczynów.

Innym sławnym iluzjonistą jest naturalizowany w USA węgierski Żyd Ehrich Weiss (Erik Weisz, 1874-1926) znany jako Eryk Wielki lub Harry Houdini (pseudonim przyjął na cześć Roberta Houdin). Zajmuje się rozmaitymi sztuczkami, między innymi kartami, lecz przede wszystkim jednak dokonuje efektownych wyczynów, często z narażeniem życia. Między innymi zrzuca krępujące go łańcuchy, lub uwalnia się skrępowany i spuszczony głową w dół do szklanego akwarium pełnego wody. Jego popisowy numer jest jeszcze bardziej spektakularny. W obliczu setek a nawet tysięcy widzów, czasem pod okiem kamer nagrywających całe zdarzenie, Houdini zostaje skuty kajdankami i umieszczony w drewnianej skrzyni. Następnie wieko skrzyni jest przybijane gwoździami, a całość obwiązana łańcuchem i ewentualnie opleciona sznurem zostaje opuszczona do wody. Często w trakcie zatapiania Houdini wysuwa rękę przez otwór w skrzyni, aby upewnić widzów, że faktycznie znajduje się w środku. W ciągu kilku kolejnych minut wypływa na powierzchnię wody, mimo że wydobyta potem skrzynia pozostaje wciąż zamknięta i obwiązana łańcuchem, a wewnątrz leżą kajdanki. Houdini znajduje wielu naśladowców, którzy próbują powtórzyć jego wyczyn, ale nie udaje się to nikomu, a kilku z nich ginie. Houdini zaś umiera po jednej z takich prób, kiedy nie zrezygnował z pokazu, chociaż po poprzednich występach miał złamaną stopę i uszkodzone narządy wewnętrzne w jamie brzusznej. Tajemnica numeru z zatapianą skrzynią pozostaje niewyjaśniona. Nikt nie wie, jak Houdini to robił, a niektórzy przypuszczają, że posługiwał się magią, czyli mocami nadnaturalnymi.

Trzecim geniuszem iluzji jest David Kotkin (ur. w 1956 r. w USA w rodzinie żydowskich imigrantów z Ukrainy i Jerozolimy), występujący pod pseudonimem David Copperfield. Na oczach tysięcy widzów pokazuje jak pozornie znikają duże przedmioty: w 1980 r. samochód, w 1981 r. samolot, w 1983 r. Statua Wolności, a w 1991 r. wagon pociągu Orient Express.

Co znamienne, iluzjoniści odwołują się wyłącznie do zręczności i pomysłowości, odrzucając sugestie o rzekomych czarach. Na przykład szkocki lekarz i pisarz Arthur Conan Doyle próbuje przekonać do spirytyzmu swego przyjaciela Houdiniego, lecz ten wykazuje, że pozorne oddziaływania duchów to oszustwo oparte na zręczności. Doyle, który chce wierzyć w okultyzm, jest oburzony tą opinią i zrywa kontakty z Houdinim.

• 1815 r. - H. Bailey (USA) kupuje słonia Old Bet, z którym występuje w cyrku objazdowym.

• 1843 r. - W Kopenhadze powstaje park rozrywki Tivoli & Vauxhall (nazwa nawiązuje do Jardin de Tivoli w Paryżu i parku Vauhxall w Londynie). Na terenie kopenhaskiego Tivoli powstanie później restauracja, w 1914 r. kierowany przez człowieka drewniany Roller Coaster (będzie działał jeszcze w XXI w.), karuzele, diabelski młyn, teatr, altany i miejsca do odpoczywania w parku.

• 1845 r. - Katastrofalny pożar teatru w Guan-czou (Chiny) - ginie 1670 osób.

• Od połowy XIX w. - Mnogość kierunków teatralnych w Europie przy dominacji realizmu. Tworzą Brytyjczycy G. B. Shaw (Pigmalion, 1913) i O. Wilde, Polacy S. Wyspiański (Wesele, 1901) i G. Zapolska (Moralność pani Dulskiej, 1907), francuskojęzyczny Belg M. Maeterlinck (Ślepcy, 1891), szwedzki Żyd J. A. Strindberg (dramaty Ojciec i Panna Julia, 1888), Szwed H. Bergman, Norweg H. J. Ibsen (Nora, 1879; Peer Gynt, 1867; Upiory, 1881; Dzika kaczka, 1884), Włoch G. D’Annunzio, Rosjanie A. Turgieniew, L. Tołstoj, M. Sałtykow-Szczedrin i A. Czechow (Czajka, 1896; Wiśniowy sad, 1903-1904). W latach 1860-1908 działa zespół księcia Jerzego II z Meiningen (reżyser L. Chronegk, aktorzy L. Barnay, J. Kainz, A. Lindner). We Francji powstaje realistyczny teatr bulwarowy z wartką, nieskomplikowaną fabułą. Społeczna satyra Król Ubu (1896) Francuza A. Jarry’ego zaczyna teatr absurdu. A. Artaud i R. Vitrac zakładają Theatre Alfred Jarry (1927) głosząc, że chcą znieść różnicę między teatrem i życiem oraz aktorem i widzem na wzór tradycyjnych spektakli afrykańskich. Rosjanin S. Diagilew organizuje balet impresjonistyczny w Rosji, potem w Paryżu (1911), w Londynie (1913) iw Nowym Jorku (1916). Niemiec Y. Goll tworzy surrealistyczne dramaty z wmontowanymi obrazami z filmu (1920).

W scenografii obserwuje się zwrot do maksymalnego realizmu i odtworzenia pierwotnej, historycznej formy dzieła.

Sławni aktorzy tej epoki to między innymi: Amerykanie Lionel (1878-1954), Ethel (1879-1959) i John (1882-1942) Barrymore, amerykańska rodzina Booths, Francuzka Sarah Bernhardt (1845-1923).

• Peer Gynt Ibsena - krytyka egoizmu i bierności Norwegów. Tytułowy bohater odrzuca miłość szlachetnej Solvejgi, a za porwanie pięknej Ingridy zostaje wygnany. Nieuczciwie dorabia się majątku, podróżuje po baśniowych krainach, gdzie obcuje ze złymi demonami i w końcu wraca do domu. Tam wciąż czeka Solvejga, która jednak z rozpaczy straciła wzrok. Złośliwy Odlewacz Guzików, wysłannik Śmierci, chce zamienić Peer Gynta w guzik, bo tylko tyle jest wart. Ratuje go jednak Solvejga, a pod jej wpływem grzesznik docenia miłość, zmienia swoje życie i wreszcie odnajduje sens istnienia.

• Pigmalion Shawa - nowa wersja greckiego mitu o ożywieniu posągu kobiety i jego przemianie w piękną Galateę. Angielski profesor Higgins zakłada się z pułkownikiem Pickeringiem, że w ciągu pół roku wprowadzi na salony prostą dziewczynę z ludu Elizę Doolittle. Kształci ją, uczy dobrych manier i wygrywa zakład, ponieważ okazała się zdolna i w końcu podbija jego serce. Eksperyment obala tezę o rzekomo naturalnym pochodzeniu różnic społecznych.

• Od połowy XIX w. - W Europie i Ameryce Północnej dużą popularnością cieszą się pokazy mediumiczne, kiedy medium prezentuje na scenie domniemany kontakt ze światem duchów. W 1924 r. komisja powołana przez Scientific American przeprowadza badanie pokazów sławnego medium Miny Crandon. Do połowy XX w. tego rodzaju pokazy zanikają, ponieważ większość rzekomych pośredników między ludźmi i światem duchów okazuje się szarlatanami.

• Od połowy XIX w. - Modernizacja teatru arabskiego. Dokonują jej między innymi znani egipscy pisarze i teoretycy bracia Mahmud (1894-1974) i Muhammad (1892-1921) Tajmur. Muhammad pisze też o historii arabskiego teatru.

• Od drugiej połowy XIX w. - Słynny włoski ród clownów Fratelli zdobywa światowy rozgłos: Gustavo (1842-1905) oraz jego synowie Louis (1867-1909), Paul (1877-1940), François (1879-1951) i Albert (1886-1961). Clown (kontynuator idei Głupca z tarota i odpowiednik dworskiego błazna) bawi publiczność, szczególnie dzieci, nagłymi upadkami i innymi zabawnymi „nieszczęściami”, cudacznym strojem oraz jaskrawo umalowaną twarzą.

W drugiej połowie XX w. powstają szkoły clownów, jak choćby w Venice na Florydzie.

• 1851 - 1864 r. - Po rewolucji Tajpingów dworski teatr chiński kun-szan ulega zapomnieniu, a jego miejsce zajmuje teatr cing-si, czyli opera pekińska oparta na tradycjach prowincji Hopei.

• 1859 r. - Francuski akrobata Jules Léotard zaczyna skoki i pokazy akrobatyczne na ruchomych trapezach (poziome drążki zawieszone na dwóch linach) na wysokości kilkunastu metrów. Trapez staje się jedną z głównych podniebnych atrakcji cyrku obok szarf, kół i liny.

• 1869 r. - Amerykanin Jenkins przejeżdża rowerem po linie nad Niagarą. Wysoko zawieszona lina jest stałą częścią repertuaru cyrków: artyści po niej chodzą i jeżdżą, żonglują, a nawet stają na głowie. Cyrk adaptuje też jednokołowy rower, który jest trudniejszy w obsłudze od dwukołowego, lecz efektowniej wygląda. Najwięksi mistrzowie cyrkowego roweru jednokołowego w XIX w. to Amerykanin N. E. Kaufmann, Niemiec G. Marschner i Francuz A. Gouget.

• 1872 r. - F. Nietzsche w książce Narodziny tragedii... rozwija koncepcję teatru i całej europejskiej sztuki jako sporu między racjonalną postawą apollińską oraz emocjonalną postawą dionizyjską.

• 1873 r. - E. Zola zaczyna naturalizm w teatrze (dramat Therese Raquin). Ten kierunek kontynuują potem Francuzi Henri Becque (1837-1899) i André Antoine (1859-1943).

• 1874 r. - W niemieckim Bayreuth powstaje ogromna scena wyposażona w kilkupiętrowe zaplecze (dużo wyższe od części z widownią) z opuszczanymi lub podnoszonymi dekoracjami (duże możliwości dla scenografa). Orkiestra w Bayreuth zostaje ukryta przed wzrokiem widzów w zagłębieniu (fosie) przed sceną.

• 1877 r. - W londyńskim Akwarium Królewskim brytyjski konstruktor William Leonard Hunt (1838-1929) występujący jako Wielki Farini prezentuje swój wynalazek - „armatę” do wystrzeliwania człowieka. Wystrzeliwuje w powietrze czternastoletnią Rosę Richter, która przelatuje ponad 20 metrów i bezpiecznie ląduje w rozwieszonej siatce. „Ludzki pocisk” będzie odtąd popularnym numerem powtarzanym w cyrkach na całym świecie.

• 1881 - 1897 r. - Rodolphe Salis (1851-1897) zakłada w Paryżu pierwszy kabaret Le Chat Noir (Czarny kot), czyli kawiarnię, gdzie artyści prezentują wiersze, piosenki i scenki teatralne. Kabaret wyrasta przede wszystkim z dadaizmu i tradycji lekkich, rozrywkowych teatrów variété, lansuje więc postawy krytyczne wobec zastanej rzeczywistości, odrzuca konwencje i prowokuje, sprzyja ideom lewicowym, kpi z burżuazji, arystokracji i kleru. Satyra będzie odtąd typową cechą tej formy. Pojawiają się skecze - krótkie przedstawienia odgrywane przez aktorów, brzuchomówców, lalki czy w teatrzyku cieni. Kabarety często nawiązują do języka ludowego, commedia dell’arte i rubasznych tekstów wędrownych kuglarzy, wywołując krytykę poważnie nastawionych i często ośmieszanych w kabaretach konserwatystów.

• 1884 r. - W USA powstaje rollercoaster, czyli kolejka górska. W USA do 1930 r. będzie ok. 1500 kolejek, a w 1971 r. powstanie największa w Six Flags w St. Louis. Tory znajdują się coraz wyżej, a wagoniki poruszają się coraz szybciej. W kolejnych konstrukcjach rośnie liczba gwałtownych zakrętów, wzniesień i nagłych spadków. Wielką innowacją jest wprowadzenie kół pod metalowymi szynami tworzącymi tor, dzięki czemu wagoniki nie mogą wypaść i umożliwiają nawet jazdę głową w dół.

Pojawiają się też tory dla samochodów, chociaż ze względu na brak metalowych szyn nie mogą być aż tak wymyślne i trudne.

• 1885 - 1902 r. - Amerykanka Annie Oakley (właściwie Phoebe Ann Mosey, 1860-1926) działa w cyrku Buffalo Billa Wild West Show. Jest mistrzynią strzelectwa: trafia z pistoletu w rzuconą monetę, pociskiem przecina kartki papieru ustawione bokiem do strzelającej, a w Berlinie gasi cygaro cesarza Wilhelma I (1887).

• Od 1886 r. - Anglik Fred Russell (prawdziwe nazwisko Thomas Frederick Parnell, 1862-1957) występuje na scenach Londynu jako brzuchomówca. Jest uznawany za ojca nowoczesnego brzuchomówstwa, zwłaszcza po opublikowaniu w roku 1910 książki Ventriloquism and Kindred Arts traktującej o sztuce brzuchomówstwa.

Kolejni wybitni artyści scenowi specjalizujący się w tej dziedzinie to Amerykanie The Great Lester, czyli przybyły z Polski Marian Czajkowski (1878-1956, kuzyn rosyjskiego kompozytora Piotra Czajkowskiego) oraz Edgar John Bergen (1903-1978).

• 1887 r. - Francuz André Antoine zakłada w Paryżu Théâtre Libre (od 1896 r. jako Théâtre Antoine), zaczynający Wielką Reformę Teatralną w stylu naturalistycznym, gdzie ideałem jest odzwierciedlenie stanów umysłu oraz odwołanie się do biologicznych i materialnych podstaw istnienia człowieka.

• 1891 r. - Po roku budowy w Nowym Jorku powstaje Music Hall, od roku 1893 znany jako Carnegie Hall na cześć fundatora Andrew Carnegie, ogromnie bogatego amerykańskiego przemysłowca pochodzącego ze Szkocji. Wkrótce Carnegie Hall stanie się jednym z najważniejszych teatrów świata.

• 1893 r. - Tancerka Germaine Asymos rozbiera się całkowicie na scenie w paryskim Moulin Rouge. Staje przed sądem oskarżona o niemoralność, ale ostatecznie zostanie uniewinniona, a nowy typ przedstawienia, czyli striptiz (od angielskiego strip - rozbierać), upowszechnia się w kabaretach i nocnych klubach (bary z alkoholem, muzyką i tańcem, czasem współpracujące z burdelem). W latach 1970. powstaną miniteatrzyki typu peepshow, gdzie płaci się za wstęp do niewielkiej kabiny, aby indywidualnie oglądać striptiz modelki.

• 1893 r. - Brytyjczycy S. Hicks i C. Brookfield piszą Under the Clock, pierwszą rewię, czyli serię piosenek, skeczy i tańców. Francuska rewia variétés (teatr rozmaitości) i amerykański music-hall upowszechnią się w latach 1920-1950.

• 1898 r. - Konstantin S. Stanisławskij (Aleksiejew, 1865-1938) zakłada w Moskwie teatr słynący z doskonałej reżyserii i scenografii (projekty N. Akimowa). Równie sławny będzie jego następca na stanowisku szefa teatru E. Wachtangow (1883-1922).

• Koniec XIX w. - Francuzi likwidują wędrowne wietnamskie teatry czeo jako zagrożenie dla władzy kolonialnej. Pozostają tylko stałe, kontrolowane przez władze zespoły teatralne w miastach Hanoi, Hajfong i Nam Dinh.

W Tajlandii zaś odradza się miejscowy teatr, głównie dzięki twórczości księcia Narita (1863-1947).

• XIX/XX w. - Rozwój kabaretu. Aristide Bruant zakłada kabaret Le Mirliton (Fujarka, 1885) w Paryżu; Ernst von Wolzogen berliński Überbrettl (Scena nadzwyczajnie popularna analogicznie do pojęcia Übermensch, 1900); Max Reinhardt w Berlinie - Schall und Rauch (Głos i dym, 1901). Powstają słynne kabarety Die 11 Scharfrichter (11 katów, 1901) w Monachium oraz Nachtlicht (Nocna latarnia, 1906) i Fledermaus (Nietoperz, 1907) w Wiedniu.

Reinhardt jest czołowym reprezentantem nurtu, który zaciera różnice między gatunkami teatralnymi oraz między kabaretem i cyrkiem. Na przykład jako dyrektor berlińskiego teatru dobudowuje małą scenę otoczoną przez widownię (odchodzi więc od sceny pudełkowej) oraz przebudowuje cyrk na teatr, zachowując okrągłą scenę z widzami dookoła. W jego zamierzeniu ma to służyć stworzeniu specjalnej przestrzeni teatralnej i powinno wzmacniać relację aktor-widz.

• XIX/XX w. - W cyrkach występują sławne silne kobiety. Miss Athleta z Antwerpii niesie 2 konie (1894). Sławę zdobywają Brada (córka Athlety) oraz Marie, Barbara i Eugenie Brumbach z Niemiec Katharina Brumbach (znana też jako Sandwina lub Katarzyna Wielka) żongluje kulami ważącymi 15-25 kg i wytrzymuje uderzenia młotami w kowadło leżące na jej piersiach.

• Początek XX w. - W Kantonie powstaje kuang-tung-si, chiński teatr z europejskimi instrumentami. Chiński literat i filozof Hu-szy inspiruje teatr nazwany hua-cü naśladujący dramat europejski. Najważniejszym twórcą z tego kręgu jest Tsao-yü, autor między innymi Lej-jü (Burza). Światową sławę zdobywa chiński aktor Mey Lan-Fang (1894-1961).

• Początek XX w. - Stopniowo zanikają japońskie teatry no, kabuki i szosagoto.

Jednym z ostatnich wielkich aktorów kabuki jest Onoe Baiko (1915-1995), znany odtwórca ról kobiecych.

• XX w. - Teatr turecki przejmuje z Zachodu wiele wcześniej nieznanych form łącząc je czasem z tradycjami wschodnimi. Szczególnie w drugiej połowie stulecia powstają spektakle o wschodnim kolorycie, lecz przypominające zachodnie musicale.

• XX w. - Nowe formy teatru muzycznego. G. Gershwin (USA) pisze słynną jazzową operę Porgy and Bess (premiera w Nowym Jorku w 1935 r.) o miłości dwojga Murzynów.

Powstają musicale - sztuki i filmy z muzyką rozrywkową.

• XX w. - Odrodzenie teatru lalkowego przez Richarda Teschnera (Niemcy, 1879-1948). Działają też V. Podrecca (Włochy), J. Skupa (Czechy), S. W. Obrazcow (Rosja), T. Sarg (USA) i R. Bufano (USA).

• Pierwsza połowa XX w. - W Niemczech dyrektorzy Ernst J. Renz (1815-1892) oraz Paul Busch (1850-1925) rozwijają cyrk artystyczny na najwyższym poziomie (woltyżerka, balet, pantomima, akrobacje). Istotnym elementem przedstawień cyrkowych jest też clown. Zasłużoną sławę zdobywa na przykład szwajcarski clown Grock (A. Wettach, 1880-1959) występujący wraz z Brickiem a potem Antonetem.

• 1901 r. - Brytyjczyk William Poel wystawia średniowieczny moralitet Everyman, zaczynając modę na dawne przedstawienia religijne, zazwyczaj w ich oryginalnej formie.

• 30 XII 1903 r. - W Chicago zaledwie 38 dni po otwarciu teatru Iroquois odbywa się spektakl Sinobrody ze sławnym Eddiem Foy w roli głównej. Niespodziewanie wybucha pożar spowodowany przez wadliwą instalację elektryczną oświetlającą wnętrze teatru. Większość aktorów ucieka przez tylne wejścia, lecz spanikowani widzowie tłoczą się w wąskich drzwiach, tratują się i umierają uduszeni przez dym. Ginie co najmniej 588 osób.

Następny tak tragiczny pożar zdarzy się w USA w 1908 r., kiedy w teatrze Rhodes w Boyerstown zginie 169 osób.

• 1905 r. - Brytyjczyk E. G. Craig (1872-1966) w rozprawie O sztuce teatru propaguje teatr, gdzie aktorzy mają występować jako „nadmarionety”, co oznacza grę bez jałowego gwiazdorstwa. Craig żąda jasnego rozdzielenia rzeczywistości teatralnej i świata zewnętrznego. Ten kierunek podejmuje Rosjanin A. Arbuzow (1908-1986) w Opowieści irkuckiej (1960).

W XX w. rozwijają się nowe wizje teatru. Szwajcar A. Appia (1862-1928) formułuje koncepcję teatru budującego atmosferę, a nie obrazy. Pod jego wpływem N. Bel Geddes (USA, 1893-1958) tworzy sławne, geometryczne sceny. Polak J. Grotowski zaś rozwija teatr ubogi (Wrocław, 1959), opierając się na mimice i ruchu ciała człowieka niemal bez kostiumu, dekoracji, muzyki i słowa. W podobnym kierunku zmierza Amerykanka Ruth Draper (1884-1956), która występuje w monologach jako jedyna postać na scenie, ze skrajnie zredukowaną scenografią i charakteryzacją. Stopniowo pantomima staje się integralną częścią większości nowoczesnych spektakli. Polak T. Kantor w 1956 r. zakłada krakowski teatr Cricot 2 (znany między innymi ze spektaklu Umarła klasa, 1975). Zarówno Grotowski jak i Kantor zacierają różnice między widzem i aktorem chcąc przywrócić pierwotną jedność typową dla teatru-misterium. W USA R. Wilson a w Polsce T. Kantor i J. Szajna rozwijają teatr plastyczny, w którym słowo, gest a nawet akcja schodzą na drugi plan, ustępując obrazowi, każda scena to wyszukana kompozycja plastyczna.

• 1909 r. - Rosjanin Siergiej P. Diagilew zakłada słynny zespół Balet Rosyjski. Grupuje w nim wielkich rosyjskich tancerzy i choreografów takich jak na przykład Michaił Fokin czy Olga I. Prieobrażenskaja. W tym czasie wyróżniają się też Aleksandr Gorskij, tancerz i choreograf Teatru Wielkiego w Moskwie, Wacław Niżinskij i Leonid Jakobson, mistrz rosyjskiej miniatury baletowej.

• 1910 r. - Młodzi brytyjscy arystokraci William Cole, Virginia Stephen (Woolf), Duncan Grant, Adrian Stephen, Anthony Buxton i Guy Ridley organizują jeden z najsłynniejszych dowcipów o charakterze parateatralnym. Wykpiwając pompę i nadęcie oficjalnych ceremonii przebierają się za cesarza Abisynii i jego świtę. W takich strojach wizytują słynny pancernik Dreadnought i po kilku godzinach odjeżdżają specjalnym wagonem do Londynu. Nie był to pierwszy pomysł Cole’a, ponieważ kilka lat wcześniej, jeszcze jako student Cambridge, zorganizował podobne przedstawienie z rzekomą wizytą sułtana Zanzibaru (omal nie został za to usunięty z uczelni). Dowcipnisie zyskują rozgłos, gdy o wszystkim dowiaduje się prasa.

• Od 1913 r. - Rozwój akrobacji lotniczych jako pokazów dla publiczności.

Po I wojnie światowej niepotrzebne samoloty bojowe są używane podczas pokazów w Europie i Ameryce Północnej. Nie chodzi tylko o efektowne latanie i figury wykonywane przez samoloty, ale też o widowiskowe ćwiczenia ludzi na skrzydłach samolotów (wingwalking) lub na linie przyczepionej do samolotu.

• Od 1913 r. - W brazylijskim mieście Parintins co roku pod koniec czerwca odbywają się swoiste zawody teatralne. Dwie drużyny zwane Caprichoso i Garantido rozwieszają w mieście swoje plakaty i organizują uliczne manifestacje przy muzyce, a potem pokazują przygotowane spektakle teatralne. Publiczność zaś wybiera lepsze przedstawienie. Zasadnicza treść przedstawienia jest dość prosta - odwołuje się do ludowej opowieści o Boi-Bumbie, pracowniku pewnego rancza. Jego żona była w ciąży i poprosiła go o szczególne danie - język byka. Żeby spełnić tę prośbę, Boi-Bumba zabił byka swego pracodawcy, lecz potem uciekł do lasu, unikając gniewu pana. Tam spotkał rozmaite zwierzęta i indiańskiego szamana, który cudownie ożywił byka. Kiedy zaś Boi-Bumba wrócił, jego pracodawca kazał zabić byka, aby wydać ucztę dla uczczenia tego wydarzenia.

• Od 1914 r. - W teatrze europejskim i amerykańskim współistnieją różnorodne kierunki. Sławę zdobywa Włoch L. Pirandello (Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora, 1921). Niemiec B. Brecht rozwija teatr epicki, odwołujący się do rozumu i teorii alienacji - widz ma pamiętać, że to tylko teatr (Opera za 3 grosze, 1928; Matka Courage, 1940). W tym kierunku idzie też T. Wilder w Our Town (USA, 1938), gdzie losami bohaterów steruje fantastyczny kierownik sceny. Teatr absurdu reprezentuje Polak S. I. Witkiewicz (W małym dworku, 1923), teatr ekspresjonistyczny rozwijają Niemcy G. Kaiser, F. Wedekind i E. Toller, a teatr symboliczny Szwajcar Max Frisch.

Odrębną kategorią jest teatr muzyczny reprezentowany na przykład przez ekspresjonistyczne balety Niemców K. Joossa i F. Cohena jak Zielony stół (1932) czy Pandora (1944).

• 1914 r. - W Belgii zaczyna się teatr radiowy, czyli słuchowisko.

Podobne audycje powstaną wkrótce w Hadze (1919), w USA w Pittsburghu (rozgłośnia Franca Conrada, 1920), w Kanadzie, Europie (1922-1925), Japonii (1925) i Indiach (1926), a Brytyjczyk G. Allison oraz Szwajcarzy H. Sutter i V. Rigassi zaczną radiowe sprawozdania sportowe (1927).

• Od 1920 r. - Jean-Jeacques Bernard (1888-1972) tworzy Theatre de l’Inexprime (Teatr Milczenia). Głosi, że słowo nie wyraża wszystkiego na scenie. Jego idee znajdują odzew we Francji a potem w całej Europie.

• Od 1920 r. - Sowiecki balet i tancerka Pawłowa przełamują formalizm tradycyjnego chińskiego teatru.

• Lata 1920. - Amerykańskie cyrki objazdowe wprowadzają nowy element pokazów znany potem jako pole dance (taniec przy słupie). Skąpo ubrane dziewczęta tańczą przy centralnym słupie podtrzymującym cyrkowy namiot, gdzie w równym stopniu prezentują swoje umiejętności taneczne i akrobatyczne, jak też walory własnego ciała i temperament, epatując widzów erotyzmem. Z czasem ten rodzaj tańca rozpowszechni się w nocnych klubach i będzie łączony ze striptizem.

• 1920 - 1940 r. - Złoty okres kabaretu w kontynentalnej Europie oraz w Ameryce. Największą sławę w USA zdobywa komik Bob Hope (1903-2003) od 1927 r. występujący w kabaretach i teatrach, a potem także w filmach. Wyróżniają się satyrycy Niemcy Kurt Tucholsky (1890-1935, popełnia samobójstwo w Szwecji) i kpiący z hitleryzmu Walter Mehring (1896-1981). Po II wojnie światowej kabaret kawiarniany utrzymuje popularność do ok. 1970 r., lecz coraz częściej przenosi się do radia i telewizji.

• Od 1926 r. - Koło Princeton w Zachodniej Wirginii (USA) działa jedno z popularnych w tyn czasie wesołych miasteczek Lake Shawnee Amusement Park. W 1967 r. miasteczko zostaje zamknięte po inspekcji sanitarnej, która wykazała nieprawidłowości w zakresie higieny. Co prawda dwadzieścia lat później uruchomi je nowy właściciel, lecz po roku działalności zrezygnuje z powodu wysokich kosztów ubezpieczenia przedsiębiorstwa.

Według miejscowej legendy właściwą przyczyną niepowodzenia były jednak nie koszty, lecz klątwa ciążąca na tym miejscu. Na terenie wesołego miasteczka Lake Shawnee wcześniej zdarzały się wypadki, w których zginęło sześcioro dzieci, na przykład pewna dziewczynka na zjeżdżalni w 1966 r. i chłopiec, który utonął, kiedy jego ręka utkwiła w odpływie wody z basenu. Domniemana klątwa wynika z ponurej przeszłości, ponieważ w 1785 r. Indianie zabili tu i oskalpowali dwoje dzieci plantatora, a trzecie dziecko porwali i spalili na stosie w Chillicothe. W odwecie biali zabili kilku Indian. W XX w. zaś archeolodzy odkryją, że wesołe miasteczko stało częściowo na zapomnianym indiańskim cmentarzu. W tej sytuacji wydaje się zrozumiałe, że zwolennicy zjawisk paranormalnych opowiadają o spotkaniach z duchami, które nawiedzają opuszczone Lake Shawnee.

• Od 1927 r. - Cyrk Johna Ringlinga co roku przyjeżdża na zimowisko do miasta Sarasota na Florydzie. W ciągu 30 lat Sarasota staje się wielkim ośrodkiem cyrkowym, miejscem dorocznych spotkań cyrków z całego świata.

• 1928 r. - Uday Shankar zakłada Uday Shankar India Culture Centre, gdzie pracuje nad stworzeniem nowego typu przedstawień scenicznych łączących elementy tradycji europejskiej z muzyką i tańcem indyjskim, aby przekazywać współczesne, czasem ogólnoludzkie treści.

• 23 IX 1928 r. - Pożar niszczy największy w Hiszpanii, drewniany teatr Novedades w Madrycie. Budowla powstała w 1860 r. i mogła pomieścić 3200 widzów. Ogień wybucha na scenie, lecz błyskawicznie obejmuje cały budynek. Ginie 110 osób, a ok. 350 jest rannych.

• 1938 r. - Amerykanin Orson Welles (1915-1985) tworzy radiowe słuchowisko Wojna światów według G. Wellsa o ataku Marsjan na Ziemię. Jest ono tak sugestywne, że 30 października wzbudza panikę wśród słuchaczy, a uciekinierzy (ok. 3 milionów ludzi) z miasta blokują drogi. Jest to przykład masowej paniki wywołanej przez media i sugestię, kiedy ludzie poddają się oddziaływaniu grupy (psychologia tłumu).

Sytuacja powtarza się w Chile, gdzie 12 listopada 1944 r. zostaje wyemitowana radiowa audycja o ataku Marsjan wyreżyserowana przez Amerykanina Williama Steele’a: część armii zostaje zmobilizowana, jeden ze słuchaczy umiera na atak serca, a rozgłośnia radiowa płaci karę za wywołanie paniki.

12 lutego 1949 r. Marsjanie znów lądują, tym razem w Ekwadorze: niezwykle realistyczna audycja radiowa o najeździe na Quito wygania tysiące ludzi na ulice miasta. Kiedy odkrywają, że wszystko zostało zmyślone, podpalają budynek radia oraz redakcję gazety El Comercio, a sytuację uspokajają dopiero czołgi i gazy łzawiące. W zamieszkach ginie kilkanaście osób.

Orson Welles umiera na atak serca, lecz nawet po śmierci zdaje się działać nietuzinkowo. Podobno kilka dni potem Yul Brynner zauważa sylwetkę zmarłego przyjaciela siedzącego samotnie przy jego ulubionym stole w restauracji Sweet Lady Jane’s przy Melrose Avenue w Los Angeles.

• 1939 r. - Podczas pierwszego zjazdu miłośników fantastyki Worldcon (The World Science Fiction Convention) w Nowym Jorku amerykański pisarz i popularyzator fantastyki naukowej Forrest J. Ackerman pojawia się przebrany za jednego z fantastycznych bohaterów. Tak zaczyna się cosplay (od angielskiego costume playing), czyli rodzaj zabawy i ulicznego przedstawienia, które polega na przebieraniu się za fantastyczne postaci pojawiające się w literaturze science-fiction, a czasem odgrywaniu określonych scen. Ten rodzaj sztuki zyska wkrótce wielu zwolenników na całym świecie, zwłaszcza w Japonii.

• 1941 r. - Premiera klasycznej czarnej komedii J. Kesselringa (USA) Arszenik i stare koronki, w której starsze panie mordują gości swego pensjonatu, aby uwolnić ich od samotności, ciała ofiar grzebią w piwnicy, a pieniądze ofiar zagarniają. Sztuka doczeka się wielu adaptacji, w tym także w formie teatru radiowego.

• 1942 r. - Mit Syzyfa A. Camusa zaczyna teatr absurdu, akcentujący bezsens ludzkiego losu: Francuz J. P. Sartre, Irlandczyk mieszkający we Francji S. Beckett (Czekając na Godota, 1952), pochodzący z Rumunii Francuz E. Ionesco (Krzesła, 1952), Szwajcar F. Dürrenmatt (Wizyta starszej pani), w USA W. Gibson (Dwoje na huśtawce, 1958).

• Czekając na Godota Becketta - dwaj włóczędzy oczekują mitycznej osoby, która ma wszystko odmienić, chociaż nie Godot jest tu istotny, lecz samo czekanie, które stanowi sens życia bohaterów. Czekanie okazuje się oczywiście daremne.

• Krzesła Ionesco - para staruszków przyjmuje niewidoczne dla widzów osoby ze swej przeszłości, dla każdego wyimaginowanego gościa wnoszą krzesło, więc pod koniec spektaklu scena jest zastawiona dziesiątkami krzeseł tworzących labirynt. Wreszcie staruszkowie wyskakują przez okno, a zostają po nich jedynie puste krzesła jak nikomu niepotrzebne wspomnienia po umarłych.

• Wizyta starszej pani Dürrenmatta - do upadającego miasteczka przybywa pochodząca stąd miliarderka, która obiecuje miastu ogromną sumę za śmierć mieszkającego tam swego byłego kochanka. Każdy z „porządnych obywateli” oczywiście wyraża swoje oburzenie i brzydzi się zabójstwem, ale wszyscy razem okazują się zdolni do morderstwa i w końcu wspólnie, więc w pewnym sensie anonimowo, wykonują wyrok.

• Dwoje na huśtawce Gibsona - para ludzi, którzy spotkali się przypadkowo pomaga sobie odnaleźć miejsce w życiu, w którym nie ma z góry powziętego porządku ani planu.

• 1944 r. - Pożar w cyrku w Hartfoed (Connecticut) zabija 168 osób.

• Od 1945 r. - Morris Chalfen (USA) organizuje Holiday On Ice, gdzie aktorzy występują na łyżwach.

Sukces tego przedsięwzięcia spowoduje, że podobne taneczno-teatralne pokazy na lodowisku wkrótce staną się popularne na całym świecie.

• Od 1945 r. - Piloci latający w czasie niedawnej wojny na myśliwcach Hellcat wykorzystują ogromną zwrotność tych samolotów, aby założyć grupę lotników-akrobatów pod nazwą Blue Angels. W ciągu kilku lat zespół zdobędzie sławę w całych Stanach Zjednoczonych i na świecie.

• 1947 r. - Słynny francuski mim Marcel Marceau, zakłada zespół mimów, wkrótce jeden z najlepszych na świecie. Wcześniej Marceau grał między innymi w doskonałych zespołach J.- L. Barraulta i M. Renauda.

• 1947 r. - Zaczynają się doroczne festiwale teatralne w Avignon i Edynburski Festiwal Muzyki i Dramatu.

• 1947 r. - Brytyjskie radio transmituje kryminalne słuchowisko Trzy ślepe myszy napisane przez Aghatę Christie na życzenie króla Jerzego V jako urodzinowy prezent dla królowej Marii. Na podstawie słuchowiska Christie pisze potem opowiadanie, lecz zakazuje jego publikacji do momentu, gdy w Londynie przestanie być pokazywana sztuka teatralna Pułapka na myszy (The Mousetrap). Mimo to w 1950 r. opowiadanie ukaże się drukiem w Stanach Zjednoczonych. Natomiast sztuka Pułapka na myszy napisana przez Christie według opowiadania Trzy ślepe myszy zostaje po raz pierwszy zagrana w 1952 r. w Królewskim Teatrze w Nottingham. Od tego momentu jest wciąż powtarzana do roku 2020, kiedy pandemia Covid-19 na 15 miesięcy zamknie teatry w Wielkiej Brytanii. Sztuka opowiada o dokonanej po latach zemście za okrutne molestowanie dzieci w rodzinie zastępczej.

• 1947 r. - W Paryżu powstaje ITI (International Theatre Institute) przy UNESCO. Inauguruje międzynarodowy festiwal teatralny (1954) i stowarzyszenie krytyków AICT (Association Internationale des Critiques du Théâtre).

• Od 1947 r. - Kilkuset przedstawicieli rozmaitych dziedzin amerykańskiego przemysłu rozrywkowego przyznaje doroczną nagrodę Antoinette Perry Award for Excellence in Theatre znaną też jako Tony Award lub po prostu Tony. Od 1949 r. są wręczane medale Tony między innymi za najlepszą sztukę dramatyczną, musical, scenariusz teatralny, kompozycję muzyczną, najlepszą scenografię, za wybitne kreacje aktorskie, kostiumy i wiele innych osiągnięć sztuki teatralnej. Tony szybko staje się teatralnym odpowiednikiem Oscara w kinie, Grammy w muzyce czy Emmy w telewizji.

• Po 1947 r. - W Delhi (Indie) powstaje teatr tańca i wystawia balet Ramajana. Działa sławny indyjski tancerz Ram Gopal (ur. 1920). U. Shankar pisze balety (Rytm życia, Ludzie i maszyny).

W Kambodży mężczyźni-aktorzy pojawiają się w tradycyjnym khmerskim teatrze kobiecym.

• 1948 r. - Powstaje Prix Italia, doroczny, międzynarodowy konkurs przedstawień radiowych, czyli słuchowisk (od 1960 r. również spektakli telewizyjnych).

• Druga połowa XX w. - Rozwój cyrku w ZSRS (w Moskwie), Hiszpanii (Corzon), Holandii (Strassburger), Włoszech (Togni) i Chinach. Akrobata Zhang Jinkui i magik Zhou Hua zakładają w Pekinie Chiński Cyrk Akrobatyczny w 1957 r. W Wuqiao od 1987 r. co dwa lata odbywa się pokaz akrobatów. Powstają coraz większe sceny cyrkowe, jak na przykład w roku 2011 rekordowy namiot we francuskim Bordeaux wsparty na słupach o wysokości 20 m i z widownią na 1500 osób.

Z drugiej strony mnożą się protesty przeciw wykorzystywaniu zwierząt. Na przykład brytyjskie szkoły od 1981 r. nie propagują cyrków ze zwierzętami. Dowodem słuszności takiej postawy może być to, że w latach 1990-2000 źle traktowane cyrkowe słonie zabijają ponad 57 osób. Na przykład w 1994 r. w Honolulu słoń zabija trenera i ucieka przez miasto, nim w końcu zginie zastrzelony.

• Druga połowa XX w. - Rozwój musicalu. W USA wyróżniają się między innymi F. Loewe, L. Bernstein, J. Herman, J. Kander, G. McDermot, B. Bacharach, A. L. Webber i Brytyjczyk L. Bart.

• Druga połowa XX w. - Radio i telewizja powodują rozwój sztuki prezenterskiej jako szczególnej formy łączącej aktorstwo i dziennikarstwo. Prezenterzy nie tylko przekazują informacje i komentują wydarzenia, lecz zarazem w pewien sposób grają, operują głosem i emocjami przyciągając przed telewizory tysiące widzów. Niebywałą popularnością cieszy się na przykład Amerykanin Walter Cronkite (1917-2009), który prowadzi programy informacyjne, przekazuje między innymi relacje z zabójstwa J. Kennedy’ego, z pierwszego lądowania ludzi na Księżycu czy wojny w Wietnamie.

• 1950 - 1958 r. - Japończyk Yukio Mishima pisze słynny Zbiór współczesnych dramatów no (8 jednoaktówek).

• Od 1954 r. - Na chińskich scenach mogą występować kobiety.

• 1955 r. - Koło Anaheim w Kalifornii powstaje park rozrywek Disneyland, rodzaj bardzo dużego wesołego miasteczka w baśniowej scenerii z motywami zaczerpniętymi z filmów wytwórni Walta Disneya. Pomysł parku Disney zaczerpnął z kopenhaskiego Tivoli.

Kolejne parki sieci Disneya powstaną koło Orlando na Florydzie (1971), w Tokio (1983), w Paryżu (1992), w Hongkongu (2005) i Szanghaju (2016).

• 1957 r. - Powstaje sytuacjonizm jako forma ekspresji plastycznej nawiązująca do teatru ulicznego w oparciu o założenia anarchizmu i marksizmu oraz krytykę cywilizacji Zachodu. Teoretyk sytuacjonizmu francuski pisarz i filozof Guy Debord (1931-1994) głosi, że całe życie społeczne i polityczne jest spektaklem. Komunizm, stalinizm i każda inna dyktatura to spektakl skoncentrowany, czyli sterowany z jednego ośrodka, a demokracja jest spektaklem rozproszonym. W roku 1988 Debord napisze o kolejnej formie, czyli spektaklu zintegrowanym, który zaczyna się wraz z upadkiem sowieckiego imperium, kiedy kończą się dawne dyktatury, a narasta globalizacja poprzez współpracę państw i innych organizacji.

• 1959 r. - A. Kaprow (USA) tworzy happening, niereżyserowane wydarzenie-kolaż z udziałem widzów. Happening ideowo wywodzi się z sytuacjonizmu, a łączy akcjonizm (G. Brus, O. Mühl, Wiedeń ok. 1959 r.), surrealizm i dadaizm. Happening podejmą japoński zespół Gutai (1954), Niemcy W. Vostell i J. Beuys, Polak T. Kantor, a po 1970 r. performance, skoncentrowany na ciele i osobie artysty (w USA body art C. Burdena i V. Acconci oraz monodramy Karen Finley, w Anglii żywe rzeźby zespołu Gilbert i George). Następuje coraz większe pomieszanie i stopienie gatunków jak na przykład w performance aktor nie gra nikogo, lecz jest sobą i zachowuje się zależnie od reakcji widzów, co przypomina raczej pierwotne misteria niż tradycyjny teatr. Coraz popularniejsze stają się wielkie inscenizacje, możliwie realistycznie odtwarzające wydarzenia z historii; na przykład turnieje rycerskie, bitwy pod Maratonem, Grunwaldem czy Stalingradem.

• Druga połowa XX w. - D. Atchley w USA tworzy spektakle multimedialne (kamera, fotografie, nagrania dźwiękowe, słowo mówione i komputer), aby relacjonować prawdziwe opowieści zwykłych ludzi.

• 1960 r. - W. Soyinka zakłada w Nigerii teatry The 1960 Masks i The Orisun Theatre. Pisze też cenione dramaty, jak na przykład Plon Kongiego (1967).

• 1960 r. - Francuz Maurice Bejart (1927-2007) zakłada znany międzynarodowy zespół Balet XX wieku, który wkrótce stanie się najwspanialszym zespołem baletowym drugiej połowy stulecia. Bejart tworzy słynne przedstawienia baletowe: Święto wiosny Strawińskiego w 1959 r., Bolero Ravela w 1960 r., Potępienie Fausta Berlioza w 1964 r.

• Lata 1960. - Po zaniku kabaretu we Francji pojawia się nowa forma teatralna znana jako café-théâtre. Są to mini spektakle odgrywane przez kilku aktorów w kawiarniach dla kilkunastu widzów.

• 1962 r. - Litwin George Maciunas (Jurgis Mačiunas, 1931-1978) zakłada w Niemczech Fluxus, międzynarodowy klub dadaistów. Pierwszy festiwal ich spektakli i happeningów odbywa się w Wiesbaden.

• Od 1965 r. - Powstają spektakle laserowe, w pewnym sensie stanowiące kontynuację dawnych pokazów fajerwerków. Wielką popularność zdobędą spektakle Laserium (1973) i Lovelight (1977), oba zaprezentowane w Londynie. Światła laserowe będą odtąd częstym elementem ozdobnym wielu miast i imprez, a nawet będą wykorzystywane jako istotny składnik grających fontann.

• Do 1966 r. - Rozwój teatru chińskiego. Słynną sztuką tej epoki jest Herbaciarnia (1957) Lao She.

Potem teatr poddany jak najściślejszej kontroli ze strony komunistycznych władz, a czasem wręcz represjonowany, ulega skostnieniu. Odrodzenie teatru aktorskiego i lalkowego przyjdzie pod koniec XX w., kiedy osłabnie państwowa cenzura.

• Po 1970 r. - Powstają parki tematyczne dostarczające rozrywki na wzór wesołych miasteczek. George Millay tworzy wodny park w Orlando na Florydzie ze sztucznymi falami dla surferów. Wkrótce na całym świecie powstają sztuczne parki tematyczne pod dachem: tropikalny polinezyjski las S. Andersona w Wisconsin (1989), śnieżny stok dla narciarzy pod szklaną kopułą na pustyni w Dubaju, tropikalny ogród Eden w Kornwalii (2001), tropikalna plaża pod Berlinem (2004), antarktyczny ośrodek na Nowej Zelandii.

• Lata 1970. - 1990. - Niemiecka tancerka i choreografka Pina Bausch rozwija koncepcję Tanztheater jako kontynuację ekspresjonizmu: wyrażanie określonych treści dzięki ścisłemu powiązaniu tekstu, muzyki i tańca.

• 1978 r. - Brytyjska rozgłośnia radiowa BBC emituje pierwszy odcinek serii słuchowisk Autostopem przez Galaktykę (The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy) opracowanych przez świetnego dziennikarza i pisarza Douglasa Adamsa. Seria wzbudza ogromne zainteresowanie i wkrótce będzie najbardziej znanym dziełem Adamsa. Rok później ukaże się drukiem pierwszy tom oparty na motywach słuchowiska, a w ciągu kolejnych lat książka rozrośnie się do pięciu tomów. W 1981 r. zaś BBC pokaże filmową wersję dzieła.

Głównym bohaterem jest mieszkaniec Ziemi Artur Derent, który dowiaduje się, że jego planeta zostanie zniszczona, ponieważ tędy ma przebiegać galaktyczna droga, a nikt z Ziemian nie zaprotestował przeciw tej decyzji, ponieważ nikt o tym nie wiedział. Dent odbywa galaktyczną podróż wraz z kosmitą Fordem Prefectem, autorem turystycznego przewodnika po Galaktyce. W czasie szalonej podróży Dent poznaje szereg różnych światów i najrozmaitszych mieszkańców Galaktyki. Całość ma charakter komediowy i jest przesycona absurdalnym humorem, za którym jednak skrywa się refleksja na temat kondycji człowieka i innych istot inteligentnych.

• Od 1979 r. - W Bristolu odbywa się co roku wielki pokaz balonów na ciepłe powietrze znany pod nazwą Bristol International Balloon Fiesta. Imponujące widowisko, w którym uczestniczy kilkadziesiąt a później ponad 150 balonów z całego świata przyciąga tysiące widzów.

• 1989 r. - Na ulicach w Berlinie odbywa się pierwszy młodzieżowy przemarsz Love Parade, czyli doroczne święto muzyki elektronicznej, pokoju oraz miłości hetero- i homoseksualnej. Przy ogłuszających dźwiękach techno tysiące młodych ludzi z całego świata tańczą w jaskrawych strojach lub nago, zwykle dodatkowo podnieceni alkoholem i narkotykami. Jest to protest przeciw niesprawiedliwości, polityce i wojnie (na wzór dzieci-kwiatów). Po kilkunastu latach coraz popularniejsza Love Parade przenosi się do zachodnich Niemiec. Impreza zostaje zlikwidowana, kiedy w Duisburgu w roku 2010 tłum wpada w panikę, 21 osób ginie zadeptanych, a ponad 500 jest rannych. Mimo to kontynuowana jest podobna doroczna parada Mayday na ulicach Berlina (od roku 1991), a potem także w innych miastach Niemiec, Polski, Węgier i Rosji.

• XX/XXI w. - Osamotnienie człowieka w nadmiarze elektronicznych rozrywek i powtarzalnych (dzięki elektronicznemu zapisowi) wydarzeń artystycznych rodzi zapotrzebowanie na indywidualizację kontaktu z niepowtarzalną sztuką i bezpośredni jej odbiór. Tak twierdzi na przykład krytyk teatralny George Steiner (1996), dowodząc, że tradycyjny teatr zachowa swoją żywotność ze względu na niepowtarzalny kontakt z aktorem. To tłumaczy także rozkwit sztuk performance, które zawsze są jednorazowe, niepowtarzalne i chwilowe, a więc są niezapisane i odwołują się do bezpośredniego kontaktu aktora i widza.

Szczególną formą performance’u są parateatralne inscenizacje zwane larp (od angielskiego live action role-playing). Uczestnicy przebierają się i odgrywają sceny lub krótkie historie osadzone w realiach historycznych lub w świecie fantastycznym. Zazwyczaj prowadzący daną inscenizację larpmaster tylko ją rozpoczyna, a konkretny przebieg wydarzeń jest wynikiem inwencji uczestników.

• 2007 r. - Teatr Terminus a Quo z Nowej Soli (Polska) zaczyna nadawanie spektakli bezpośrednio przez internet.

• 2008 r. - W Mariehamn na fińskich Wyspach Alandzkich zostaje wystawiona pierwsza opera dla głuchych, gdzie libretto jest odgrywane po fińsku językiem migowym, a melodię i intonację przekazują odpowiednie gesty. Jest to Porwanie króla Artura (1852) Fredrika Paciusa.

• 2019 r. - Francuzka Edmée Mommeja zaczyna spektakularną akcję na rzecz usunięcia z cyrku zwierząt: wraz z wykupioną z cyrku wielbłądzicą Attiką chce przejść na piechotę z Francji do Mongolii, aby tam zwierzę uwolnić. Planowana podróż ma trwać pięć lat. Mommeja jeszcze nie wie, że za rok wybuchnie pandemia, która na pewien czas zamknie wszystkie granice.

← Historia literatury i retorykiHistoria filmu i kina →