← Historia sportu, gier i rozrywekHistoria plastyki, architektury, ogrodów i symboliki kwiatów, kaligrafii, mebli, zabawek, tkanin →

Historia mody, strojów, biżuterii, fryzur, makijażu, kosmetyki i higieny

U człowieka, jak u innych ssaków społecznych, ważny jest wdzięk (urok, czar) osobnika: miły wygląd mający wyraźne związki z biologiczną sprawnością (na przykład duże piersi i szerokie biodra kobiet oraz szerokie ramiona i wydatny penis u mężczyzn), właściwe, zgodne ze społeczną konwencją zachowanie i odpowiedni zapach (pot, mocz, pachnące substancje nakładane na skórę).

Typowa dla ssaków żyworodność człowieka ma zasadniczy wpływ na ocenę urody kobiet i mężczyzn. Kobiety są uznawane za piękne, jeżeli ich cechy zewnętrzne wskazują na zdolność do zapłodnienia i rodzenia dzieci. To oznacza, że wysoko cenione są przede wszystkim kobiety młode, czyli potencjalnie płodne, nawet jeżeli mężczyźnie nie chodzi o posiadanie dzieci. Innymi słowy uroda kobiety pojmowana w kategoriach biologicznych względnie szybko przemija wraz wiekiem.

U mężczyzny zaś okres płodności jest dużo dłuższy, ponieważ jego organizm nie ma służyć jako środowisko rozwoju płodu. Mężczyzna nie musi więc być młody, aby posiadać dzieci. To oznacza, że mniej ceniony jest wygląd mężczyzny, a bardziej liczy się jego postawa wobec kobiet i pozycja społeczna. W rezultacie męska uroda trwa wyraźnie dłużej i w większym stopniu jest niezależna od wieku czy cech zewnętrznych. Co więcej, im wyższy jest status społeczny mężczyzny, tym mniejszą rolę odgrywają cechy fizyczne świadczące o jego biologicznej sprawności, jak wysoki wzrost czy siła mięśni, a bardziej liczą się cechy intelektualne i moralne.

Konsekwencją tych biologicznych uwarunkowań jest zdecydowanie większe u kobiet zainteresowanie metodami poprawiania urody i maskowania oznak starzenia od zabiegów higienicznych i makijażu poprzez odpowiednio dobraną odzież (ubranie i obuwie) po biżuterię, a nawet operacje plastyczne.

Od początku ludzkości ujawniają się trzy zasadnicze aspekty mody: indywidualny-subiektywny (aparycja osobnika pokazująca jego charakter), społeczny-intersubiektywny (konwencjonalna moda jako wyraz przynależności do określonej grupy i tradycji) oraz naturalistyczny-obiektywny (odzież i obuwie chroniące przed czynnikami zewnętrznymi i czasem decydujące o przetrwaniu na przykład zimą lub w niesprzyjających okolicznościach).

• Od kilkuset tysięcy lat p.n.e. - Kształtują się wyidealizowane wyobrażenia o urodzie, czyli o tym, jak według społecznej konwencji powinien wyglądać piękny człowiek. Dają temu wyraz paleolityczni twórcy wizerunków przez archeologów nazwanych wenus. Charakteryzują je przerysowane kobiece cechy budowy ciała, co wiąże się z kultem przenikającej świat żeńskiej siły twórczej lub z kultem Bogini-Matki jako ideałem kobiecości.

W strefie tropikalnej ludzie stosują osłony przed słońcem i deszczem: chusty (miękkie płachty plecione z traw narzucane na głowę i ramiona) oraz wielkie liście (na przykład w Amazonii) jako parasol noszony nad głową. Powstaje ubranie (odzież), czyli osłony względnie trwale umocowane na ciele. Bardzo szybko odzież pełniąca początkowo rolę wyłącznie praktyczną staje się strojem, w którym zawarte są konwencjonalne sygnały społeczne oraz indywidualny styl danej osoby i artyzm (poczucie piękna). Większość ludów strefy tropikalnej i zwrotnikowej używa odzieży jako oznaki wysokiego statusu społecznego (arystokracja), a przedstawiciele niższych grup społecznych (plebejusze) w codziennym życiu chodzą ubrani w symboliczne przepaski biodrowe lub wręcz nago.

W strefie tropikalnej aż do XXI w. n.e. występują osłony genitaliów służące redukcji napięcia seksualnego, a zarazem pobudzające seksualną wyobraźnię. Mogą to być opaski (przyszłe majtki) zawiązywane wokół bioder (na przykład Pigmeje, Buszmeni, ludy australoidalne, Negritos, Arawak, Karaibowie). Innym typem odzieży zakładanej na biodra są spódnice z trawy i liści (Arawak, Kongo, Melanezja, Polinezja), a czasem pokrowce na penis (wydatne bambusowe osłony u Papuasów). Odsłonięcie genitaliów (nagość) jest dopuszczalne u dzieci ze względu na brak cech dojrzałości płciowej i między partnerami seksualnymi (wzmaga podniecenie). Mimo to niektóre kultury akceptują codzienną nagość (na przykład część Nilotów i Indian z Amazonii oraz rozmaite sekty religijne), a inne dopuszczają ją wyłącznie w szczególnych sytuacjach (fińska sauna, rosyjska bania, japońska łaźnia, eskimoskie igloo, plaża nudystów). Forma osłon na genitalia bywa sygnałem o statusie społecznym (panna, mężatka, wdowa) i stanie fizjologicznym (menstruacja) kobiety. Na przykład uluri u Indian Xingu to mały listek na wzgórku łonowym lub poniżej podtrzymywany kilkoma sznurkami, których liczba informuje o przynależności rodowej i społecznej sytuacji kobiety.

Pojawiają się przedmioty noszone na ciele dla ozdoby, czyli biżuteria oraz magiczne amulety i talizmany zapewniające pomoc sił nadnaturalnych (na przykład neandertalskie wisiorki z przewierconych i pomalowanych muszli znalezione w hiszpańskich jaskiniach Aviones i Antón). Najstarsze rodzaje biżuterii to bransolety wokół przegubów dłoni i na nogach, opaski wokół głowy, wieńce (girlandy z kwiatów) i naszyjniki wokół szyi. Przykładem naszyjnika są paciorki z przewierconych muszelek nanizanych na sznurek z włókien roślinnych (używane między innymi w Algierii i Palestynie ponad 100 tysięcy lat p.n.e.) oraz z przewierconych kawałków skorup strusich jaj (w Serengeti 80 tysięcy lat p.n.e.). Na piersiach są zawieszane na sznurku ozdobne plakietki, czyli pektorały, a na odzieży brosze. Na uszy mogą być nakładane ozdobne nausznice, a po przebiciu uszu w otworach są mocowane kolczyki. Bardzo często biżuteria bywa talizmanem pomocnym przy modlitwie jak późniejszy różaniec, czyli paciorki nanizane na sznurek, gdzie każdy paciorek oznacza określony rytuał lub recytację odpowiedniego tekstu. Biżuteria staje się powszechnym składnikiem stroju obecnym potem we wszystkich kulturach świata.

Przy pomocy stroju, zabiegów oczyszczających ciało, czyli higienicznych (od greckiego hygeinos - leczniczy) i kosmetyki (u Homera kosmetike - sztuka upiększania od kosmos - piękno, porządek) człowiek poprawia naturalne właściwości swego ciała. Ponieważ wraz z człowiekiem wędrują rozliczne pasożyty, jak na przykład wszy, znane są obyczaje higieniczne związane z ich usuwaniem: wzajemne iskanie się (wybieranie sobie pasożytów z włosów występujące też u małp), nacieranie skóry tłuszczem zwierząt, oliwą lub sokiem roślin. Ludzie myją się wodą i czyszczą zęby małymi patyczkami, czyli wykałaczkami (archeolodzy znajdą ślady wykałaczek na zębach praczłowieka z Gruzji i dużo późniejszych neandertalczyków). Częstą praktyką jest zeskrobywanie zanieczyszczeń ze skóry. Ten zabieg higieniczny znają niemal wszystkie ludy świata od Indian w Amazonii i australijskich Aborygenów po Eskimosów stosujących kościane skrobaki. Dotyczy to również zaawansowanych kultur, na przykład Rzymianie używają zagiętego metalowego skrobaka znanego jako strigil, którym usuwają brud, pot i oliwę po namaszczeniu ciała.

Już neandertalczyk maluje ciało kolorowymi glinkami w celach higienicznych, estetycznych, jak i rytualnych (pierwotny bodypainting). Rozmaite ludy na specjalne okazje (święta, rytuały, żałoba po czyjejś śmierci, wojna) malują ciało kolorowymi glinkami, zółto-pomarańczową i czerwoną ochrą (od greckiego ochros - żółty), białym cerusytem (od greckiego keros - wosk i łacińskiego cereus - o barwie wosku), białym kasyterytem (od greckiego kasiteron - cyna), niebieskimi lub granatowymi minerałami manganu, sproszkowanym zielonym malachitem, czarnym węglem drzewnym i substancjami roślinnymi. Pojawia się henna wytwarzana z krzewu lawsonia (Lawsonia inermis) pierwotnie rosnącego w Afryce i na Półwyspie Indyjskim, a potem uprawianego w wielu ciepłych rejonach świata. Wysuszone i rozdrobnione liście lawsonii są zalewane gorącą wodą z dodatkiem lekkiego kwasu (na przykład sok z cytryny) i pozostawiane na kilkanaście godzin bez dostępu powietrza, żeby wydobyć barwnik (2-hydroksy-1,4-naftochinon występujący także w kawie i herbacie). Gęsta masa jest potem nakładana na skórę lub włosy, żeby je zabarwić na brązowo lub rudo. Barwa utrzymuje się nawet przez trzy tygodnie. Poza tym henna ma własności lecznicze i wzmacnia włosy. Barwienie henną będzie znane między innymi w Egipcie, u masajskich wojowników, w Indiach i Azji Zachodniej, a w XIX-XX w. n.e. rozpowszechni się na całym świecie.

Włosy są silnym sygnałem erotycznym (długie włosy kobiety), znakiem zdrowia, siły (bujna fryzura wodza), władzy i wieku (broda i wąsy). Włosy na głowie ludzie kształtują w najrozmaitsze fryzury zgodnie z kanonami przyjętymi w danej społeczności: zaplatają warkocze, noszą krótkie kępki fil-fil, wplatają we włosy kolorowe pióra, kwiaty, liście itp. Mężczyźni formują włosy na twarzy - wąsy nad górną wargą i brody poniżej ust. Powstają przyrządy do układania włosów: grzebień (drewniany lub rogowy złożony z kilku sztywnych, długich „zębów”) i szczotka (wiązka elastycznych włókien, początkowo roślinnych).

Często występuje skaryfikacja - nacinanie skóry (czasem dla celów leczniczych, co zapowiada przyszłą akupunkturę), aby pozostałe potem zazwyczaj wypukłe blizny tworzyły określone znaki. Efekt może być spotęgowany przez wcieranie w nacięcia barwników otrzymanych z soku orzechów lub roślin, węgla drzewnego, popiołu czy substancji mineralnych. Jest to pierwotna forma zdobienia skóry, która z czasem przekształci się w precyzyjną technikę tatuażu jako nanoszenia rysunku poprzez nakłuwanie skóry i wcieranie barwnika w nakłucia. Rozmaite formy tatuażu będą znane we wszystkich kulturach świata od Polinezji i Australii po Indie, Afrykę (tu częściej skaryfikacja), Europę, obie Ameryki i Eskimosów.

Rozpowszechnione jest przebijanie uszu, nosa, warg i skóry (piercing), aby wprowadzić do otworów ozdoby-talizmany: pióro, kość, kolorowy kamień, kawałek drewna, muszlę. W niektórych kulturach, na przykład w centralnej Afryce, wargi są rozciągane przez drewniane krążki, ponieważ wielkie usta są oznaką urody. W innych zaś, jak w Indochinach, kobiety będą rozciągać szyję poprzez nakładanie wielu kółek, które podtrzymują głowę, kiedy szyja jest już zbyt długa i za słaba. Do bardziej drastycznych magicznych zabiegów należy usuwanie niektórych fragmentów ciała: palca, zęba, napletka, łechtaczki. Pojawia się piłowanie zębów zwykle mające upodobnić człowieka do określonych, podziwianych zwierząt; na przykład w plemionach Batak i Dajak oraz w Polinezji spiłowane zęby naśladują rekina. Niektóre kultury, na przykład Majowie, rozwiną zdobienie zębów za pomocą kolorowych kamieni wprowadzanych do otworu wywierconego w zębie.

Ludzie, jak wszystkie zwierzęta, znają zapachy odstręczające i przyciągające. Do najważniejszych należą zapachy pokarmu, partnera seksualnego (feromony jako pierwotny afrodyzjak) i obcych. Znakują zapachem terytorium i wcierają w skórę pachnące substancje (mocz, pot, gnijące pożywienie).

Z drugiej strony człowiekowate mają węch rozwinięty słabiej niż inne ssaki, ponieważ głównym zmysłem jest wzrok pomocny przy szukaniu pożywienia w świetle dziennym a nie nocą i na otwartej przestrzeni sawanny a nie w zacienionym lesie. Praczłowiek a potem neandertalczycy i denisowianie dysponują jeszcze dość dobrym węchem. Natomiast u Homo sapiens coraz większa liczba genów odpowiedzialnych za sprawny węch ulega uszkodzeniu, co jednak nie wpływa znacząco na zdolność człowieka do przetrwania. W rezultacie ludzka zdolność do wykrywania i rozróżniania zapachów stopniowo maleje. Mimo to ludzie chętnie włączają do stroju wonne kwiaty i liście. Zwłaszcza że kwiaty są symbolem powodzenia i radości, często bywają wręczane jako dar wyrażający szacunek bądź miłość (znają to już niektóre zwierzęta). W wielu kulturach darowanie kwiatów jest częścią etykiety (podczas wizyty lub spotkania), albo też ceremonii kultowej, kiedy kwiatami przystraja się wizerunki bóstw, świątynie i kapłanów.

Usankcjonowane w danej kulturze normy elegancji (akceptowany wygląd i przestrzeganie konwencjonalnej etykiety) oznaczają początek mody (od łacińskiego modus - sposób, rodzaj). Dyktowany przez społeczny usus wygląd, strój, osłanianie części ciała oraz odpowiedni zestaw amuletów lub biżuterii i zapach są postrzegane jako wyraz „normalności”, „moralnej normy” i rytualnej czystości. Strój i cały wygląd człowieka stają się ważnym elementem rytuałów, religijnych obrzędów i świąt. Na określone okazje nosi się określone stroje, a pogwałcenie tej zasady jest odbierane jako manifestacja sprzeciwu wobec tradycji i społeczności.

Strój stanowi też dodatkowy element wyróżniający płeć (gender jako społeczne role przypisane mężczyźnie i kobiecie) oraz przyciągający partnera seksualnego, zwłaszcza zapach kwiatów oraz piżma uznawane za afrodyzjaki, czyli środki pobudzające seksualnie.

Szamani często ubierają się w sposób sugerujący inną płeć (transwestytyzm) lub nawet hermafrodytyzm, co ma związek z ich szczególną rolą, polegającą na jednoczeniu mocy rządzących światem i przełamywaniu dualizmu. Podobnie kapłani, kapłanki i mnisi zazwyczaj noszą takie stroje, aby zaznaczyć swoją odmienność, odróżniać się od otoczenia i przekraczać konwencje obowiązujące w społeczeństwie. Przykładem jest kobieta-szamanka z rejonu Khajeh Askar w południowym Iranie, która w początkach 3. tysiąclecia p.n.e. nosi na jednym oczodole protezę oka wykonaną z masy bitumicznej i pokrytą nitkami ze złota. Sztuczne oko sugeruje, że szamanka widzi nim inną rzeczywistość, a w zwykłych ludziach wzbudza niepokój i respekt. Mniej drastycznym sposobem zaznaczenia odmienności jest golenie głowy przez szamanów, kapłanów, mędrców czy katolickie mniszki w średniowieczu.

• Ok. 100 000 - 20 000 lat p.n.e. - W krajach chłodnych najprostszym ubraniem chroniącym przed zimnem, deszczem i wiatrem jest płaszcz - szerokie okrycie nakładane na ramiona i plecy wykonane pierwotnie z kory, ciasno zbitych lub splecionych włókien roślinnych (na przykład polinezyjska tapa), futra (zwierzęca skóra z gęstymi włosami) czy też związanych razem liści lub piór.

Na stopach zaś pojawiają się buty plecione z włókien roślinnych, ze skóry, kory lub drewna (chodaki), które chronią od zimna, a przede wszystkim osłaniają podeszwę stopy przed zranieniem o ostre kamienie i lód. Noszenie obuwia o twardej podeszwie osłabia drugi i trzeci palec stopy, co zaobserwują archeolodzy w XXI w. n.e. badający szkielety z chińskiej jaskini Tianjuan zamieszkanej w 38. tysiącleciu p.n.e. Umiejętność robienia butów rozwinie się z czasem w nową dziedzinę rzemiosła - szewstwo. Rozwija się też sztuka pielęgnacji obuwia. Dla zabezpieczenia butów przed zniszczeniem i wilgocią stosuje się zwierzęcy tłuszcz, wosk, dziegieć lub ropę naftową, czyli substancje impregnujące. Z czasem powstają specjalne mieszaniny (zwykle koloidalne) do konserwacji butów złożone z oleju, wosku i popiołu, ewentualnie z dodatkiem sadzy jako czarnego barwnika.

Wytwarzanie odzieży wymaga łączenia elastycznych płacht z włókien roślinnych (na przykład tapa a później tkaniny) lub skóry. Początkowo robi się to poprzez wiązanie: za pomocą szydła wykonuje się szereg otworów w łączonych elementach i przewleka przez nie nić ze zwierzęcych jelit lub ciasno skręconych włókien roślinnych. Z czasem zamiast szydła pojawi się igła (początkowo kościana, czasem nawet kamienna, a potem metalowa).

Tak zaczyna się krawiectwo, czyli sztuka szycia odzieży. Początkowo krawiectwo jest wyłącznie rękodziełem, lecz z czasem stanie się sztuką i ważnym działem gospodarki.

Z pierwotnego długiego płaszcza rozwija się krótszy kaftan zaopatrzony dodatkowo w rękawy, czyli dwie rurowate osłony na ręce. Pod grubym kaftanem noszonym na zewnątrz może znajdować się drugi, cieńszy (w przyszłości koszula). W chłodnych rejonach Starego Świata zostaną wynalezione spodnie - rurkowate osłony na nogi (nogawki) połączone u góry tak, aby zawiązać je wokół pasa, oraz onuce - miękkie osłony owijane wokół stóp (poprzednik skarpet), na które są zakładane buty. Przed zimnem i wiatrem głowę chronią czapki jako odrębna część garderoby i kaptury, które są trwale przymocowane do kaftana lub płaszcza i można je naciągnąć na głowę lub opuścić na plecy. Rękawice osłaniają dłonie.

Do zamknięcia ubrania, czyli przytrzymania razem jego ruchomych części są używane wiązane ze sobą sznurki, szpile, które przebijają łączone części ubrania oraz zapinki (fibule). Zapinki to wydłużone przedmioty z kości, rogu lub drewna (potem również z metalu), które przesunięte przez otwory w dwóch częściach odzieży łączą je ze sobą. Różne formy zapinek, z czasem coraz bardziej wymyślne i ozdobne, będą używane aż do wynalezienia guzika.

Dość grube ubrania, na ogół złożone z kaftana i spodni oraz płaszcza, będą używane na chłodnych stepach Eurazji, na Syberii, w Europie, Tybecie, na Alasce i w Ameryce Północnej.

Tymczasem, na obszarach ciepłych nadal powszechne jest chodzenie nago i boso, a główne składniki takiego stroju to rozmaite amulety i biżuteria. Z drugiej jednak strony arystokracja Afryki, południowej Eurazji i Oceanii będzie się wyróżniać strojami z pojedynczego, długiego pasa tkaniny owijanego wokół ciała, odpowiednio drapowanego za pomocą szpil lub zapinek. Tak powstaną między innymi indyjskie sari, indonezyjski sarong, rzymska toga, luźne okrycia arabskich beduinów czy też lekka szata Masajów.

Z drugiej strony odzież, na równi z domostwami, staje się nowym i bardzo wygodnym siedliskiem (nieznaną wcześniej niszą ekologiczną) dla rozlicznych pasożytów żywiących się ludzką krwią lub naskórkiem. Przykładem mogą być takie owady jak pchły (Sipihonaptera) i wesz odzieżowa (większa forma wszy Pediculus humanus żyjącej we włosach na głowie). Niezależnie od tego w odzieży człowieka żyją też mikroorganizmy (bakterie, pierwotniaki, grzyby), co przy rosnącym zagęszczeniu ludzkich populacji sprzyja epidemiom.

• Od ok. 10 000 lat p.n.e. - Nawet w najwyżej rozwiniętych cywilizacjach strefy ciepłej (Morze Śródziemne, Iran, Indie, południowe Chiny, Indochiny) większość ludu chodzi nago lub prawie nago, a strój jest przede wszystkim znakiem pozycji społecznej, szczególnie nakrycie głowy (wysoka czapka, ozdobna opaska zwana koroną), albo parasol i baldachim, czyli osłony przed słońcem noszone nad głową (baldachim na kilku pionowych drążkach i parasol na jednym).

• Ok. 10 000 lat p.n.e. - Na bardzo zimnych obszarach arktycznych są używane ubrania ze skóry, odporne na wodę i wiatr. Ich elementem jest wkładana przez głowę (niezapinana), szczelna kurtka lub większy płaszcz zszyty z kapturem oraz spodnie osłaniające nogi. Wnętrze butów jest wypełniane trawą, a stopy przed włożeniem do butów można owijać delikatnymi skórkami (onuce). Zimą konieczne są rękawice na dłonie. Dla ochrony przed mrozem skóra i włosy są smarowane tłuszczem.

• 8000 - 4000 lat p.n.e. - W Azji Zachodniej i Egipcie powstają nici z wełny kóz i owiec (później również wielbłąda) oraz lnu. Włókna są skręcane palcami i nawijane jako nić na wrzeciono, które jest ręcznie wprawiane w ruch wirowy. Ten sposób przędzenia utrzyma się aż do wynalezienia kołowrotka.

Z tysięcy nici ułożonych prostopadle do siebie na drewnianej ramie i wzajemnie splecionych powstaje tkanina.

Zarówno same nici, jak też gotowa tkanina mogą być farbowane za pomocą wywaru z określonych roślin lub rozdrobnionych substancji mineralnych rozpuszczonych w wodzie. Tak otrzymane zabarwienie byłoby jednak nietrwałe i dlatego stosuje się substancje stabilizujące barwnik jak na przykład pokruszone i rozpuszczone w wodzie ałuny (siarczany glinu, sodu, potasu, chromu, żelaza lub amonu), które same w sobie również są barwne.

Wełna może też być poddana mechanicznemu ubijaniu (najprostsza metoda folowania), które prowadzi do zagęszczenia (spilśnienia) włókien i wytworzenia względnie elastycznej płachty włókniny o doskonałych własnościach termoizolujących. Tak pojawia się gruby wojłok i delikatniejszy od niego filc.

• Od 5/4. tysiąclecia p.n.e. - Powstanie metalowych a więc bardzo cienkich, igieł do szycia (miedziane igły w Egipcie) pozwala znacząco rozwinąć sztukę krawiecką oraz wyszywanie. Wcześniej wyszywanie było dużo trudniejsze ze względu na względnie grube igły z kości. Dalszy postęp w tej dziedzinie przyniesie wynalazek twardej, giętkiej i cienkiej igły z żelaza w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e.

• 4000 - 2000 lat p.n.e. - Sumerowie, Babilończycy, Egipcjanie, Chińczycy, Indusi, Persowie i inne cywilizacje rozwijają sztukę wytwarzania pachnideł, czyli perfum (od łacińskiego per fumum - przez dym) oraz balsamów to znaczy gęstych mieszanin żywic i olejków eterycznych wyciskanych z rozmaitych gatunków roślin. Pachnidła, początkowo przeznaczone przede wszystkim do okadzania wizerunków bóstw oraz świątyń są też używane do balsamowania (konserwowania) zwłok, na przykład w Egipcie. Egipskie arystokratki smarują ciało wonną maścią przyrządzaną z mirry i rozmaitych żywic z dodatkami na przykład z kardamonem lub olejkiem różanym. Na egipskich malowidłach i płaskorzeźbach często pojawiają się kobiety z małym stożkiem na głowie. Jest to albo wonny kawałek tłuszczu czy też pachnącej maści, albo tylko symbol pięknej woni otaczającej kobietę. Egipscy arystokraci zatrudniają perfumiarzy, a tradycyjnym komplementem jest powiedzenie komuś, że jego perfumiarz dobrze wykonał swoją pracę. Pachnidła tłumią zapach potu, co staje się coraz ważniejsze w gęsto zasiedlonych, brudnych miastach często pozbawionych kanalizacji. Większość ludzi nie ma bowiem nawyku codziennego mycia, co powoduje, że ludzie i miasta cuchną (fekalia oraz odpadki są zwykle wyrzucane wprost na ulicę) i ten stan w większości krajów utrzyma się aż do XIX-XX w. n.e. Z drugiej strony w niektórych miastach, na przykład w Mohendżo Daro, część domów ma łazienki, gdzie można się umyć lub wykąpać w terakotowych wannach, a brudną wodę wypuścić przez rury kanalizacji. Świadczy to o zamiłowaniu do czystości przynajmniej w klasach wyższych. Codzienne staranne mycie jest znane wśród arystokracji w Egipcie, na Krecie, w Chinach, Indiach i w cywilizacjach Nowego Świata. Egipscy kapłani depilują (pozbawiają włosów) całe ciało, a Babilończycy, Fenicjanie, Hebrajczycy i później Izraelici nakazują czystość, ponieważ według nich brudny człowiek jest obrazą bogów. Dlatego wyznawcy judaizmu co tydzień przed szabasem dokonują rytualnej kąpieli w łaźni zwanej mykwą. Zazwyczaj też przyjęcie nowego wyznawcy jest łączone z całkowitym zanurzeniem w oczyszczającej kąpieli. Młodsze religie przejmą ten obyczaj, czego przykładem jest chrzest, czyli wprowadzenie nowego członka do wspólnoty chrześcijańskiej: do początków drugiego tysiąclecia n.e. jest to pełne zanurzenie w wodzie zastąpione później przez symboliczne polanie wodą.

Do najstarszych pachnideł należą między innymi żywice tropikalnych drzew (szczególnie w Archipelgu Malajskim, Indiach, Afryce i Amazonii), piżmo (pachnąca wydzielina rozmaitych ssaków zwłaszcza jelenia Moschus moschiferus z Azji), castoreum (wonna wydzielina bobra), cybet (wydzielina cywety Civettictis civetta z Afryki), ambra (wydzielina jelit kaszalota Physeter), cynamon (kora drzew cynamonowych Laurus cinamonum z południowej Azji zawierająca kumarynę), lawenda (olejek małej śródziemnomorskiej rośliny Lavandula), olejek paczulki wonnej (Pogostemon patchouli uprawiany w Indiach), olejek anyżowy (rośliny z rodzaju Pimpinella z Azji Zachodniej), styraks (wonna żywica ambrowca Liquidambar orientalis, drzewa uprawianego w Azji Mniejszej), mirra (żywica drzew z rodzaju Commiphora z rejonu Morza Czerwonego), olejek eteryczny rozmarynu (Rosmarinus officinalis, rośliny zielnej z obszaru śródziemnomorskiego) olejek z macierzanki i tymiankowy (z małej krzewinki Thymus rosnącej w Eurazji i północnej Afryce).

Pachnące substancje są stosowane jako środki wspomagające ludzki organizm lub umysł, a nawet do leczenia (aromaterapia). Na przykład zapach mięty zwiększa wydolność organizmu, róża chroni przed zmęczeniem, kawa pomaga w koncentracji umysłu, cynamon wzmacnia pamięć, lawenda ułatwia zasypianie, rozmaryn wspomaga uczenie się, a cytryna ułatwia koncentrację. Pachnidła stają się też elementem zabiegów magicznych i religijnych (odpędzanie i przywoływanie duchów). Powodzeniem cieszą się kadzidła - wonne dymy ze spalania różnych gatunków drewna, ziół, żywic a nawet bursztynu i kopalu. Szczególną sławę zdobywają kadzidła bazujące na żywicach z Indii i Azji Zachodniej (słynne olibanum z Arabii i Somalii). W wielu krajach podczas obrzędów stosuje się także sypanie płatków wonnych kwiatów, zwłaszcza róż.

• 4000 - 2000 lat p.n.e. - W zaawansowanych społeczeństwach powstaje fryzjerstwo jako sztuka przycinania i układania fryzury, czyli włosów na głowie, golenia brody i wąsów. Arystokraci w Mezopotamii, Egipcie, Indiach i innych krajach zatrudniają własnych fryzjerów i golibrodów. W Egipcie często goli się włosy aż do skóry za pomocą bardzo ostrych noży (brzytwa) i nosi wspaniałe peruki. W Sumerze zaś są preferowane brody i wąsy oraz długie włosy u obu płci (moda praktykowana również przez mieszkańców Mezopotamii, Elamu, Persji, Syrii, Izraela, Azji Mniejszej i Zakaukazia). Włosy bywają sztucznie kręcone (na mokro lub za pomocą rozgrzanych w ogniu kamieni) i farbowane za pomocą soku rozmaitych roślin.

Ważnym elementem urody w niektórych krajach jest silnie wydłużona i spłaszczona czaszka, którą otrzymuje się poprzez umieszczenie głowy noworodka między deseczkami i obwiązanie całości rzemieniem. Miękka, jeszcze nieskostniała czaszka poddaje się naciskowi i rośnie do góry czasem osiągając rozmiary dużo większe niż normalnie. Tego rodzaju praktyki będą potem znane w wielu kulturach: w Egipcie, wśród Olmeków (którzy często dodatkowo nacinają kość czołową) i Majów, w Andach, u Tehuelche, na Aleutach, nad Nigrem, u Mangbetu (Kongo), w Oceanii, w części Australii oraz w innych rejonach świata jak na przykład we Francji w rejonie Deux-Sèvres jeszcze w XIX w. n.e. Długa, wysoka, wąska i wyraźnie powiększona czaszka bywa uznawana za znak przynależności do arystokracji (Egipt), cechę piękności (Kongo) oraz znak wyższej inteligencji (Nowe Hebrydy).

• Od 4. tysiąclecia p.n.e. - W Sumerze i Babilonii nadal niektórzy mogą chodzić nago, zwłaszcza niewolnicy. Na ogół jednak przedstawiciele obu płci noszą spódnice z liści i trawy, a potem z tkanin upiętych wokół bioder na sznurku, rzemieniu lub pasku (płaskiej taśmie). Mezopotamska arystokracja nosi długie płaszcze narzucane na ramiona, wysokie, stożkowate lub płaskie wełniane czapki i opaski na włosy. Elegantki noszą długie, luźne suknie oraz bransolety i naszyjniki. Włosy zaś mogą być zaplatane lub wiązane w kok (gruby węzeł). Szczególnie w wyższych klasach społecznych Mezopotamii znane są kunsztowne fryzury ze sztucznie skręcanych włosów: przez wieki powtarza się tam wysokie upięcie włosów (na rzeźbach już w 4. tysiącleciu p.n.e.), wskazujące na status społeczny. Mezopotamskie kobiety mogą też nosić na głowie zasłony (po wynalezieniu cienkich tkanin półprzezroczyste welony) chroniące od słońca, ponieważ jasna skóra wskazuje, że kobieta jest arystokratką i nie musi pracować na zewnątrz.

Prości Egipcjanie zwykle chodzą nie tylko z odsłoniętą twarzą, lecz wręcz nago - używają tylko przepasek lub spódnic wokół bioder osłaniających genitalia. Dla ochrony przed silnym słońcem nacierają skórę olejem z ochrą lub innymi tlenkami pochodzenia mineralnego (rodzaj filtra przeciwsłonecznego). Egipskie kobiety z wyższych sfer częściej noszą długie, często obcisłe suknie z jednego pasa tkaniny, okrywające ciało od ramion do stóp. Egipcjanie zakładają na nogi wykonane z papirusu sandały (podeszwy przywiązane do stopy paskami). Arystokraci noszą zwykle peruki, a włosy na głowie golą. Faraon zaś musi mieć kunsztowną brodę, więc nawet kobiety sprawujące władzę faraona noszą sztuczną brodę.

Mieszkanki Egiptu, Mezopotamii i całej Azji Zachodniej malują oprawę oka (zwykle sproszkowanym czarnym antymonitem), aby, zgodnie z dominującym kanonem piękna, uzyskać efekt dużych, wyrazistych oczu. Z Nekhen w Egipcie pochodzi słynna Paleta Narmera (Menesa), pięknie wykonana płytka z mułowca. Na podobnych, choć zwykle mniejszych i lżejszych, paletach egipskie elegantki rozrabiają farby do makijażu. Egipcjanki malują twarz szminką kohl z tłuszczu i wosku wymieszanego ze sproszkowanym malachitem, antymonitem lub związkami ołowiu. Na usta nakładają szminkę z tłuszczu i czerwonej ochry). Najbogatsi Egipcjanie malują paznokcie na czerwono (cynobrem) lub złoto (silnie toksyczny amalgamat złota i rtęci). Skórę twarzy i całego ciała rozjaśniają tłustymi kremami ze sproszkowanego cerusytu (może wywołać ołowicę) lub kasyterytu. Egipcjanie stosują kremy i płyny do pielęgnacji skóry wyrabiane z tłuszczu, olejowych wyciągów z oliwek, rycynusu, lilii, lotosu, rumianku, szałwii, tymianku, mirtu, cedru i innych roślin. Znanych jest wiele pachnideł na przykład z mirry, cynamonu, żywic i owoców kasji (południowoazjatycki krzew Cassia fistula).

Coraz częściej pojawiają się specjalne przybory kosmetyczne jak na przykład szczypczyki do depilacji (usuwania zbędnych włosów), łyżeczki do czyszczenia uszu i ostre brzytwy (noże) do golenia włosów na twarzy lub innych częściach ciała. Podczas makijażu są używane lustra z polerowanego metalu, żeby elegantka mogła oglądać swoją twarz.

Na Saharze ludzie okrywają głowę i całe ciało przed nadmiernym gorącem, a nos i usta osłaniają przed wszędzie wnikającym piaskiem, pozostawiając tylko szparę na oczy. Ten sposób ubierania się przetrwa tu kilka tysiącleci (znany jest potem na przykład u Tuaregów).

W Azji Zachodniej i na Krecie nosi się liczne bransolety, opaski na głowę i naszyjniki. Oczy są zwykle malowane antymonitem. Obie płcie noszą długie włosy. Na Krecie lud może chodzić zupełne nago lub tylko z opaską na biodrach, lecz mężczyźni z wyższych klas społecznych zwykle używają kawałka tkaniny owiniętego wokół bioder, a kobiety sięgających ziemi spódnic. Są one złożone z wąskich, barwnych falbanek (przyszyte długie kawałki tkaniny z jedną długą krawędzią luźną) naszytych pierścieniami wokół spódnicy, co przypomina spódnice z Azji Zachodniej. Od pasa w górę chodzą nago lub noszą kaftany z odsłoniętym biustem, jak to prezentują posążki bogiń i kreteńskich arystokratek.

W rejonie Indusu, jak i w reszcie Indii, lud chodzi zwykle nago lub tylko z opaską na biodra. Czasem, zwłaszcza w wypadku kobiet, może to być ozdobny pas i liczne bransolety oraz naszyjniki, o czym świadczą figurki z Mohendżo Daro. Indyjscy arystokraci zaś noszą przerzucone przez ramię płaszcze. Popularnym elementem ozdobnym są guzy (guziki) z drewna, muszli czy kamieni, czasem wycinane w geometryczne formy. Są mocowane do odzieży za pomocą nici jako ozdoby, czyli nie pełnią roli zapinek. Mają raczej podkreślać i uwypuklać niektóre części ciała: ramiona u mężczyzn, biust lub biodra u kobiet.

Również w Chinach guzy przyczepiane do odzieży służą wyłącznie ozdobie i mają pokazywać status danej osoby. Chińczycy noszą luźne stroje z długiego pasa tkaniny owiniętego wokół ciała, płaszcze i kaftany, a na nogach sandały z łyka lub buty z drewna.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Indianie Ameryki Południowej i Środkowej używają tkanin z miejscowej bawełny.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Egipcjanie i inne ludy znają przędzenie na mokro, dzięki czemu otrzymują bardzo cienkie nici i wytwarzane z nich tkaniny. Dochodzi też do odkrycia, że zamiast nakładania szeregu nici w poprzek na siebie, można w rozmaity sposób splatać zaledwie kilka długich nici, tworząc z nich kolejne, nawzajem powiązane pierścienie (oczka lub węzły). Powstaje w ten sposób dzianina; płachta przypominająca tkaninę, z której można szyć ubrania lub wytwarzać odzież w gotowej formie. Co więcej, różne sploty dają różne faktury i wzory na powierzchni, co pozwala upiększać odzież.

Rozwija się folowanie (spilśnianie) tkaniny lub dzianiny poprzez jej mechaniczne ubijanie i moczenie w wodzie lub określonych substancjach chemicznych; zazwyczaj w moczu. Szybko okazuje się też, że nici, tkaniny i dzianiny dają się barwić substancjami otrzymywanymi z roślin, zwierząt czy minerałów. Wiąże się z tym haft - ozdabianie stroju wzorami z kolorowych nici naszywanych na tkaninę czy ubranie, na przykład w Mezopotamii, a potem między innymi w Chinach, Indiach, Persji, Europie i Mongolii, a także wśród Eskimosów.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Trwałe, długo noszone tkaniny i dzianiny zmuszają do ich okresowego czyszczenia; powstaje więc pranie odzieży przez zanurzenie jej w wodzie, ścieranie powierzchni tkaniny piaskiem lub wyklepanie kijankami, czyli okrągłą pałką, jak w Azji Zachodniej i Egipcie lub płaską drewnianą deską. Z czasem do wody są dodawane środki rozpuszczające brud, czyli niepożądane substancje przyklejone lub zastygłe na odzieży. Jednym z pierwszych takich środków jest zawarty w moczu mocznik, który sam w sobie ma własności rozpuszczające, a poza tym łatwo się rozkłada, wytwarzając zasadę amonową NH₂OH i bardzo aktywny chemicznie, żrący amoniak NH₃. Wśród środków myjących pojawiają się też oleje, czyli ciekłe tłuszcze oraz mydła, które dzięki amfifolowej strukturze molekuły zmniejszają napięcie powierzchniowe wody i łatwiej wiążą się z brudem. W cząsteczkach o strukturze amfifolowej występują dwie końcówki reagujące z dwoma różnymi rozpuszczalnikami, na przykład z wodą i z tłuszczem. Dzięki temu na granicy faz, czyli dwóch rodzajów rozpuszczalnika powstaje względnie wyodrębniona warstwa substancji używanej jako środek czyszczący.

Mydła to substancje amfifolowe, sole kwasów organicznych (wzór ogólny R-COOH) zawierających kilkanaście atomów węgla o ogólnym wzorze chemicznym CH₃-CH₂-CH₂-…-CH₂-COO-Me, gdzie Me oznacza atom metalu. Pierwsze mydła są wytwarzane między innymi w Mezopotamii z koziego tłuszczu (zawiera kwasy tłuszczowe) gotowanego z popiołem (zawiera związki potasu i sodu) jest to sumeryjski środek naga. Podobna mieszanina w Egipcie nosi nazwę suabu. Jest to jeden z pierwszych i najbardziej podstawowych kosmetyków, a z drugiej strony służy do moczenia tkanin w procesie folowania.

Ciało myje się wodą za pomocą miękkiej trawy lub glonów, miękkich gąbek sponginowych (poławianych na przykład w Morzu Śródziemnym) i szczotek. Znane jest też skrobanie skóry muszlami, pumeksem lub specjalnymi łopatkami.

Ubocznym produktem powstającym przy produkcji mydła może być gliceryna (alkohol CH₂OH-CHOH-CH₂OH) jako gęsta, przezroczysta i zwykle bezbarwna ciecz. Gliceryna bywa dodawana do mydeł i innych kosmetyków, żeby nadać im miękkość i ułatwić rozpuszczanie w wodzie. Poza tym służy jako środek wysuszający skórę podczas garbowania, ponieważ gliceryna jest doskonale rozpuszczalna w wodzie i wyciąga ją ze skóry.

• 3000 - 2000 r. p.n.e. - Chińczycy poznają jedwab, czyli cienką, mocną tkaninę z nici kokonu jedwabnika morwowego. W następnych tysiącleciach jedwab będzie jednym z głównych chińskich towarów eksportowych i zarazem tajemnicą strzeżoną przed obcymi przez restrykcyjne przepisy i zakaz wywożenia jedwabników. Drogi jedwab służy przede wszystkim do wyrobu delikatnej odzieży dla bogatych (na przykład skarpety na zdeformowane stopy kobiet). Typowym chińskim strojem dla obu płci jest długi, luźny chałat czangpao (długa szata) lub paofu, wyposażony w rozmaicie kształtowane rękawy (okrywające ręce) i kołnierze (osłony szyi). W różnych wersjach będzie dominował aż do III w. n.e. Rozwija się chińska sztuka haftu zwana xiu (chińskie xiu to połączenie znaku piękna i znaku wrzeciona).

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój jubilerstwa w wysokich kulturach (Sumer, Egipt, Babilonia, Indie, Kreta, Chiny). Liczne ozdoby (biżuteria): naszyjniki, bransolety na ręce i nogi, gemmy (kamee, broszki) przypinane do ubrania, kolczyki wieszane na uszach, szpile wpinane w ubranie oraz zapinki z drewna, muszli, metali i kamieni. Kreteńczycy znają agrafkę, czyli metalową zapinkę z elastycznym końcem zagiętym i zahaczanym o jej drugi koniec, co zapobiega wysuwaniu się zapinki z odzieży (pomysł powtórzy amerykański wynalazca Walter Hunt w roku 1849).

W Egipcie już od 4. tysiąclecia p.n.e. stosuje się odłamki meteorytów, które jako obiekty pozaziemskie lub „niebiańskie”, są cenionymi kamieniami ozdobnymi i amuletami. Wysoko ceniona i dostępna tylko dla bogatych jest biżuteria, w której są wykorzystane kamienie szlachetne: diamenty, szmaragdy, rubiny, szafiry i perły.

Biżuteria bowiem jest oznaką finansowej i społecznej pozycji danej osoby, zwłaszcza kobiety. Na przykład w Indiach bywa czasem jedynym strojem, co pokazują wizerunki tancerek i żeńskich bóstw.

• XXV w. p.n.e. - Na dworze faraonów funkcjonują pralnie, nadzorowane przez specjalnych urzędników. W wielkich kadziach pierze się tkaniny w roztworze olejku rycynowego z rącznika i saletry amonowej (NH₄NO₃ otrzymywanej przez odparowanie moczu).

Rącznik (Ricinus communis) to roślina zielna pochodząca z północno-wschodniej Afryki udomowiona i uprawiana jako roślina lecznicza (powoduje wymioty) i silnie trująca. W ciągu następnych tysiącleci rozprzestrzeni się na całym świecie.

• Od 2. tysiąclecia p.n.e. - Rozkwit tkactwa w Ameryce Środkowej: wytwarza się szorstkie tkaniny z włókien agawy (sizal) i delikatniejsze z bawełny. Służą one do wyrabiania opasek biodrowych i fartuszków, barwnych opasek na włosy oraz okryć i płaszczów na całe ciało. Indianie rozwijają sztukę ozdabiania ciała piórami, barwnymi kamieniami, złotem i srebrem. Z piór są robione pióropusze na głowę (plemiona prerii i Kordylierów) lub korony wodzów i władców (Arawak, Karaibowie, Taina, Olmekowie), okrycia na ramiona, płaszcze i symbole-godła (Majowie, płaszcz acelototec u Azteków). Istnieją wyspecjalizowani artyści (u Azteków zwani Amanteca) układający pióra, formujący z nich stroje i znaki ludzi czy rodów. Najwyżej ceni się żółte pióra papug (przez Azteków nazwane tociuitl), zastrzeżone dla bogów, kapłanów i władców zielone pióra quetzala (u Azteków quetzalli), czerwone pióra (tlauhquechol) flamingów lub papug oraz niebieskie pióra (xiuhtototl) innych ptaków. W Andach są używane przede wszystkim pióra szarego huaychau (Agiornis montana) oraz kolorowych caqui, czyli papug ar.

• Koniec XIX w. p.n.e. - W pałacu króla Zimri-Lim w babilońskim Mari działa wielka wytwórnia pachnideł z aparatami do destylacji olejków roślinnych zbudowanymi z dużego naczynia, gdzie na ogniu jest podgrzewany materiał roślinny oraz rynienki do skraplania destylatu, czyli esencji wydobytej z roślin. Powstają tu także kadzidła, maści i kremy z esencjami między innymi róży, cedru, cyprysu, mirtu i imbiru, o czym świadczy archiwum wytwórni liczące ok. 20 tysięcy glinianych tabliczek.

• XVII w. p.n.e. - W pałacu w Knossos na Krecie władczyni ma własną ceramiczną wannę, czyli duże naczynie, do którego można wejść, aby się wykąpać. Wanny w kreteńskich pałacach mogą być wbudowane w podłogę, a woda jest wypuszczana z wanny za pomocą rur pałacowej kanalizacji.

Wanny z terakoty lub marmuru będą potem znane między innymi w Grecji i Rzymie a także w innych rejonach świata.

• Od XVI w. p.n.e. - Egipcjanie obu płci noszą kalasiris (do VII w. n.e.), czyli rodzaj luźnej spódnicy z tkaniny opasującej biodra, zwykle zawieszonej na szelkach (paskach) sięgających ramion. U kobiet bywa ona przejrzysta. Niezależnie od tego powszechnie stosuje się długi pas tkaniny drapowany na ciele, a prosty lud chodzi tylko w opasce biodrowej.

Egipska fryzura przybiera postać skomplikowanych konstrukcji - wśród arystokracji obu płci powszechne są nakładane na ogolone głowy peruki (czasem olbrzymie) z długich włosów skręcanych i utrwalanych za pomocą wosku. Bywa, że peruka i biżuteria są jedynym strojem egipskiej arystokratki. Kapłani zaś nie używają peruk, lecz noszą łyse głowy.

Liczne magiczne amulety są przyczepiane do odzieży pełniąc zarazem rolę ozdobnej biżuterii. Wyższe klasy społeczne w Egipcie noszą szerokie, wielobarwne naszyjniki składające się z odpowiednio dobranych według zasad ich symbolicznego znaczenia kolorowych kamieni i metali, które zapewniają bezpieczeństwo przed szkodliwymi demonami i przywołują dobre moce. Przejmą je potem izraelscy kapłani jako efod (hebrajskie określenie talizmanu, liturgicznego stroju i rytuału): 12 kamieni na złotej tabliczce zawieszonej na szyi symbolizujących 12 pokoleń (plemion) Izraela, 12 miesięcy, kolorów, świętych liter, znaków zodiaku oraz 12 części ludzkiego ciała (równoważność mikro- i makrokosmosu).

Kunsztowne, wysokie i długie fryzury, lecz nie peruki, są też specjalnością Mezopotamii, zwłaszcza Asyryjczyków. W zachodniej Azji, w przeciwieństwie do gładko wygolonych twarzy Egipcjan, dominują długie brody i wąsy. Zarówno włosy na głowie, jak i zarost na twarzy w Azji Zachodniej są specjalnie układane i sztucznie falowane lub zakręcane. Popularne są też kobiece warkocze.

Kreteńczycy na ogół golą twarze, lecz dbają o złożone i bujne fryzury. Dotyczy to zwłaszcza arystokracji. Obie płcie noszą krótkie spódniczki, lecz nie osłaniają torsu. Kreteńskie kobiety czasami zakładają długie suknie (tuniki) okrywające ciało od piersi lub ramion do stóp.

• Druga połowa 2. tysiąclecia p.n.e. - W północnej Afryce i Azji Zachodniej są używane tkaniny wyrabiane z miejscowej bawełny. Z czasem docierają do Cywilizacji Indusu, a potem do Azji Środkowej.

• 2./1. tysiąclecie p.n.e. - Mieszkańcy Indii chodzą w opaskach na biodra lub noszą długą szatę z szerokiego pasa tkaniny owiniętego wokół ciała w przypadku kobiet zwaną sari. niemal nago jedynie Z biegiem czasu sari stanie się popularne w całej Azji Południowo-Wschodniej. Na szyi, przegubach rąk i na nogach kobiety noszą biżuterię (naszyjniki, opaski, bransolety). Kobiety z wyższych klas społecznych zasłaniają twarz dla utrzymania jasnej cery. Chodzi się boso lub w sandałach. Istotnym elementem stroju kobiet są ozdoby ze srebra (Księżyc) i czerwonego korala (barwa krwi i życia). Kobiety noszą bransolety na rękach i nogach, kolczyki w uszach i nosie, biżuterię na ubraniu, naszyjniki oraz ozdoby w pępku i we włosach. Powszechne jest malowanie ciała, twarzy, oczu i ust czarnym antymonitem i brązową henną, oraz tatuaż dla ozdoby, ochrony przed złem, ku czci bogów i jako społeczny znak rozpoznawczy. Trzy wyższe kasty noszą wokół pasa świętą nić upawita (u braminów nawet złotą) zmienianą raz do roku (obyczaj znany potem również parsom). Włosy kobiet i mężczyzn są długie i zaplatane w kunsztowne fryzury; u kobiet często w kok. Asceci golą głowy lub nigdy nie ścinają włosów (zazwyczaj dorastają wtedy do ziemi). Cenione są wieńce mala z kwiatów (ich plecenie to jedna z 64 tradycyjnych sztuk, a jej mistrzowie noszą tytuł malakara) do zawieszenia na szyi, które stanowią niezbędny element większości indyjskich świąt i ceremonii. Indusi znają też liczne pachnidła, na przykład aguru z korzenia aloesu (Aquilaria agallocha).

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Strój chiński składa się zwykle ze spodni i kaftanów z rękawami nakładanych na górną część ciała. Na to zakłada się luźny, dłuższy chałat czangpao wiązany w pasie. Na stopach, jeśli nie chodzi się boso, buty ze skóry, drewna, trzciny lub tkaniny. Powszechnie stosuje się szerokie kapelusze ze słomy osłaniające głowę przed słońcem i deszczem. Używa się też parasoli z liści rozpiętych na bambusowym szkielecie. Włosy golą lub kształtują w różne fryzury: kobiety rozpuszczają włosy, czasem zaplatają końce w liczne warkoczyki lub noszą kok. Długie, siwe włosy starców są w Chinach symbolem mądrości i dostojeństwa.

Chińczycy, często naturalnie pozbawieni rzęs i brwi, rozwijają makijaż permanentny: nakłucie skóry i wprowadzenie barwnika (forma tatuażu), aby podkreślić oczy, linię brwi i usta. Oczywiście stosują też zwykły makijaż.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Grecy używają długich pasów cienkiej tkaniny i, w zależności od sposobu ich udrapowania na ciele, różnie te stroje nazywają. Tunika jest krótkim strojem przylegającym do ciała, udrapowanym w ten sposób, aby z przodu i z tyłu zwisała luźna płachta tkaniny. Na tunice można nosić peplos z dwóch pasów tkaniny związanych w talii, zagiętych i spiętych na ramionach szpilami w taki sposób, aby ich górne krawędzie luźno zwisały do pasa. Chiton nie ma luźnej krawędzi i nie wymaga długich szpil (według Herodota został wprowadzony, kiedy kobiety zakłuły szpilami pewnego wojownika): przesuwa się głowę przez otwór w środku, a całość związuje w pasie. W zimne dni na wierzch kobiety mogą nosić himation - bardzo długi i szeroki szal. Rzadziej płaszcz. Na głowie nosi się płaskie, słomiane kapelusze ze stożkowato podniesionym środkiem. Oprócz skórzanych sandałów Grecy używają drewnianych koturnów - butów na kołkach podwyższających sylwetkę (stały element stroju aktorów na scenie). U Greków częste są wąsy i brody.

Bliscy Grekom Macedończycy ze względu na chłodniejszy klimat częściej noszą płaszcze. Mają też charakterystyczne płaskie nakrycie głowy - rodzaj okrągłego beretu otoczonego wałkiem z podwiniętego brzegu.

Rzymianie zasadniczo przejmują grecki styl ubierania. Na tunikę nakładają togę - długi pas tkaniny odpowiednio ułożony na ciele. Oba końce togi są przerzucane przez lewe ramię, lecz od II w. n.e. udrapowanie komplikuje się i przybywa ozdób. Cesarze rzymscy występują publicznie w strojach ciemnopurpurowych; jest to kolor zarezerwowany dla imperatorów, a jego użycie przez innych podlega karze. Rzymianie znają dzianinę (nici splatane za pomocą dwóch drutów lub gładkich patyczków): wełniane skarpety na stopy i swetry - ciepłe bluzy z wełny. Znany jest haft często łączony z ozdobnymi kamieniami, zwłaszcza perłami. Obie płcie preferują gładko ogolone ciała, a mężczyźni rzadko noszą wąsy i brody. Włosy Rzymian są krótkie (lecz nie lubią łysiny), a u kobiet dłuższe i układane w kunsztowne fryzury. Ścina się je za pomocą nożyczek - dwóch metalowych ostrzy połączonych elastyczną metalową taśmą lub później ruchomym zawiasem. Noszona jest biżuteria w postaci naszyjników, wisiorków, brosz przypinanych do ubrania, ozdobnych szpilek, kolczyków, pierścieni i bransolet na ręce. Istotnym elementem rzymskiego stroju bywają parasole przeciwsłoneczne i przeciwdeszczowe.

Poliklet (V w. p.n.e.) formułuje kanon urody wyrażony jako matematyczna proporcja wzrostu i innych wymiarów ciała. Nieco inny kanon podadzą potem Grek Lizyp i Rzymianin Vitruvius. Okazuje się, że idealne proporcje prawie nigdy nie są spełnione, a każdy krąg kulturowy i każda epoka wypracowują własne pojęcia piękna.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Grecy cenią kąpiel, najlepiej w chłodnej wodzie i we własnym domu. Znają wanny oraz baseny przeznaczone do kąpieli wielu osób jednocześnie i ewentualnie do pływania. Rzymianie wprowadzają publiczne łaźnie z chłodną i ciepłą wodą, czyli termy, gdzie się kąpią w basenach lub wannach, golą i strzygą, a także prowadzą życie towarzyskie. Pierwsze termy powstają w południowej Italii (III w. p.n.e.), a największe będą wspaniałe termy cesarza Karakali w Rzymie zbudowane jako wielka, ozdobna budowla wyposażona nie tylko w baseny, lecz także w fontanny oraz miejsca do masażu i ćwiczeń fizycznych. Kąpiel obu płci u Rzymian odbywa się zwykle razem i całkowicie nago. Jest to nie tylko zabieg higieniczny, lecz także wydarzenie towarzyskie. Czystość, dostępność wody i dbałość o estetykę będą wręcz znakiem rzymskiej kultury, który przetrwa aż do chrystianizacji.

W strefie śródziemnomorskiej znanych jest wiele pachnideł, produkowanych na przykład w egipskim Mendes i na Cyprze. W Atenach popularnością cieszy się megalleion, maść pachnąca cynamonem wynaleziona przez Megallosa; greckie teatry i rzymskie cyrki zwykle pachną cynamonem, bo takie pachnidła są w powszechnym użytku. Greckie sklepy z pachnidłami są często miejscem towarzyskich spotkań, gdzie można spędzić miło czas i porozmawiać.

Germanie i Celtowie znają mydło do mycia ciała i prania odzieży. W Rzymie zaś działają pralnie, które są zarazem zakładami foluszniczymi. Przed nimi stoją kadzie, do których przechodnie oddają mocz. Po przefermentowaniu mocz wytwarza żrącą i cuchnącą zasadę amonową (NH₄OH) oraz amoniak (NH₃), które służą do czyszczenia odzieży. Po przereagowaniu zasady amonowej z tłuszczem i mocnym podgrzaniu mieszaniny powstaje mydło amonowe, które jest zarówno środkiem piorącym, jak też czynnikiem ułatwiającym folowanie.

Zasadę wytwarzania mydła przejmą potem Arabowie i Bizancjum. W 2. tysiącleciu n.e. mydła będą już wyrabiane na całym świecie, z dodatkami zapachowymi, barwnikami i substancjami odkażającymi. Częstym dodatkiem jest lanolina - wosk z wełny owiec, stosowany również jako krem do nawilżania i ochrony naskórka. Lanolina i jej pochodne będą używane w kosmetyce przez kilka następnych tysiącleci jako podstawa wielu kremów.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - 1. tysiąclecie n.e. - Mężczyźni u Celtów, Germanów oraz Słowian w Europie północnej, północno-zachodniej i wschodniej poza strefą śródziemnomorską noszą spodnie, czyli kawałki tkaniny zszyte w kształt rur naciąganych na nogi (nogawki) i połączonych ze sobą u góry tak, aby je obwiązać w pasie lub ścisnąć za pomocą paska z tkaniny lub skóry noszonego wokół bioder. Kobiety używają spódnic lub sukni. Na górną połowę ciała zakłada się kamizele z rękawami (rury z tkaniny okrywające ręce) a zimą długie, grube płaszcze. Ten strój rozpowszechnia się w całej Europie, strefie stepów euroazjatyckich, w północnych Chinach i na Syberii.

Włosy mężczyzn w Europie barbarzyńskiej (czyli tej poza terytorium Greków i Rzymian) są układane we fryzury podobne jak u Rzymian, ale kobiety często noszą rozpuszczone włosy. Popularniejsze niż w Rzymie są wąsy i brody. Poza tym Celtowie słyną z tatuażu; chociaż dla Rzymian to znak barbarzyństwa. Nieprzypadkowo mieszkańców Szkocji Rzymianie nazywają Piktami, czyli pomalowanymi, a późniejsza nazwa Scott oznaczająca Szkota to określenie wytatuowanego. Na szyjach Celtowie noszą ozdobne, otwarte z przodu obręcze zwane tork, zwykle wykonywane z metalu. Służą one do odróżniania się od innych ludów, a także jako znaki rozpoznawcze poszczególnych plemion, rodów i pozycji społecznej.

O statusie społecznym świadczy też obuwie: z łyka, kory lub drewna noszą ubodzy, a buty skórzane zakładają ludzie bogaci. Większość z nich ma buty impregnowane smołą drzewną, lecz najbogatsi używają butów juchtowych, czyli ze skóry wołowej impregnowanej drogą mieszaniną dziegciu i oleju.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - 2. tysiąclecie n.e. - Majowie wstawiają ozdobne kamienie jak jadeit, turkus lub piryt w otwory wywiercone w zębach. Jest to element ceremonii wprowadzenia w dorosłość i sposób podniesienia swojej atrakcyjności, ale także działanie prozdrowotne. „Zębowa biżuteria” bowiem jest mocowana w zębie za pomocą kleju z żywic, a żywice hamują rozwój próchnicy i redukują nieprzyjemny zapach.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - 2. tysiąclecie n.e. - Różne formy gorącej łaźni są znane w większości krajów.

Na Syberii i w Ameryce Północnej są to wkopane w ziemię pomieszczenia lub namioty, w których na gorące kamienie leje się wodę, żeby uzyskać dużo gorącej pary oczyszczającej skórę, usta i nos. Na obszarze Rosji podobnie funkcjonuje bania - mały drewniany domek z gorącymi kamieniami, na które kapiący się leją wodę. W Skandynawii działa sauna, czyli pomieszczenie wypełnione bardzo gorącym powietrzem, co powoduje masywne pocenie. Różne łaźnie parowe pojawiają się też we wschodniej i południowej Azji.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - 2. tysiąclecie n.e. - Etiopczycy noszą białe lub jasne, luźne szaty z drobnymi kolorowymi elementami.

Natomiast na murzyńskim południu Etiopii dominują skąpe stroje ludów nilockich z barwną biżuterią lub chodzi się nago.

Na Saharze są znane długie, luźne szaty chroniące przed słońcem. Osłaniane są też głowy i twarze (nos) przed piaskiem niesionym przez wiatr i wciskającym się w każdą szczelinę. Z drugiej strony piasek bywa używany jako środek czyszczący zamiast deficytowej wody. Mężczyźni w Etiopii, Somalii, na sawannach Sudanu i wśród saharyjskich koczowników przy swoich luźnych szatach stale powinni mieć miecze lub noże jako znak ich społecznej pozycji.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - IV w. n.e. - Rozkwit śródziemnomorskiej sztuki wytwarzania perfum (perfumiarstwa) opartych na tłuszczach zmieszanych z olejkami eterycznymi. Esencje (zagęszczone roztwory substancji zapachowych), tinktury (wyciągi otrzymywane przez zalanie określonych roślin wodą lub alkoholem) i olejki eteryczne (otrzymywane przez mechaniczne wyciskanie lub odparowanie, czyli destylację bez reakcji chemicznych) osiągają wysokie ceny. Do najcenniejszych perfum tej epoki należy rodinum, wytwarzane ze specjalnego rodzaju róży po łacinie zwanej paestium. Cena rodinum równa się cenie złota o tej samej wadze.

Według tradycji również królowa Saba przyczynia się do rozwoju perfumiarstwa, przywożąc do Izraela komplet południowoarabskich pachnideł. Grecy zaś zaopatrują się w orientalne kosmetyki u Babilończyków i Fenicjan, którzy handlują perfumami i maściami pakowanymi w alabastrowe lub szklane naczynia. Z drugiej strony w VI w. p.n.e. działa ośrodek produkcji pachnideł w greckim Koryncie.

Podczas uroczystości indyjskich, chińskich, perskich, greckich, rzymskich i w innych krajach uczestnicy są skrapiani pachnącymi olejkami lub ich roztworami wodnymi, posypywani płatkami kwiatów i okadzani wonnymi dymami.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - W Iranie i Anatolii luźne spodnie okrywają nogi mężczyzn. Stąd przedostaną się one do Azji Środkowej i Indii. U kobiet zamiast spodni występują spódnice. Znane są szerokie, długie płaszcze narzucane na ramiona, a w górach Iranu i Kaukazu ciepłe spodnie i płaszcze ze skór baranich i z wełny. Używa się tam również skórzanych butów, podczas gdy na nizinach można chodzić boso lub w lekkich sandałach. Persowie noszą brody i długie włosy, a kobiety malują oczy.

Typowym nakryciem głowy mężczyzn na Kaukazie staje się wysoka, włochata czapa z baraniej skóry. Kobiety zaś noszą ozdobne małe czapeczki (często wyszywane), a włosy zaplatają w warkocze.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - W wysoko rozwiniętych cywilizacjach Morza Śródziemnego, w Indiach i Chinach znana jest szminka; mieszanina barwników, perfum i tłuszczu do malowania twarzy a zwłaszcza warg.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Ludy Azji Południowo-Wschodniej noszą pasy z tkanin luźno obwiązane wokół bioder i pomiędzy nogami, a górna część ciała jest zwykle odsłonięta u obu płci, co wynika z ciepłego klimatu. U mężczyzn opaska biodrowa sięga do połowy uda, a u kobiet częściej jest obwiązana poniżej kolan lub łydki. Stroje tego typu noszą między innymi Khmerowie.

Na specjalne okazje, zwłaszcza ceremonie religijne, tancerze i tancerki zakładają szczególnie eleganckie, często bogato zdobione opaski biodrowe, naszyjniki a na ręce i nogi bransolety. Głowy zaś zdobią stożkowatymi czapkami, które reprezentują mityczną górę Meru.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Najbogatsi Fenicjanie, Syryjczycy, Egipcjanie, Grecy a potem również Rzymianie używają bardzo cennych i zarazem mocnych tkanin o charakterystycznym połysku, wytwarzanych z bisioru śródziemnomorskiego. Jest to nitkowata wydzielina morskich małży z gatunku Pinna squamosa, za pomocą której zwierzę przyczepia się do skalistego dna.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Egipcjanie noszą wełniane skarpety - rurkowate okrycia naciągane na stopy, co okazuje się bardzo przydatne w pustynnym klimacie z chłodnymi nocami i dużymi zmianami temperatury.

• V - III w. p.n.e. - W Indiach, Egipcie, Grecji i Chinach kształtuje się kosmetyka jako odrębna gałąź medycyny zajmująca się pielęgnacją urody, zwłaszcza skóry, włosów i paznokci. Potem rozwiną ją Rzymianie do V w., muzułmanie w VII-XIII w. i Europejczycy w XVI-XX w. Typowe zabiegi kosmetyczne to nakładanie na skórę maści lub kremów (mieszanina tłuszczu z leczniczymi substancjami roślinnymi) i kąpiele w roztworach ziół, mleku czy borowinie.

• Druga połowa IV w. p.n.e. - Lizyp ustala grecki kanon idealnego piękna ludzkiego ciała, oparty na geometrycznych proporcjach i koncepcji zrównoważenia wszystkich elementów zarówno w kategoriach filozoficznych jak też estetycznych.

• III w. p.n.e. - III w. n.e. - Chińscy urzędnicy noszą czapki putou zróżnicowane zależnie od rangi. Częścią czapki jest zwykle pojemnik na splecione włosy. Chinki noszą wymyślne fryzury (koki, warkocze, spirale na bokach głowy). W wyższych warstwach społecznych popularne są bardzo duże i wymyślne kapelusze.

• Od III w. p.n.e. - Egipscy perfumiarze na szeroką skalę wprowadzają wonne olejki wyciskane z lilii, oliwek, rycynusa, lotosu, jaśminu, róży i innych roślin. Pojawia się jedna z pierwszych odnotowanych w literaturze wieloskładnikowych kompozycji zapachowych zwana kyphi zawierająca między innymi kadzidło olibanum, mirrę, jałowiec, imbir, miód, rodzynki, olejki lotosu i cedru.

• Od końca 1. tysiąclecia p.n.e. - W Indiach znane są zabiegi chirurgiczne służące poprawianiu urody: usuwanie znamion na skórze, poprawa kształtu twarzy (na przykład nosa i ust).

• I w. p.n.e. - Rozkwit egipskiej gemmologii. Biżuteria z Egiptu jest poszukiwana w całej strefie Morza Śródziemnego.

• I w. p.n.e. - Kleopatra, ostatni faraon Egiptu, słynie jako autorka podręcznika kosmetyki i znawczyni sztuki upiększania, czego ona sama jest doskonałym przykładem, ponieważ nie dysponuje wyjątkową naturalną urodą, a jednak cieszy się opinią bardzo pięknej kobiety.

• 1. tysiąclecie n.e. - W Indiach sławę zdobywają delikatne, ciepłe i miękkie tkaniny z najlepszej koziej wełny zwane kaszmirami (od Kaszmiru, gdzie hodowano wełniste kozy). Natomiast za najlepszy rodzaj kaszmiru uchodzi nepalska paszmina. Obie płcie chodzą jedynie w opaskach biodrowych lub okrywają ciało długim pasem tkaniny. Pod wpływem Persji kobiece sari może być przejrzyste (z muślinu). Mężczyźni noszą turbany z długiego pasa tkaniny (długość może być związana z pozycją społeczną właściciela) owiniętej wokół głowy, a kobiet chusty, czyli duże kawałki tkaniny zawiązywane na głowie.

Chociaż Azja Południowo-Wschodnia podlega wpływom mody i technologii indyjskiej, Indonezyjczycy rozwijają też własną, oryginalną metodę barwienia tkanin na Jawie zwaną batikiem. Polega ona na pokryciu tkaniny woskiem w tych miejscach, które nie powinny być zabarwione. Następnie tkaniny są zanurzane w farbie określonego koloru. Po wyjęciu, wysuszeniu i zdjęciu wosku operację można powtórzyć dla innych kolorów. Oryginalność tak otrzymanego wzoru polega na tym, że wosk wysychając pęka i farba wnika również w te drobne szczeliny. Nadaje to tkaninie niezwykły, żyłkowany wygląd. Ogromnie cenione indonezyjskie batiki są eksportowane do Chin, Indii i krajów muzułmańskich i nawet dalej na zachód nad Morze Śródziemne, a w XIX w. również do Europy i Ameryki Północnej.

• Od 1. tysiąclecia n.e. - W rejonie Morza Śródziemnego, w Chinach i Indiach stosuje się prasowanie, czyli wygładzanie zmiętych tkanin za pomocą rozgrzanych kawałków metalu lub kamieni.

Później pojawią się żelazka - przyrządy do prasowania rozgrzewane w piecu, mające wewnątrz gorący kawałek metalu (żelazko na duszę) lub palący się węgiel (żelazko z kominkiem).

Rozgrzanych, metalowych, przedmiotów używa się też do krótkotrwałego kształtowania włosów, otrzymując na przykład włosy faliste (trefione) lub skręcone w loki. Z czasem powstanie lokówka - urządzenie do kręcenia włosów rozgrzewane w piecu.

• Od 1. tysiąclecia n.e. - Rozwój bizantyjskiego, chińskiego, muzułmańskiego i europejskiego haftu jako metody zdobienia tkanin za pomocą kolorowych nitek, czasem nawet srebrnych lub złotych, z których tworzy się określone wzory lub obrazki.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - W Azji Wschodniej upowszechniają się chińskie standardy higieny. Na przykład drewniane wanny kąpielowe rozpowszechnione potem w klasztorach i bogatych domach na terenie Korei i Japonii.

• I - IV w. n.e. - Rozkwit grecko-rzymskiego perfumiarstwa we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, a zwłaszcza w Egipcie. Pedanius Dioscorides (I w.) opisuje pachnidła w medycznym dziele De Materia Medica.

• Od I w. n.e. - Chrześcijaństwo zaczyna walkę z higieną, którą uznaje za cechę pogaństwa, hedonizmu i grzesznego kultu materii. Pretekstem do rozpoczęcia walki z higieną jest wypowiedź Jezusa potępiającego czystość ciała faryzeuszy oraz rzekomą nieczystość ich dusz, co zostanie uznane za potępienie dbałości o wygląd. Rzymianie zaś są w tym czasie znani z dbałości o higienę i z licznych przyborów służących utrzymaniu czystości włosów. Stosują też wymyślne przyrządy do czyszczenia uszu, nosa i paznokci: małe łopatki, łyżeczki, patyczki i skrobaki. Chrześcijanie próbują też jak najszczelniej zasłaniać ciało kobiet uznane za źródło grzechu. Stąd długie suknie, zasłony na włosy (zapowiedź hidżabu), welony i zasłony na twarz (rozpowszechnione później w Bizancjum, zapowiedź muzułmańskiego czadoru).

• Koniec I w. n.e. - Rzymski cesarz Wespazjan nakłada podatek na publiczne toalety oraz pralnie i foluszników, którzy zbierają mocz jako środek folujący i surowiec do wytwarzania amoniaku. Kiedy zniesmaczony tą decyzją syn cesarza Tytus wyraża swoje wątpliwości, Wespazjan mówi „pecunia non olet”, czyli „pieniądze nie śmierdzą”. To pokazuje, że śmierdzący amoniakiem interes jest ogromnie dochodowy.

• II w. n.e. - Grecki lekarz Galen tworzy krem kosmetyczny (pielęgnujący skórę) z wosku, oleju oraz płatków kwiatowych.

• III w. n.e. - Niechińskie dynastie upowszechniają w Chinach krótsze kaftany hupao (zwane strojem barbarzyńców), wiązane taśmami w talii na prawym boku ciała, co zapobiega rozchylaniu ubrania podczas jazdy konnej.

• Od III w. n.e. - W Azji Zachodniej stopniowo zwycięża nowe chrześcijańskie podejście do higieny. Asceci i pustelnicy nie myją się, aby podkreślić swoją miłość do Boga i wielu autorów wspomina, że wokół tych pobożnych mężów roztacza się fetor rzekomo znamionujący ich świętość znany pod łacińskim określeniem odor sanctitatis. Św. Hieronim głosi na przykład, że człowiekowi wystarczy jedna kąpiel na całe życie - zanurzenie w wodzie podczas chrztu.

• IV w. - Sztuka wyrabiania jedwabiu przenika z Chin do Japonii, potem do Persji i na Kaukaz, a za Justyniana trafia do Rzymu.

• IV w. - Perskie damy z wyższych sfer mogą używać przejrzystych okryć, co przejmą również Indusi. Ci ostatni zasłyną potem z muślinów - cieniutkich, przezroczystych tkanin z bawełny lub jedwabiu. W Indiach powstanie także specjalny rodzaj bardzo miękkiej tkaniny, w której część nitek jest rozcięta i wystaje ponad powierzchnię. Jeśli długość nitek nie przekracza 3 mm, tkanina nosi nazwę aksamitu, a przy nitkach dłuższych - pluszu.

W Persji i w Indiach rozwija się makijaż: wargi malowane szminką (ochra z tłuszczem) na czerwono, malowana sproszkowanym antymonitem czarna oprawa oczu, długie czarne rzęsy i czarne, mocno zaznaczone brwi. Włosy w południowej i środkowej Azji są farbowane henną na brązowo lub niemal czarno (również dla pokrycia siwizny). Ceniona jest jasna skóra twarzy (arystokratki chronią się przed słońcem), którą naciera się sproszkowanymi minerałami albo maluje barwnikami roślinnymi. Tybetanki nakładają wyrazisty, czerwony barwnik na usta i policzki. Podobne zasady kosmetyczne będą panować w krajach muzułmańskich.

W Persji i Indiach znane są wyciągi z ziół do płukania włosów stosowane podczas masażu głowy i włosów, który w hindi jest nazywany shampoo. Na wyspach Archipelagu Malajskiego włosy myje się popiołem z ryżowej słomy i płucze olejem kokosowym. Natomiast w różnych częściach Ameryki są stosowane popioły ze spalonego drewna różnych gatunków drzew. W różnych rejonach Eurazji do celów kosmetycznych i higienicznych bywa też używany ałun potasowo-glinowy, minerał o wzorze sumarycznym KAl₃(SO₄)₂(OH)₆, który skutecznie tamuje krew (przyspiesza koagulację), a dzięki siarce odkaża drobne rany na skórze, na przykład po goleniu.

• V - IX w. - Upadek Rzymu i chrystianizacja Europy likwidują łaźnie jako rzekomo niemoralne ze względu na nagość i „nadmierną” higienę doczesnego ciała. W coraz powszechniejszym brudzie szerzą się pchły, wszy, pluskwy i rozmaite epidemie. Zanikają też peruki uznane za siedlisko Szatana (tak twierdzili już Tertulian i biskup Kartaginy Cyprian w III w. n.e.).

• V - XII w. - Trwa rozwój sztuki perfumiarskiej w Indiach i Chinach. Powstaje tam szereg nowych kompozycji olejków eterycznych, a przede wszystkim najwyżej cenionego olejku różanego. Wytwórcy pachnideł rozróżniają kilka zasadniczych składników kompozycji zapachowej. Pierwszy to ten, który człowiek odczuwa w początkowej fazie percepcji danej kompozycji, drugi zachowuje swoją moc przez kilka godzin, a trzeci jest śladem trwającym kilka dni. W tym czasie w Europie perfumiarstwo stopniowo zanika potępiane przez zwolenników chrześcijańskiej ascezy.

• V - XIX w. - Europejki noszą suknie lub spódnice sięgające ziemi.

• VI w. - W Chinach znane są chirurgiczne zabiegi służące poprawianiu urody.

• 589 r. - W Korei zostaje odnotowane użycie papieru do celów toaletowych. Papier toaletowy stosowany do oczyszczania odbytu będzie się odtąd pojawiał sporadycznie w Chinach i innych krajach wschodniej Azji. W latach 875-1317 będą wytwarzane dla rodziny chińskich cesarzy duże prostokątne płachty papieru toaletowego o wymiarach ponad pół metra na niemal metr. Od 1391 r. papier toaletowy będzie coraz powszechniej używany przez chińskich arystokratów.

• VII w. - Chińczycy sprowadzają bawełnę z zachodu i tworzą mieszane tkaniny jedwabno-bawełniane.

• VII w. - Grek Paweł z Eginy pisze książkę Zakręcanie i farbowanie włosów, jedno z pierwszych dzieł o fryzjerstwie.

• Od VII - VIII w. - Po islamizacji Azji Zachodniej zasłony na twarz lub welon na głowę kobiet znane wcześniej chrześcijankom stają się wymogiem religijnym (choć nie zawsze przestrzeganym). W niektórych muzułmańskich społecznościach, na przykład w Afganistanie, Arabii Saudyjskiej i Jemenie jeszcze w XX w., nakazuje się całkowite zakrycie ciała kobiet burką (abają) - szatą od czubka głowy do stóp z otworami (lub siatką) na oczy. Popularny jest kobiecy izar, czyli szeroki szal - długi pas tkaniny do owijania głowy, twarzy i całego ciała oraz hidżab - duża chusta owinięta wokół głowy i ramion osłaniająca włosy, zwłaszcza w Iranie. Iranki noszą też czador okrywający głowę, choć odsłaniający część włosów. W rejonie Zatoki Perskiej funkcjonuje zaś nikab - rodzaj kobiecego kaptura ze szczeliną na oczy.

W Iranie tkanina jest owijana wokół głowy mężczyzn jako turban przejęty potem przez Arabów. Mężczyźni ludów tureckich oraz mieszkańcy okolic Kabulu i Kaukazu noszą qaraqul (karakuł) - okrągłe nakrycie głowy w kształcie ściętego na szczycie stożka bez ronda wykonane z wełny z charakterystycznymi kulistymi węzełkami pokrywającymi całą powierzchnię. U Turków znany jest fez w kształcie ściętego stożka, a u ludów Azji Środkowej małe, kolorowe, często haftowane czapeczki noszone na czubku głowy.

Kobiety, zwłaszcza irańskie, często zaplatają włosy w warkocze. Natomiast dojrzały mężczyzna powinien mieć brodę jako znak, że jest prawowiernym muzułmaninem. Broda może być przycinana i farbowana zależnie od społecznej pozycji właściciela. W wielu regionach nieodłączną częścią stroju mężczyzny, symbolem męskości i znakiem gotowości do walki w obronie honoru jest zagięty nóż noszony przy pasie, na przykład w Omanie zwany dżambija.

W większości krajów objętych przez islam panuje obyczaj obrzezania kobiet wywodzący się z okresu przedmuzułmańskiego, lecz zaakceptowany przez wyznawców Allaha. Kobieta nieobrzezana jest zazwyczaj postrzegana jako brzydka i moralnie podejrzana, a nawet grzeszna. Powszechnie jest też stosowana depilacja okolic genitaliów, zwłaszcza u kobiet. Wykonuje się ją poprzez golenie ostrym nożem albo za pomocą wosku lub cukrowej pasty, które zastygając przyklejają włosy i pozwalają usunąć (wyrwać) je wszystkie razem.

Popularne są łaźnie, których kilka jest w każdym mieście. Kąpiel odbywa się nago, lecz oddzielnie kobiety i mężczyźni. Islam nakazuje czystość ze względu na szacunek dla Boga. Nic zatem dziwnego, że muzułmanie z odrazą piszą o brudzie i fetorze otaczających chrześcijan w średniowiecznej Europie. W krajach muzułmańskich funkcjonują balwierze (golibrody, fryzjerzy), zajmujący się goleniem, przycinaniem i farbowaniem bród, strzyżeniem włosów oraz upuszczaniem krwi dla celów medycznych.

• VII - X w. - W okresie chińskiej dynastii Tang mężczyźni noszą spodnie i koszulę hupao, a na wierzchu długie kaftany do kolan wiązane w pasie (wzorem hupao również z prawej strony). Przy taśmie (pasie) na biodrach zwykle jest torebka z drobnymi przedmiotami (pałeczki do jedzenia, wachlarz). Ramiona bywają sztucznie poszerzane dla podkreślenia siły. Kobiety noszą spodnie, koszule i kaftany lub długie suknie związane w pasie kolorową taśmą; na pośladkach mają wtedy poduszeczki lub węzły podkreślające kobiecość sylwetki. W torebce często znajduje się wachlarz do chłodzenia twarzy i przesyłania umownych znaków, szczególnie między zakochanymi. Na głowie kobiet kapelusze od wielkich ocieniających ramiona i zasłaniających twarz do drobnych, symbolicznych płytek wpinanych we włosy związane w kok (ciasny, kulisty węzeł).

Od VIII w. Chinki stosują taśmy podnoszące piersi. Ich wynalezienie legenda przypisuje nałożnicy cesarza, ukrywającej ślady zębów zrobione podczas miłosnych igraszek. Od epoki Han istnieje urząd nadzorujący haftowanie szat dworskich, a od VII w. przepisy regulują strój cesarza i dworu. Cesarz nosi na oficjalnej żółtej (istnieje cesarski odcień żółci, którego nie może używać nikt poza władcą) szacie 12 emblematów zastrzeżonych dla Synów Nieba, czyli władców (do 1911 r.). Jako górne emblematy są malowane: Słońce z trójnogim krukiem wewnątrz, Księżyc z zającem wewnątrz, trzy gwiazdy (niebo), góra (ziemia), smoki (woda, czystość), feniks lub bażant (symbol literackiej doskonałości i cesarzowej, odrodzenie). Dolne, haftowane emblematy to: dwa ofiarne puchary ze świątyni przodków z wizerunkami tygrysa (odpędza złe duchy) i małpy (synowska miłość), wodorosty (czystość), ogień (światło, dostojeństwo), ziarno zbóż (bogactwo poddanych), topór (władza, moc karania) i magiczny znak fu (moc sądzenia, czasem jedyny znak na szacie).

Dostojnicy noszą strój czaofu (lub bufu): trzy najwyższe kategorie urzędników wiśniowy, czwarta - ciemnoczerwony, piąta - jasnoczerwony, szósta - ciemnozielony, siódma - jasnozielony, ósma - ciemnoniebieski, dziewiąta - jasnoniebieski. Dodatkowym wskaźnikiem statusu jest ozdobny pas, biżuteria (zwłaszcza nefrytowa), tabliczka hubao i nakrycie głowy putou. Na czapce pojawiają się wiszące lub sterczące ozdobne klapy, przez Chińczyków zwane nogami. Chiński lud zaś na ogół chodzi boso lub w sandałach, a zimą stosuje słomiane, drewniane lub skórzane buty. Natomiast arystokraci noszą wygodne, miękkie obuwie ze skóry lub bardzo kosztowne z jedwabiu, a często używają też podwyższających koturnów, co ma podnosić ich prestiż wśród ludu.

Charakterystyczny makijaż arystokratek polega na malowaniu twarzy na biało z ostro zarysowanymi czarnymi konturami oczu, niewielkimi brwiami i czerwonymi wargami. U mężczyzn znacznie rzadszy z wyjątkiem aktorów. Z epoki Tang pochodzą wymyślne fryzury, których ułożenie pochłania wiele czasu. Dlatego elegantki z wyższych sfer często sypiają kładąc głowy na podpórkach, aby nie zniszczyć fryzury. Arystokraci miewają prywatnych fryzjerów, a lud chodzi do zakładów zajmujących się strzyżeniem i goleniem. Istnieją też łaźnie, w których za opłatą można się wykąpać (zazwyczaj nago i zwykle obie płcie razem).

• Od VIII - IX w. - Po spotkaniu kultury Maghrebu z Arabami kształtuje się strój marokański. Składa się na niego wełniana dżellaba, czyli długi, sięgający do ziemi płaszcz z kapturem, bez rękawów. Letnia dżellaba jest cienka i jasna, a zimowa grubsza, by chronić przed chłodem. Płaszcz z kapturem doskonale osłania przed wiatrem i pustynnym piaskiem, a zimą w górach przed śniegiem. Może oczywiście być skromny, ale bywa bogato zdobiony haftem oraz naszytymi elementami z metalu lub innych materiałów. Pod spodem obie płcie noszą zapożyczony z Azji Zachodniej zapinany z przodu kaftan z rękawami. U kobiet przybiera on formę długiej do ziemi sukni. Mężczyźni częściej noszą kaftan krótki a nogi okrywają luźnymi spodniami. Dla kobiet obowiązkowy jest hidżab, czyli długa chusta zakładana na głowę i zawiązywana wokół szyi. Na nogach nosi się obuwie baloha z miękkiej skóry oraz sandały.

• VIII - X w. - Muzułmanie (Maurowie) przynoszą na Półwysep Iberyjski uprawę bawełny oraz bawełniane tkaniny.

• IX - XI w. - Chiński strój okresu Tang staje się strojem japońskiej arystokracji jako kimono.

W XVIII-XX w. japońskie kimona poznają i docenią również elegantki w Europie.

Z kimonem oprócz tradycyjnych sandałów noszone są koturny, czyli buty na bardzo grubych podeszwach lub wysokich kołkach, które podwyższają sylwetkę (czasem nawet o kilkanaście centymetrów). Bardzo popularne są też małe wachlarze noszone przez obie płcie, często służące do niewerbalnej komunikacji, na przykład uwodzenia. Charakterystyczny makijaż kobiet odznacza się twarzą pomalowaną na biało, ostro skontrastowanymi czerwonymi ustami i brwiami namalowanymi na czarno wysoko ponad oczami.

Japończycy słyną z czystości: często kąpią się w domowych, zwykle drewnianych wannach i w łaźniach. Znają też łaźnie parowe, gdzie oczyszczanie skóry odbywa się w gorącej parze wodnej. Powszechnie używają kremów, pachnideł i innych kosmetyków.

• IX - XII w. - Rozwój jubilerstwa w krajach muzułmańskich, a zwłaszcza w Egipcie. Najpopularniejszym kamieniem ozdobnym jest kryształ górski. Wyroby muzułmańskich mistrzów są cenione w całym Starym Świecie. Arabskie i perskie gemmy służą zarówno do ozdoby, jak i do celów magicznych; na przykład kryształ górski ma chronić przed trucizną i czarami.

• IX - XIII w. - Złoty okres perfumiarstwa w krajach muzułmańskich. Ibn Sina opisuje wodę różaną - roztwór olejku różanego, jedne z najpopularniejszych i najwyżej cenionych perfum w świecie islamu. Podczas krucjat woda różana dociera do Europy, gdzie przywożą ją krzyżowcy.

• Od IX w. - W Europie mężczyźni jeżdżący konno stosują buty z obcasami. Obcas to wystająca część podeszwy umieszczona pod piętą, wyraźną krawędzią oddzielona od reszty podeszwy. Ta krawędź zapewnia stabilne zaczepienie stopy w strzemieniu. Z drugiej zaś strony buty na obcasach podobnie jak koturn podwyższają człowieka stojącego na ziemi. Co ciekawe, mimo walorów estetycznych obcasy aż do XVII w. pozostaną w Europie domeną mężczyzn.

• Od IX w. - W Chinach dziewczynki z arystokracji mają mocno obwiązywane stopy, żeby zahamować ich rozrost. Powoduje to oczywiście ogromny ból w okresie wzrastania, a potem konieczność chodzenia tylko drobnymi kroczkami, zgodnie z chińskim ideałem urody, gdzie drobne stopy (choćby okaleczone) należą do podstawowych sygnałów erotycznych. Według tradycji ten obyczaj zapoczątkował podobno Li Houzhi (Li Yu, panujący w latach 960-979) z dynastii Tang Południowych. Swej nałożnicy Yao Niang kazał tańczyć w wielkim kwiecie lotosu wykonanym ze złota i nefrytu. Żeby zaś zmieścić się na niewielkiej powierzchni kwiatu Yao Niang podobno obwiązała stopy. Okrutny obyczaj okaleczania dziewczynek zostanie chwilowo zakazany tylko w latach 1671-1675 oraz w okresie Tajpingów. Natomiast dynastia mandżurska Cin nie przejmie go, choć też nie zakaże. Krępowanie stóp ostatecznie zlikwiduje dopiero rewolucja kończąca monarchię w 1911 r.

• Od X w. - W Chinach obie płcie noszą spodnie i kaftany zamiast wcześniejszych powłóczystych szat, a na głowie czapki nawiązujące do nakryć głowy znanych w Mongolii. Szczególnie upowszechni je dynastia mongolska (XIII-XIV w.). Tylko urzędnicy i arystokraci nadal preferują długie czangpao.

• 1./2. tysiąclecie n.e. - W Eurazji rozpowszechnia się filc. Jest to silnie zbita lub sprasowana na gorąco (dzięki temu kurczy się) wełna owiec lub wielbłądów, sierść innych zwierząt albo bawełna. Grube płachty filcu służą jako koce, czyli ciepłe przykrycia używane na przykład podczas snu. W północnych Chinach, Mongolii, na Syberii i w strefie stepów z bardzo zbitego filcu wyrabia się między innymi zimowe buty (po rosyjsku zwane walonkami), które są niezwykle ciepłe a zarazem odporne na wilgoć. Gorszej, twardszej i grubszej odmiany filcu, znanej pod nazwą wojłok, używa się jako cieplnej izolacji i do pokrywania namiotów u koczowników na obszarze Wielkiego Stepu. Z cienkiego filcu zaś mogą być wyrabiane nakrycia głowy,

W poszukiwaniu elastycznego i odpowiednio ciepłego surowca, który nadawałby się do wytwarzania odzieży ludzie często odkrywają nowe materiały. Na przykład w rejonie Bałkanów jeszcze w XX w. będą wykorzystywane nadrzewne grzyby, czyli huby. Po oderwaniu od drzewa twardy grzyb jest krojony w paski, które są potem ubijane, przekształcając się w elastyczną płachtę nadającą się do wykorzystania jako okrycia lub koce.

• Początek 2. tysiąclecia n.e. - W Indiach trwa tradycja sari oraz skąpego stroju codziennego w postaci tylko opaski na biodrach dla obu płci, co jest związane z ciepłym klimatem.

• 2. tysiąclecie n.e. - Ludy nilockie żyjące w klimacie bardzo ciepłym chodzą całkowicie nago, jeśli nie liczyć amuletów w postaci opasek i naszyjników jak u ludu Nuer. Masajowie i Turkana noszą bardzo proste szaty z kawałka tkaniny owiniętego luźno wokół ciała i zawiązanego na ramieniu, a ich ozdobą są barwne naszyjniki, kolczyki oraz przybrania głowy. Dinka słyną zaś z tego, że jedynym ich strojem są misterne plecionki ze sznurów pereł. Włosy Dinka są bielone popiołem i sklejane we fryzury za pomocą krowich odchodów.

Somalijczycy obu płci noszą spódnice macavi. Są to prostokątne pasy tkaniny owijane wokół bioder i zawiązywane w pasie. Ewentualnie można je dodatkowo związać między nogami. uzyskując rodzaj luźnych nogawek. Natomiast po zawiązaniu wysoko nad kolanem powstają krótkie spodenki, co preferują mężczyźni. Macavi, zwłaszcza u kobiet mogą występować też w formie długiej okrywając ciało od szyi lub piersi do ziemi.

• 2. tysiąclecie n.e. - W południowo-wschodniej Azji rozwija się kilka lokalnych stylów ubierania.

Lud zazwyczaj chodzi boso, ale znane są też sandały ze słomy lub innych materiałów, a arystokraci mają wzorowane na chińskich buty z tkaniny lub skóry, często bogato zdobione elementami metalowymi lub haftem.

Różne grupy etniczne mają własne stroje lub noszą powłóczyste, lekkie szaty wzorowane na chińskich. W wielu regionach, na przykład w Kambodży, przedstawiciele obu płci tradycyjnie noszą tylko luźne opaski biodrowe z ozdobnym węzłem z przodu lub spódnice, pozostawiając nagi tors.

W Birmie jest używane longyi (lungi, sarong, saaram, kaili) w wersji kobiecej htamain i w wersji męskiej paso. Kobiety używają prostokątnej tkaniny o długość ok, 2 m i szerokości ok. 80 cm. Owijają się i zawiązują z boku w talii, co daje długą spódnicę. Ewentualnie mogą dodatkowo zawiązać tkaninę między nogami, uzyskując rodzaj długich nogawek. Mogą też nosić dłuższe htamain wiązane nad piersiami. Mężczyźni zaś swoje paso wiążą w pasie z przodu jako spódnicę. Często zawiązują ją również między nogami, lecz znacznie wyżej niż kobiety, uzyskując rodzaj krótkich spodenek, które nie ograniczają ruchu nóg. Pierwotnie obie płcie chodziły z odsłoniętym torsem, lecz z czasem używają dodatkowo kaftanów lub koszul. Tkanina na longyi może być skromna lub bogato, ewentualnie batikowana.

Tajowie noszą pierwotnie tylko bawełniane lub jedwabne chusty chong kraben obwiązane wokół bioder i pomiędzy nogami jako opaska biodrowa. U kobiet chong kraben sięga poniżej łydki, a u mężczyzn ogranicza się do górnej części uda. Tors pozostaje odkryty. Z czasem jednak, zwłaszcza pod wpływem Indusów, dodają sabai, czyli luźny pas tkaniny okrywający piersi przerzucony przez jedno ramię i odsłaniający drugie. Pod wpływem Chińczyków zaś pojawią zapinane z przodu kaftany z krótkimi rękawami. Mimo to aż do XVIII w. powszechne będą stroje ograniczone do zawiązanej w pasie chusty chong kraben i obnażonego torsu u obu płci. Dopiero w XIX-XX w. Tajki zachęcane do zmiany obyczajów zaczną częściej nosić długie spódnice oraz sabai zakrywające piersi.

Wietnamczycy obu płci noszą szerokie spódnice i kaftan, a na wierzchu tunikę w kształcie pasa tkaniny opadającego luźno z przodu i z tyłu na plecy (pierwotna forma ao dai). Na głowie często mają słomiane kapelusze w kształcie płaskiego stożka, a podczas uroczystości noszą wymyślne kapelusze na modłę chińską z opadającymi wokół głowy frędzlami lub wisiorkami.

Kobiety Miao noszą spódnice i bluzy, a ich odświętnym przybraniem głowy może być ogromna czapa, której szerokość przekracza często szerokość barków. Kobiety Muong zaś preferują niewielkie, walcowate czapeczki ze zwisającą z góry szeroką, kolorową taśmą.

Narodowym strojem Indonezyjczyków jest sarong: długi, a u bogatszych wzorzysty, pas tkaniny owijający całe ciało u obu płci i obwiązywany w talii ozdobną taśmą, skórzanym pasem lub spinany. Na wierzch często nakładany jest kaftan.

Filipińczycy obu płci zwykle noszą jedynie opaski biodrowe, co zmieni dopiero islamizacja a potem chrystianizacja archipelagu.

Kobiety wpinają we włosy kwiaty i noszą biżuterię, na przykład u Kenyah i na Filipinach ciężkie kolczyki rozciągające uszy do ramion. Mężczyźni w Archipelagu Malajskim zwykli nosić dość długi miecz o falistym ostrzu zwany kris, a na głowie mają zawój (zwinięty pas tkaniny) lub niewielką okrągłą czapeczkę. Na specjalne okazje, uroczystości i ceremonie religijne oraz występy teatralne w Indochinach, Indonezji i Filipinach są wkładane stożkowate nakrycia głowy wykonane z trzciny lub słomy, bogato zdobione i malowane, a na czubku zaopatrzone w szpic.

• 2. tysiąclecie n.e. - W zachodniej Azji kobiety i mężczyźni noszą luźne stroje drapowane na ciele i zwykle sięgające ziemi. Zimą zakładają dodatkowo cieplejsze kaftany.

W północno-zachodniej górzystej części Indii między Hindukuszem i Karakorum znane jest oryginalne męskie nakrycie głowy w postaci miękkiego, wełnianego beretu otoczonego wałkiem z podwiniętego brzegu. Z jednej strony przypomina czapki starożytnych Macedończyków (legenda o dezercji przodków Hunzów z armii Aleksandra Wielkiego), a z drugiej zapowiada pakol - narodowe nakrycie głowy Pasztunów.

• XI w. - W Indiach zostaje wynaleziony ręcznie napędzany kołowrotek do przędzenia nici. W ciągu następnych stuleci dotrze on do wszystkich krajów Eurazji, po drodze ulegając udoskonaleniu, bo niewygodny napęd ręczną korbą ustąpi napędowi za pomocą pedału naciskanego stopą. Oczywiście tradycyjne ręczne przędzenie nadal jest wyłączną techniką wytwarzania nici w Afryce i Nowym Świecie, a w wielu krajach utrzymuje się obok kołowrotków.

• Od XI w. - Wyprawy krzyżowe umożliwiają bliższe kontakty Europy z cywilizacją islamu, a pod jej wpływem Europejczycy zaczynają bardziej dbać o czystość. W niektórych domach kilka razy w roku stosuje się kąpiele w drewnianych baliach (rodzaj wanny) napełnianych i opróżnianych ręcznie za pomocą naczyń w rodzaju wiadra. Powstają europejskie łaźnie wzorowane na muzułmańskich. Stopniowo miasta zyskują coraz więcej publicznych łaźni (na przykład w 70-tysięcznym Paryżu w roku 1292 będzie 29 łaźni), choć nie dorównują one ani łaźniom muzułmańskim ani dawnym rzymskim. Z drugiej zaś strony średniowieczne łaźnie europejskie szybko stają się zarazem miejscami rozrywki i burdelami, ponieważ nagość i czystość zachęcają do seksu, co tym bardziej pobudza Kościół do ataków na te przybytki. Wzorem dla chrześcijańskiej Europy są święci, którzy nigdy się nie myją jak na przykład św. Szymon Słupnik, św. Franciszek i św. Agnieszka (Italia, 1268-1317). Św. Bernard twierdzi na przykład, że tam, gdzie wszyscy śmierdzą, nikt już nie czuje smrodu innych i dlatego nie trzeba dbać o higienę, która jest przejawem grzesznego zainteresowania ciałem.

• XII - XIV/XV w. - W modzie łacińskiej Europy panuje gotycki, raczej ascetyczny styl: szaty są długie, powłóczyste i luźno zwisające. Kobiety z wyższych sfer noszą niewielkie okrągłe nakrycia głowy zwykle mocowane do włosów, a czasem wysokie, spiczaste czapki. Mieszczki i chłopki ubierają się dużo skromniej ze względu na konieczność pracowania: luźne spódnice lub suknie, kaftany, chustki lub czepki na głowie. Eleganci noszą czasem buty z długimi, wąskimi nosami.

W XII w. zaczyna się ogromny rozwój europejskiego haftu początkowo dzięki kontaktom z Bizancjum i muzułmanami. W następnych stuleciach sławę zyskają angielski haft wypukły (nici tworzące wzór wystają wyraźnie ponad powierzchnię tkaniny) oraz płaskie hafty z Niderlandów i Francji. Rozpowszechnia się też aksamit jako materiał na stroje dla arystokracji.

Od XIII w. w krajach niemieckich rozpowszechnia się guzik jako element służący do zamykania (zapinania) odzieży. Jest to zapinka na stałe przyszyta do jednej części ubrania i przekładana przez dziurkę w drugiej, Poprzednik guzika, czyli guz miał funkcje przede wszystkim ozdobne.

• XIV - XVI w. - Dzięki humanizmowi i wpływom islamu odradza się perfumiarstwo zachodniej Europy. W 1367 r. powstaje eau de Reine d’Hongrie (woda królowej Węgier Elżbiety Łokietkówny), perfumy oparte na alkoholu. Według legendy wynalazł je pewien pustelnik. W 1370 r. Elżbieta pokazuje swoje perfumy królowi Francji Karolowi V i odtąd woda królowej rozpowszechnia się w całej Europie (również jako afrodyzjak i lek). Pod wpływem muzułmanów szerzy się moda na wodę różaną zawierającą cenne olejki eteryczne z płatków róży (1 g olejku otrzymuje się z kilku tysięcy kwiatów). Wkrótce jednym z największych centrów wytwarzania olejku różanego staną się słoneczne stoki Bałkanów.

Odżywa europejskie krawiectwo i szewstwo. Władcy i arystokraci utrzymują krawców, którzy kształtują modę dworską. Na książęcych i królewskich dworach funkcjonują też zawodowi fryzjerzy, a w miastach zakłady fryzjerów-golibrodów dostępne dla wszystkich. Bywają one związane z odradzającymi się łaźniami, gdzie za opłatą można się wykąpać (często obie płcie razem, mimo protestów duchowieństwa).

• Od XIV w. - Chińska arystokracja nosi długie (nawet kilkadziesiąt centymetrów) paznokcie chronione przed złamaniem w specjalnych (czasem srebrnych lub złotych) tulejkach. Świadczy to o pozycji człowieka, który nie pracuje rękami. Dynastia Ming wraca do powłóczystych, długich szat i wymyślnych fryzur wzorowanych na epoce Tang.

• 1348 r. - We Francji Filip IV Piękny każe uczonym szukać przyczyn Czarnej Śmierci, a ci stwierdzają, że zarazę szerzą gorące kąpiele. W rezultacie stopniowo są zamykane łaźnie i Europa wchodzi w okres szczególnego brudu. Zwłaszcza że w XVI w. przyjdzie fanatyczny protestantyzm, który raz jeszcze potępi higienę.

• Od ok. 1430 r. - Na dworze władców i w arystokratycznych sferach Burgundii powstaje nowa moda zapowiadająca renesans. Bogaci coraz częściej korzystają z usług krawców szyjących na miarę. W drugiej połowie XV w. upowszechni się w całej łacińskiej Europie. Jej charakterystyczną cechą jest barwność i podkreślenie radości życia. Stroje są bardziej fałdziste i często zawierają elementy erotyczne. U kobiet są obcisłe w talii i biuście, z dekoltem (wycięcie odsłaniające od góry piersi) i niewysokimi, często kanciastymi nakryciami głowy. U mężczyzn bufy (fałdziste rozszerzenia) podkreślają ramiona a obcisłe spodnie pokazują kształt nóg i pośladków. Na spodnie są nakładane braquette, sztywne woreczki służące podkreśleniu genitaliów, a w przypadku żołnierzy osłaniające genitalia przed ciosami. Na głowie mężczyźni noszą czapkę lub kapelusz z piórem, a na nogach spiczaste buty, często z drewnianym koturnem. Popularne są wyszywania i perły, ozdobne guzy, biżuteria, jasne, wesołe kolory (na przykład czerwony oznacza władcę, a zielony noszą zakochani).

Z burgundzką modą wiąże się pewien epizod po bitwie pod Murten (1476), kiedy zwycięzcy Szwajcarzy odkryli w burgundzkim obozie skrzynie ubrań. Szyderczo stroili się w kolorowe fatałaszki, kpiąc z ozdobnych strojów Burgundów. Nie przypuszczali, że tak zaczyna się zamiłowanie renesansowych armii do barwnych, krzykliwych strojów, które z czasem przekształcą się w mundury, czyli jednakowe ubrania wyróżniające określone oddziały wojska i zacierające indywidualne cechy poszczególnych osób.

• XVI w. - Początek projektowania strojów przez artystów. Za przykład mogą służyć prace Leonarda da Vinci i Michała Anioła. Leonardo zasłynął jako projektant pięknych i oryginalnych strojów dla władców Florencji i Mediolanu a potem dla dworu króla Francji Franciszka I. Michał Anioł zaś według legendy miał rzekomo zaprojektować używane jeszcze w XXI w. stroje szwajcarskiej gwardii papieża. W rzeczywistości charakterystyczne jaskrawe mundury papieskich gwardzistów pochodzą z początków XX w.

• XVI w. - W Italii rozpowszechniają się koronki. Są to nici splecione w ozdobną dzianinę z ażurowym wzorem. Jeden z najwcześniejszych rodzajów koronki zwany w Italii reticella powstaje z nici lnianych przez splatanie ich za pomocą igły (koronka igłowa) na matrycy z narysowanym wzorem, zawierającym zwykle rozety i motywy roślinne. Koronka igłowa jest precyzyjna i charakteryzuje się zmienną grubością, tworząc rodzaj płaskorzeźby.

• Od XVI w. - Europejscy podróżnicy zapoznają się z tatuażem stosowanym w innych kulturach i sami coraz częściej go stosują jako widomy znak swego obycia w świecie i przeżytych przygód. Dla wyższych sfer tatuaż jest początkowo symbolem awanturnictwa, lecz w XIX/XX w. stanie się raczej znakiem wolności od konwenansów.

• Od XVI w. - Opanowane przez Hiszpanię Filipiny przyjmują hiszpańskie kanony elegancji i hiszpańskie stroje z koronkami, haftami i ozdobnymi guzikami. Zachowują jednak elementy miejscowej tradycji, zwłaszcza ornamenty i wyrazistą jaskrawą kolorystykę. Miejscowy rodowód ma też noszona podczas uroczystości wykonana z rattanu lub trzciny okrągła czapka salacot nawiązująca do podobnych stożkowatych nakryć głowy z Indochin i Indonezji. Dość płaski stożek jest bogato zdobiony i zakończony ostrym szpicem na szczycie.

• Od XVI w. - Europejki w okresie renesansu noszą długie do ziemi suknie (bogatsze z jedwabiu, aksamitu i pluszu) luźne na biodrach, obcisłe w pasie i biuście. Początkowo suknia sięga do szyi i raczej ukrywa oraz spłaszcza kobiece piersi. Z czasem jednak upowszechniają się dekolty, czyli wycięcia sukni z przodu częściowo odsłaniające piersi od góry. Jedną ze znanych propagatorek dekoltu jest królowa Nawarry i Francji Małgorzata de Valois. Wraz z pojawieniem się dekoltu powstaje moda na naszyjniki zdobiące nie tylko samą szyję, lecz także biust. Upowszechniają się perfumy i makijaż. Mężczyźni noszą wełniane rajtuzy, czyli obcisłe spodnie, na to luźniejsze krótkie spodnie kończące się pod kolanami, szerokie kamizele i luźne płaszcze zakładane na koszulę.

Włosy u kobiet są kształtowane w rozmaite fryzury, często wiązane lub przykrywane ozdobną siateczką. Wraca potępiana dotychczas peruka. Kobiety z ludu obwiązują głowę chustką, a bogatsze mieszczki i arystokratki używają wymyślnych, sztywnych czepków (małe nakrycie głowy, czasem mocowane tylko do włosów, okalające czoło lub twarz). Mężczyźni zaś stosują kaptury, sztywne kapelusze oraz miękkie, płaskie, okrągłe berety. Obie płcie noszą coraz więcej biżuterii.

Hiszpanie odnawiają rzymską sztukę robienia dzianin z wełny na drutach: wytwarzają ciepłe skarpety i swetry (kaftan z dzianiny). Buty ludu są na ogół ze słomy lub łyka, ewentualnie z drewna (drewniaki), a bogaci noszą miękkie obuwie skórzane lub z tkaniny.

• Od XVI w. - Kimono upowszechnia się wśród japońskiego mieszczaństwa. W tym czasie samurajowie noszą luźne spodnie i raczej krótki kaftan, który nie przeszkadza w walce. Nieodłączną częścią samurajskiego stroju jest miecz lub dwa miecze oraz wysoko podgolona głowa wskazująca na status społeczny mężczyzny.

Najpopularniejszym nakryciem głowy jest słomiany kapelusz w kształcie szerokiego, niskiego stożka. Buddyjscy mnisi często noszą słomiany kapelusz kasa mający postać półkuli, w której ukrywa się większa część twarzy, co ma wskazywać na oderwanie mnicha od świata materialnego. Skrajnym przejawem tego sposobu myślenia jest kapelusz komuso sekty Fuke, która w epoce Edo uzyskuje prawo do swobodnego podróżowania po Japonii. Żebrzący mnisi Fuke noszą kapelusze w kształcie walca, które całkowicie zasłaniają głowę, pozostawiając z przodu tylko małe otwory do patrzenia.

• XVI - XVIII w. - We Francji i Italii trwa złoty okres perfum wyrabianych z substancji naturalnych, głównie roślinnych i rozwija się wiedza chemiczna związana z perfumiarstwem. Sławę zdobywają wybitni twórcy pachnideł z Italii jak Tomborelli (od 1533 r. we Francji) i René de Florentin - perfumiarz przybyły do Paryża wraz z Katarzyną de Medici. Wyróżniają się też dwaj Francuzi René i George Marteon (XVI w.). Pod koniec XVII w. Charles Lillys prowadzi słynny perfumiarski sklep w Londynie. Natomiast w roku 1775 karierę wytwórcy i handlarza pachnideł zaczyna Francuz Jean-François Houbigant.

W perfumiarstwie używana jest zwykle nomenklatura zaczerpnięta z muzyki. Pojedynczy zapach zwany jest nutą (na przykład wanilia, cynamon, róża). Zapachy składają się na akordy (kilka zapachów złożonych razem), przy czym zwykle rozróżniane są trzy zapachowe akordy: akord głowy odnoszący się do pierwszego wrażenia, akord serca, czyli zasadnicza woń trwająca kilka godzin i akord bazy utrzymujący się kilka dni. Akordy zaś tworzą kompozycję, czyli większą całość zapachową. Do tego podziału nawiązuje XVIII-wieczna legenda o rzekomym odkryciu egipskiego naczynia ze starożytnym pachnidłem. Podobno perfumiarze odszyfrowali 12 nut tworzących trzy akordy, lecz trzynasta nuta pozostała tajemnicą.

Angielska królowa Elżbieta I wprowadza pomander, czyli pachnącą kulkę noszoną w pudełeczku na szyi. Potem powstaje vinaigrette (octowy roztwór soku ziół) w maleńkiej buteleczce na szyi, który ma chronić przed chorobami (aromaterapia) i służy do cucenia zemdlonych dam. Od 1666 r. są używane we Francji oisolets de Chypre (ptaszki z Cypru) - złote klatki ze sztucznymi, pachnącymi ptakami zawieszone w pomieszczeniu. Torebki z wonnymi suszonymi ziołami znajdują się ponadto w kieszeniach ubrań lub w skrzyniach i szafach na ubrania.

Popularność pachnideł wynika po części z powszechnego brudu na europejskich dworach (na przykład w Wersalu nie ma łaźni ani toalet, a król ceremonialnie i w obecności zaufanych dworzan myje się raz do roku) oraz z powszechnej woni rozkładającego się potu i moczu. Mimo to religijni fanatycy starają się zlikwidować coraz rzadsze europejskie łaźnie funkcjonujące jeszcze w Niemczech i Szwajcarii, a jeśli nie mogą, zakazują przynajmniej wspólnych kąpieli obu płci (jak w niemieckim kąpielisku Pfäffers w 1619 r.). Z drugiej strony w Hiszpanii oraz Portugalii brud i unikanie kąpieli stają się znakiem zwycięskiego chrześcijaństwa wobec czystych i codziennie kapiących się muzułmanów i judaistów. Hierarchowie Kościoła katolickiego w Hiszpanii nakazują spowiednikom nie udzielać rozgrzeszenia tym, który kąpią się zbyt często, na przykład co kilka dni.

Brudna jest także odzież, ponieważ pranie to proces bardzo żmudny i wymagający siły, więc kobiety, do których obowiązków należy dbanie o higienę, starają się to robić jak najrzadziej, zazwyczaj kilka razy w roku. Do prania używa się gorącej wody i ługu otrzymanego z moczu, popiołu i zwierzęcego tłuszczu (składniki mydła), ale temperatura i chemikalia niszczą odzież, a zwłaszcza kolory. Dlatego właściciele ubrań jedwabnych lub z innych drogich tkanin niechętnie oddają odzież do prania, a plamy wolą zasłaniać naszywanymi łatami. Bogatsi korzystają z usług zawodowych praczek, a biedni wykonują pranie sami.

• XVI - XVIII w. - Rozkwit indyjskiej sztuki ubierania związany z podbojem muzułmańskim i ekspansją Państwa Wielkiego Mogoła, gdzie łączą się tradycje indyjskie, perskie i arabskie. Nadal jednak sari jest podstawowym ubiorem większości indyjskich kobiet.

• XVI/XVII w. - W Europie obok koronek igłowych powstają mniej precyzyjne i raczej płaskie koronki klockowe wytwarzane z nici nawiniętych na drewniane lub metalowe kołeczki (szpilki wbite w deskę), oraz siatkowe, gdzie nici zaczepia się o jeden klocek. Koronki szydełkowe są tworzone za pomocą szydełka (cienkiego drutu z małym haczykiem na końcu). W Wenecji powstaje popularna w baroku koronka z nici lnianych, wiązanych w duże kwiaty łączone promienistymi pajączkami (naśladują pajęczynę). Inne wzory to rosellino z ornamentem roślinno-kwiatowym i burano o drobnym wzorze, zwykle roślinnym, umieszczonym na tle naśladującym tiul. Tiul zaś to koronkowa materia z bardzo drobnych pustych wewnątrz sześciokątów, używana często jako firanki zasłaniające okna lub tło dla koronki. W Italii rozwija się koronka siatkowa w stylu filet, wykonywana na kołeczku za pomocą igły, a często przy użyciu metalowej nici. Nowe ośrodki koronkarstwa to Genua i Mediolan, a potem Flandria, gdzie wyrabia się koronki klockowe, imitujące bardziej pracochłonne i dużo droższe koronki igłowe.

W ciągu XVII i XVIII w. koronki obok haftu stają się istotnym elementem stroju europejskiej arystokracji.

• Od XVII w. - Europejska moda trafia do Nowego Świata, Australii, Nowej Zelandii, na Filipiny i do południowej Afryki.

• XVII - XVIII w. - Europejki powszechnie stosują gorsety (twarde, silnie wiązane konstrukcje noszone pod ubraniem) ściskające talię, a uwypuklające biodra i biust. Popularne są bardzo głębokie dekolty i bardzo szerokie suknie podkreślające biodra. Obie płcie, zwłaszcza wśród arystokratów i ludzi zamożnych, mogą nosić buty na obcasach, które podwyższają sylwetkę, a nodze nadają smukłość.

We wschodniej Europie nadal są noszone różne formy długich, męskich spodni. Na zachodzie zaś w klasach wyższych dominują spodnie, które często sięgają od pasa do kolan. Niezwykłe bogactwo wielkich, ozdobnych kapeluszy pełnych strusich piór oraz kryz, czyli sztywnych ozdób z tkaniny lub koronki zakładanych na szyję, która zdaje się wystawać wtedy z koła sięgającego szerokości barków. Kapelusze są wyrabiane z cienkiego filcu (pilśń) z wełny, sierści króliczej lub zajęczej.

Kobiety malują usta (szminką) na czerwono, oprawę oczu, rzęsy i brwi (tuszem) na czarno, a twarz pokrywają pudrem, czyli proszkiem zwykle opartym na talku, czyli mineralnym krzemianie magnezu Mg₃(OH)₂Si₄O₁₀, który nadaje skórze różową barwę i maskuje drobne mankamenty. Cenione są drobne czarne znamiona na twarzy i dekolcie. Stąd częste sztuczne, naklejane pieprzyki (kropki) i myszki. We Francji powstaje specjalna dziedzina kosmetyki zajmująca się obcinaniem i malowaniem paznokci u rąk (manicure) i nóg (pedicure).

Wiek XVII i XVIII to złoty okres ozdobnych guzów i mniejszych od nich guzików z metalu, kamieni a czasem z innych materiałów. Arystokraci noszą falbanki, koronki i hafty. Z Francji pochodzi szczególny haft richelieu otaczający ozdobne wycięcia w tkaninie. Triumfy święcą też aplikacje, czyli pokryte haftem oddzielne kawałki tkaniny lub koronki, które można naszyć na odzież jako ozdobę.

Obie płcie preferują długie włosy i często wymyślne fryzury. Wśród arystokracji zachodniej Europy dużą popularnością cieszą się peruki, czasem olbrzymich rozmiarów, zwłaszcza u kobiet. Istotnym dodatkiem stroju arystokracji jest także wachlarz (przede wszystkim u kobiet), parasol z lekkiej tkaniny (w XVII w. tylko przeciwsłoneczny, a od ok. 1730 r. wodoszczelny, czyli przeciwdeszczowy) i męska laska zamiast lub obok szpady. Brytyjczyk Sammuel Fox opatentuje parasol składany do postaci wygodnego w transporcie długiego wrzeciona (1874), a Niemiec Hans Haupt doda jeszcze rączkę skracaną poprzez wsunięcie jednej jej części w drugą mająca postać rurki (1928-1934).

• XVII - XVIII w. - W Japonii epoki Edo upowszechniają się coraz większe i bardziej wymyślne fryzury kobiet. Włosy bywają wiązane w koki lub upinane wysoko nad głową, a istotnym dodatkiem jest kanzashi - ozdoba wpinana we fryzurę. Kanzashi może przybrać postać ozdobnego grzebienia, kilku drewnianych lub metalowych szpil, kwiatów lub niewielkich nakryć głowy. Czasem są to zarazem metalowe osłony mające bronić przed ewentualnym ciosem. Oprócz tego oczywiście są używane duże kapelusze ze słomy lub tkaniny ocieniające twarz i ramiona.

Samurajowie zaś mogą nosić opaski hachimaki często z symbolami lub napisami, które mogą identyfikować danego wojownika lub jego pana, a czasem opisują zadanie, które samuraj ma wykonać. Na przykład w czasie II wojny światowej lotnicy samobójcy będą nosili hachimaki z patriotycznymi napisami w rodzaju: „japoński samuraj”, „duch walki”, „kamikadze”.

• XVII - XVIII w. - Europejscy artyści barokowi szeroko stosują biżuterię z korala i bursztynu.

Sławę zdobywają ośrodki obróbki bursztynu w Dreźnie, Moskwie, Gdańsku, Królewcu (Königsberg) i Kopenhadze.

Rozpowszechnia się tombak (malajskie tambaga, jawajskie tembaga, tagalskie tumbaga - miedź) z Tajlandii - stop miedzi (15-18%), cynku i cyny używany do wyrobu biżuterii naśladującej złoto.

Europa, zwłaszcza styl rokoko, lubuje się w orientalnych wzorach i chińszczyźnie (po francusku chinoiserie): powstają na przykład „chińskie” pokoje w pałacach. Rokokowe stroje są wymyślne i pełne ozdób, lecz dużo lżejsze od barokowych.

• XVII - XIX w. - W Europie znany jest kołtun zwany polskim warkoczem.

Kołtun, czyli ciasno splątany kłąb włosów, pojawia się jako rezultat niemycia i nieczesania długich włosów przez miesiące lub lata. Zwykle jednak kołtun jest uznawany za chorobę, a nie rezultat braku higieny. Panuje przesąd, że poprzez kołtun wychodzą z człowieka choroby. To oznacza, że ścięcie kołtuna w odpowiednim czasie i w odpowiedni sposób ma rzekomo usuwać rozmaite choroby. Z końcem XIX w. kołtun zostaje wykreślony z listy chorób, stając się raczej synonimem braku higieny i zacofania.

W XX w. polski kołtun będzie inspiracją dla Boba Marleya z Jamajki i muzyków reggae noszących dredy, czyli warkoczyki z ciasno i trwale splątanych włosów, których nigdy nie rozczesują. Wzorem Marleya dredy zyskają wielu zwolenników na całym świecie, chociaż krytycy będą wskazywać, że są sklejone brudem.

• Od połowy XVII w. - Rozkwit sławnej na świecie koronki brukselskiej (Flandria). Tworzy się ją w technice klockowej jako siatkowe tło i nałożony na nie wzór roślinny, rzadziej figuralny, splatany z nici lnianych za pomocą stalowej igły. Zbliżone do niej są równie sławne lniane koronki brabanckie z XVII-XVIII w. Z Brugii oraz kilku innych ośrodków w Niderlandach pochodzi też klockowa koronka bruges, wykonywana na tiulu jako wijące się gałązki. Jej najpiękniejsza odmiana zwana malines (w XVII w. określenie wszystkich koronek z Flandrii), a wytwarzana w Malines, Brukseli, Brugii i Gandawie, składa się z roślinnego wzoru z bardzo cienkiej nici obrzeżonego grubszą. Jeśli zaś koronkę brabancką ogranicza się tylko do wzoru, bez tiulowego tła, nosi ona nazwę gipiuru. W XVIII w. rozpowszechniają się koronki valenciennes z bardzo cienkich nici (kwiaty i gałązki na tiulu) oraz francuskie koronki blondes (za Ludwika XVI) z czarnych lub żółtych nici jedwabnych o różnej grubości i skręcie naśladujące igłowe koronki z Italii. W drugiej połowie XVII w. powstają pierwsze manufaktury koronkarskie we Francji (J. B. Colbert, 1665), a w ciągu XIX w. różne odmiany i techniki koronkarstwa rozpowszechnią się w całej Europie.

• Od połowy XVII w. - Mandżurowie przynoszą do Chin qipao (mandżurski chałat), dobry do jazdy konnej krótki kaftan zapinany na prawym boku, ze sztywnym, stojącym kołnierzem. W następnych stuleciach qipao przejmą kobiety na cesarskim dworze jako suknię, dodając ozdobne hafty i rzeźbione guziki. Na wierzchu noszą kaftany bez rękawów a pod spodem spodnie. Dopiero po roku 1911 qipao przejmą chińskie kobiety uwolnione od dawnych ograniczeń. Władze mandżurskie zobowiązują chińskich mężczyzn do noszenia warkocza i golenia czoła. Urzędnicy noszą stożkowate czapy zamiast putou, a na plecach i piersiach buzi, czyli kwadratowe kawałki tkaniny z haftowanymi zwierzętami symbolizującymi status właściciela. Innym wskaźnikiem urzędniczej rangi są podłużne, lakierowane tabliczki z drewna, zwane hubao. Podczas wizyty u cesarza urzędnicy mają trzymać hubao przed sobą na wysokości serca.

• 1683 - 1780 r. - W Europie dzięki wynalazkowi Maundrella i Williamsa powstają masowo wytwarzane a zatem tanie guziki z cyny, czasem utwardzane dodatkami innych metali, zwłaszcza cynku. Wypierają pracochłonne i przez to kosztowne guzy z metali szlachetnych, kamienia lub kości dostępne jedynie dla najbogatszych.

• 1690 r. - Francuz Jean-Paul Feminis wynajduje najsławniejsze pachnidło wszech czasów. Wonny alkoholowy roztwór będzie produkowany w Kolonii jako eau de Cologne (woda kolońska) i uczyni bogatymi jego kolejnych wytwórców, takich jak Jean-Antoine Farina czy Houbigant (od 1775 r.), a w XIX w. E. Coudray, który od 1822 r. zaopatruje w kosmetyki główne dwory Europy, Afryki i Brazylii.

• Od XVII/XVIII w. - Doborowe oddziały wojskowe w Europie noszą jednolite stroje wyróżniające ich członków spośród reszty żołnierzy, na przykład szwedzcy rajtarzy, polska husaria, francuscy muszkieterowie. W ciągu XVIII w. Prusy, Francja, a potem inne państwa wprowadzą mundury, czyli jednolite stroje dla wojska, a w pierwszej połowie XIX wieku stanie się to regułą na całym świecie.

Bez względu na liczne różnice i szczegóły większość mundurów wykazuje kilka elementów wspólnych. Wysokie buty i szerokie, czasem bufiaste, spodnie sugerują siłę. Tę samą rolę spełniają ramiona poszerzone przez wewnętrzne poduszki lub dodatkowe elementy naszywane na zewnątrz. Męską sylwetkę dodatkowo podkreśla pas ściskający brzuch. Czapka zaś ma podwyższać sylwetkę lub optycznie powiększać głowę. Poza tym jednolity strój maskuje indywidualne cechy poszczególnych osób, zamieniając je w elementy większej całości, jaką jest oddział: to ma ułatwiać wymuszanie posłuszeństwa.

• Do XVIII w. - W Wietnamie obie płcie noszą luźne suknie oraz szerokie spódnice i kaftany. Na północy zaś dodatkowo występuje też moda chińska. W XVIII w. jednak dochodzi do podziału Wietnamu na część północną i południową, a władca północy w 1744 r. wprowadza nowy strój, aby odróżnić swoich poddanych od mieszkańców południa. Zastępuje więc spódnice szerokimi spodniami, na które jest nakładana suknia lub kaftan z rozcięciem zapinanym z przodu na wiele guzików. Suknia jest obcisła od pasa w górę i luźna na dole. Część dolna sięga niemal do ziemi i jest rozcięta od dołu do bioder po obu bokach oraz z przodu i z tyłu, co daje cztery luźne pasy. Tak powstaje pierwsza wersja wietnamskiego stroju ao dai.

Kobiety mogą zakładać pod suknię rodzaj biustonosza zwany ad yem. Jest to pas tkaniny podtrzymujący piersi zawieszony na taśmie wokół szyi i pozostawiający odsłonięte plecy.

• XVIII w. - We Francji i innych krajach Europy arystokratki noszą krynoliny (od francuskiego crin - włosienna, sztywna tkanina używana początkowo do usztywniania spódnic), czyli szerokie (nawet 3 m średnicy), dzwonowate spódnice na drewnianej lub żelaznej ramie opartej na biodrach

• XVIII - XIX w. - W pałacach i bogatych domach Europy i Ameryki Północnej rozpowszechniają się wanny - duże naczynia napełniane wodą, do których można wejść i się wykąpać. Kąpiel jest jednak uciążliwa ze względu na napełnianie i opróżnianie jej za pomocą wiadra. Dominuje więc mycie się w miskach i rzadkie kąpiele w łaźni. W każdym razie od XVIII w., a zwłaszcza od Rewolucji Francuskiej, w zachodniej Europie wraca moda na czystość. Ludzie kulturalni, z dobrego towarzystwa i wykształceni powinni być czyści, a jedynie biedota i ludzie prymitywni nadal śmierdzą brudem. Oczywiście połączenie higieny z rewolucją w życiu społecznym, wolnomyślicielstwem i zniesieniem feudalizmu staje się kolejnym powodem potępienia czystości przez chrześcijańskie duchowieństwo, lecz tym razem nie ma to już większego wpływu na wykształconych Europejczyków. Powoli rośnie w Europie liczba publicznych łaźni i pralni.

• Druga połowa XVIII w. - Europejscy arystokraci noszą długie, obcisłe spodnie, koszulę, na nią zapinany surdut bez rękawów, na wierzchu sztywny frak (kaftan z rękawami i długim tyłem) a na głowie cylinder - wysoki, twardy kapelusz w kształcie walca z rondem i płaskim wierzchem (koniec XVIII w.). Na przełomie XVIII i XIX w. arystokratki w zachodniej Europie ubierają się w luźne suknie z paskiem pod biustem.

W Szkocji Anglik T. Rawlinson wprowadza krótką męską spódniczkę kilt zamiast tradycyjnego długiego kiltu, narodowego stroju Szkotów. Wbrew późniejszym legendom dopiero w XIX w. kraciaste wzory na kiltach zwane tartanem staną się znakiem rozpoznawczym poszczególnych szkockich klanów. Wcześniej różnice między klanami wynikały z dostępności naturalnych barwników w różnych częściach Szkocji; barwniki wytwarzano z jagód, trawy, orzechów, liści i rozmaitych ziół.

• Od 1755 r. - Kolejne próby zbudowania maszyny do szycia, aby poprzez mechanizację przyspieszyć i zwiększyć produkcję odzieży. Po latach prób dokonywanych przez Francuzów, Niemców, Brytyjczyków i Austriaków najlepszą maszynę stworzy Barthelemy Thimonnier w Paryżu w roku 1830, którą potem ulepszą Amerykanin E. Howe (1846) i Niemiec I. M. Singer (1851). Od tego momentu mechaniczne maszyny do szycia napędzane ręczną korbką a potem pedałem nożnym będą panowały w krawiectwie. Dopiero w drugiej połowie XX w. ustąpią maszynom elektrycznym. Z czasem zaś maszyny będą nie tylko szyły, lecz także przyszywały guziki i haftowały. Dzięki mechanizacji odzież staje się łatwiej dostępna i tańsza.

• 1764 - 1767 r. - Maszyna przędzalnicza Jenny rewolucjonizuje i przyspiesza technikę wytwarzania nici, co ogromnie zwiększa produkcję oraz obniża cenę tkanin i odzieży. Kołowrotek staje się anachronizmem.

• 1785 r. - We Francji powstaje pierwsze czasopismo poświęcone modzie Le cabinet des modes.

• Od 1786 r. - Mechaniczny warsztat tkacki (Edmund Cartwright, Wielka Brytania) pozwala wytwarzać duże ilości tkanin. W Europie pracownie krawieckie zaczynają produkcję strojów niewymagających mierzenia (jak peleryny zarzucane na ramiona) oraz ubrań półgotowych, które należy jedynie wykończyć, ozdobić lub dopasować do figury. Nadal jednak większość ubrań powstaje w domach, a tylko bogaci mogą szyć na miarę u modystek (dla pań) i krawców, jak to pokazują na przykład obrazy Bouchera.

• Od 1797 r. - W Europie i Ameryce pojawia się tara, czyli pofalowana blacha wstawiana do miski z wodą. Praczka

pociera namoczoną odzież o tarę, co znacząco przyspiesza usuwanie brudu.

• XVIII/XIX w. - Europa odchodzi od francuskich kanonów mody, coraz chętniej akceptując wskazania Brytyjczyków, a zwłaszcza George’a Bryana Brummella (1778-1840) powszechnie zwanego Beau (po francusku Piękny). Zamiast krótkich spodni francuskiej arystokracji upowszechniają się spodnie z długimi nogawkami. Zamiast licznych elementów ozdobnych i biżuterii Beau propaguje proste ubranie w ciemnych a przynajmniej stonowanych barwach. Jego dziełem jest też pojęcie dandysa - eleganckiego mężczyzny ze sfer wyższych, mającego wykształcenie i znającego życie towarzyskie.

• XVIII/XIX w. - W Europie powstaje kosmetologia - sztuka pielęgnacji oparta na medycynie i biologii. W Paryżu działają kosmetolodzy: J. L. Alibert (1768-1837), L. T. Biett (1781-1840 r.), P. Ricord (1800-1837), A. P. E. Bazin (1807-1978) i L. Ph. Hardy (1811-1893). Czech F. Hebra (1816-1880), a potem jego uczeń Austriak M. Kaposi (1837-1902) tworzą sławne centrum kosmetyczne w Wiedniu. Natomiast w Altonie pod Hamburgiem niemiecki dermatolog (lekarz zajmujący się skórą) Carl Gerson Unna (1850-1929) zakłada pierwsze na świecie laboratorium kosmetologiczne.

Znane są pudry kryjące defekty skóry i zasypki, które mają pochłaniać nadmiar wilgoci, zwłaszcza potu. Powstają zwykle z talku oraz mąki ziemniaczanej lub kukurydzianej. Upowszechniają się kremy (często oparte na wosku) poprawiające zdrowie i wygląd skóry oraz półpłynne maseczki kosmetyczne z rozmaitych substancji (tłuszcz, mleko) na jakiś czas nakładane na twarz, aby ujędrnić bądź oczyścić skórę. W skład tych preparatów wchodzą między innymi wyciągi z roślin oraz związki pochodzenia mineralnego (na przykład talk). Przykładem są kremy i mydła zawierające wyciąg z nasion jojoby, niewielkiego krzewu rosnącego na pustynnych obszarach od Arizony do Meksyku. Nasiona jojoby w niemal 50% składają się z płynnego wosku, który jest wykorzystywany w kosmetyce. Pewną ciekawostką jest pomyłka botaników opisujących ten krzew. Otóż początkowo nazwali go Simmondsia chinensis, ponieważ okaz jojoby przypadkiem został wmieszany między rośliny przywiezione z Chin. Potem nazwę zmieniono na S. californica.

• Od XVIII/XIX w. - W Europie kształtuje się nowy strój tancerek z krótką spódniczką i specjalnym obuwiem. Obok tradycyjnych baletek, czyli miękkich pantofelków, powstają pointy z charakterystycznymi czubkami, które pozwalają tańczyć na czubkach palców.

• Początek XIX w. - W Europie w sferach wykształconych i bogatszych powstaje nowa moda i nowy sposób myślenia o higienie, który zaczyna rewolucję w tej dziedzinie, coraz bardziej skłaniając się ku większej swobodzie. Pojawiają się damskie pończochy okrywające całe nogi. Rozpowszechniają się majtki - krótkie, obcisłe spodenki, które dziewczęta zakładają najpierw tylko do ćwiczeń gimnastycznych. Z czasem, w miarę, jak suknie robią się krótsze, bo sięgają zaledwie kostek, dorosłe kobiety noszą pod ubraniem majtki ze względu na chłód. Zanikają sztywne gorsety i stelaże podtrzymujące ogromne, kloszowate suknie. Arystokratki często zakładają sztuczne biusty z wosku. Pod prostymi sukniami wiązanymi tuż pod biustem noszą też halki, czyli cienkie, obcisłe tuby, które mają zapobiegać wsuwaniu się sukni między pośladki, co jest uznawane za nieeleganckie.

Męskie kapelusze przyjmują kształt walca, półkuli lub wysokiego cylindra z niezbyt szerokim, poziomym rondem dookoła. Pojawia się szapoklak - składany cylinder, szczególnie popularny po udoskonaleniu techniki składania w roku 1837. Za to damskie kapelusze bywają ogromne, co wiąże się częściowo z chęcią osłonięcia twarzy przed słońcem, bo biała skóra jest uznawana za najpiękniejszą i jest cechą arystokracji. Stąd też częsty wśród kobiet z wyższych sfer obyczaj noszenia woalki - przejrzystej, tiulowej zasłony opuszczanej z kapelusza na twarz.

Idąc za wskazówkami G. Brummella elegancki Europejczyk na początku XIX wieku nosi długie spodnie i ciemne stroje. Charakterystycznym elementem jest frak z charakterystycznym wydłużeniem tyłu i wysoko obciętą dolną krawędzią fraka z przodu. Eleganckim kobietom wypada chodzić w długich, sięgających ziemi spódnicach lub sukniach z licznymi elementami ozdobnymi i biżuterią. Mężczyzn obowiązują raczej krótkie włosy, a kobiety dłuższe.

• Pierwsza połowa XIX w. - Bengalczyk Sake Dean Mahomed uruchamia w Anglii łaźnię i salon masażu opartego na tradycjach indyjskiego shampoo, czyli masażu włosów z zastosowaniem wonnych wyciągów z ziół. Taki masaż został odnotowany w Indiach w roku 1762, lecz dużo wcześniej był już znany na obszarze Indii i w Persji.

• Pierwsza połowa XIX w. - Pod wpływem archeologicznych wykopalisk moda w Europie naśladuje sztukę egipską. Sławę zdobywa na przykład pseudoegipska biżuteria, którą wyrabia brytyjski jubiler R. Philips. Niedługo potem zacznie się moda na biżuterię i elementy stroju naśladujące (lub tylko przypominające) starożytnych Greków i Rzymian.

Niektóre formy biżuterii zapożyczone z antyku stają się potem znakami rozmaitych ruchów. Na przykład egipski krzyż życia ankh używany przez teozofów czy tak zwany pierścień Atlantów. Ankh to krzyż łaciński (czyli z wydłużonym dolnym ramieniem jako podstawą), lecz ze szczytowym ramieniem zamienionym w zamknięte koło lub owal. Natomiast pierścień Atlantów pochodzi rzekomo z Atlantydy, a został znaleziony przez francuskiego markiza d’Agrain w Egipcie około roku 1860. Górną część pierścienia tworzą trzy równoległe pasy, a każdy pas to wydłużony prostokąt w centrum i kwadrat po obu stronach, co daje łącznie dziewięć elementów, czyli trzy pasy po trzy elementy. Pierścień Atlantów ma podobno zapewniać powodzenie.

• Od pierwszej połowy XIX w. - Wietnamski władca Minh Mang wprowadza oficjalny nakaz noszenia spodni przez kobiety. Spódnice są jeszcze noszone przez część mężczyzn, lecz ten obyczaj stopniowo zanika. Ao dai złożony z zapinanej sukni i spodni staje się narodowym strojem Wietnamczyków noszonym zarówno przez kobiety jak i mężczyzn. Jego uzupełnieniem jest non la, czyli szeroki, zwykle słomiany kapelusz w kształcie płaskiego stożka osłaniający przed tropikalnym słońcem nie tylko głowę, lecz także ramiona. Jest to istotne szczególnie dla ludzi pracujących wiele godzin na pozbawionych cienia polach ryżowych.

• Od pierwszej połowy XIX w. - Pod wpływem Rewolucji Francuskiej i rosnącego znaczenia mieszczan oraz kapitalistów klasa średnia na Zachodzie coraz bardziej zwraca uwagę na higienę i fizyczną sprawność. Wyrazem nowego podejścia do higieny jest upowszechnienie kąpieli zarówno jako metody utrzymania czystości, jak też formy zabawy i rozrywki. Kąpiele w morzu czy jeziorach wymuszają powstanie strojów kąpielowych. Dla mężczyzn są to jednoczęściowe, dość obcisłe kostiumy osłaniające całe ciało od ud po szyję. Kobiety zaś mają nosić rodzaj krótkich sukni nakładanych na spodnie. Dla zachowania intymności są projektowane wozy kąpielowe przeznaczone głównie dla kobiet: zamknięte ze wszystkich stron i zadaszone pojazdy na kołach, które są wprowadzane do wody. Wtedy można otworzyć drzwi i kąpiący się wchodzą wprost do wody unikając wzroku ciekawskich sąsiadów.

Niewygodne stroje oraz wozy kąpielowe zanikną w okresie między I i II wojną światową.

• 1805 r. - Francuz J. M. Jacquard buduje maszynę dziewiarską do mechanicznego wytwarzania dzianiny. Podobny pomysł miał W. Lee już w 1589 r., lecz go nie wykorzystał. Dzięki maszynie Jacquarda w ciągu następnych dwóch stuleci rozpowszechnią się bluzki i swetry z taniej dzianiny zwanej żakardową.

• Ok. 1850 r. - W europejskiej modzie okresu biedermeier męski frak ustępuje surdutowi, który jest długi, czasem nawet poniżej kolan, zarówno z przodu, jak i z tyłu. Pod surdutem nosi się krótszą, zapinaną z przodu kamizelkę bez rękawów, a pod nią koszulę z kołnierzykiem. Spodnie są długie i mocowane na dole strzemiączkiem wsuniętym pod but. Nadal nosi się cylindry i szapoklaki, ale popularne są też kanotiery, czyli płaskie kapelusze słomkowe ze wstążką nad rondem. Po roku 1870 w Wielkiej Brytanii a potem w całej Europie upowszechnia się melonik - niewysoki kapelusz z wypukłym półokrągłym wierzchem.

Robotnicy, początkowo tylko na Wyspach Brytyjskich, noszą marynarki. Marynarka to rodzaj zapinanego z przodu kaftana, krótsza od surduta i w odróżnieniu od fraka bez wydłużenia z tyłu. W modzie kobiecej wraca gorset mający zapewnić kobietom cienką talię.

Strój miewa też wydźwięk polityczny. Na przykład w Pirenejach męski beret staje się obowiązkowym nakryciem głowy na wsi i wyznacznikiem odrębności Basków. Po I wojnie światowej baskijski beret rozpowszechni się we Francji i Hiszpanii jako nakrycie głowy dla kobiet. W drugiej połowie XX stulecia zaś znów stanie się synonimem mody wiejskiej, gdzie jest noszony przez mężczyzn.

Dzięki książkom, czasopismom i nowym technikom graficznym, obrazki ze strojami upowszechniają się w Europie, a potem również w Ameryce. Z czasem powstają ilustrowane czasopisma zwane żurnalami (francuski journal) zajmujące się modą i poradami krawieckimi, jak szyć stroje. Jedynie tradycyjna wieś nie akceptuje większości nowinek.

• Druga połowa XIX w. - Zapożyczone z hindi pojęcie shampoo w języku angielskim zaczyna oznaczać mycie włosów. Brytyjczyk Kasey Hebert uruchamia produkcję szamponu jako preparatu do mycia włosów złożonego z płynnego mydła, substancji zapachowych i środka nawilżającego włosy. Po I wojnie światowej szampony stopniowo rozprzestrzenią się w USA i na całym świecie. W szamponach są stosowane mydła amonowe lub potasowe, które w przeciwieństwie do mydła sodowego całkowicie rozpuszczają się w wodzie, więc nie zostawiają na włosach osadu. Dodawane są także środki wzmacniające włosy, substancje antybakteryjne, a czasem witaminy.

• Druga połowa XIX w. - W europejskich miastach powstają pralnie - zakłady piorące brudną odzież. W 1893 r. berlińska firma W. Spindler uruchamia pralnię chemiczną, gdzie tkaniny (zwłaszcza delikatne) czyści się bez wody aktywnym chemicznie czterochlorkiem węgla (CCl₄). Powstają też ręcznie napędzane pralki domowe (od 1874 r.), coraz częściej łączone z wyżymaczką do wygniatania wody z pranej odzieży i suszarką, która usuwa resztę wilgoci na gorąco.

Pozytywną rolę odgrywają Amerykanie, którzy wyzwoleni z europejskich tradycji ochoczo budują łaźnie, a potem prywatne łazienki i głoszą, że czystość jest nakazem wręcz religijnym (purytanizm). Rozwijający się amerykański przemysł mydlarski a potem perfumiarski poszukuje klienteli i przekonuje ludzi do przestrzegania higieny.

W Europie i Ameryce powstaje wanna zaopatrzona w rurę i kran doprowadzający wodę z wodociągu oraz w zatykany korkiem otwór w dnie służący do wypuszczania brudnej wody. Z czasem pojawi się też drugi kran z ciepłą wodą. W XX w. takie urządzenia rozpowszechnią się we wszystkich częściach świata i będą nieodłącznym elementem nowoczesnego mieszkania.

Sfery wykształcone, arystokracja i bogacze wymagają gładko wyprasowanych ubrań, co wymusza rozwój żelazek na węgiel drzewny, który jest spalany wewnątrz żelazka, oraz „duszę”, czyli rozgrzany w ogniu kawałek metalu wkładany potem do żelazka. W połowie XX w. obie konstrukcje ustąpią żelazkom elektrycznym.

• Druga połowa XIX w. - W cywilizacji zachodniej coraz częściej elementem stroju ludzi bogatych jest zegarek. Mężczyźni noszą duże zegarki na łańcuszku ze względu na kształt zwane cebulami, które są trzymane w specjalnych kieszonkach na kamizelce lub surducie. Kobiety zaś mają na ogół mniejsze zegarki mocowane za pomocą paska na przegubie ręki. Podczas I wojny światowej okaże się jednak, że „męski” sposób noszenia zegarka jest niewygodny, kiedy trzeba na przykład zgrać działanie kilku oddziałów, co wymaga wielokrotnego wyciągania zegarka z kieszonki. Dlatego brytyjscy oficerowie zaczną nosić zegarki na pasku owiniętym wokół przegubu ręki. Po I wojnie światowej ten zwyczaj upowszechni się jako bardzo wygodny.

• Druga połowa XIX w. - W miastach Europy, obu Ameryk i Australii dużą popularnością cieszą się pucybuci, czyli uliczni czyściciele butów, co jest związane z ogromnym zanieczyszczeniem miast, a zwłaszcza ulic pełnych odpadków, końskich odchodów i ścieków. Instytucja pucybuta przetrwa do połowy XX w., a w południowej Azji nawet dłużej.

Powstają pierwsze profesjonalne pasty do butów wytwarzane jako odpad przy produkcji mięsa i tłuszczów zwierzęcych (zakłady mięsne w Chicago są jednym z głównych producentów środków do butów) lub jako mieszanina rozmaitych związków chemicznych najczęściej pochodzących z ropy naftowej i wosku. Od roku 1851 jest produkowany irlandzki środek do czyszczenia, polerowania i impregnowania skórzanych butów pod nazwą Punch. W 1901 r. w Niemczech pojawia się na rynku impregnat Erdal. Trzy lata później w australijskim Melbourne szkoccy imigranci Hamilton McKellan i William Ramsey uruchamiają produkcję pasty do butów Kiwi. Jest wytwarzana jako mieszanina benzyny, lanoliny, terpentyny, wosku, gumy arabskiej, alkoholu i ewentualnie środków barwiących. W ciągu następnych lat dodadzą do swojej pasty jeszcze środki przywracające pierwotny kolor i zmiękczające skórę. Australijska pasta Kiwi Dark Ten zyskuje opinię najlepszej na świecie i jest importowana do Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii oraz wielu innych krajów. Podczas I wojny światowej pasta Kiwi jest używana przez żołnierzy do konserwowania nie tylko butów, ale wszelkich akcesoriów skórzanych.

• 1853 r. - W Kalifornii Levi Strauss (bawarski Żyd Löb Strauss, 1829-1902) zaczyna produkcję mocnych spodni dla górników szukających złota.

Strauss przybył do rodziny w USA w 1843 r. Początkowo chciał szyć namioty, ale okazało się, że problemem są spodnie, które szybko są niszczone podczas kopania. Strauss uszył więc spodnie ze sztywnej tkaniny przeznaczonej na namioty i wszystkie sprzedał w ciągu kilkunastu godzin. Wobec tego zaczyna masową produkcję mocnych spodni dla robotników i w krótkim czasie dorabia się fortuny. Wchodzi w spółkę z łotewskim Żydem Jacobem Davisem (1831-1908), który w 1873 r. patentuje spodnie szyte z denimu (nazwa od francuskiego napisu de Nimes) sprowadzanej z Europy tkaniny z potrójnym (zamiast podwójnego) splotem nici, a szwy wzmacnia miedzianymi nitami. Davis zostaje dyrektorem fabryki Straussa w San Francisco.

Nowe spodnie są nazywane jeansami, co pochodzi od francuskiej nazwy koloru bleu de Génes (niebieski z Genewy). Początkowo jeansy rzeczywiście są tylko niebieskie, lecz z czasem mają też inne barwy.

W XX w. ten rodzaj spodni rozpowszechnia się w Ameryce Północnej, a po II wojnie światowej na wszystkich kontynentach. Znak firmy Levi Strauss staje się znany na całej planecie. Jednocześnie jeansy przestają być strojem robotników, stając się ważnym elementem mody młodzieżowej oraz wyrazem naturalności i swobody w stylu życia i zachowaniu.

• 1856 r. - W trakcie prób zsyntetyzowania chininy z aniliny Brytyjski chemik William Henry Perkin (1838-1907) przypadkowo otrzymuje purpurową moweinę. Wkrótce pojawi się pierwszy pigment anilinowy stosowany w przemyśle włókienniczym i zaczyna się era sztucznie barwionych tkanin. Dzięki temu w następnych dekadach liczba kolorów, jakie można nadać odzieży przewyższy liczbę pigmentów naturalnych, czyli pochodzących od roślin, minerałów lub zwierząt.

• 1857 r. - Działający w Nowym Jorku amerykański przedsiębiorca Joseph Gayetty wprowadza na rynek nasączony olejkiem aloesu papier toaletowy służący do wycierania odbytu (podcierania). Gayetty reklamuje swój papier jako środek przeciw hemoroidom, lecz nie znajduje uznania. Mimo to inni podejmą pomysł, rezygnując jedynie z rzekomego działania leczniczego. W XX w. papier toaletowy upowszechni się w świecie zachodnim, a potem na całym świecie.

• 1857 - 1858 r. - Angielski projektant mody Charles F. Worth (1825-1895) i szwedzki przedsiębiorca Otto Gustaf Bobergh (1821-1882) zakładają w Paryżu słynny salon mody. Zaczynają haute couture (po francusku oznacza to wysoką sztukę krawiecką) - wymyślną i drogą modę dla arystokracji. Rewolucjonizują myślenie o ubraniu, kiedy nie szyją na zamówienie klientek, lecz sami kreują kolekcje strojów w określonym stylu i proponują je już gotowe. Tak zaczyna się właściwa moda jako dział sztuki zajmujący się projektowaniem i lansowaniem określonego sposobu ubierania się, w pewnych sferach uznawanego za odpowiedni. Haute couture na nowo odkrywa dla Europy i świata zachodniego urok krynoliny, czyli wielkiej sukni, która szerokim kołem otacza i podkreśla kobiece biodra. Suknie są wsparte na wewnętrznym szkielecie zbudowanym ze stalowych prętów lub wielorybich fiszbinów, na który przez głowę nakłada się wiele warstw falbanek i koronek. W ten sposób arystokratki dźwigają na sobie nawet kilkanaście kilogramów. Czasem założenie wielu warstw takiej sukni okazuje się wyczynem możliwym do wykonania wyłącznie przy pomocy innych.

• 1867 r. - Amerykańska firma medialna George’a Hearsta zaczyna publikować magazyn Harper’s Bazaar zajmujący się modą dla kobiet.

• 1879 r. - Amerykanie Joseph Lawrence i Jordan Wheat Lambert produkują antybakteryjną Listerynę (Listerine od nazwiska Josepha Listera) używaną przez chirurgów. Jest to alkoholowy roztwór fenolu (molekuła w kształcie pierścienia C₆H₅OH) i środków zapachowych. W roku 1885 Lawrence sprzedaje Lambertowi swoje udziały w firmie wytwarzającej Listerynę. Od roku 1895 środek jest używany przez dentystów, a w roku 1915 Listeryna pojawia się w sklepach Stanów Zjednoczonych jako płyn zapobiegający nieświeżemu oddechowi.

W USA i Europie zaczyna się kariera dezodorantów, czyli środków redukujących nieprzyjemną woń potu (na przykład środek Mum sprzedawany w USA od 1888 r.). Dezodoranty hamują rozkład potu lub maskują jego zapach.

• Od 1882 r. - Syntetyczna kumaryna, czyli dwupierścieniowa pochodna benzenu (C₆H₄)C₃H₂O₂, jest używana jako środek zapachowy o woni zżętego siana. Naturalna kumaryna była znana wcześniej z kory cynamonowca oraz wielu innych roślin z rodziny traw (Graminae), storczykowatych (Orchidaceae), motylkowatych (Papilionaceae) i wargowych (Labiatae). Dodaje się ją we Francji do pachnącego mydła fougere royal.

Tanie syntetyki ograniczają zapotrzebowanie na olejki roślinne i piżma zwierzęce. Z drugiej strony jest to początek nowej epoki w perfumiarstwie, które nie ogranicza się już tylko do woni naturalnych. Olejki naturalne zaś pozostają ogromnie drogim składnikiem najszlachetniejszych perfum wytwarzanym tylko w niewielu miejscach na świecie. Na przykład w XX w. słynna bułgarska Dolina Róż na stokach Bałkanów będzie dostarczać aż 80% całej światowej produkcji olejku różanego.

Perfumiarze wyróżniają kilka typów zapachów składających się na pachnidła. Zazwyczaj są one określane za pomocą francuskich pojęć: foin coupé (zżęte siano) - zapachy olejków roślinnych; fougère (zielne) - zapachy trawy i zielonych ziół; muguet - konwalia; trèfle - koniczyna; bois (drewno) - żywiczne odpowiadające różnym rodzajom drewna; chypre (Cypr) - różane i ambrowe; chêvrefeuille (kozie) - bezoarowe, nawiązują do wonnych wydzielin ssaków; cuir (skóra) - juchtowe, woń wyprawionej skóry.

Z końcem XIX w. producenci pachnideł coraz częściej zwracają uwagę na kształt pojemników, w których je sprzedają. powstają więc coraz oryginalniejsze kształty szklanych lub ceramicznych flakonów na perfumy, często naśladując rozmaite przedmioty.

• 1889 r. - W Wielkiej Brytanii powstaje stowarzyszenie Royal Society for the Protection of Birds protestujące przeciw wykorzystywaniu w strojach piór oraz skór czapli i rajskich ptaków, co jest powszechne w wiktoriańskiej Anglii oraz w Europie kontynentalnej.

• 1890 - 1891 r. - Projektantka mody Jeanne Paquin (1869-1936) i jej mąż Isidore Paquin (1868-1934) zakładają słynny dom mody Maison de Couture w Paryżu przy Rue de Paix 3. Firma szybko staje się synonimem elegancji. Zaznacza się rozdział między modą haute couture a praktyczniejszą ready to wear (po angielsku oznaczające gotowe do noszenia, pierwowzór francuskiego prêt-à-porter).

Krawcy i sklepy wprowadzają manekiny (z gipsu, papiermaché a potem z plastiku) - modele ludzi do prezentowania strojów

• 1892 r. - W Nowym Jorku powstaje Vogue (po francusku rozgłos, popularność), w niedalekiej przyszłości najsłynniejsze czasopismo zajmujące się modą i wydawane w kilkunastu wersjach językowych na całej planecie.

• 1892 r. - Wychowany w Łodzi polski Żyd Maksymilian Faktorowicz (1872-1938) zakłada w Moskwie sklep drogeryjno-perukarski. W ciągu kilku lat staje się jednym z cenionych charakteryzatorów i znawców kosmetyki oraz bardzo bogatym człowiekiem. Jednak narastający w Rosji antysemityzm skłania go do ucieczki. Charakteryzuje się na śmiertelnie chorego i z trudem zdobywa pozwolenie rosyjskich władz na wyjazd z rodziną do austro-węgierskiego uzdrowiska w Karlsbadzie (Karlove Vary). W 1904 r. wyjeżdża na Światową Wystawę do St. Louis i zostaje w USA jako Max Factor, tak bowiem urzędnik zapisał jego trudne nazwisko. Trzy lata później otwiera sklep z kosmetykami i perukami w Los Angeles. W roku 1909 zaczyna wytwarzać serię własnych kosmetyków i środków do makijażu. Zdobywa popularność jako uliczny charakteryzator aktorów Hollywoodu. Wcześniej aktorzy charakteryzowali się sami, używając na przykład mieszaniny mąki i wazeliny oraz peruk (czasem wykonanych nawet ze słomy). W 1914 r. Factor opracowuje łatwo zmywalny makijaż dla aktorów, który odnosi ogromny sukces. Jest zresztą twórcą angielskiego pojęcia make-up, oznaczającego makijaż. Od roku 1927 jego firma Max Factor zyskuje popularność w całych Stanach Zjednoczonych, a potem na świecie. Opinię najlepszego producenta środków do makijażu straci dopiero pod koniec XX wieku.

• XIX/XX w. - Japońscy politycy, biznesmeni i intelektualiści przejmują euro-amerykańską modę jako znak nowoczesności.

• XIX/XX w. - Wśród Pasztunów w Afganistanie upowszechnia się pakol (pakul), wypierając turban. Jest to noszony przez mężczyzn miękki, okrągły beret najczęściej z wełny. Płaski środek otacza wałek utworzony z podwiniętego brzegu. Afgańskie pakole mają zwykle kolor czarny, szary lub brązowy. Wraz z brodą i wąsami stanowią znak rozpoznawczy Pasztunów. Z drugiej jednak strony ten typ beretu noszą także Tadżycy na północy oraz mieszkańcy Nuristanu (dawny Kafiristan).

Istnieją dwa typy pakoli: z brzegiem podwiniętym i obszytym lub tylko podwiniętym. Pierwszy jest typowy dla stoków Hindukuszu w rejonie Chitral, a drugi częściej występuje na południowo-zachodnich stokach Karakorum z centrum w Gilgit.

• XIX/XX w. - W Europie biżuteria, zwłaszcza naszyjniki, z czerwonego korala staje się ulubionym kamieniem kobiet z niższych klas społecznych, przede wszystkim na wsi. Wcześniej największą popularnością wyroby z korala cieszyły się w Indiach.

• XX w. - Paryż jest jednym z największych ośrodków produkcji eleganckiej biżuterii. Przy placu Vendome działają najlepsi projektanci biżuterii, która słynie zarówno z urody, jak też z niebywale wysokich cen.

Obok tradycyjnego złota, srebra a nawet platyny pojawia się też nowy materiał znany pod nazwą białego złota. Jest to srebrzysty stop mający szlachetny blask złota i typową dla złota odporność na czynniki chemiczne. Powstanie kilka odmian białego złota, w najprostszym przypadku zawiera ono 50% złota i 50% niklu. Inny rodzaj stopu to 50% złota oraz nikiel i cynk. Najbardziej złożony stop składa się głównie ze złota oraz domieszek miedzi, niklu i palladu, a powierzchnię biżuterii pokrywa się warstwą rodu, który nadaje przedmiotowi świetlisty, srebrny blask.

• Pierwsza połowa XX w. - Szybki rozwój sztuki i ciągłe zmiany w życiu społecznym Europy i Ameryki Północnej powodują coraz bardziej liberalne podejście do mody. Pojawiają się nowe trendy, wielcy projektanci i coraz oryginalniejsze pomysły strojów oraz biżuterii, szczególnie dla sfer artystycznych. Z drugiej strony rośnie znaczenie masowo produkowanej, taniej tkaniny, odzieży i obuwia dla ludności. Tradycyjne krawiectwo i szewstwo stopniowo tracą dawne znaczenie, stając się raczej dziedziną sztuki i zaopatrując przede wszystkim najbogatsze środowiska, które stać na drogie, indywidualne szycie. Domy mody zaczynają zatrudniać modelki i modeli, czyli ludzi prezentujących stroje. Bywają organizowane konkursy piękności, gdzie są lansowane określone standardy urody.

Eleganckie kobiety często noszą kilkucentymetrowe obcasy, aby wydać się wyższymi.

Elektryczność rewolucjonizuje kosmetykę i całą sferę życia związaną z modą. W ciągu XX w. upowszechniają się między innymi elektryczna suszarka do włosów (wynalazł ją Polak M. Doliwo-Dobrowolski w 1899 r. dla niemieckiej firmy AEG), lokówka do zakręcania włosów na gorąco (1911), żelazko do prasowania ubrań i elektryczna maszynka do golenia (Amerykanin J. Schick dla firmy Remington w 1923 r.). Niezależnie od tego rozpowszechnia się bardzo cienkie, stalowe ostrze, czyli żyletka (od 1895 r.) wynaleziona przez Amerykanina K. C. Gilette (1855-1932) do golenia zarostu twarzy.

• Pierwsza połowa XX w. - Stałym elementem życia w europejskim i amerykańskim mieście staje się chodzenie do fryzjera, żeby strzyc włosy. Od 1906 r. znana jest ondulacja włosów, czyli utrwalenie kształtu fryzury za pomocą środków chemicznych. Do połowy stulecia w Europie chodzi się też do łaźni otwartych dla szerokiej publiczności po uiszczeniu odpowiedniej opłaty. Ten obyczaj utrzyma się do czasu upowszechnienia łazienek (pokoi kąpielowych) budowanych w prywatnych mieszkaniach. W kręgach wykształconych rozpowszechnia się nowy, higieniczny tryb życia propagujący aktywność, sport i szczupłą sylwetkę, co znajduje odbicie w modzie. Dawne stroje są uznawane za niewygodne i niezdrowe. Reformatorzy propagują luźne ubiory. Europejskie a potem też inne kobiety z zachodniego kręgu kulturowego zaczynają nosić spodnie. Stopniowo zanikają wielkie i ciężkie suknie. Sztywne gorsety obejmujące ciało kobiety od bioder po piersi przekształcają się w biustonosz podtrzymujący tylko piersi. W męskiej modzie zanika surdut, a frak staje się strojem oficjalnym używanym na przykład w dyplomacji, operze, filharmonii i teatrze. Upowszechnia się za to garnitur złożony z marynarki, kamizelki pod marynarką, koszuli i spodni.

• Pierwsza połowa XX - XXI w. - Niezamierzonym efektem ubocznym higieny w krajach bogatych jest gwałtowny wzrost liczby ludzi cierpiących na alergie, ponieważ codzienne, czasem kilkukrotne mycie ciała usuwa ze skóry naturalną kwaśną warstwę ochronną. Składa się ona głównie z kwasu mlekowego, która zabija część bakterii i z łoju (lipidy) zatykającego pory skóry, co blokuje drogę bakteriom. Alergie są też wynikiem nadmiernej higieny w innych dziedzinach: staranne unikanie brudu, usuwanie kurzu, sterylnie czyste jedzenie, izolowanie dzieci od naturalnych źródeł brudu jak kałuże, błoto, zabawa na ziemi… Organizm zostaje pozbawiony możliwości reagowania na grożące mu zanieczyszczenia i infekcje. Poza tym system immunologiczny ulega degeneracji z bezczynności i może przesadnie reagować na minimalne zanieczyszczenia, sam stając się zagrożeniem dla organizmu. Dochodzi do nadmiernej aktywności histoaminy oraz reakcji autoimmunologicznych, kiedy przeciwciała normalnie atakujące obce czynniki szkodliwe dla organizmu zaczynają atakować sam organizm.

• 1902 r. - Polska Żydówka Helena Rubinstein (1870-1966 r., kuzynka Artura Rubinsteina) zakłada w Melbourne (Australia) pierwszy w świecie instytut piękna, gdzie dbałość o urodę opiera się o osiągnięcia dermatologii, fizjologii i chemii. Produkuje leczniczy i upiększający krem Valaze według receptury braci Lykusky z Polski. W oparciu o produkty Valaze uruchamia sieć gabinetów kosmetycznych w Australii, Londynie, USA i innych krajach. Rubinstein wyróżnia trzy typy skóry - normalną, mieszaną i suchą, aby dopasować do nich odpowiednie kosmetyki.

• 1903 r. - Nowojorski sklep Ehrich Brothers organizuje pierwszy w USA pokaz mody. Do 1910 r. wiele sklepów z odzieżą powtarza ten pomysł, ale amerykańska moda nie wzbudza zainteresowania poza Ameryką Północną.

• Od 1903 r. - Warsztaty Wiedeńskie (zakłady rzemiosła artystycznego) propagują nową modę nawiązującą do modernizmu (po 1911 r. szczególnie znane są projekty Eduarda Josefa Wimmer-Wisgrilla). W Paryżu działa salon Paula Poiret (1879-1944): odrzuca gorset i ozdobne suknie, zastępując je luźnymi strojami podtrzymywanymi tylko przez stanik i pasek. Wprowadza też fantastyczne damskie kapelusze i orientalne turbany. Jednak najwybitniejszym twórcą mody w nurcie orientalnym, nawiązującym do starożytnej Grecji, Arabii, Indii i Chin jest Hiszpan Mariano Fortuny (1871-1949), pracujący w Wenecji.

• 1906 - 1907 r. - Francuski chemik i farmaceuta Eugene Schueller (1881-1957) tworzy w Paryżu swoją pierwszą farbę do włosów nazwaną l’Aureale, a od roku 1909 prowadzi jedną z najsławniejszych kosmetycznych firm świata l’Oreal. W 1936 r. tworzy olejek do opalania pod nazwą Ambre Solaire. Ciemną plamą na jej wizerunku jest niestety współpraca Schuellera z nazistami podczas II wojny światowej.

• 8 VII 1909 r. - Rzymski papież potępia europejską modę jako „niemoralną”. Chodzi o rzekomo zbyt swobodne stroje kobiet. Mężczyźni z wyższych sfer noszą w tym czasie garnitury złożone ze spodni, marynarki, kamizelki pod marynarką i koszuli. Normą są też rękawiczki, kapelusz (często wysoki), laska i muszka, czyli wiązana pod brodą ozdoba imitująca kokardę.

• 1910 r. - Amerykanin A. J. Fisher patentuje pierwszą pralkę elektryczną nadającą się do użytku domowego. W ciągu XX w. elektryczne pralki uwolnią kobiety od ciężkiej pracy, jaką zawsze było pranie. Z drugiej zaś strony pozwolą upowszechnić czystość odzieży w stopniu nigdy dotąd nieznanym. W drugiej połowie stulecia w Europie, Ameryce, Japonii, Australii i innych krajach rozwiniętych oraz w dużych miastach Rosji, Azji, Ameryki Południowej i Afryki pralka będzie standardowym wyposażeniem mieszkania.

• 1910 r. - Antoine (pochodzący z Polski z Sieradza Antoni Cierplikowski, 1884-1976) w Paryżu przy rue Cambon 5 zakłada słynny zakład fryzjerski, który okaże się zaczątkiem wielkiej sieci kilkuset zakładów w Europie i USA. Wprowadza farby i lakiery do włosów, elektryczne suszarki i niekonwencjonalne fryzury. Czesze królowe i aktorki. Słynie jako ekscentryk, miłośnik kobiet, kolekcjoner dzieł sztuki i milioner wspierający artystów. To on wymyśla krótkowłosą „chłopczycę” lansowaną potem przez Coco Chanel.

• 1910 r. - Francuzka Coco Chanel zakłada studio mody, gdzie projektuje małe kapelusze. Z czasem staje się jedną z dyktatorek mody. Lansuje nowoczesne stroje, w tym słynną „małą czarną”, czyli skromną czarną sukienkę podkreślającą samodzielność, energię i wdzięk nowoczesnej kobiety. Coco zdecydowanie zwalcza tradycyjne, sztywne stroje które uniemożliwiały kobiecie aktywność, krępowały ruchy i stanowiły widoczny znak jej zniewolenia.

Studio Coco Chanel projektuje też biżuterię i perfumy. W roku 1921 Ernest Beaux opracowuje Chanel nr 5, jedną z pierwszych perfum opartych na syntetycznych aldehydach alifatycznych. Coco twierdzi, że nowoczesna kobieta nie powinna pachnieć zwyczajnymi kwiatami spotykanymi w naturze lub ogrodach - to zbyt banalne. Powinna raczej wyróżniać się zapachem niepowtarzalnym i dopasowanym do niej samej a nie zależnym od roślin. Według popularnej opowieści Beaux przedstawił Chanel kilka syntetycznych zapachów, a ona wybrała piąty i stąd nazwa perfumy. Z drugiej strony 5 to liczba pięciu tradycyjnych żywiołów, pentagramu i dążenia człowieka do swobody.

• 1911 r. - W Altonie koło Hamburga rusza produkcja pierwszego trwałego kremu Nivea (po łacinie Śnieżnobiały) według receptury polskiego Żyda Oskara Troplowitza (1863-1918) i Niemca C. G. Unny. Użyli euceryny (z mieszków włosowych owiec), aby krem nie ulegał rozwarstwieniu. W XX w. Nivea staje się najpowszechniej używanym kremem kosmetycznym.

Troplowitz wynajduje też pastę z mielonej kredy, środków zapachowych i dezynfekujących, aby za pomocą szczoteczki i pasty (w XX w. stały element higieny) usuwać z zębów bakterie przede wszystkim paciorkowca Streptococcus mutans powodujące próchnicę to znaczy rozkładające zęby.

Brytyjczycy w 1891 r. wprowadzili do kosmetyki tubkę z miękkiego metalu wzorowaną na tego rodzaju pojemnikach do farb stosowanycvh przez malarzy od połowy XIX w. Tubki ułatwiają przechowywanie pasty do zębów oraz innych półpłynnych środków higienicznych, zastępując mniej wygodne pojemniki ze szkła i ceramiki.

• 1911 r. - Krawiec-wynalazca Franz Reichelt ginie w wyniku skoku z Wieży Eiffla, kiedy na oczach wielu mieszkańców Paryża testuje zaprojektowany przez siebie płaszcz-spadochron. Nie wiadomo, czy należy uznać go za ofiarę nowych trendów w modzie czy raczej postępu techniki.

• 1912 r. - Pojawia się zamek błyskawiczny, który zapina (łączy) dwie części stroju dzięki serii drobnych zachodzących na siebie ząbków, które zastępują mniej szczelne guziki. Zamek stanie się popularny w drugiej połowie XX w.

• 1913 r. - Nowojorski chemik Thomas Lyle Williams opracowuje dla swojej siostry Mabel tusz do rzęs złożony z wazeliny i sproszkowanego węgla. Rezultat tak zachwyca inne kobiety, że w 1915 r. Williams zakłada firmę nazwaną Maybelline (zbitka imienia siostry Williamsa i słowa wazelina) i zaczyna przemysłową produkcję tuszu do rzęs. Powstaną potem rozmaite tusze do rzęs, a także sztuczne rzęsy przyklejane do powiek, lecz Mabybelline przez lata pozostanie jedną z czołowych firm kosmetycznych nie tylko w Stanach Zjednoczonych, lecz na całym świecie. W 1996 r. firmę Maybelline zakupi L’Oreal.

Upowszechnia się nowe pojęcie mascara (od hiszpańskiego mascara - maska) oznaczające tusz do rzęs.

• Lata 1914 - 1918, 1939 - 1945 - Udział w wojnie i konieczność pracy na stanowiskach opuszczonych przez mężczyzn, których wysłano na front popularyzują wśród europejskich kobiet spodnie i stroje przylegające do ciała. Strój zbliżony do męskiego staje się elementem emancypacji kobiet i znakiem nowoczesności.

• 1916 r. - Firma Cutex (USA) produkuje pierwszy nietoksyczny lakier do paznokci (intensywnie czerwony dzięki użyciu farby anilinowej).

• 1916 - 1920 r. - Nowozelandczyk Harold Delf Gillies rozwija chirurgię plastyczną twarzy, aby pomóc żołnierzom okaleczonym podczas I wojny światowej. Gillies jest też autorem książek na temat chirurgii plastycznej (pierwsza ukazuje się w 1920 r. pod tytułem Plastic Surgery of the Face).

• 1917 r. - Korsykanin François Spoturno znany jako Coty, zakłada w Paryżu perfumiarską firmę Coty. Po kilku latach wypuszcza na rynek Rose Jacqueminant, pierwsze perfumy, które nie naśladują żadnego naturalnego zapachu. Mimo protestów tradycjonalistów perfumy te cieszą się dużym powodzeniem, a firma zdobywa sławę. Wkrótce powstaje tu następna popularna kompozycja Chypre (Cypr).

• 1917 r. - Na rynku w Niemczech pojawia się najstarszy środek piorący oparty na detergencie nazwany Nekal. Rok później w USA jest sprzedawany pierwszy detergent w proszku Rinso. Detergenty to związki chemiczne czynne powierzchniowo, co oznacza, że zmniejszają napięcie powierzchniowe wody, ułatwiając rozpuszczanie brudu z odzieży. Wkrótce rozmaite detergenty upowszechnią się na całym świecie, odbierając klientów tradycyjnym pralniom.

• 1919 r. - Francuski Bask Jean Patou (1887-1936) zakłada swoje pierwsze studio projektujące modę. Przez następnych dwadzieścia lat będzie on jednym z najważniejszych projektantów świata.

W kosmetyce Patou zasłynął jako wynalazca olejku do opalania (mieszanina oleju i substancji zapachowych), który nakładany na skórę zapobiega oparzeniom, zapewniając przy tym równomierne pociemnienie skóry.

• Lata 1920. - W Europie, Ameryce i Australii kobiece suknie i spódnice sięgają kolan. Są wygodniejsze i często naśladują męskie spodnie (emancypacja). Suknie są względnie proste i umiarkowanie opinają ciało, nie eksponując ani bioder, ani biustu, który zgodnie z nową modą nie powinien być za duży. Rozpowszechniają się małe damskie kapelusze ściśle przylegające do głowy. Eleganckie kobiety obowiązuje krótka fryzura upowszechniona przez Antoine’a, najlepiej ufarbowana na czarno, oraz blada, upudrowana trójkątna twarz z małymi, jaskrawo czerwonymi ustami. W tym czasie pojawia się wysuwana z małego etui szminka do malowania ust. Brwi są zwykle depilowane, a czarnym ołówkiem maluje się cienkie linie powyżej naturalnego ułożenia brwi. Rzęsy są pogrubiane i przedłużane poprzez nakładanie czarnego wosku. Ten typ makijażu upowszechnia między innymi znana aktorka Louise Brooks. Połysk włosów uzyskuje się na przykład poprzez nakładanie białka jajek, jak to robi słynna francuska tancerka Josephine Baker. Powstają ekstrawaganckie futurystyczne kostiumy (na przykład Włoch Giacomo Balla).

G. Adrian (1903-1959) staje się amerykańskim dyktatorem mody dzięki pracy dla gwiazd filmowych w Hollywood. Charakterystycznym elementem jego strojów są wypchane poduszkami ramiona u kobiet (szerokie barki to znak wyzwolenia, samodzielności i siły). Wysokie obcasy stają się częstym elementem kobiecego stroju.

Mężczyźni zaś noszą płaskie kapelusze słomkowe lub filcowe, szerokie spodnie i krawaty zamiast muszek pod brodą oraz laski. Wysoki, sztywny cylinder ustępuje miękkim kapeluszom, choć przez pewien czas utrzymuje się jeszcze w oficjalnym stroju dyplomatów.

• Lata 1920. - Czech František Burian zakłada w Brnie klinikę chirurgii plastycznej zajmującą się operacyjnym poprawianiem wyglądu. Z jego szkoły wywodzą się wszyscy najlepsi specjaliści w tej dziedzinie w XX w.

• 1924 r. - Amerykańska korporacja Kimberly-Clark zaczyna produkcję jednorazowych papierowych chusteczek higienicznych kleenex przeznaczonych do wycierania twarzy i dłoni lub czyszczenia nosa.

Odtąd papierowe chusteczki produkowane przez różne firmy zastępują stosowane dotychczas chusteczki z tkaniny, które po zabrudzeniu były prane i używane ponownie. Chusteczki jednorazowe w większym stopniu zabezpieczają przed chorobotwórczymi drobnoustrojami, ponieważ są wyrzucane, więc nie dochodzi do wtórnego zakażenia.

• 1928 r. - J. Patou tworzy dwie nowe, sztuczne kompozycje zapachowe znane potem na całym świecie: Amour amour oraz Moment supreme. Natomiast firma Bourjois wypuszcza perfumy Soir de Paris.

• Lata 1930. - Na Zachodzie normą stają się męskie kapelusze z filcu, a wąsy wychodzą z mody. Obowiązują krótkie włosy. Mężczyźni noszą luźne spodnie z szerokimi nogawkami i marynarki.

Eleganckie kobiety zaś preferują suknie obcisłe w talii, z dekoltem i dużym, uniesionym do góry biustem (w 1935 r. pojawiają się biustonosze usztywniane drutem). Strój ma też zaznaczać linię bioder. Smukłość sylwetki podkreślają wysokie obcasy, które mogą przybierać formę bardzo wąskich i wysokich kołków zwanych szpilkami. Noszenie takiego obuwia nie jest oczywiście łatwe i wymaga wprawy, a poza tym lekarze alarmują, że źle wpływa na nogi oraz kręgosłup. Mimo to szpilki będą popularne aż do końca XX w.

Makijaż mocno akcentuje duże, czerwone usta, duże oczy z pogrubionymi i wydłużonymi rzęsami oraz różowość skóry (puder). Wychodzą z mody blada cera i ciemne cienie wokół oczu. Włosy mogą być długie lub krótkie, najlepiej czarne. Upowszechnia się malowanie długich paznokci na jaskrawe, często czerwone kolory.

• Lata 1930. - Tradycyjny strój ao dai staje się istotnym elementem budującym narodową tożsamość Wietnamczyków w opozycji do mody europejskiej popularyzowanej przez francuskie władze kolonialne. Zmienia się suknia, ponieważ zamiast czterech rozcięć pozostają tylko dwa boczne. Mężczyźni stopniowo porzucają ao dai na rzecz luźnych spodni i kaftana, lecz wietnamskie kobiety podkreślają jego walory estetyczne. Obcisła górna część sukni uwydatnia kobiece kształty, a luźna dolna część nadaje całości lekkość. Wietnamskie powiedzenie głosi, że ao dai wszystko zakrywa, ale niczego nie ukrywa. Dziewczęta preferują kolory raczej pastelowe, stonowane lub białe, a dojrzałe kobiety wolą kolory mocne i zdecydowane. One też częściej stosują grubsze tkaniny i dodają hafty lub elementy złote.

Wraz z narastaniem nastrojów narodowych w XX w. wraca też moda na ad yem, który czasem zastępuje europejski biustonosz.

• Od lat 1930. - Rozwija się specjalistyczne obuwie sportowe (na przykład firmy Adidas) i ruszają naukowe badania nad budową obuwia odpowiedniego dla różnych rodzajów sportu.

• 1934 r. - W Treviso koło Wenecji Mussolini wypowiada się przeciw modzie francuskiej. Twierdzi, że moda włoska powinna być od niej lepsza. Na realizację tych marzeń przyjdzie jednak poczekać aż do lat 1950, czego dyktator już nie zobaczy.

• 1935 r. - Francuz Christian Dior (1905-1957) zaczyna karierę jako projektant mody i twórca perfum: Miss Dior (1947), Diorama (1949), Diorissima (1956) i Diorella (1963). Za jego sprawą Francuzi stają się bezdyskusyjnymi dyktatorami w perfumiarstwie.

• Od połowy lat 1930. - W kręgu kultury euro-amerykańskiej sport, kąpiele w morzu i zabawy na plaży tworzą modę na szczupłą, wysportowaną sylwetkę i opaloną, ciemną skórę. Stąd popularność olejków do opalania. Wkrótce powstaną też lampy kwarcowe do naświetlania, aby otrzymać brązowy odcień bez chodzenia na plażę. Jednak przesada w opalaniu (w istocie jest to niszczenie skóry) doprowadza do wzrostu zachorowań na nowotwory skóry, zwłaszcza na groźnego czerniaka, czyli raka nabłonka.

Dlatego pojawiają się kremy z filtrem przeciwsłonecznym ograniczającym wpływ światła na skórę. Pierwszy opracowuje australijski chemik Milton Blake w latach 1930. W roku 1936 zaś Eugene Schueller, założyciel firmy L’Oreal, wprowadza swoją wersję kremu z filtrem przeciwsłonecznym, lecz jego skuteczność jest niewielka. Pierwszy skuteczny bloker słońca stworzy Austriak Franz Greiter (1919-1985), zapalony alpinista, który często cierpi z powodu skóry spalonej przez słońce. Jako chemik opracowuje swoją wersję blokera i wprowadza na rynek w roku 1938 pod nazwą Glacier Cream. Następny jest lekarz z Florydy Benjamin Green, który w latach 1940. opracowuje sunblock (bloker słońca) nazwany Red Vet Pet. Jest to czerwony żel na bazie pochodnych ropy naftowej przeznaczony dla amerykańskich żołnierzy walczących na Pacyfiku. Po II wojnie światowej ulepszony krem Greena z dodatkiem jaśminowego zapachu wchodzi do masowej produkcji jako sunscreen (osłona przeciwsłoneczna) Coppertone.

F. Greiter w roku 1962 wprowadza skalę skuteczności ekranowania światła słonecznego, która jest wyrażona liczbowo. Liczba umieszczona na opakowaniu kremu oznacza, ile razy dany krem wydłuża czas zaczerwienienia skóry w porównaniu do czasu zaczerwienienia bez użycia filtra.

Pierwsze kremy ochronne zawierają przede wszystkim substancje mineralne, a składnikiem czynnym są na ogół dwutlenek tytanu TiO₂ i tlenek cynku ZnO, które tworzą na skórze warstwę ochronną, nie wnikają do skóry i u większości ludzi nie wywołują alergii. Z czasem pojawiają się substancje chemiczne, które są zwykle skuteczniejsze, lecz częściej mogą wywołać reakcje alergiczne. Co więcej, na początku XXI w. okaże się, że kremy ochronne zanieczyszczają wodę i plaże, stając się jeszcze jednym czynnikiem niszczącym środowisko naturalne.

• 1935 - 1937 r. - Amerykanin Wallace Hume Carothers i jego zespół tworzą pierwsze syntetyczne włókno (nylon). Niemiec Schlack zaś wynajduje inne włókno nazwane perlon, które jednak przez następnych 20 lat nie wejdzie do powszechnego użytku. Za to nylon niemal natychmiast będzie wykorzystywany do produkcji cienkich, ale mocnych pończoch i tkanin (od 1939 r.).

• 1943 r. - W Nowym Jorku odbywa się pierwszy Fashion Week, czyli Tydzień Mody. Celem organizatorów pokazu jest odciągnięcie uwagi od mody z Paryża okupowanego przez Niemców. Dziennikarka i znawczyni mody Eleanor Lambert organizuje Press Week, aby spopularyzować prace amerykańskich projektantów dotychczas ignorowane przez prasę. Pod wpływem Press Week magazyn Vogue wypełniony wcześniej modą francuską zaczyna pokazywać również stroje z USA.

• Po 1945 r. - Paradoksalnie do rozwoju perfumiarstwa przyczyniają się eksperymenty z „bronią zapachową” prowadzone w czasie wojny przez brytyjskich specjalistów od sabotażu pracujących dla SOE.

• 1947 r. - Christian Dior prezentuje w Nowym Jorku swoją kolekcję strojów na sezon wiosenno-letni podzieloną na dwie linie, które nazwał Carolle i Huit. Dior podkreśla kształt kobiecego ciała i eksponuje bogactwo w przeciwieństwie do skromności czasu wojny. Carmel Snow (właściwie Carmel White, 1887-1961), naczelna redaktorka amerykańskiej edycji czasopisma Harper’s Bazaar przyjmuje kolekcję z ogromną sympatią. Jej entuzjastyczny okrzyk „It’s such a new look” daje nazwę nowemu nurtowi w modzie zwanemu odtąd new look (nowy wygląd), który będzie dominował przez ponad dziesięć lat.

• Od 1949 r. - Coraz większą popularnością cieszą się soczewki kontaktowe nakładane na oko. Dzięki temu można uniknąć noszenia okularów, co czasem bywa uważane za szpecące.

• Ok. 1950 r. - Francuska lekarka Suzanne Noël (1878-1954) rozwija chirurgię kosmetyczną: usuwanie zmian na skórze, lifting (usuwanie części skóry, żeby zlikwidować zmarszczki), operacyjne poprawianie kształtu nosa i całej twarzy, przeszczepianie włosów. Pojawiają się sztuczne implanty, zwłaszcza biustu jako podskórne zastrzyki z rozmaitych substancji (na przykład parafiny) oraz wstawki z silikonu (USA, 1961) lub żelu wypełnionego solanką (Francja, 1964). Początkowo implanty okazują się nietrwałe, czasem szkodliwe, a nawet dochodzi do amputacji piersi, kiedy wstrzyknięta substancja nadmiernie stwardniała lub rozlała się pod skórą. Z czasem jednak technologia zostaje udoskonalona i trwałe silikonowe wstawki zyskują dużą popularność.

• 1950 r. - Francuz Pierre Cardin (ur. 1922) zakłada słynną firmę projektującą i reklamującą stroje, meble oraz wnętrza. Z czasem zajmie się też perfumiarstwem.

• Od 1950 r. - Rusza produkcja perlonu w fabryce w Odebruch koło Aachen. Kobiety zachodniej Europy mogą zrezygnować z nylonowych pończoch, które często zsuwają się w dół i fałdują, a w zamian zakładają doskonale przylegające do nogi pończochy perlonowe. Coraz to nowe włókna sztuczne są odtąd stale obecne w krawiectwie. Dzięki mieszaniu wełny, bawełny, lnu czy innych naturalnych materiałów ze sztucznymi nowe tkaniny nie deformują się, nie gniotą i mogą być mocniejsze. Sztuczne tkaniny produkowane w drugiej połowie XX w. często mają cenne własności. Niektóre są nieprzepuszczalne dla wiatru i wody, inne nie nasiąkają wodą, prawie nie przewodzą ciepła przy minimalnej wadze lub tylko w jedną stronę przepuszczają wilgoć, pozwalając oddychać skórze i usuwać pot. Cienkie (poniżej milimetra), nieprzepuszczalne folie chronią przed deszczem. Tworzywa sztuczne służą również do produkcji guzików, grzebieni, szczotek, szczoteczek do zębów, wachlarzy i spinek, jak również gąbek do mycia zamiast drogich gąbek naturalnych.

• Od połowy XX w. - Afrykańskie elity ulegają wzorcom mody euro-amerykańskiej, często łącząc je z własnymi tradycjami. Jest to wyraz uniformizacji kanonów urody i mody.

• Druga połowa XX w. - Królowa Sirikit, żona Ramy IX, nakazuje opracowanie oficjalnego narodowego stroju Tajlandii, który mógłby być używany w trakcie międzynarodowych spotkań lub ceremonii państwowych. Tak powstaje chut Thai, czyli strój tajski. Dla kobiet jest to chakkri - obcisła, długa do ziemi spódnica sinh z dwoma pionowymi zakładkami (fałdami) z przodu oraz sabai okrywający górną część ciała z odsłoniętym jednym ramieniem. Na szczególne uroczystości jest przewidziana suknia siwalai (zniekształcone angielskie słowo civilized – cywilizowany), czyli spódnica sinh zszyta z bluzką. Bluzka bez kołnierza nie ma dekoltu i jest zapinana z przodu na guziki, a luźne rękawy sięgają do łokci. Całość jest uzupełniona sabai okrywającym jedno ramię. Ten podstawowy model podlega oczywiście wielu modyfikacjom zależnie od rodzaju tkaniny, haftów, kształtów bluzki i sabai. Na przykład dusit używany podczas oficjalnych uroczystości międzynarodowych nawiązuje do strojów zachodnich: jedwabna suknia siwalai bez rękawów ma półkolisty dekolt.

Dla mężczyzn tajscy krawcy opracowują w zasadzie tylko jeden model stroju narodowego nazwany suea phraratchathan. Jest zapinana z przodu koszula lub kaftan ze stojącym kołnierzem i rękawami dowolnej długości noszona do spodni typu zachodniego. Całość może być mniej lub bardziej zdobiona. W mniej formalnych okolicznościach mogą być użyte luźne bufiaste spodnie zawiązane pod kolanami, szeroki ozdobny pas z węzłem z przodu oraz kaftan zdobiony haftem.

Kobiety z ludu zaś nadal noszą tradycyjne spódnice sinh oraz sabai, a mężczyźni luźne spodnie i bluzy, które coraz częściej są uzupełniane lub zastępowane elementami mody zachodniej. Dotyczy to zwłaszcza produkowanego masowo taniego obuwia.

• Druga połowa XX w. - Idea pokazów Fashion Week rozprzestrzenia się na całym świecie. Najbardziej prestiżowe pokazy mody odbywają się co pół roku w Nowym Jorku, Paryżu, Mediolanie i Londynie. Inne znane tygodnie mody organizują między innymi Kopenhaga, Berlin, Madryt, Buenos Aires, São Paulo, Los Angeles, Toronto, Bangalore, Lahore, Dżakarta, Dubai, Sydney i Melbourne.

• Druga połowa XX w. - Rewolucja obyczajowa w świecie zachodnim w znacznym stopniu niweluje społeczną dominację mężczyzny, co wyraża się również w modzie. Mężczyźni często noszą długie włosy, a kobiety coraz chętniej zakładają męskie spodnie. Wiele kobiet stara się mieć figurę chłopca, a strój jednakowy dla obu płci powoduje, że czasem trudno je rozróżnić.

Niektórzy przypominają rzekome proroctwo Nostradamusa o końcu świata, który miał nastąpić, kiedy zanikną różnice w wyglądzie mężczyzn i kobiet.

• Druga połowa XX w. - Rynek w bogatych krajach jest pełen kosmetyków: perfum, dezodorantów, szamponów do mycia włosów, płynów do kąpieli i mydeł oraz kremów pielęgnujących skórę. Z drugiej strony kosmetyki dość często zawierają substancje chemiczne nawet bardzo szkodliwe dla zdrowia, na przykład pochodne benzenu, co zwiększa zainteresowanie środkami pochodzenia naturalnego.

• Od drugiej połowy XX w. - W krajach rozwiniętych Zachodu upowszechnia się pralka automatyczna, w której można zaprogramować parametry prania. Dzięki pralce i detergentom odzież jest utrzymywana w czystości przy minimalnym wysiłku. W ten sposób jedna z niegdyś najcięższych prac przestaje być udręką kobiet.

• 28 IV - 20 V 1951 r. - W Lille, francuskim mieście na granicy z Belgią, odbywa się pierwsza po II wojnie światowej wystawa tekstylna. Producenci i wynalazcy z 24 krajów prezentują tkaniny zarówno tradycyjne, na przykład z bawełny, lnu, wełny i jedwabiu, jak również nowe, jak nylon, sztuczny jedwab czy fibran (utleniony polietylen). Wystawę zwiedza ok. 1,5 miliona ludzi.

• 1951 r. - Pierwszy pokaz mody we Florencji zaczyna pasmo sukcesów włoskich projektantów. Dotyczy to zwłaszcza takich sław jak Maria Antonelli (1903-1969), Nina Ricci (1883-1970) czy specjalista od strojów wieczorowych Gianni Versace (1946-1997 r., zabity w Miami przez seryjnego mordercę, psychopatycznego fana projektanta). Synowie Guccio Guciego (1904-1979) przekształcają jego florencką firmę w wielki dom mody znany przede wszystkim z ubiorów sportowych.

• Od 1951 r. - Upowszechnia się zapinanie ubrań i butów na rzep wynaleziony przez Szwajcara George’a de Mestrala (1907-1990). Rzep nazwany przez wynalazcę velcro ma powierzchnię pokrytą elastycznymi haczykami, które łatwo wczepiają się w inną, szorstką powierzchnię z małymi pętlami. Aby rzep rozpiąć, wystarczy mocno pociągnąć, odrywając haczyki od pętelek.

• Od 1954 - Brytyjka Laura Ashley (1926-1985) lansuje lekkie, powiewne i szerokie sukienki w romantycznym stylu. Projektuje też elementy wnętrza mieszkań.

• 1955 r. - Luciano Benetton (ur. 1935) z Treviso ze swoją siostrą Giulianą i bratem Gilbertem zaczynają produkcję swetrów z wełnianej dzianiny: są to zapinane lub wkładane przez głowę miękkie, ciepłe kaftany. Po dziesięciu latach Benetton jest jednym z najlepszych projektantów mody.

• 1958 r. - Francuz Yves Saint Laurent (1936-2008) zaczyna karierę wielkiego projektanta mody.

• 1958 r. - W Paryżu modelka M. Bernardi prezentuje sensacyjny strój kąpielowy bikini (nazwa upamiętnia próbną eksplozję nuklearną dokonaną na atolu Bikini) według projektu Louisa Réarda z 1946 r. Autor projektu nie mógł początkowo znaleźć kobiety, która zgodziłaby się wystąpić w tak skromnym stroju.

W istocie pomysł nie jest nowy, bo już Rzymianki znały bikini. Strój składa się z maleńkich majtek zasłaniających wyłącznie genitalia i część pośladków oraz dwóch małych trójkątów jako biustonosza. Taki minimalizm wyraźnie kontrastuje z przyjętym dotychczas w krajach Zachodu jednoczęściowym kostiumem kąpielowym okrywającym całe ciało kobiety od biustu po pośladki. Bikini stanie się powszechnym strojem plażowym od połowy lat 1960., chociaż potępianym zarówno przez konserwatystów powołujących się na zasady religijne i moralne jak też przez niegdyś rewolucyjną Coco Chanel. Kontrowersje wokół bikini pokazuje zabawna anegdota. Piękna francuska aktorka Brigitte Bardot pojawiła się na plaży w stroju bikini. Urzędnik pilnujący porządku poinformował ją, że obowiązuje strój jednoczęściowy. Niespeszona Brigitte odparła, że nie ma problemu, niech tylko urzędnik powie, czy powinna zdjąć górną czy dolną część swojego stroju.

• Od 1958 r. - Wynaleziony przez J. Shiversa spandex jest łączony z innymi włóknami i używany do produkcji bardzo cienkiej odzieży, niezwykle elastycznej i ściśle przylegającej do ciała, co znowu wywołuje protesty religijnych konserwatystów postrzegających takie stroje jako niemoralne.

• Od 1962 r. - Baskijski projektant Paco Rabanne (ur. 1934) tworzy plastikową biżuterię, a od 1963 r. również stroje własnego pomysłu.

• 1964 r. - Japończyk Kenzo Takada (ur. 1939) zakłada firmę perfumiarską Kenzo, która wkrótce stanie się jedną z najważniejszych na świecie.

• 1965 r. - Szesnastoletnia Brytyjka Lesley Lawson zwana Twiggy (po angielsku gałązka) zaczyna karierę modelki. Lansuje nowy kanon kobiecej urody: bardzo szczupła, chłopięca sylwetka, drobny biust, delikatne rysy twarzy, duże oczy oraz krótkie włosy. Zaczyna się moda na bardzo szczupłe modelki, co z czasem przyniesie modelki-anorektyczki.

• 1965 r. - Australijska modelka Jean Shrimpton popularyzuje bardzo krótkie minispódniczki, które wprowadziła Angielka Mary Quant. Przez następnych kilkanaście lat spódniczki sięgające wysoko ponad kolano będą bardzo modne wśród młodzieży w Europie i Ameryce Północnej. Staną się symbolem rewolucji społecznej i kulturowej, elementem walki o prawa kobiet i znakiem wolności od dotychczasowych ograniczeń.

• 1970 - 1974 r. - Włoski projektant Giorgio Armani (ur. 1934) wraz ze swoim partnerem Sargio Galeottim (umiera na AIDS w 1985 r.) otwiera salon mody męskiej a potem również damskiej. Styl Armaniego słynie z prostoty.

• Po 1970 r. - Tradycyjne stroje z różnych części świata inspirują twórców mody. Najczęstszym źródłem nowatorskich idei są Indie, Chiny, Japonia i Azja Zachodnia. Rozwija się światowa kariera awangardowych projektantów mody z Japonii: Kenzo Takada, Rei Kawakubo, Issey Miyake (stroje-rzeźby niezbyt nadające się do realnego użytkowania).

• 1977 r. - Amerykańskie małżeństwo Roy i Gaye Raymond zakładają w San Francisco sklep Victoria’s Secret specjalizujący się w damskiej bieliźnie. Raymond opowiada, jak osiem lat wcześniej kupował bieliznę dla żony i odkrył, że te części garderoby są brzydkie i zawstydzająco pozbawione wdzięku. Raymondowie nazwą sklepu nawiązują do królowej Wiktorii, wiktoriańskiego wyrafinowania i sekretów damskiego ciała, a często używane przez firmę elementy anielskich skrzydeł wprowadzone przez Gaye mają mówić o kobiecej naturze. Firma Raymondów szybko zdobywa popularność, a doroczne pokazy eleganckiej, pięknej i seksownej bielizny oraz kostiumów plażowych stają się światowymi wydarzeniami. Chcą na nich występować najpiękniejsze modelki świata, a wśród widzów znajdują się najwięksi znawcy mody oraz najbogatsi nabywcy. Nic zatem dziwnego, że na pokazach pojawiają się piękne, ale skrajnie ekstrawaganckie i niebywale drogie stroje jak na przykład zestaw bikini w całości wykonany z brylantów.

• Ok. 1980 - 2000 r. - Powstaje stylistyka, czyli sztuka dobierania kolorów stroju, makijażu, włosów i oczu.

Amerykanka Carole Jackson wypracowuje klasyfikację czterech typów urody kobiety oraz odpowiedni do nich zestaw kolorów nakładanych na skórę. Wiosna ma jasne włosy i oczy (tęczówka oka jest niebieska, szara lub zielona) oraz różową cerę (skórę twarzy), emanuje światłem. Makijaż ma być delikatny, pastelowe kolory szminki i stroju nie gaszą blasku urody. Kobieta lato ma jasne włosy, szare lub niebieskie oczy oraz bladą cerę. W przeciwieństwie do wiosny bywa bezbarwna i nijaka. W makijażu i stroju powinna unikać barw kontrastowych, a raczej wzmacniać naturalne kolory. Jesień to ciepłe barwy, brązowe lub rude włosy, brązowe, zielone, rzadko niebieskie oczy, cera ciemniejsza od cery lata. Makijaż i strój w barwach przygaszonych i ciepłych. Natomiast chłodna zima jest zdecydowana w kolorach: ciemne lub bardzo ciemne włosy, ciemne oczy, cera jest bardzo jasna albo bardzo ciemna. Najlepiej pasują zimne barwy makijażu i stroju.

• Po 1980 r. - W ciągu dwóch ostatnich dekad XX w. nudyzm staje się popularny na plażach Europy i innych rejonów świata mimo potępienia ze strony konserwatystów, Watykanu, muzułmanów czy żydowskich fundamentalistów.

Zjawisko nie jest jednak nowe. Na przykład greccy sportowcy występowali nago podczas zawodów, a Japończycy czy Skandynawowie kąpali się nago w publicznych łaźniach. Na niektórych plażach Anglii zaś całkowitą nagość praktykowano po roku 1840, mimo potępienia ze strony purytan. W Niemczech nudyzm popularyzował ruch Wandervögel (ok. 1900), a Paul Zimmermann założył plażę nudystów we Freilichtpark koło Hamburga (1903). W 1905 r. w Wielkiej Brytanii powstała pierwsza organizacja nudystów. W roku 1932 Francuzka Christiane Lecocq (1911-2014) założyła federację naturystów, a w 1933 r. nagość została zaakceptowana na niektórych plażach USA.

Pod koniec XX w. w Europie a potem w innych rejonach świata coraz częściej zanika podział na plaże dla nudystów i dla ludzi noszących stroje kąpielowe: można opalać się i kąpać w stroju lub bez. Upowszechnia się plażowy strój określany angielskim słowem topless, co oznacza, że kobieta występuje tylko w majtkach bez stanika. Pojawiają się też stringi (od angielskiego string - sznurek) - minimalistyczne majtki przytrzymywane sznurkiem lub sam sznurek tylko podkreślający odsłonięte genitalia.

• Lata 1980. - Szkła kontaktowe nakładane bezpośrednio na gałkę oczną pozwalają dowolnie zmieniać kolor oczu, dzięki odpowiedniemu zabarwieniu, które ukrywa naturalny kolor tęczówki.

• 1984 r. - Chinka Czeng Ming Ming z Hongkongu podczas kongresu kosmetycznego w Nowym Jorku prezentuje tradycyjny chiński makijaż permanentny, a właściwie tatuaż naśladujący makijaż. Makijaż permanentny wkrótce staje się bardzo popularny.

Równolegle w kulturze euro-amerykańskiej rozwija się body art, czyli sztuka malowania, skaryfikowania, tatuowania (do niedawna znak środowisk przestępczych), a nawet okaleczenia ciała dla celów ozdobnych i zabawowych. Coraz większym powodzeniem cieszy się barwienie henną, która ma nie tylko walory estetyczne, lecz także zdrowotne, ponieważ przyspiesza gojenie ran, łagodzi stany zapalne skóry i hamuje rozwój bakterii.

• 1985 r. - Niemiecki pisarz Patrick Süskind pisze powieść Pachnidło, która pokazuje, jak bardzo perfumiarze w XVII-wiecznej Europie konkurowali ze sobą w poszukiwaniu coraz lepszych zapachów.

W 2006 r. powstanie głośna ekranizacja tej powieści w reżyserii Niemca Toma Tykwera. Młody mężczyzna Jean-Baptiste Grenouville (gra go Ben Whishaw) pracujący dla mistrza perfumiarstwa Giuseppe Baldiniego (gra go Dustin Hoffman) jest obdarzony fenomenalnym węchem i naturalną zdolnością komponowania zapachów. Chcąc stworzyć najwspanialsze pachnidło świata Grenouville posuwa się do morderstwa, aby wyekstrahować zapach dziewczyny.

• 1987 r. - Zjawiskowo piękna Somalijka Waris Dirie trafia na okładkę kalendarza Pirelli. Odkrył ją słynny brytyjski fotograf mody Terence Donovan (1936-1996). W wieku kilkunastu lat Dirie uciekła z domu do Mogadiszu, żeby uniknąć narzuconego jej małżeństwa ze starcem. Potem przez kilka lat pracowała jako służąca u wuja w Londynie. Po latach nauczyła się elegancko ubierać i poruszać. W końcu została sławną modelką, tym samym ostatecznie odcinając się od konserwatywnej rodziny pozostawionej w Somalii. Tam bowiem występowanie na scenie, nagość i samodzielność kobiety są przestępstwem i obrazą religii, a karą za taką zbrodnię jest wyłącznie śmierć. Dirie pisze kilka książek o sobie, pokazując upodlenie kobiet w krajach muzułmańskich, okrucieństwo obrzezania kobiet i trudną drogę, jaką przebyła, żeby się wyzwolić. Ostatecznie uzyskuje obywatelstwo austriackie i osiada w Austrii.

• Lata 1990. - Nacisk projektantów na szczupłość modelek (ze względu na łatwość wykonania i zaprezentowania stroju) często wywołuje choroby. Na anoreksję, czyli psychiczny wstręt do jedzenia i wychudzenie, cierpi wiele modelek oraz kilka milionów kobiet głodzących się, aby wyglądać jak modelki, które żywią się wyłącznie warzywami, kawą i preparatami wyszczuplającymi lub wręcz zażywają środki wywołujące wymioty. Dopiero śmierć głodzących się sióstr Luisel (1984-2006) i Eliany Ramos (1988-2007) z Urugwaju tuż po zakończeniu pokazu oraz wycieńczonej Brazylijki Any Caroliny Reston (1985-2006) zapoczątkowują zmiany. Brazylia (2006), a potem Włochy i Hiszpania, zakazują zatrudniania anorektycznych modelek. Problem dotyczy zresztą nie tylko modelek, lecz także gwiazd kultury masowej oraz zwykłych ludzi dążących do wymarzonej smukłej figury. Na przykład Michael Jackson jest anorektykiem, który głodzi się i zażywa wiele środków farmakologicznych, żeby być szczupłym, a w końcu umiera z powodu ogólnego wycieńczenia i przedawkowania narkotyków (2009).

Prawdziwym szokiem dla opinii publicznej okazuje się akcja przeprowadzona w roku 2007 przez francuską modelkę Isabelle Caro, która pozwala wywiesić w Mediolanie plakaty ze swoimi zdjęciami nago, aby pokazać, jak wyniszczające są nadmierne odchudzanie i anoreksja. Władze miasta każą co prawda zdjąć plakaty jako skandaliczne, ale obrazy wychudzonej modelki trafiają do internetu. Poza tym Caro wydaje książkę o diecie prowadzącej do zabójczej anoreksji. 28-letnia Caro umiera z wycieńczenia w Paryżu pod koniec 2010 r.

• XX/XXI w - Odpady tekstylne, czyli zużyte tkaniny, odzież i obuwie są jednym z najbardziej kłopotliwych i szkodliwych zanieczyszczeń. Szybko zmieniająca się moda i tania, masowa produkcja odzieży w takich krajach jak Chiny, Stany Zjednoczone, Kanada, Unia Europejska czy Australia skłaniają ludzi do wyrzucania ubrań po krótkim używaniu. W skrajnych przypadkach część ubrań trafia na śmietnik wprost ze sklepów lub fabrycznych magazynów, ponieważ nie znalazła nabywców. W rezultacie tysiące ton tkanin, ubrań i butów, w dużej części wytworzonych z materiałów syntetycznych, które trudno się rozkładają, zalega na wysypiskach śmieci. Najbogatsze kraje eksportują swoje tekstylne odpady na ogromne śmietniska ulokowane w odludnych miejscach, na przykład na pustyni Atacama, w odległych rejonach Sahary i Kalahari, w opuszczonych kopalniach... Tak jest dużo taniej i łatwiej niż utylizować i przetwarzać wyrzuconą odzież. To jednak oznacza zagrożenie dla środowiska naturalnego.

Rośnie presja na producentów odzieży, aby ich produkty były biodegradowalne. Dlatego pojawiają się nowatorskie koncepcje jak na przykład skóropodobne materiały wytwarzane przez modyfikowane grzyby. Tego rodzaju produkty mogą zastąpić tkaniny, zwłaszcza syntetyczne.

• XX/XXI w. - Firmy kosmetyczne zaczynają stosować zasady aromaterapii.

Ogromna liczba substancji jest używana w kosmetyce: na przykład ceramidy łączą komórki naskórka (nadają skórze elastyczność), wyciągi z glonów morskich wzmacniają skórę, a kwasy owocowe (winogrona, jabłka, cytrusy) złuszczają stary naskórek. Ceramidy to lipidy normalnie występujące w skórze i zapewniające jej elastyczność oraz odporność. Niestety po ok. 40. roku życia organizm przestaje produkować ceramidy i skóra wiotczeje.

• XX/XXI w. - Kosmetyka plastyczna staje się metodą poprawiania urody, często nawet kosztem zdrowia. Popularny jest lifting, żeby usunąć zmarszczki, przeszczepy włosów likwidujące łysinę oraz implanty sztucznych zębów zastępujące uzębienie, które jest nierówne lub pożółkłe. Na brzydkie zęby można też nakładać białe płytki. Implanty z silikonu powiększają i kształtują biust, a odsysanie tkanki tłuszczowej wyszczupla sylwetkę (zwłaszcza biodra i brzuch kobiet).

Wraz z modą na bikini, stringi i nudyzm upowszechnia się obyczaj depilowania pach oraz okolic genitaliów. W latach 1990. jest on znany głównie na plaży Copacabana w Rio de Janeiro, lecz szybko dociera na wszystkie kontynenty. Zabieg jest wykonywany poprzez golenie niepożądanych włosów i za pomocą gorącego płynnego wosku lub pasty cukrowej zwanej halawa. Wosk lub pasta przyklejają włosy, które zostają wyrwane ze skóry podczas usuwania zastygłej masy. Inną, również bolesną, techniką depilacji jest toczenie po skórze lepkiej kulki z wosku lub pasty cukrowej. Pojawiają się też chemiczne środki depilujące, które jednak są zdecydowanie szkodliwe. Stosunkowo bezpieczna jest natomiast depilacja laserowa, która trwale niszczy cebulki włosowe i zapobiega odrastaniu. Powstają różne style depilacji okolic genitaliów od całkowitego usunięcia wszelkich włosów po tworzenie określonych wzorów zwanych fryzurami.

We wschodniej Azji zaś dominuje w tym czasie moda na możliwie obfite owłosienie, więc niektóre Japonki, Koreanki i Chinki stosują nawet specjalne „peruki” imitujące owłosienie nakładane na wzgórek łonowy.

• 2004 r. - Pochodząca z Libanu Australijka Aheda Zanetti wymyśla strój plażowy burkini (połączenie nazw bikini i burki), który pozwalałby muzułmankom korzystać z plaży, nie rażąc islamskich tradycjonalistów. Burkini to obcisły kombinezon zakrywający całe ciało z wyjątkiem twarzy, stóp i dłoni. Jednak kilka lat później, wbrew zamiarom projektantki, nowy strój staje się przedmiotem ostrych sporów światopoglądowych między obrońcami świeckości państwa na Zachodzie, zwłaszcza we Francji, i islamistami oskarżanymi o to, że za pomocą burkini publicznie manifestują swoją wiarę. Z drugiej strony fundamentaliści muzułmańscy są przeciwnikami burkini, bo nie godzą się, żeby kobieta w ogóle chodziła na plażę, kąpała się i pokazywała w obcisłym stroju. Feministki zaś wskazują burkini jako kolejny przykład poniżania kobiet w patriarchalnym społeczeństwie.

• 2006 r. - Amerykański film The Devil Wears Prada (Diabeł ubiera się u Prady) w reżyserii Davida Frankela pokazuje bezwzględność świata mody. Początkująca dziennikarka Andy Sachs (gra ją Anne Hathaway) dostaje pracę w firmie Mirandy Priestly (Meryl Streep), która jest światową dyktatorką mody. Ścierają się dwie silne kobiety. Ku powszechnemu zaskoczeniu Andy nie ulega despotycznej szefowej i, mimo odniesionego sukcesu, rezygnuje z pracy, a Miranda docenia jej niezależność.

• 2012 r. - Robert Littman i Jey Silverstein z amerykańskiego Uniwersytetu Hawajów podczas wykopalisk w Tell el-Timai natrafiają na dom egipskiego perfumiarza działającego w III w. Znajdują naczynia z resztkami pachnideł, surowce do produkcji pachnideł oraz flakoniki zwane lekytami, w których sprzedawano perfumy. Sean Coughlin z Uniwersytetu Humboldta i Dora Goldsmith, egiptolożka z Wolnego Uniwersytetu w Berlinie, podejmują próbę rekonstrukcji perfum z tamtej epoki. Do 2019 r. w oparciu o analizy resztek z Tell el-Timai oraz tekst Pedaniusa Dioscoridesa (I w. n.e.) badacze odtwarzają prawdopodobne zapachy z III w.

• 2013 r. - W Szabharze na przedmieściach Dhaki w Bangladeszu wali się ośmiokondygnacyjny budynek. W tej największej XX-wiecznej katastrofie budowlanej ginie 1127 osób, a liczba rannych sięga 2500. Budynek nie wytrzymał obciążenia. Tragedia pokazała światu kulisy produkcji taniej odzieży w takich krajach jak Bangladesz. Produkcja koszulki może kosztować mniej niż jeden dolar amerykański, ale w sklepach Europy czy Ameryki koszulki są sprzedawane nawet po kilkadziesiąt dolarów. Po katastrofie w Szabharze niektórzy producenci oraz projektanci mody zaczynają ukrywać kraj pochodzenia swoich tkanin, a zarazem wymuszają na producentach w Bangladeszu, Indiach czy Indochinach poprawę bezpieczeństwa. Nie chodzi nawet o nadmierne obciążenie budynków, lecz głównie o zabezpieczenie przed pożarami. Każdego roku bowiem wybucha kilkadziesiąt pożarów w szwalniach Bangladeszu, w których giną zazwyczaj dziesiątki a czasem setki ludzi, głównie kobiet. W rezultacie po 2013 r. rzeczywiście wzrasta bezpieczeństwo pracownic. Nie rosną jednak płace, ponieważ Bangladesz ma ok. 200 milionów mieszkańców, a miejsc pracy dla zaledwie kilku milionów, więc pracodawcy nie muszą konkurować o pracowników.

• Koniec 2020 r. - Zaczyna się przewidziany na kilka lat program badawczy Odeuropa finansowany przez Unię Europejską, kilka znanych czasopism oraz agencji badawczych niekoniecznie wyłącznie europejskich. Celem ma być rekonstrukcja dawnych pachnideł i stworzenie biblioteki zapachów służącej zarówno twórcom perfum, jak też historykom kultury i muzealnikom. Pierwsza faza badań przewiduje użycie sztucznej inteligencji do wykonania szczegółowej analizy dawnych przekazów literackich w kilku językach i zestawienia ich z ogólniejszym kontekstem kulturowym, na przykład z dziełami plastycznymi. Na podstawie tak odtworzonych składów i receptur można będzie ponownie wyprodukować dawne pachnidła, aby je ewentualnie wykorzystać dla celów praktycznych.

Z drugiej strony tworzenie bibliotek zapachów, nie tylko tych dawnych, ale też współczesnych, ma ogromną wartość edukacyjną. Służy bowiem do uczenia dzieci niewidomych, dla których zapach jest dużo ważniejszym sposobem poznawania rzeczywistości niż w przypadku ludzi widzących.

• IX 2022 r. - Na ulicy w Teheranie zostaje aresztowana i trzy dni później zatłuczona w więzieniu 22-letnia Mahsa Amini, ponieważ muzułmański kler rządzący Iranem zakazuje kobietom pokazywać włosy, a ona miała je „nadmiernie odsłonięte”. W odpowiedzi w całym Iranie wybuchają wielotygodniowe rozruchy skierowane przeciwko rządzącym fanatykom, giną setki osób domagających się zniesienia nakazu chodzenia w hidżabie, a na całym świecie dochodzi do antyirańskich i antymuzułmańskich wystąpień. Okazuje się, że strój może mieć ogromny wpływ na politykę.

← Historia sportu, gier i rozrywekHistoria plastyki, architektury, ogrodów i symboliki kwiatów, kaligrafii, mebli, zabawek, tkanin →