← Innowacyjność, koncepcje wynalazku, narzędzia i maszynyEkonomia, obyczaje, etyka, prawo i polityka →

Historia techniki i technologii

• Od końca kredy - Ptaki i małpy używają rozmaitych przedmiotów jako narzędzi oraz broni do polowania, czyli chwytania innych zwierząt, żeby je pożreć. Na przykład szympansy w antropogenie mają zaostrzone zębami dzidy, którymi atakują mniejsze małpy, kamienne pięściaki do uderzania (opisane w zachodnioafrykańskim lesie Tai), żeby na przykład rozbić orzech oraz patyczki i trawy do wydobywania termitów (na patyk włożony do otworu termitiery wchodzą termity, które zostają wyjęte wraz z patykiem i zjedzone). Przed gorącem lub chłodem chronią się w jaskiniach. W antropogenie najlepszymi wytwórcami narzędzi oprócz szympansów są wrony na Nowej Kaledonii, które wyciągają larwy z otworów w drewnie używając do tego długich patyczków. Co więcej, wrony same wycinają z liści długie, elastyczne szpikulce, aby nabijać na nie larwy i wyciągać z otworów. Największym zaś ich osiągnięciem jest celowe wytwarzanie haczyka, czyli zagięcia na końcu patyczka, czego nie potrafią nawet małpy. Orangutany zaś znane są z uzdolnień konstrukcyjnych: w koronach drzew budują z gałęzi skomplikowane platformy-łoża, gdzie mogą na przykład spać. Orangutany potrafią też świadomie używać leczniczych roślin: na przykład przygotowują półpłynną masę z przeżutych liści określonych drzew, aby nakładać ją na bolące stawy zmniejszając ból i łagodząc stan zapalny.

Przynajmniej niektóre zwierzęta rozwijają także metody komunikacji na odległość. W 2022 r. szkocka badaczka Catherine Hobaiter odkrywa, że szympansy z lasu Budongo w Ugandzie informują znajomych o swojej obecności nadając zindywidualizowane, typowe dla danego osobnika i rozpoznawalne dla innych sygnały dźwiękowe wytwarzane przez bębnienie w pnie drzew. Jest to zapowiedź przyszłego telegrafu dźwiękowego, gdzie będą używane bębny.

• Ok. 4 - 0,5 miliona p.n.e. - Australopiteki a potem inni przedstawiciele człowiekowatych używają jaskiń jako schronisk przed upałem lub chłodem.

To są pierwsze względnie stałe domostwa, czyli miejsca zamieszkania, gdzie można wygodnie odpocząć i ewentualnie szukać schronienia przed zagrożeniami. Koczowniczy tryb życia zazwyczaj wymusza życie w obozach, czyli chwilowych domostwach, gdzie rodzina lub horda przebywa, dopóki w okolicy jest bezpiecznie, można znaleźć żywność oraz wodę i panują odpowiednie warunki pogodowe. Miejsce obozowania jest zwykle zmieniane w rytmie rocznym. Na zimę horda wędruje w cieplejsze okolice, latem unika nadmiernych upałów, a poza tym miejsce obozowania dostosowuje do okresowych zmian poziomu wody w jeziorach i rzekach lub do migracji zwierząt łownych.

Człowiekowate, podobnie jak wszystkie naczelne, wypracowują określone rytuały związane z defekacją, czyli oddawaniem odchodów (kału). To jest o tyle istotne, że odchody mogą być źródłem zakażeń, więc zachowanie higieny w tym zakresie ma duże znaczenie dla zdrowia i przetrwania. Ustalają się tradycyjne dla danej grupy i środowiska sposoby podcierania, czyli oczyszczania odbytu po defekacji za pomocą ręki, liści, trawy, lub kawałka drewna, a nawet kamienia. Ustalają się też miejsca, gdzie należy to robić, aby uniknąć zanieczyszczenia otoczenia. Jest to zapowiedź przyszłych toalet.

Australopitek a zwłaszcza Homo habilis, dokonuje kilku ważnych wynalazków. Tak powstaj: maczuga (długa broń do uderzania cięższym końcem) z drewna i kości, młot (podobne do maczugi narzędzie z przymocowanym na jednym końcu ciężkim elementem do uderzania i rozbijania), dzida (kij z ostrym końcem do wbijania w ciało zwierzęcia lub przeciwnika). Zaczyna się obróbka drewna poprzez zdjęcie, na przykład zębami, zbędnych powierzchniowych części gałęzi czy pnia. We wschodniej Afryce (jak w Olduvai i w kenijskim Lokalalei) powstają kamienne narzędzia wytwarzane z jednostronnie otłuczonych otoczaków (technika rdzeniowa typowa dla kultury Olduvai) do uderzania, drapania (cienkie skrobaki) i cięcia. Przykładem są kamienne narzędzia używane przez człowiekowatych myśliwych w rejonie Jeziora Wiktorii ok. 2,9 miliona lat p.n.e. Jest to początek paleolitu, czyli epoki kamienia łupanego.

Rozwój myślistwa stopniowo zmienia dietę: obok owoców, jadalnych korzeni, larw, ślimaków, małży i owadów pojawia się więcej mięsa kręgowców.

Zaczyna się garbowanie (konserwacja) zwierzęcych skór. Po zdjęciu ze zwierzęcia skóra szybko sztywnieje, a potem zaczyna gnić. Chcąc utrzymać jej użyteczność człowiek wstępnie usuwa resztki mięsa skrobakami. Jednym z najstarszych sposobów dalszej konserwacji skóry jest jej wielogodzinne przeżuwanie, dzięki czemu ślina rozkłada organiczne resztki, a włókna kolagenowe skóry nabierają elastyczności. Może też być zastosowane wcieranie w skórę tłuszczu, co oznacza usunięcie wody i nadanie skórze elastyczności. Inny sposób garbowania polega na nasączeniu skóry moczem. Następuje wtedy zmydlenie tłuszczu, a tak potraktowana skóra robi się twarda i odporna mechanicznie. Z czasem zaś pojawiają się nowe techniki garbowania przy pomocy garbników, czyli tanin (pochodne fenoli). Taniny można otrzymać gotując rozdrobnione galasy, czyli twarde, pęcherzykowate narośla na liściach dębu wywołane przez rozwijające się larwy owadów galasówek (Cynipidae). Taniny otrzymuje się też z kory dębu (Quercus), wierzby (Salix), buka (Fagus), sumaka (Rhus) i katechu (Acacia) na południu Eurazji, a potem dividivi (Caesalpinia coriaria) w Ameryce Południowej.

Można mówić o początkach rzemiosła jako sztuki wytwarzania użytecznych przedmiotów własnymi rękami i ewentualnie przy pomocy prostych narzędzi. Produkcja rzemieślnicza jest z natury mało wydajna, nie ma charakteru masowego i jest zindywidualizowana to znaczy uzależniona od osobistych uzdolnień i cech wytwórcy.

• Od 2 milionów lat p.n.e. - W Afryce H. ergaster rozwija dwustronne obłupywanie kamieni, aby tworzyć narzędzia typu biface o regularnym kształcie. Tak są wytwarzane między innymi pięściaki z zaokrąglonym końcem trzymanym w dłoni i ostrzem po przeciwnej stronie. Dzięki nowej bifacjalnej technice obróbki kamienia może powstać nóż o względnie długim ostrzu do cięcia i kłucia. Taki rodzaj technologii jest uznawany za cechę kultury aszelskiej (od francuskiego stanowiska Saint-Acheul) współwystępującej z późną kulturą Olduvai. Narzędzia typu olduvajskiego z otoczaków są jednak nadal wytwarzane w Afryce (do ok. 700 000 r. p.n.e.) i zachodniej Europie, gdzie dotarł H. ergaster.

Do uderzania służy też długa giętka lina, czyli bat oraz czuringa - giętka lina z przywiązanym na końcu kawałkiem drewna lub kamieniem.

• Od ok. 1,8 miliona lat p.n.e. - Mocne celulozowe (celuloza to polimer o wzorze sumarycznym n · C₆H₁₀O₅) włókna roślin, na przykład łyko, są skręcane i zaplatane w sznury, którymi można na przykład związać tratwę. Natomiast długie, wąskie kawałki skóry zawierające odporne mechanicznie białko kolagen, są skręcane i splatane w rzemienie, czyli skórzane sznury.

Tratwy (platformy) ze związanych sznurami pni drzew służą do pływania po powierzchni wody. Człowiek odkrywa, że istnieje optymalny rozmiar tratwy: szerokość do 3 m, a długość ponad 10 m: większa tratwa jest na wodzie stabilna, lecz ciężka, a mniejsza łatwo się przewraca (zbyt krótkie ramię prostujące).

Znane są też łodzie zbudowane z wiązek trzciny lub jako dłubanki. Dłubanka powstaje po usunięciu wnętrza pnia przy użyciu kamiennych, kościanych lub rogowych narzędzi, a po zapoznaniu się z ogniem przez wypalanie pnia za pomocą żaru z ogniska sypanego na pień.

Łódź unosi się na wodzie, ponieważ jest wykonana z lżejszej od wody trzciny lub drewna, a także dzięki szczególnemu kształtowi. Płaskie lub wypukłe dno łodzi jest skierowane w dół ku wodzie, a wklęsła powierzchnia po przeciwnej stronie znajduje się ponad wodą i jest skierowana ku górze. Wklęsłość na górze otaczają wyższe burty (ściany łodzi) zabezpieczające przed wlewaniem się wody. Dzięki temu w łodzi można przewozić ludzi bądź towary, o ile nie są zbyt ciężkie i nie doprowadzą do zatopienia pojazdu (intuicyjne stosowanie prawa Archimedesa).

Jako napęd tratwy i łodzi służą wiosła - płaskie kawałki drewna, którymi płynący odpycha się od wody.

Dzięki pojazdom nawodnym człowiek przepływa morskie cieśniny o szerokości ok. 50 km zapewniającej widoczność drugiego brzegu: Gibraltar, Cieśnina Sycylijska, Bab el-Mandeb. Dzięki obserwacji chmur, lotu ptaków, właściwości i składu wody, szczątków wyrzucanych przez morze a nawet optycznemu zjawisku mirażu żeglarze potrafią też wskazać ląd znajdujący się za horyzontem; na przykład Kretę lub Sahul niewidoczny z Indonezji. Pojawia się nawigacja - sztuka określania położenia łodzi na przykład za pomocą gwiazd, rozpoznawania kierunku wiatru i prądów morskich, a czasem po zapachu i smaku wody.

Człowiek coraz bardziej świadomie stosuje maszyny proste, czyli urządzenia przetwarzające siłę ludzkich mięśni. Do najstarszych maszyn prostych należy lewar mechaniczny lub dźwignia zbudowana z belki opartej w pewnym punkcie jej długości, co tworzy dwa ramiona. Niewielka siła działająca na długie ramię przekłada się na dużą siłę powstającą na krótszym ramieniu (zgodnie ze wzorem na moment siły M = FR, gdzie F oznacza siłę a R długość ramienia). Podobnie działa lina (długi sznur) z wielokrążkiem pozwalająca podnosić duże ciężary dzięki różnej długości poszczególnych części liny między kolejnymi punktami oparcia.

• Ok. 1,5 miliona p.n.e. - W południowej Afryce (Swartkrans), w Chinach i południowej Eurazji praczłowiek używa ognia. Ogień pochodzi z pożarów (wywołanych na przykład przez piorun) i musi być stale podtrzymywany, bo człowiek nie potrafi go jeszcze rozniecać, choć umie już przewidywać zachowanie tego żywiołu.

Tym samym dokonuje się jedna z najbardziej fundamentalnych rewolucji technicznych. Ogień bowiem chroni przed zimnem i daje światło. Dzięki ogniowi człowiek odpędza groźne drapieżniki, dokuczliwe owady i pasożyty. Z czasem nauczy się wykorzystywać dym, zwłaszcza powstający podczas spalania rozmaitych roślin lub wysuszonych odchodów jako gaz bojowy, na przykład wrzucając dymiące przedmioty do kryjówek wrogów. Opalając w ogniu końcówkę dzidy zwiększa jej twardość, a opiekając mięso nad ogniem na rożnie (pręt, na który nabito pieczony kawałek) lub wędząc żywność w dymie poprawia smak i zapach jedzenia (związki Mallarda). Za pomocą ognia można też konserwować żywność: pieczenie nad płomieniem, wędzenie w dymie lub suszenie usuwa wodę i zabija mikroorganizmy, co zapobiega gniciu i pleśnieniu. Powstaje też karmelizacja - pociemnienie żywności zawierającej cukier pod wpływem wysokiej temperatury, która usunęła część wody i spowodowała powstanie nowych związków chemicznych w owocach czy warzywach.

Przede wszystkim zaś obróbka ogniem umożliwia przyswojenie większej ilości energii z pokarmu, ponieważ wysoka temperatura rozbija trudno strawne wielocukry, polimeryczne białka i lipidy na mniejsze cząsteczki, które łatwo są rozkładane przez enzymy trawienne. Więcej energii zaś stymuluje powiększanie mózgu. Z czasem człowiek nie będzie już mógł obejść się bez jedzenia obrabianego za pomocą ognia, ponieważ ogromny mózg wymaga tak dużo energii, że organizm nie może jej wydobyć z surowego jedzenia, którego nie trawi do końca. Zwierzęta mające mniejsze mózgi nie potrzebują aż tyle energii i wystarczy im surowy pokarm. To nie jest przypadek, że według wielu późniejszych mitów ogień był czymś szczególnym, co za pomocą sprytu zdobył tylko człowiek (u Pigmejów, Dogonów przodkowie ukradli ogień bogom) lub też ludzie otrzymali ogień w darze od bóstw (jak u afrykańskiego ludu Fon i Greków).

Z drugiej strony częste przebywanie przy ognisku wywołuje pierwszą chorobę cywilizacyjną (czyli spowodowaną wynalazkami człowieka) - zwiększa liczbę chorób gardła, zwłaszcza raka przełyku (wykrytego potem u neandertalczyków, ponieważ ten typ raka w formie zaawansowanej w charakterystyczny sposób zniekształca kość gnykową). Dym zawiera szkodliwe węglowodory w tym benzen (C₆H₆), aldehydy, tlenki oraz pyły przenikające do układu oddechowego.

Poza tym obróbka żywności za pomocą ognia może wytwarzać substancje rakotwórcze spożywane potem przez ludzi jak na przykład powstającą przy spalaniu tłuszczu akroleinę (aldehyd H₂C=CH–CHO) czy wytwarzane przy spalaniu cukrów i białek benzen, piren oraz ich pochodne. Tego rodzaju związki pojawiają się w żywności pieczonej bezpośrednio w ogniu i wędzonej.

• Od ok. 1 miliona p.n.e. - W Starym Świecie są używane rozmaite bronie dalekiego zasięgu, które bez bezpośredniego kontaktu mogą uderzyć przeciwnika znajdującego się w odległości kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu metrów. Obok najprostszego i najstarszego rzutu kamieniem jest stosowany rzut odpowiednio uformowanym kawałkiem drewna. Tak pojawia się znany potem na całym świecie bumerang (rozwinięcie maczugi i bojowego młota). Jest to wygięty kawałek drewna długości do kilkudziesięciu centymetrów, który rzucony leci szybciej i dalej (kilkadziesiąt metrów) niż zwykły kij, a ruch rotacyjny stabilizuje lot zwiększając celność. Bumerangi służą do polowania, zwłaszcza na ptaki lub do walki. Dzięki określonemu kształtowi i umiejętnemu rzuceniu niektóre bumerangi mogą zakręcić w powietrzu i wracają.

Znany jest też oszczep - długi kij z zaostrzonym końcem służący do rzucania w zwierzę lub wroga tak, aby wbił się w ciało. Jego zasięg to zazwyczaj kilkanaście-kilkadziesiąt metrów. Przykładem tego rodzaju broni są odkryte w Schöningen (Niemcy) oszczepy wykonane ok. 300 tysięcy lat p.n.e.

• Od ok. 500 tysięcy lat p.n.e. - Aszelska bifacjalna technika obróbki kamienia rozprzestrzenia się na niemal całym zaludnionym obszarze Afryki i Eurazji.

• Co najmniej 500 tysięcy lat p.n.e. - Powstają farby używane do zdobieniu ciała, malowania symboli i tworzeniu dzieł sztuki. Są to barwniki pochodzenia roślinnego (zwłaszcza do malowania ciała) i mineralne jak na przykład kolorowe glinki i ochry.

Znaki malowane, rzeźbione lub utrwalone w konwencjonalnych gestach czy słowach stają się dodatkowym środkiem komunikacji. Prowadzą też do wyraźniejszego rozgraniczenia „komunikacji poziomej” i „komunikacji pionowej”. Ta pierwsza polega na przekazywaniu informacji między członkami danej hordy lub ludźmi z różnych hord żyjącymi w tym samym czasie, czyli zachodzi wymiana kulturowa (przekazywanie informacji w przestrzeni, handel, transport, wędrówki). Komunikacja pionowa zaś to przepływ informacji w czasie między różnymi pokoleniami, nawet oddalonymi od siebie o setki i tysiące lat, co oznacza dziedziczenie kulturowe (sztuka, język, pismo, tradycja). Im sprawniejsza i bardziej zróżnicowana jest komunikacja, tym bogatsza staje się kultura i szybszy jest rozwój cywilizacyjny, w tym także techniczny.

• Ponad 470 tysięcy lat p.n.e. - Ludzie budują drewniany pomost, czyli platformę do chodzenia, na bagnie w pobliżu wodospadów Kalambo w południowej Afryce. Pomost jest dowodem sporych umiejętności obróbki drewna i przykładem jednej z pierwszych dużych drewnianych budowli wykonanych przez człowieka. Konstrukcja zostanie odkryta w XXI w. n.e. przez zespół brytyjskiego archeologa Larry’ego Barhama.

• Ok. 300 tysięcy - 50 tysięcy lat p.n.e. - Rozwój coraz precyzyjniejszych technik obróbki kamienia poprzez odłupywanie określonych kawałków od rdzenia. Jedną z takich technik jest levallois (nazwa od stanowiska archeologicznego w Levallois-Perret we Francji). W tej technice wybrany kawałek krzemienia jest regularnie otłukiwany wzdłuż obwodu, co nadaje ogólny zarys przyszłemu narzędziu. Następnie zostają odłupane wióry tworzące górną krawędź poprzedniego otłuczenia, co pozostawia wypukłość na górnej powierzchni krzemienia. Wreszcie uderzeniem z boku zostaje odłupana wypukła górna część jako owalny, płaski kawałek krzemienia z ostrą krawędzią.

Kamienne elementy narzędzia lub broni bywają łączone z elementami drewnianymi czy też kościanymi przywiązane za pomocą włókien roślinnych lub długich pasków skóry. Inną, czasem dodatkową, techniką łączenia kamiennych ostrzy z drewnianymi trzonkami jest klejenie. Jako klej służą naturalne żywice (w tym kauczuk), guma arabska (zagęszczony sok akacji, na przykład Acacia senegal), żelatyna z rozgotowanych kości i chrząstek, w tym klej rybi z rozgotowanych skór i kości ryb, a także smoła drzewna i dziegieć stosowane przez neandertalczyka już 100 tysięcy lat p.n.e.

Smoła drzewna powstaje podczas suchej destylacji drewna, zwłaszcza sosny, brzozy albo buka, wypalanego prawie bez dostępu powietrza. W tym celu smolarze wykopują w ziemi dół, a nad nim zapalają stos drewna. Płomień jest podtrzymywany przez wiele godzin, a na dnie zbiera się cuchnąca półpłynna maź zawierająca głównie węglowodory i fenole. Smoła jest wodoodporna, ciągliwa i lepka. Może więc być używana do klejenia (na przykład kamiennych grotów z drewnianym trzonem), uszczelniania (na przykład łodzi) oraz impregnowania przedmiotów narażonych na kontakt z wodą (obuwie, odzież). Oczywiście, pierwsze rodzaje smoły są mocno zanieczyszczone węglem i popiołem ze spalonego drewna. Z czasem jednak ludzie nauczą się coraz dokładniej oddzielać te substancje.

Szczególnie cennym produktem suchej destylacji drewna jest dziegieć. Dziegieć to gęsta, kleista i mocno cuchnąca ciecz wytopiona z drewna różnych drzew a zwłaszcza z kory brzozy. Maziarze (wytwórcy dziegciu) wykopują w ziemi dół, na dnie umieszczają naczynie i przez wiele godzin palą drewno gęsto ułożone nad dołem. Do naczynia spływa dziegieć, czyli gęsta, ciekła mieszanina rozmaitych substancji. Wśród nich jest między innymi benzen (C₆H₆), fenol (C₆H₅OH), toluen (C₆H₅CH₃), ksylen (C₆H₄CH₃CH₃) i kwasy organiczne (o ogólnym wzorze R-COOH). Dziegieć jest stosowany nie tylko jako uniwersalny klej i środek impregnujący (zabezpieczający przed wodą), lecz także jako kosmetyk i lek, ponieważ działa antybakteryjnie, zabija pasożyty, przeciwdziała grzybicom skóry i świerzbowi oraz pomaga leczyć rany. Z czasem okazuje się też, że spożywanie niewielkich ilości dziegciu reguluje przemianę materię i odkaża przewód pokarmowy.

Żywica drzew iglastych, najczęściej sosny, poddana długotrwałemu ogrzewaniu z parą wodną ulega destylacji, czyli bardziej lotne składniki odparowują, a pozostają części cięższe. Po schłodzeniu i skropleniu par otrzymuje się terpentynę. Jest to przezroczysta, bezbarwna lub żółtawa, silnie pachnąca i palna ciecz zawierająca mieszaninę terpenów - pochodnych izoprenu mającego formę pięciowęglowych pierścieni o ogólnym wzorze (C₅H₈)_n. Dodatkowym produktem destylacji żywicy jest kalafonia (od jońskiego miasta Kolofon) jako pozostałość po destylacji - stała, krucha półprzezroczysta masa złożona z kwasów żywicznych, głównie abietynowego (C₂₀H₃₀O₂). Kalafonia okazuje się doskonałym spoiwem w farbach, składnikiem lakierów, klejów i wielu innych użytecznych substancji. Poza tym zarówno terpentyna, jak też kalafonia są używane jako składniki kosmetyków oraz środki do nacierania podczas leczenia chorób skóry, odmrożeń (skóry uszkodzonej przez zimno) i bólu.

Lecznicze właściwości wykazuje też olejek kamforowy wytapiany z drewna cynamonowca kamforowego, a stosowany do nacierania skóry w celu rozgrzania bolącego miejsca. Destylacja olejku kamforowego pozostawia stałą frakcję zwaną kamforą (terpen o sumarycznym wzorze C₁₀H₁₆O) występującą w postaci białych, bardzo wonnych kryształów, które łatwo sublimują.

• Ponad 120 tysięcy lat p.n.e. - Człowiek neandertalski przekształca swoje środowisko pozyskując drewno do ognisk. W Europie wypala las, aby zdobyć wygodne do zamieszkania polany.

Podczas polowania stosuje zapędzanie zwierząt kopytnych na skraj urwiska, żeby spadły łamiąc nogi i nie mogły uciec. Znane są też pułapki jak na przykład wilcze doły, czyli głębokie dziury wykopane w ziemi i przykryte gałęziami maskującymi dół. Zwierzę wchodzące na maskujące gałęzie wpada do dołu, skąd nie ma ucieczki i łatwo ulegnie myśliwym.

Czasem w dole mogą być dodatkowo umieszczane zaostrzone drewniane kołki, które wbijają się w ciało spadającej ofiary, zwłaszcza człowieka, jeżeli dany wilczy dół ma służyć do obrony przed atakiem innych ludzi.

• Co najmniej 100 tysięcy lat p.n.e. - Rozwijają się metody komunikacji na odległość. Informacje są przekazywane w postaci sygnałów dźwiękowych, na przykład przez bębnienie, oraz dymnych i ogniowych poprzez rozpalanie ognisk. Z czasem powstaną rozmaite formy telegrafu na przykład afrykańskie bębny lub tworzone w Eurazji linie wzgórz, na których są rozpalane sygnałowe ogniska.

• Ok. 100 tysięcy lat p.n.e. - Znane jest rozniecanie ognia za pomocą długotrwałego pocierania dwóch kawałków drewna. Z czasem wyodrębniają się rozmaite techniki: przez obrót drewnianego świdra w drugim kawałku drewna, ruch klocka w poprzek drugiego (piła), ruch podłużny klocka w rowku (strug) lub ruch klocka w otworze (tłok). Potem powstaje też krzesanie iskry przez uderzanie krzemienia.

Powstają miejsca na ogień - paleniska, a po tysiącach lat przekształcą się w piec stawiany w domu, gdzie dym uchodzi na zewnątrz przez otwór w dachu, a później przez komin (rura wyprowadzająca dym z paleniska na zewnątrz).

Przebywanie w zadymionych domostwach lub jaskiniach wywołuje podrażnienia układu oddechowego, zwłaszcza gardła i płuc, co z jednej strony grozi zmianami nowotworowymi, a z drugiej ułatwia infekcje dróg oddechowych. Częściej pojawiają się na przykład zachorowania na gruźlicę, chociaż sama choroba nie ma bezpośredniego związku z dymem.

• Od 100 tysięcy lat p.n.e. - Znane są operacje chirurgiczne i ziołolecznictwo (leczenie substancjami roślinnymi). Przykładem jest amputacja (obcięcie) chorej kończyny przy pomocy kamiennego noża odnotowana w jaskini Szanidar (Mezopotamia) oraz pyłki leczniczych roślin przyniesionych do wnętrza tej samej jaskini. Poza tym w kamieniu nazębnym neandertalczyka są znajdowane ślady spożywania ziół (na przykład krwawnika i rumianku). Jako środek powstrzymujący krwawienie i zamykający rany podczas operacji chirurgicznych jest stosowany dziegieć.

Człowiek neandertalski stosuje wykałaczki, czyli patyczki do czyszczenia zębów, o czym świadczą ślady drapania pozostawiane na szkliwie zębów. Podobny sposób usuwania resztek spomiędzy zębów dużo wcześniej znał praczłowiek. Tak zaczęła się z jednej strony higiena a z drugiej stomatologia (dentystyka).

Wczesnym wynalazkiem również związanym z higieną i medycyną jest lewatywa, czyli płukanie jelita prostego płynem poprzez rurkę wprowadzoną do odbytu. Lewatywa oczyszcza jelito, może usuwać pasożyty, lub dostarczać organizmowi rozmaitych substancji rozpuszczonych w wodzie.

• Ok. 75 tysięcy - 50 tysięcy lat p.n.e. - W Eurazji powstają domy z gałęzi i liści: osłony od deszczu oraz szałasy zbudowane z pionowych ścian bocznych z otworem wejściowym (drzwi) i dachem na górze. Wewnątrz chodzi się po ubitej ziemi lub podłodze, czyli nawierzchni wykonanej z gliny, kamieni, splecionych włókien roślinnych albo drewna. Względnie trwałe domostwa powstają w miejscach, gdzie koczująca horda zatrzymuje się na dłużej. Jest to zapowiedź przekształcenia czasowego obozowiska w trwalszą osadę.

Ludzie tworzą też proste fortyfikacje mające zabezpieczyć ich przed atakiem z zewnątrz. Początkowo są to płoty, czyli zapory plecione z gałęzi, najlepiej kolczastych, otaczające obozowisko, blokujące wąskie przejścia między skałami, wejścia do jaskini lub do domu.

Powszechne używanie drewna w budownictwie oznacza pewne kłopoty. Drewno bowiem jest materiałem względnie nietrwałym, gnije lub rozsycha się i bywa niszczone przez grzyby oraz zwierzęta. Do największych niszczycieli drewnianych konstrukcji są zaliczane termity (Isoptera), owady żyjące w klimacie tropikalnym i ciepłym. Termity jako jedne z nielicznych zwierząt potrafią trawić celulozę dzięki obecności w ich jelicie bakterii rozkładających ten bardzo odporny wielocukier na łatwo przyswajalną glukozę.

W klimacie umiarkowanym jednym z ważniejszych szkodników drewna jest mały chrząszcz kołatek (Acrobium), który wygryza korytarze w konstrukcjach budowli i meblach. Kołatek domowy (Acrobium punctatum) zostanie rozwleczony z Europy po całym świecie w okresie wielkich odkryć geograficznych i kolonializmu.

Na południowym wschodzie Afryki istnieją domy o ścianach z kamienia przykryte liśćmi i trawą. Wokół domów powstają ochronne ogrodzenia: płoty z trawy, drewna lub dużych kości (na przykład mamuta) i mury z kamieni. Budowle są często ustawiane zgodnie z kierunkami świata i promieniowaniem podłoża (podziemne cieki wodne, złoża minerałów, zapowiedź idei linii geomantycznych). Do określania miejsca budowy są stosowane urządzenia radiestetyczne służące do wykrywania promieniowania jak trzymane w rękach różdżka - gałązka i wahadełko - przedmiot wiszący na pojedynczej nici i kołyszący się na boki. W opinii radiestetów różdżka i wahadełko mają reagować ruchem na promieniowanie otoczenia, podłoża, przedmiotu, osoby a nawet obiektów odległych o wiele kilometrów. Z czasem powstaną urządzenia mające podobno skupiać pozytywne promieniowanie: piramidy, wysokie, spiczaste czapki, egipski krzyż życia ankh (krzyż łaciński ze szczytowym ramieniem zastąpionym przez koło), pastorał (stąd spiralnie wygięta laska pasterzy oraz religijnych zwierzchników w judaizmie i chrześcijaństwie). Rozwijają się odzież i buty jako ochrona przed zimnem a także znak społecznego statusu.

Powstaje dziecięca pielucha, która owija okolice odbytu niemowlęcia, aby zapobiec zabrudzeniu odzieży odchodami. Początkowo pieluchy są robione z dużych liści i trawy, a potem będą wytwarzane z tkanin.

Znane są torby (elastyczne pojemniki) plecione z łyka, traw i skóry, a w Afryce i na południu Eurazji naczynia i butelki na płyny z wąskim otworem robione z bambusa (naturalna rura), skorup orzechów, dyni (kalebasa) lub jaj strusia. Pojawia się pudełko, czyli sztywny pojemnik z cienkich kawałków drewna lub liści, który jest zamykany dopasowaną przykrywką.

• Ok. 70 tysięcy lat p.n.e. - Człowiek zna łuk, o czym świadczą na przykład kamienne groty strzał z Tsodilo na Kalahari. Łuk to wygięty elastyczny kij, którego końce są związane sznurem (cięciwą) utrzymującym wygięcie. Łuk wyrzuca strzały (małe oszczepy), jeżeli je oprzeć jednym końcem na cięciwie, mocno naciągnąć cięciwę wyginając łuk, a potem puścić ją razem ze strzałą, która zostaje wyrzucona z dużą siłą, gdy łuk wraca do pierwotnej postaci. To oznacza, że łuk jest urządzeniem magazynującym energię mechaniczną w wygiętym kiju i uwalniającym tę energię w momencie wyrzucenia strzały.

Łuk na tysiące lat stanie się najpowszechniej używaną i najskuteczniejszą bronią dalekosiężną zdolną razić na odległość od kilkudziesięciu do ponad stu, a czasem nawet kilkuset metrów (łuki kompozytowe i długie łuki). Łuk będzie też symbolem wojownika, monarchy i władzy, jak na przykład u afrykańskich Dogonów postać z łukiem symbolizuje walecznych przodków, a w Korei dobry łucznik jest wybrańcem bogów.

• Od ok. 60 000 r. p.n.e. - Trwa proces wzajemnego dopasowywania się stad wilków i ludzkich hord, które chcą współpracować podczas polowań. Stopniowo wyodrębnia się łagodny w stosunku do człowieka pies, który pomaga w polowaniach w zamian za jedzenie i miejsce przy ognisku. Tak dochodzi do pierwszego udomowienia zwierzęcia.

Wkrótce oba gatunki, człowiek i pies, nawiązują kontakt emocjonalny. Pies, jak żadne inne zwierzę, potrafi odczytywać ludzką mimikę i gesty, a ludzi traktuje jak członków własnego stada. Człowiek zaś przywiązuje się do psa. O tej więzi świadczą znaleziska archeologiczne. Na przykład w roku 2017 holenderski uczony Luc Janssens bada szczątki szczeniaka odkryte w 1914 r. w Oberkasse koło Bonn (Niemcy) pochowanego z ludźmi ponad 14 tysięcy lat wcześniej. Ustala, że pies ciężko chorował na nosówkę, która zwykle kończy się śmiercią w ciągu trzech tygodni, jeżeli zwierzę nie ma opieki. Tymczasem szczeniak przeżył co najmniej jeden atak choroby, co dowodzi, że był karmiony i ogrzewany, chociaż z pewnością nie miał w tym czasie żadnej wartości użytkowej.

O emocjonalnej więzi człowieka z psem zaświadczają też późniejsze pochówki psów w Azji Zachodniej, Skandynawii czy w Koster Site w Illinois (Ameryka Północna).

• Ok. 50 tysięcy lat p.n.e. - Łuk nie jest używany wyłącznie jako broń, lecz także element wiertarki - urządzenia do wiercenia, czyli robienia otworów w twardych materiałach, na przykład w drewnie, kości lub kamieniu. Cięciwa łuku jest nawinięta na drewniany trzon zaopatrzony w krzemienne ostrze. Podczas wiercenia człowiek jedną ręką przytrzymuje trzon wiertarki przyciskając ostrze do nawiercanej powierzchni. Drugą ręką zaś przesuwa łuk wprawiając trzon wiertarki w ruch obrotowy o częstotliwości ok. 20 obrotów na sekundę.

Jednym z wczesnych dowodów używania tego rodzaju urządzenia jest bransoleta z zielonego chlorytu (glinokrzemian głównie magnezu, glinu i żelaza) znaleziona w Jaskini Denisowa: denisowiański artysta wywiercił w kamieniu otwór o średnicy ok. 8 mm.

Z czasem małe, precyzyjne wiertarki będą stosowane także w stomatologii, aby usuwać części zębów zniszczone przez próchnicę (na przykład w jaskini pod skałą Villabruna i w Mehrgarh).

Większe wiertarki zaś będą służyły do przeprowadzania trepanacji czaszki.

• Ponad 40 tysięcy lat p.n.e. - We wschodniej części południowej Afryki w górach Bomvu działa kopalnia Ngwenya, gdzie jest wydobywana czerwona ochra. Ngwenya jako kopalnia rudy żelaza będzie działać aż do XXI w. n.e.

• Ponad 40 tysięcy lat p.n.e. - Mieszkańcy Ałtaju znają igłę (znalezisko z Jaskini Denisowa). Igła jest cienkim ostrym patyczkiem lub kawałkiem kości z otworem na jednym końcu. Przez otwór przesuwa się nić ze skręconych zwierzęcych jelit albo włókien roślinnych (cienkich sznurków). Wbijając igłę w skórę i przeciągając nić można połączyć (zszyć) dwa kawałki skóry i robić ubrania lub skórzane pojemniki (naczynia). W następnych tysiącleciach skórzane ubrania pojawią się w całej Eurazji.

Skórzane naczynia służą do gotowania, jeśli do wody w naczyniu wrzuci się gorące kamienie wyjęte z ogniska. Twarda skóra staje się też pierwszym materiałem do tworzenia zbroi, czyli pancerza chroniącego przed uderzeniem przeciwnika.

• Od ok. 40. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój rozmaitych broni dalekiego zasięgu mających trafić zwierzę lub unieszkodliwić przeciwnika na odległość bez bezpośredniego z nim kontaktu.

Na całym świecie znany jest bumerang jako rozwinięcie zwykłego rzutu kijem lub kamieniem. Podobną bronią są bolas (rozwinięcie czuringi) złożone z dwóch lub trzech kamieni połączonych sznurem ze skóry lub włókien roślinnych. Rzucający szybko kręci bolas w powietrzu i wykorzystując siłę odśrodkową wypuszcza, aby pocisk uderzył przeciwnika i owinął się wokół jego ciała, zwłaszcza nóg, co go unieruchamia.

Podobnie działa proca, czyli sznur służący do miotania kamieni. Na jednym końcu sznura jest pętla, a w połowie długości znajduje się rozszerzenie przeznaczone na pocisk. Procarz trzyma w dłoni oba końce sznura, przy czym pętlę zakłada na palec (zwykle środkowy), a do rozszerzonej części w połowie długości procy wkłada pocisk. Następnie energicznie kręci procą wykorzystując ciężar pocisku, a po osiągnięciu określonej prędkości wypuszcza z dłoni końcówkę bez pętli. Dzięki sile odśrodkowej nagle uwolniony pocisk wylatuje z prędkością przekraczającą nawet 100 km/h i może razić cele w odległości 300 m. Siła uderzenia pocisku ważącego ok. 250-500 g wystarczy, aby rozbić czaszkę, połamać żebra lub zatrzymać akcję serca. Proca upowszechni się w okresie neolitu i będzie potem używana na całym świecie z wyjątkiem Australii. Straci znaczenie jako broń dalekiego zasięgu dopiero po wprowadzeniu dużo łatwiejszej w obsłudze kuszy a potem broni palnej. Posługiwanie się procą wymaga bowiem wielu tygodni lub nawet lat ćwiczenia.

Popularną bronią dalekiego zasięgu jest też oszczep czasem zaopatrzony w kamienne ostrze. Wprawny myśliwy lub wojownik może trafić cel w odległości kilkudziesięciu metrów. Znany jest harpun (prowansalskie harpa - haki), czyli oszczep z zadziorami skierowanymi w tył, co po wbiciu utrzymuje go w ciele ofiary, zwłaszcza ryby. Ostrza harpunów zazwyczaj są wykonywane z kości.

Z czasem myśliwi wynajdują wyrzutnię oszczepów (na przykład w Australii znaną jako voomer) w postaci trzymanej w dłoni długiej rynienki. Miotacz umieszcza w niej rzucany oszczep, co wydłuża ramię rzucającego (zwiększa moment siły) i zmniejsza tarcie, powiększając zasięg rzutu nawet do stu metrów. Z biegiem lat wyrzutnia oszczepów przybiera doskonalszą postać, gdzie dwie części w formie rynienki są połączone giętkim rzemieniem. Oszczep spoczywa w części ruchomej. W chwili rzutu część ruchoma odchyla się od części trzymanej przez miotacza, niemal dwukrotnie wydłużając ramię i tworząc dodatkową dźwignię, co zwiększa siłę i zasięg rzutu.

Wśród najstarszych broni dalekiego zasięgu pojawia się też dmuchawka, czyli długa rura (często trzcina lub bambus), z której dmuchnięciem wyrzuca się niewielkie, ostre strzały (małe oszczepy) na odległość kilku-kilkunastu metrów. Siła uderzenia pocisku z dmuchawki jest niewielka, lecz często ostrze bywa zatrute, a więc wystarczy draśnięcie.

• Od ok. 40. tysiąclecia p.n.e. - W Starym Świecie do wygładzania nierównych powierzchni służą piasek kwarcowy i krzemień (dużo później powstaną metalowe pilniki). Powstają więc kamienne narzędzia gładzone o doskonalszych kształtach. Na przykład pięściaki z Ziemi Arnhema w Australii z 33. tysiąclecia p.n.e. i młodsze o kilka tysięcy lat z Wysp Japońskich.

Gładzenie pozwala też wytwarzać pierwsze prymitywne lustra, na przykład z kawałków polerowanego obsydianu. Gładka powierzchnia kamienia odbija światło w zakresie widzialnym dla człowieka, co oznacza, że można na niej dostrzec obraz własnej twarzy lub rozmaitych przedmiotów.

• Od ok. 40. tysiąclecia p.n.e. - Rozwijają się złożone, wieloetapowe technologie oparte na dużej wiedzy.

Z drugiej strony takie technologie wymagają względnie stałego miejsca pobytu, gdzie można zgromadzić odpowiednie surowce i narzędzia, a potem przeprowadzić długotrwały proces produkcji. W ten sposób funkcjonują warsztaty rzemieślnicze jako obozy lub osady wytwórców określonych dóbr.

Zaawansowane technologie tej epoki to na przykład produkcja precyzyjnych kamiennych narzędzi, obróbka skóry, wytapianie smoły drzewnej i dziegciu, wytwarzanie barwników, a potem między innymi otrzymywanie soli i konserwowanie żywności. Jednym z tych złożonych procesów jest wytwarzanie pachnideł z substancji roślinnych i zwierzęcych dla celów magiczno-religijnych (kadzidła), reprezentacyjnych (moda) oraz leczniczych lub wspomagających wydolność organizmu.

Pojawiają się też trucizny z roślin i zwierzęcych jadów. Niektóre z nich mogą być stosowane jako metoda łowienia ryb (zatruwanie strumienia lub małego jeziorka znane potem między innymi w Amazonii) lub służą do zatruwania ostrza oszczepu lub strzały.

Dopiero w 1. tysiącleciu p.n.e. powstaną trucizny chemiczne, zwłaszcza arszenik produkowany ze związków arsenu towarzyszących złożom złota (na przykład w Złotym Stoku, gdzie w XVIII w. n.e. niemiecki alchemik Hans Schärffenberg opracuje metodę masowej produkcji arszeniku). Trucizny są używane do zabijania pasożytów, a czasem jako sposób popełnienia morderstwa lub ewentualnie jako broń chemiczna - na przykład zatrucie używanego przez wroga źródła wody pitnej.

W związku z pochówkiem i wiarą w życie pozagrobowe rozwija się sztuka mumifikacji (perskie i arabskie mumija - wosk) zwłok. Najstarsze metody to wędzenie w dymie (potem znane między innymi Papuasom) i suszenie. Egipcjanie będą stosować suszenie i nasączanie substancjami bakteriobójczymi oraz wypełnianie wnętrza ciała odpowiednio dobranymi ziołami. W Andach mumifikacja będzie polegała przede wszystkim na suszeniu. W Chinach niektóre zwłoki będą umieszczane w trumnach z bakteriobójczym płynem zawierającym związki rtęci, dzięki czemu będą do pewnego stopnia zachowywać elastyczność nawet po wielu latach.

Sztuka mumifikacji jest pokrewna taksydermii (od francuskiego tassein - ustawiać i łacińskiego dermis - skóra), czyli sztuce wypychania skór (wypełniania ich na przykład słomą lub drewnianymi wiórami), aby imitowały żywe zwierzę. Wypychanie zwierząt będzie potem stosowane przez myśliwych pragnących upamiętnić szczególnie udane polowania oraz dla celów muzealnych, aby jak najwierniej zaprezentować wygląd danego zwierzęcia.

W jaskiniach używanych jako świątynie zaczyna się świadome wykorzystanie zjawisk akustycznych, aby przekonać wiernych, że przemawia do nich duch przodka lub bóstwo. Przykładem może być jaskinia Niaux w Pirenejach (ok. 18 000 r. p.n.e.), gdzie układ korytarzy powoduje rezonans, zmieniając dźwięki w ryki, które przypominają głosy zwierząt namalowanych na ścianach.

Budowle z określoną akustyką będą odtąd powstawać na całym świecie (maltańskie Hypogeum, greckie Delfy, podziemny labirynt w Chavin, podziemia pod piramidami Majów). Architekci celowo stosują konstrukcje akustyczne. Układ ścian oraz otworów i spiralne kanały zbudowane w oparciu o liczbę Fibonacciego, podobnie jak muszle ślimaków i kanał słuchowy u człowieka, powodują rezonans wzmacniający dźwięki. Poza tym budowniczy wstawiają w określone punkty ścian naczynia z niewielkim otworem skierowanym do wnętrza (rezonatory Helmholtza), które wygaszają fale dźwiękowe o określonej częstotliwości.

• Ok. 35 000 r. p.n.e. - Znane są precyzyjne szydła (cienkie ostrza do dziurawienia), kościane i kamienne dłuta (długie ostrza do wbijania i wydłubywania części drewna bądź kamienia) oraz wiertła (tworzące okrągłe otwory przez długotrwałe obracanie twardego ostrza z kości, drewna lub kamienia). Wiertła są napędzane dłońmi, a potem rzemieniem, kiedy przesuwanie rzemienia nawiniętego na trzon wiertła powoduje jego obrót. Najskuteczniejsze okazuje się użycie niewielkiego łuku z cięciwą (zwykle wykonaną ze zwierzęcych jelit lub włókien roślinnych) która jest nawinięta na trzon wiertła. Posuwisty ruch łuku obraca wiertło z dużą prędkością, dzięki czemu ostrze wiertła może trzeć powierzchnię przedmiotu tworząc w nim otwór.

Powstaje nowa specjalizacja - stolarstwo lub ciesielstwo, czyli sztuka zaawansowanej obróbki drewna przy użyciu piły, dłuta i wiertła. Kawałki drewna mogą być łączone za pomocą drewnianych kołków (czopów), czyli długich patyków wpuszczanych do otworów wywierconych w łączonych częściach. Ewentualnie można stosować zacios, czyli przycięcie powierzchni, które mają być łączone, aby potem wsunąć wystające części z jednego kawałka drewna do odpowiednich wcięć w drugim kawałku.

Dorośli tworzą zabawki dla dzieci (dotychczas dzieci bawiły się obiektami naturalnymi lub narzędziami dorosłych).

Sporadycznie zaczyna się wypalanie gliny w ogniu, aby ją przekształcić w twardą terakotę - pierwszy sztuczny kamień złożony ze spieczonych razem ziaren minerałów (głównie glinokrzemianów) tworzących szorstką, porowatą strukturę. Powstają piece przeznaczone do wypalania terakoty (na przykład osada łowców mamutów w Dolnich Vĕstonicach na Morawach, gdzie ponad 25 tysięcy lat p.n.e. powstaje posążek Wenus z wypalonej gliny).

W związku z zapotrzebowaniem na wysokoenergetyczny opał pojawia się węgiel drzewny, który jest lekki, a spalany daje więcej energii od drewna. Węgiel drzewny powstaje jako produkt suchej destylacji, czyli rozkładu drewna prażonego w stosach przykrytych ziemią, aby ograniczyć dostęp tlenu i spalanie. W rezultacie większość związków węgla w drewnie rozpada się, a woda odparowuje i pozostaje pierwiastkowy węgiel tylko z niewielką domieszką substancji mineralnych. Potem w trakcie palenia węgla drzewnego węgiel pierwiastkowy ulatnia się jako gazowy dwutlenek węgla, a substancje mineralne pozostaną jako stały popiół.

• Ponad 30 tysięcy lat p.n.e. - W Tyrendarra w południowej Australii Aborygeni konstruują jedne z najstarszych kamiennych budowli na świecie. Wykorzystują zastygłe strumienie lawy pozostałe po niedawnej erupcji wulkanu Budj Bim, które zablokowały odpływ wody tworząc bagna. Do tych naturalnych warunków ludzie dodają sztuczne tamy z bazaltu, żeby zamknąć stawy z rybami. Odtąd przez wieki hodują tam ryby, zwłaszcza węgorze. W okolicy zaś powstają względnie trwałe osady złożone z kilku domostw zamieszkiwanych przez określoną hordę lub klan.

• Ponad 20 tysięcy lat p.n.e. - Ludzie świadomie produkują alkohol, na co wskazuje płaskorzeźba Wenus z Laussel stworzona przez ludzi kultury graweckiej. Paleolityczna Wenus reprezentująca żeńskie siły płodności, czyli Boginię-Matkę trzyma w ręku byczy róg, który jest naczyniem służącym do spożywania świętego napoju - piwa.

Wytwarzaniem piwa zajmują się kobiety, które żują ziarna i wypluwają do naczynia, gdzie w ciągu kilku dni zachodzi fermentacja alkoholowa zapoczątkowana przez enzymy śliny. Tak powstały napój zawiera ok. 1-3% alkoholu etylowego, czyli etanolu (CH₃CH₂OH).

Alkohol nie jest czymś nowym. Ludzie znają go od początków swojego istnienia, ponieważ powstaje w naturalnych procesach rozkładu, czyli fermentacji owoców. Fermentujące owoce przyciągają małpy i inne ssaki, ptaki oraz wiele rozmaitych zwierząt, na przykład owady (muszka owocowa, mrówki, muchy). Wszystkie one chętnie spożywają produkty fermentacji, bo w przyjemny sposób zmieniają działanie zmysłów i mózgu. Alkohol etylowy jest używką także dla ludzi, których wprawia w dobry nastrój i jest uznawany za święty napój, ponieważ pozwala rzekomo nawiązać kontakt z mocami nadludzkimi, duchami lub bóstwami. W większych ilościach bowiem etanol doprowadza do halucynacji lub utraty przytomności.

Niestety, częste używanie alkoholu powoduje uzależnienie (alkoholizm), czyli konieczność systematycznego spożywania, uszkadza ludzki układ nerwowy i wątrobę, a nawet powoduje śmierć.

• Ok. 20. tysięcy lat p.n.e. - Znane są automatyczne pułapki myśliwskie lub ewentualnie bojowe skierowane przeciwko wrogom (prosta broń automatyczna) zwykle działające jako urządzenia, które magazynują energię mechaniczną, aby ją potem uwolnić w odpowiednim momencie. Taki charakter mają pułapki oparte na sile ciążenia, jak na przykład spadający głaz lub drewniana belka. Inne automaty są napędzane przez wygięty elastyczny kij (na przykład gałąź) lub mocno skręcony sznur, który rozkręcając się może obrócić nawet ciężki przedmiot lub uderzyć z dużą siłą.

Dzięki użyciu cienkiego sznurka będą mogły też powstawać lampy jako naczynia napełnione olejem, czyli ciekłym tłuszczem, w którym jest zanurzony knot (sznurek). Zapalony knot ciągnie olej z naczynia, dając światło i ciepło, zastępując stosowane dotąd łuczywo, czyli zapalony, smolny kij. Rozmaite lampy z kamienia, gliny i metalu będą potem używane na całym świecie przez tysiące lat.

Cienkie sznurki są także używane do łowienia ryb na haczyk (zwykle wykonany z kości): Na haczyku jest umieszczona przynęta, na przykład kawałek mięsa, a gdy ryba próbuje go połknąć, połyka też haczyk, która wbija się w jej gardło. Wtedy rybak może wyciągnąć z wody sznur z rybą na haczyku.

Rozwijają się również inne zaawansowane techniki rybackie zamiast chwytania ryb rękami w płytkich strumieniach lub polowania za pomocą oszczepów rzucanych z brzegu. Do chwytania większych ilości ryb stosuje się sieci z odpowiednio zaplecionych i związanych sznurów. Niewielkie otwory w sieci uniemożliwiają rybom ucieczkę, jednocześnie przepuszczając wodę. Rybacy przegradzają sieciami rzeki lub zanurzają je w jeziorach i morzu, a następnie podnoszą, wyciągając nieostrożne ryby. Dla łatwiejszego zanurzania stosują ciężarki przymocowane do dolnej części sieci (archeolodzy znajdują celowo wykonane obciążniki na przykład w Afryce w 9. tysiącleciu p.n.e.).

Rybacy z Afryki i Azji Zachodniej budują kamienne lub plecione z gałęzi przegrody w poprzek rzeki albo zatoki, aby zatrzymać i schwytać migrujące ryby (praktyka znana potem między innymi w Kanadzie podczas połowu łososia).

• Ok. 20. tysiąclecia p.n.e. - Transport towarów odbywa się zwykle na plecach ludzi lub na włókach i saniach wleczonych po ziemi lub śniegu. Włóki to dwa kije końcem oparte na ziemi, a sanie to platformy gładkie pod spodem lub wyposażone w płozy, czyli równoległe belki zmniejszające tarcie. Ciężki przedmiot, na przykład wielki kamień, można też toczyć na okrągłych belkach otrzymanych z pni drzew.

Pojawiają się legary, czyli drewniane ramy, na których umieszcza się transportowany obiekt, a pod ramą można dodatkowo umieścić belki umożliwiające toczenie konstrukcji. Całość jest stopniowo przesuwana lub przetaczana za pomocą grubych belek tworzących dźwignie pomiędzy wystającymi elementami legara oraz podłożem. Dzięki temu człowiek może powoli transportować kamienie ważące nawet kilkanaście ton.

Ustalają się miejsca przepraw przez rzeki: początkowo jako brody (płycizny), a potem drewniane kładki i mosty ponad rzekami.

• 19. - 16. tysiąclecie p.n.e. - Kultura solutrejska na Półwyspie Iberyjskim i w zachodniej Europie rozwija zaawansowaną technikę obróbki krzemienia. Po wstępnym otłuczeniu za pomocą uderzeń, rzemieślnik odspaja od kamienia cienkie wióry nie poprzez uderzanie, lecz naciskając twardym kawałkiem kości na kamień pod odpowiednim kątem. Dzięki temu może uzyskać bardzo cienkie ostrza, a ich powierzchnie są niemal gładkie. Kilka tysięcy lat później podobną technikę będą stosować północnoamerykańskie ludy kultury Clovis.

• 13. - 12. tysiąclecie p.n.e. - Rozwinięte techniki rybackie jak plecione kosze-pułapki na ryby, sieci i haczyki oraz łodzie pozwalają w coraz większym stopniu wykorzystywać zasoby jezior i mórz, a dzięki obfitości pożywienia rybacy mogą porzucić wędrówkę i osiedlają się w rejonach szczególnie bogatych. Tak zaczyna się mezolit, czyli okres przejściowy między myślistwem i zbieractwem paleolitycznych nomadów oraz rybołówstwem, rolnictwem i pasterstwem ludów żyjących w osadach, czyli w miejscach, gdzie wiele rodzin buduje obok siebie stałe domostwa.

W Azji Wschodniej sporadycznie są używane naczynia z terakoty, które dla nomadów były zbyt ciężkie i kłopotliwe podczas wędrówki. Takie naczynia nie tylko służą do przechowywania żywności, lecz pozwalają też upowszechnić gotowanie, czyli obróbkę żywności w gorącej wodzie. Wkrótce pojawia się także duszenie, czyli gotowanie w zamkniętym naczyniu, gdzie duża część wody krąży w postaci gorącej pary. Podczas gotowania i duszenia wielkocząsteczkowe białka, cukry i lipidy rozpadają się na łatwo strawne mniejsze cząstki, lecz w przeciwieństwie do pieczenia i wędzenia nie pojawiają się substancje rakotwórcze (rodniki). Natomiast smażenie w gorącym tłuszczu, chociaż daje jedzenie wysokoenergetyczne i cenione za walory smakowe (związki Mallarda), jest obarczone substancjami rakotwórczymi podobnie jak w przypadku pieczenia na ogniu i wędzenia w dymie.

Coraz lepsza znajomość roślin i zwierząt pozwala w niektórych częściach planety rozwinąć prymitywne formy uodparniania na choroby i trucizny analogiczne do późniejszych szczepionek. Jeszcze tysiące lat później w Amazonii szamani wcierają dzieciom jad mrówek, aby potem nie były na niego wrażliwe. Podobnie postępują w odniesieniu do jadu niektórych węży - po krótkim zatruciu organizmu niewielką ilością jadu miejscowi Indianie stają się w pewnym stopniu odporni na jadowite ukąszenia.

• Ok. 12 tysięcy lat p.n.e. - W płytkiej jaskini pod skałą Villabruna w Dolomitach (na północy Półwyspu Apenińskiego) zostaje pochowany młody mężczyzna, którego uzębienie wskazuje na zaawansowane umiejętności stomatologów z jego epoki. Za pomocą precyzyjnego wiertła z krzemiennym ostrzem usunięto tkankę zęba zniszczoną przez próchnicę. Następnie otwór w zębie był wypełniany ziołami hamującymi rozwój bakterii, a w końcu zamykany plombą. Co prawda ślady plomby nie zachowały się w zębie mężczyzny z Villabruny, lecz znaleziska z późniejszych czasów wskazują, że plomby wykonywano z masy bitumicznej, żywicy, pszczelego wosku lub innych plastycznych materiałów.

Dalszy postęp i upowszechnienie technik stomatologicznych nastąpi w społeczeństwach neolitycznych, o czym świadczą dane archeologiczne na przykład z indyjskiego miasta Mehrgarh, ze Słowenii (4. tysiąclecie p.n.e.) czy z obszaru Skandynawii (Jutlandia, 3. tysiąclecie p.n.e.).

• 12. - 9. tysiąclecie p.n.e. - Początek rewolucji neolitycznej.

Nad Nilem i w Azji Zachodniej pojawiają się zaczątki rolnictwa, czyli uprawy roślin (sporadycznie już 18 tysięcy lat p.n.e.). Niezależny ośrodek uprawy roślin powstaje w Andach. Do spulchniania ziemi przed siewem (sypanie ziarna do ziemi) ludzie używają kopaczki - ostrego, prostego kija i wygiętej na końcu motyki wykonanej zwykle z rogu lub drewna, czasem z kamiennym ostrzem (rolnictwo kopieniacze). Ziarno jest ręcznie siane, czyli rozsypywane, aby wyrosło, i podlewane wodą. Glebę nawozi się (wzbogaca) odchodami zwierząt i ludzi. Dzięki opiece człowieka z wysianego ziarna wyrastają nowe rośliny, które dają więcej ziarna niż zasiano.

Z bogatego w skrobię ziarna zbóż rolnicy wytwarzają piwo, a produktem ubocznym przy jego produkcji jest masa rozgniecionych ziaren, która okazuje się jadalna.

Rolnicy wytwarzają mąkę rozgniatając ziarno (mielenie) okrągłym kamieniem (walcem) na powierzchni drugiego kamienia (proste żarna) lub tłuczkiem w stępie (głębokim, zwykle drewnianym naczyniu). Mąka, czyli suchy, sypki pył otrzymany ze zmielonych ziaren, jest mieszana z wodą, aby wytworzyć plastyczną masę, czyli ciasto. Ciasto zaś może być suszone, pieczone przy użyciu ognia jako placek (chleb) lub gotowane w gorącej wodzie jako kluski.

Zawierająca gluten mąka pszenna (z ziaren pszenicy) daje ciasto, które jest lepkie i rozciągliwe. Dzięki temu ciasto pszenne można formować w długie, giętkie kluski, czyli makaron, oraz używać go do zawijania kawałków mięsa lub warzyw w formie pierogów, czyli nadziewanych klusek. W następnych tysiącleciach niezliczone odmiany pierogów będą znane w wielu kulturach świata, na przykład: samos w Indiach, momo w Nepalu i Tybecie, won ton w Chinach, chinkali w Gruzji, kreplach u Żydów, pierogi we wschodniej Europie, duże, pieczone panzerotti i małe gotowane ravioli w Italii, empanadas w Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej, kukurydziana tortilla z mięsem, fasolą lub papryką w Ameryce Środkowej.

W Azji Zachodniej do świeżego ciasta przeznaczonego na chleb dodaje się nieco ciasta starego, które fermentuje (zakwas), więc chleb jest pulchny dzięki bąbelkom gazu wytwarzanym podczas fermentacji.

Ludzie szybko odkrywają sposób wytwarzania skrobi z mąki poprzez zalanie jej zimną wodą. Skrobia opada wtedy na dno naczynia, a reszta mąki unoszącą się lub rozpuszczona w wodzie może być odlana. Ze skrobi są wytwarzane krochmal (wysuszony proszek skrobiowy) i dekstryny (wielocukry złożone z 3-14 monocukrów, zwykle glukozy), które po zmieszaniu z wodą mogą być użyte jako składnik rozmaitych potraw. Dekstryny są też stosowane jako klej, czyli substancja, która po wyschnięciu trwale łączy powierzchnie ciał stałych.

Czasem spożywanie zbóż bywa niebezpieczne, jeśli ziarna są zakażone przez sporysz, czyli przetrwalniki pasożytniczego grzyba buławinki czerwonej (Claviceps purpurea). Sporysz zawiera bowiem szereg alkaloidów zbliżonych do ergotaminy, aminokwasy i inne substancje, które są toksyczne: wywołują halucynacje, niekontrolowane skurcze mięśni, martwicę tkanek, zwłaszcza kończyn, z powodu niedotlenienia oraz śmierć. Zatrucia sporyszem będą odtąd zabijały całe wioski. Z drugiej strony wywar ze sporyszu będzie używany przez szamanów jako środek pomagający komunikować się ze światem duchów. Poza tym będzie też służył do usuwania niechcianej ciąży (regulacja narodzin, poronienie, aborcja) lub przyspieszenia porodu, ponieważ alkaloidy z grupy ergotaminy wywołują skurcze macicy.

Z czasem w różnych rejonach będą używane także inne źródła skrobi jak ziemniak, maniok, chlebowiec, sagowiec, gryka czy amarant, uzupełniając lub zastępując zboże.

Obok roślin dostarczających skrobi wyodrębnia się kategoria roślin oleistych, które są źródłem tłuszczu, jak na przykład oliwka i rozmaite orzechy.

• 12. - 9. tysiąclecie p.n.e. - Rewolucja neolityczna, czyli wprowadzenie rolnictwa, zapoczątkowuje serię zasadniczych zmian środowiska: wyniszczanie lasów, osuszanie coraz większych obszarów lądu, ekspansję gatunków synantropijnych, lub korzystających ze zmian spowodowanych przez człowieka, ocieplenie klimatu.

• Od 12. tysiąclecia p.n.e. - W Europie powstają kopalnie krzemienia. Kamień jest kruszony za pomocą kamiennych młotów, dłut, klinów, drewnianych kołków wbijanych w skałę i polewanych wodą, aby pęczniejąc rozsadzały kamień, a także przy użyciu ognia i wody (skała rozgrzana przez ogień i polana zimną wodą pęka). Narzędziem bardzo użytecznym w kopalni okazuje się kilof, czyli rodzaj młota z zaostrzonym końcem, dzięki czemu można go z rozmachem wbić w ziemię lub skałę.

Powstają kamienne budowle (megality) wymagające dźwigni, sznurów i rolek (pnie drzew lub kamienne kule) do toczenia głazów, czyli maszyn prostych - narzędzi (urządzeń) przetwarzających i wzmagających energię mechaniczną ludzkiego ciała w celu wykonania określonej pracy.

Do transportu ciężkich rzeczy (na przykład kamiennych bloków) stosuje się sanie ciągnięte po skale lub leżące rolkach (okrągłych w przekroju belkach), które toczą się po ziemi minimalizując tarcie.

Obróbka kamienia jest coraz precyzyjniejsza - pojawiają się nawet zaciosy do łączenia dwóch kamieni analogicznie do metod stosowanych w obróbce drewna.

Taka precyzja wymaga stosowania odpowiednich miar. W części kamiennych budowli daje się zauważyć umowną jednostkę, którą archeolodzy określą potem jako jard megalityczny równy ok. 2,5 długości stopy.

• Przed 10. tysiącleciem p.n.e. - Sól kamienna jest wydobywana z płytko położonych złóż (na przykład stoki Alp). Zaczyna się też produkcja soli: z wody morskiej parującej na płyciźnie (Delta Nilu) i z solanki wydobywającej się na powierzchnię ziemi (na przykład słone jezioro Junczeng w Chinach). Z czasem (na przykład na obszarze Wieliczki) rozwinie się produkcja soli z solanki wylewanej na rozpalony kamień (sól parzona) lub długo gotowanej w garnkach do odparowania (sól warzona znana na przykład w Chinach). Sól ma ogromne znaczenie jako przyprawa i środek konserwujący żywność, a to powoduje, że staje się nawet formą waluty używanej w handlu. Z drugiej zaś strony konserwujące właściwości soli powodują, że zostaje ona uznana za środek magiczny odpędzający duchy (na przykład te, które psują żywność) i symbol duchowej lub rytualnej czystości. Wysokie stężenie soli zapobiega rozwojowi wielu mikroorganizmów rozkładających żywność. Nieprzypadkowo rozsypanie cennej soli bywa interpretowane jako znak nieszczęścia, sól umieszczona w wejściu ma zabezpieczać dom przed złymi mocami, a noworodki w tym samym celu bywają nacierane solą lub dostają sól do ust (Izrael, przedchrześcijańska Europa).

• Ok. 10. tysiąclecia p.n.e. - Pojawia się zapis liczb: nacięcia, kamyczki i pestki (Azja Zachodnia) lub węzły wiązane na sznurku (Chiny, Iran, Andy).

• 10. tysiąclecie p.n.e. - Bogate późnopaleolityczne i mezolityczne społeczności w północnej części Żyznego Półksiężyca konstruują wielki zespół świątynny w Göbekli Tepe złożony z ustawionych w kręgi kamiennych bloków ważących nawet do 50 ton. Budowla powstaje wyłącznie dzięki sile ludzkich mięśni i zastosowaniu maszyn prostych oraz współpracy wielu ludzi niewątpliwie reprezentujących różne plemiona.

Jednakże sanktuarium nie jest tylko dokonaniem organizacyjnym i budowlanym, lecz także dowodem na znajomość technologii wytwarzania alkoholu. Świadczą o tym kamienne kadzie ze śladami fermentacji jęczmienia, czyli zbiorniki na piwo spożywane podczas magicznych lub religijnych ceremonii w Göbekli Tepe.

• Od ok. 10. tysiąclecia p.n.e. - Człowiek udomawia kolejne gatunki zwierząt uznanych za użyteczne.

W następnych tysiącleciach krzyżując celowo dobrane osobniki hodowcy doprowadzą do powstania setek ras poszczególnych zwierząt różniących się cechami zewnętrznymi i zachowaniem. Na przełomie XX i XXI w. n.e. człowiek będzie hodował ok. 920 ras owiec, 790 ras krów, 600 kur, 440 świń, 410 kóz, 100 królików, 75 kaczek, 60 gęsi. Poza tym będzie znanych wiele ras zwierząt hodowanych jako ozdobne lub dla celów sportowych: ok. 100 ras kotów, 380 ras koni, kilkaset odmian rozmaitych ryb akwariowych, ok. 1000 ras gołębi i co najmniej kilka tysięcy ras psów.

• Od 10. tysiąclecia p.n.e. - W zimnych częściach Starego Świata powstają narty jako płaskie, długie deski przyczepiane do podeszwy butów, aby można sunąć na nich po śniegu, unikając zapadania (analogicznie do sań). Pokazują to naskalne wizerunki narciarzy ze Skandynawii (ok. 3000 r. p.n.e.). Narty upowszechnią się potem w północnej Eurazji.

Odrębną konstrukcją są rakiety śnieżne - szerokie, lekkie deski, plecionki lub siatki przyczepiane pod butami, które dzięki rozłożeniu nacisku na sporej powierzchni zapobiegają zapadaniu się w śnieg podczas chodzenia. Rakiety śnieżne będą dominować na północy Nowego Świata.

• 10. - 9. tysiąclecie p.n.e. - Ludzie zajmujący się uprawą roślin, rzemiosłem i wymianą handlową zaczynają osiadły tryb życia, ponieważ dzięki nowej technologii uzyskują wystarczająco dużo żywności bez typowego dla myśliwych poszukiwania wciąż nowych łowisk. Tworzą zatem osady, czyli obszary zajęte przez domostwa ludzi żyjących wspólnie. Wczesne osady rolników okresu przedceramicznego opierają się na związkach rodzinnych podobnie jak w myśliwskich hordach. Przykładem są Boncuklu Höyük i Aşikli Höyük (9./8. tysiąclecie p.n.e.) w środkowo-wschodniej Anatolii. Osady często mają charakter obronnych miast-twierdz otoczonych płotem z kolczastych krzewów, palisadą (pionowo wbite w ziemię pnie drzew), wałem usypanym z ziemi i kamieni, murem ułożonym z wielu warstw kamieni lub utrudniającym dostęp rowem. Te fortyfikacje służą nie tylko do obrony samych domostw, lecz także, a czasem przede wszystkim, mają chronić zgromadzone zapasy żywności, zwłaszcza zboża przechowywane w spichrzach (wyłożone kamieniami i gliną doły w ziemi lub pojemniki ustawione na powierzchni). Żywność jest bowiem cennym łupem dla ewentualnych rabusiów.

Rozwija się sztuka mierzenia przydatna podczas budowania ziemnych i kamiennych konstrukcji. Pierwsze miary to na przykład długość dłoni, stopy, przedramienia (łokieć) czy kroku, lecz powstają też pierwsze narzędzia pomiarowe w postaci sznura określonej długości lub kija. Poza tym za pomocą naciągniętego sznura wyznacza się linie proste, woda określa poziomą powierzchnię, a kamień zwisający na sznurze pokazuje pion. Pojawia się pierwotny cyrkiel do rysowania. Jest to sznur zaczepiony w środku planowanego koła, a człowiek trzymający jego drugi koniec obiega środek rysując okrąg o promieniu równym długości sznura. Bardzo użyteczna jest także węgielnica, czyli urządzenie do wyznaczania kąta prostego (90^o) w narożnikach (węgłach) budowli. W najprostszej formie składa się z dwóch desek lub prostych patyków połączonych pod kątem prostym, które przyłożone do narożnika budowli pozwalają ocenić, czy zachowano właściwy kąt między dwiema ścianami.

Osiadłe życie pozwala ludziom poświęcać więcej czasu na obróbkę narzędzi i tworzenie sztuki. W kulturach mezolitycznych występują małe precyzyjne noże i skrobaki, a zamiast dużych ostrzy często są stosowane małe kamienne zbrojniki pozwalające zmniejszyć wagę narzędzi, zwłaszcza broni. Kamienne narzędzia są szlifowane za pomocą kamieni i piasku z wodą, a wiertarki z kości pozwalają przebijać otwory na przykład w kamiennych młotach i siekierach, aby osadzić w nich drewnianą rękojeść. Oznacza to początek epoki kamienia gładzonego.

Osiadły tryb życia wiąże się z nowym problemem - zaśmieceniem i brudem. Wcześniej ludzie przenosili się z miejsca na miejsce, śmieci pozostawiając za sobą, lecz teraz jest to niemożliwe, więc trzeba rozwinąć metody pozbywania się zanieczyszczeń. Sprzątający używają zatem miotły, czyli wiązki gałązek służącej do wymiatania śmieci i brudów z podłogi domu. Na skraju osad zaś powstają śmietniska - miejsca, gdzie są wyrzucane zbędne odpadki.

• Od 10./9. tysiąclecia p.n.e. - Powstają miasta-twierdze rolników okresu przedceramicznego z potężnymi kamiennymi murami jako ośrodki cywilizacji rolniczej i obrona przed zaborczymi sąsiadami, zwłaszcza myśliwskimi lub pasterskimi nomadami. Przykłady takich miast to między innymi Jerycho (mur długości 700 m i wysokości 4 m otacza osadę) oraz Çatal Hüyük (mur tworzą zestawione razem kamienne domostwa).

W odróżnieniu od wcześniejszych osad rolników (na przykład Aşikli Höyük) mieszkańcy niekoniecznie są spokrewnieni. Społeczność miasta tworzą ludzie połączeni przede wszystkim sposobem życia i wyznawanymi ideami, a więzy genetyczne są tylko jednym z elementów wiążących wspólnotę. Pojawia się rozróżnienie wioski i miasta. Wieś to głównie rodziny zajmujące się rolnictwem, a miasto gromadzi ludzi różnego pochodzenia i reprezentujących rozmaite zawody: rzemieślników, kupców, wojowników, szamanów, kapłanów, artystów...

Miasta tego okresu są miejscem gromadzenia bogactw i dlatego stają się ośrodkami władzy, a to oznacza, że muszą być ufortyfikowane. W następnych wiekach powstaną wielkie miasta-twierdze a zarazem centra polityczne jak Uruk, Ur, Lagasz, Kisz, Memfis i inne.

Niemal jednocześnie z miastami pojawiają się tarany używane podczas zdobywania ufortyfikowanych miast. Są to wielkie belki niesione w rękach lub zawieszane na sznurach na drewnianej ramie, którymi uderza się w mur, żeby go rozbić.

Powstaje także wieża oblężnicza, czyli wysoka drewniana konstrukcja podsuwana do muru, aby atakujący znaleźli się na tym samym poziomie co obrońcy stojący na murach.

Ogromnego znaczenia nabierają proce, dzięki którym można atakować ludzi na odległość, a nawet ukrytych za murami.

• 9. tysiąclecie p.n.e. - W cypryjskiej osadzie Aetokremnos funkcjonują jedne z najstarszych studni. Są to głębokie pionowe tunele wykopane w ziemi lub wykute w skale, aby dotrzeć do warstw geologicznych zawierających wodę. Podobne konstrukcje staną się standardem na całym świecie, gdzie będą budowane stałe osady potrzebujące zaopatrzenia w wodę.

• Przed 8. tysiącleciem p.n.e. - W Azji Zachodniej zostaje udomowiony kot (Felis), który wyłapuje gryzonie atakujące zapasy zboża lub rośliny na polach. W zamian bywa dokarmiany i może korzystać z wygodnych ludzkich domostw. Jednak zachowuje daleko posuniętą niezależność i potrafi żyć bez pomocy człowieka. Kot uczy się łasić do ludzi i mruczy, produkując dźwięki zbliżone do dźwięków wydawanych przez ludzkie niemowlęta, co pozytywnie nastraja kobiety.

Udomowiony kot jest znany na przykład na Cyprze ok. 8000 r. p.n.e. i w Egipcie ok. 3500 r. p.n.e.

• Ok. 8000 lat p.n.e. - Znane są krzemienne piły, czyli długie noże z karbami na ostrzu używane do rozcinania dużych przedmiotów, na przykład kawałów drewna. Ok. 4000 lat p.n.e. w Egipcie powstaną piły metalowe, a w X w. p.n.e. w Asyrii duże metalowe piły dwuosobowe z uchwytami na obu końcach.

Rozwinięciem maczugi jest kamienna siekiera do pracy i topór bojowy z ostrzem na końcu drewnianego trzonka, co wydłużając ramię zwiększa siłę ciosu. Dzidy otrzymują kamienne ostrza lub zbrojniki, czyli małe, ostre kamienie przymocowane do trzonka.

• 8000 - 7500 r. p.n.e. - Na preriach Ameryki Północnej pojawia się dalekosiężna broń - miotacz znany jako atlatl służący do miotania oszczepu znacznie dalej, niż jest to możliwe ręką.

• 8000 - 4000 r. p.n.e. - W południowej i zachodniej Azji zostają udomowione świnia (Sus), koza (Capra), owca (Ovis), krowa (Bos) a potem osioł i koń (Equus). Krowa, osioł i koń są wykorzystywane do ciągnięcia włók i sań. Bogate w białko kazeinę i cukier laktozę mleko zwierząt kopytnych, zwłaszcza kozy, owcy i krowy, po sfermentowaniu daje kefir i jogurt, a po oddzieleniu wody i białka śmietanę (tłusta część mleka) i masło (niemal czysty tłuszcz mleka). Podgrzanie fermentującego mleka prowadzi zaś do ścięcia kazeiny i przetworzenia laktozy w prostsze cukry - tak powstaje ser, czyli zestalona masa bogata w białka, tłuszcz i związki wapnia pochodzące z mleka. Przetworzenie mleka w ser ułatwia przyswajanie laktozy, ponieważ większość ludzi po piątym roku życia traci zdolność jej trawienia - u niektórych spożycie mleka wywołuje objawy zatrucia pokarmowego. Poza tym ser jest bardziej kaloryczny od mleka, a także trwalszy i łatwo go transportować, co jest istotne na przykład podczas wędrówki.

Z produkcją sera wiąże się powstanie glinianych naczyń z perforowanym dnem. Podgrzane kwaśne mleko wlane do takiego naczynia rozdziela się na gęstszą frakcję pozostającą nad perforowanym dnem oraz ciekłą serwatkę wypływającą przez otwory i zbieraną w naczyniu poniżej.

Jeżeli zaś ser ma być dłużej przechowywany, serowarzy rozwijają kilka technik jego konserwacji: suszenie, wędzenie w dymie i solenie.

• 8000 - 4000 r. p.n.e. - Z wełny kozy i owcy są wytwarzane nici oraz dość grube płachty powstające przez mechaniczne ubijanie, czyli folowanie (spilśnianie).

W Chinach zaczyna się wykorzystywanie jedwabnika, co umożliwi produkcję jedwabiu.

• Od 8. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój łodzi od dłubanek z pnia drzewa (jak w Europie) do wiązanych z pęków trzciny (na przykład w Egipcie) lub ze zszytych zwierzęcych skór (Europa, Azja Zachodnia).

Powstaje wiosło - spłaszczony kij, którym płynący odgarnia wodę, aby pchać łódź po powierzchni wody. Szybko okazuje się, że łodzie mogą być większe, jeżeli napędza je kilku lub nawet kilkunastu wioślarzy.

W różnych kulturach ludzie wierzą, że łódź ma demona (duszę) i składają mu ofiary (stąd późniejszy brytyjski obyczaj rozbijania butelki szampana przy wodowaniu statku).

Z postępem w budowaniu łodzi wiąże się rozwój rybołówstwa, ponieważ ludzie mogą wypływać coraz dalej w morze. Z czasem zaczną się bardzo niebezpieczne polowania na wieloryby. Myśliwi podpływają łodziami do wynurzonego walenia i wbijają w niego harpun, czyli oszczep z zadziorami skierowanymi do tyłu, które zapobiegają wypadnięciu ostrza z rany. W dodatku do harpuna jest przywiązany sznurem skórzany worek napełniony powietrzem, co utrudnia pływanie, a zwłaszcza nurkowanie. Zwierzę zaś ucieka nurkując. Prędzej czy później musi się jednak wynurzyć, żeby zaczerpnąć powietrza, a wtedy rybacy oczekujący w łodziach na powierzchni wbijają kolejne harpuny i wieloryb ponownie próbuje uciec pod wodę. To powtarza się do chwili, gdy zwierzę ginie ze zmęczenia i wykrwawienia. Wizerunki harpunników polujących na wieloryby są znane między innymi z naskalnych malowideł z Bangudae w rejonie koreańskiej rzeki Taehwa wykonanych w 4. tysiącleciu p.n.e.

Wielorybnictwo stanie się potem jedną z najbardziej dochodowych dziedzin gospodarki (na przykład u Basków w VI-XVI w.) ze względu na duże zapotrzebowanie na tran, czyli olej wytapiany z wielorybów. Będzie on używany głównie do celów spożywczych, ale też jako paliwo do lamp. Mięso może być zjadane, kości używane jako surowiec do wyrobu narzędzi lub materiał rzeźbiarski, a fiszbiny stosowane do rozmaitych konstrukcji (nawet w modzie). Szczególnym surowcem pozyskiwanym z głowy kaszalota (Physeter macrocephalus) jest spermacet zwany też olbrotem lub po łacinie cetaceum. Jest to półpłynna substancja wypełniająca jamy czaszki kaszalota składająca się głównie z trójglicerydu zwanego palmityną (ester glicerolu i kwasu palmitynowego) o wzorze sumarycznym (C₁₅H₃₁COO)₃C₃H₅. Ze spermacetu są wytwarzane między innymi świece lecznicze maści, mydła i kremy kosmetyczne oraz smary do maszyn. Jeszcze innym surowcem pozyskiwanym z wielorybów, zwłaszcza kaszalota, jest ambra. Występuje w postaci kilku-kilkunastocentymetrowych brył zalegających w jelitach i okresowo wydalanych przez zwierzęta. Jako lżejsza od wody ambra ląduje zwykle na plażach (najpopularniejsze miejsca to wybrzeża Australii, Nowej Zelandii i Nowej Kaledonii). Ambra jest ceniona jako środek wzmacniający zapach perfum.

• Przed 7. tysiącleciem p.n.e. - W północnej Eurazji powstają łyżwy - kościane lub drewniane ostrza przymocowane pod podeszwą buta służące do ślizgania się po lodzie. Potem znane też będą łyżwy z żelaza (od XIII w. n.e.).

• Przed 7. tysiącleciem p.n.e. - Rozwój chirurgii przy użyciu kamiennych narzędzi: amputacja, czyli obcięcie kończyny, kastracja (obcięcie jąder człowieka lub agresywnego byka), trepanacja (wycięcie kawałka czaszki). Według niektórych poglądów trepanacja ma usunąć „robaki” z mózgu. Czasem faktycznie chodzi o larwę tasiemca (Multiceps multiceps) owiec i psów, która u człowieka zagnieżdża się w mózgu, wywołując bóle głowy, zaburzenia równowagi i śmierć.

Znana jest też balneologia (leczenie wodami mineralnymi), ziołolecznictwo i leczenie przez zabiegi magiczne. Niektóre owoce są używane w celach leczniczych ze względu na zawartość witamin (na przykład cytrusy) lub bakterii wytwarzających antybiotyki (suszone figi).

• 7. - 5. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej napoje alkoholowe są otrzymywane przez fermentację; na przykład mieszkańcy Iranu wyrabiają piwo w wielkich kadziach wypełnionych wodą i przeżutymi ziarnami zbóż. Sumerowie znają piwo (2-6% alkoholu) z jęczmienia, o czym wspomina epos o Gilgameszu. Z czasem do kadzi, gdzie jest wytwarzane piwo będą dodawane drożdże (Saccharomyces cerevisiae), aby przyspieszyć i usprawnić fermentację. Poza tym dodatek drożdży pozwala zrezygnować ze wstępnego przeżuwania ziaren. Tak powstają piwa górnej fermentacji, co oznacza, że drożdże unoszą się blisko powierzchni, gdzie jest względnie wyższa temperatura niż w dolnej części kadzi.

Ok. 2600 r. p.n.e. Egipcjanie dodadzą do piwa owoce chmielu zapewniające lekko gorzki smak napoju.

• 7. - 5. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej i w rejonie Kaukazu pojawia się wino, napój wytwarzany z winogron zawierający ponad 7% alkoholu. Owoce winogron są miażdżone i poddane fermentacji. Zazwyczaj fermentują razem miąższ owoców i skórki, co nadaje winu czerwony kolor. Czerwone wino zawiera nie tylko alkohol, ale też pewną ilość tanin (garbników) odpowiedzialnych za ostry smak, polifenoli mających właściwości bakteriobójcze oraz cukru resztkowego pozostałego po fermentacji. Wino jest zwykle gotowe do picia po roku od chwili rozpoczęcia produkcji, a proces fermentacji jest zatrzymywany przez schłodzenie (na przykład w podziemnym pomieszczeniu). Mniej popularne w tym czasie jest wino białe wytwarzane tylko z miąższu winogron bez skórek. Jest ono jasne, zwykle żółtawe, ma mniej tanin i cukru, a za to nieco więcej alkoholu.

• 7000 - 6000 r. p.n.e. - Upowszechnia się terakota dzięki swej odporności na wodę używana do wyrobu naczyń i rzeźb (Azja Zachodnia i Wschodnia, Afryka). Gliniane naczynia funkcjonują obok starszych, mniej wygodnych kamiennych a także drewnianych i skórzanych. Z czasem w Azji Zachodniej pojawia się suszona (przez kilka lat) lub słabo wypalona (brak drewna do pieców), dość miękka cegła jako regularny bloczek z gliny, służący do budowy murów i budynków.

• 7000 - 6000 r. p.n.e. - Naczynia z terakoty umożliwiają znaczny postęp w sztuce kulinarnej.

Upowszechnia się gotowanie w wodzie, smażenie w gorącym tłuszczu (na przykład w roślinnym oleju lub tłuszczu wytopionym z mięsa), pieczenie w naczyniu (a nie nad otwartym ogniem) oraz duszenie pod ciśnieniem, jeśli piec lub naczynie jest szczelnie zamknięte. Rozwijają się także szczególne rodzaje potraw: zupa z mięsa i jarzyn gotowanych w dużej ilości wody, sos - półpłynna masa z wody, mięsa, tłuszczu, jarzyn itp. czy krem - gęsta, półpłynna masa.

Szczególnie cenione są niektóre rodzaje mięsa, na przykład polędwica z okolic bioder (lędźwi) u kopytnych, szynka u świni (mięśnie między tylną częścią grzbietu i udem), udziec (mięśnie uda między kolanem i biodrem), antrykot u kopytnych (mięśnie żebrowe przy kręgosłupie), karkówka u kopytnych (mięśnie łączące szyję i grzbiet), łopatka (mięśnie łączące kończyny przednie i grzbiet), pierś u ptaków. Mniej cenione są podroby, czyli narządy wewnętrzne jak wątroba, nerki, płuca, mózg, jelita czy serce a nawet krew i kości.

Dzięki terakotowym naczyniom zmieniają się napoje; do wrzącej wody wrzuca się różne rośliny (na przykład miętę), otrzymując z nich wywar. Napoje mogą też być przechowywane w trwałych glinianych butelkach.

Znane są przyprawy - dodatki do potraw modyfikujące ich smak: zioła (aromatyczne rośliny), korzenie lub owoce określonych roślin, oraz sól.

Coraz częściej jada się nie palcami, lecz za pomocą sztućców: łyżek do nabierania potraw ciekłych oraz ostrych patyczków (później widelców) do nabijania kawałków potraw. W Azji Wschodniej są stosowane pałeczki, czyli dwa patyczki, którymi chwyta się kawałki jedzenia.

• 6. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej rozwija się przędzenie (skręcanie włókien w nici), plecenie sznurów, tkactwo (splatanie nici krzyżujących się pod kątem prostym w tkaninę), wytwarzanie dzianiny (splatanie nici w płachtę) i koszykarstwo (splatanie gałązek w lekkie pojemniki).

• 6. tysiąclecie p.n.e. - W południowej Australii, na przykład koło jeziora Tae Rak (Condah), Aborygeni rozwijają hodowlę ryb w stawach regulowanych za pomocą kamiennych tam i kanałów.

Natomiast w Toolondo ok. 110 km na północ od Tae Rak powstaną nie tylko zwykłe stawy, ale też baseny przeznaczone dla różnych stadiów rozwojowych ryb.

• Od 6. tysiąclecia p.n.e. - W zachodniej Azji, na Bałkanach i w północnej Afryce powstaje sierp; długi, zagięty nóż do ścinania trawy i zboża związany z rozwojem rolnictwa. Początkowo sierp jest kamienny (potem będzie metalowy).

• 5. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej, Egipcie i Indiach a później w Ameryce zaczyna się irygacja (nawadnianie pól uprawnych) i melioracja (regulowanie poziomu wilgotności pól) za pomocą sieci kanałów. O znaczeniu tego wynalazku dobitnie świadczą ceremonie związane z uruchamianiem urządzeń nawadniających, jak to prezentuje na przykład egipska płaskorzeźba, gdzie faraon Skorpion z motyką w ręku uroczyście otwiera kanał.

Z rozwojem rolnictwa wiąże się wycinanie i wypalanie lasów. Tak zaczyna się leśnictwo w swojej najprymitywniejszej wersji oznaczające bezwzględną eksploatację zasobów lasu i wycinanie drzew na drewno oraz dla uzyskania pól uprawnych. Już w 1. tysiącleciu p.n.e. różni autorzy (Homer, Tukidydes, Strabon) odnotują duże obszary lasów wyniszczone przez człowieka. Tego rodzaju rabunkowa gospodarka leśna utrzyma się lokalnie, na przykład na Syberii, w Kanadzie, w równikowej Afryce i Brazylii, aż do XXI wieku n.e.

• 5. tysiąclecie p.n.e. - We wschodniej części Morza Śródziemnego powstaje żagiel. Jest to duży płat plecionki lub grubej tkaniny rozpinany na maszcie, czyli słupie umocowanym pionowo na łodzi, aby siłę wiatru wykorzystać do popychania całego pojazdu. Wynalazek żagla i masztu dość szybko rozprzestrzenia się w strefie zaawansowanych cywilizacji Starego Świata. Jedynie wnętrze Afryki i Australii jeszcze przez kilka tysięcy lat pozostanie wyłącznie na etapie łodzi popychanych wiosłami.

Egipcjanie budują duże łodzie z desek łączonych drewnianymi kołkami i sznurami z traw. Egipscy żeglarze mogą przewozić wielkie obiekty i pływać dalej niż na ciężkich dłubankach. Tak powstają galery, czyli duże statki napędzane przez wielu wioślarzy siedzących wzdłuż burt. Dzięki wiosłom galery są niezależne od wiatru, chociaż mają też żagiel jako dodatkowy napęd.

Używane na Bałtyku dłubanki otrzymują podwyższone burty, czyli boczne ściany wykonywane z desek mocowanych za pomocą kołków. Jest to zapowiedź skandynawskich łodzi budowanych z klepek.

Do XVII w. n.e. galery będą powszechnie używane na Morzu Śródziemnym jako statki transportowe i okręty bojowe: galery kreteńskie, fenickie, greckie, rzymskie, bizantyjskie, weneckie, tureckie... Galerami będą też łodzie wikingów. Aż do połowy XIX w. n.e. galery będą używane na Morzu Śródziemnym jako transportowce, a ich wiosłami w wielu wypadkach będą poruszać skazani przestępcy.

Rozwija się żegluga morska, choć głównie na zasadzie kabotażu, czyli pływania w takiej odległości od brzegu, by zachować z nim kontakt wzrokowy. Na otwartym morzu żeglarzom grozi dezorientacja. Pojawia się też problem zatrzymania statku: tuż koło lądu jest cumowany (przywiązywany) do brzegu, lecz dalej od lądu jest stosowana prymitywna kotwica w postaci dużego kamienia przywiązanego do długiego sznura. Kamień jest zrzucany na dno morza i swoim ciężarem utrzymuje statek w jednym miejscu.

Rozwój żeglugi sprzyja nawiązywaniu kontaktów i wymianie handlowej. Ustalają się szlaki handlowe zarówno lądowe, jak też wzdłuż rzek i morskich wybrzeży: transsaharyjskie i wzdłuż Morza Śródziemnego, przez Wielki Step w centrum Eurazji, droga morska między Zatoką Perską i Indiami, wodne szlaki wzdłuż Nilu, Nigru, Missisipi... Dzięki rozwojowi komunikacji kształtuje się coraz wyraźniej wyodrębniona klasa kupców zajmujących się handlem.

• 5. tysiąclecie p.n.e. - Zaczyna się metalurgia (otrzymywanie i obróbka metalu), kowalstwo (kucie metalu młotem) i ślusarstwo (budowa metalowych mechanizmów).

Metal (w Europie nazwa od greckiego słowa metallon - kopalnia, w domyśle miejsce wydobycia rudy metalu) jest pierwszym materiałem, który można obrabiać poprzez roztopienie w wysokiej temperaturze i odlanie w przygotowanej wcześniej formie. Metale są pozyskiwane w postaci rodzimej, czyli jako złoża mineralne czystego pierwiastka lub z rud, gdzie występują w związkach chemicznych.

Powstają pierwsze duże kopalnie miedzi na przykład w dolinie Timna (Timnah) na pustyni Negev na północ od Morza Czerwonego. Wytapianie miedzi odbywa się w piecach szybowych, czyli w wykopanych w ziemi dołach, gdzie jest wsypywana rozdrobniona ruda miedzi i wyprażana w ogniu aż wypłynie z nich roztopiony metal. Dla osiągnięcia ok 1000^oC wytapiacze muszą wdmuchiwać powietrze do wnętrza pieca za pomocą długich rur. Podstawowa ruda miedzi to chalkopiryt (od greckiego chalkos - miedź) CuFeS₂. Rzadko są wykorzystywane jako rudy bornit (od austriackiego mineraloga Ignaza von Borna żyjącego w latach 1742-1791) Cu₅FeS₄, lazuryt bądź azuryt Na₈S(AlSiO₄)₆, chryzokola (od greckich chryzos i kolla, czyli złoto i klej) o wzorze (CuAl)₂H₂Si₂O₅(OH)₄·nH₂O, kupryt (od łacińskiego cuprum - miedź) Cu₂O i malachit ceniony raczej jako kamień jubilerski.

Egipcjanie, Sumerowie i inne ludy Mezopotamii używają srebra i złota. Złoto jest szczególnie cenione, ponieważ wykazuje wyjątkowe właściwości, jest ogromnie kowalne, nie koroduje i łatwo miesza się w stopach z dowolnym metalem. Na przykład ze srebrem tworzy stop znany jako elektrum lub elektron, a ze srebrem i miedzią tak zwany brąz koryncki lub zielone złoto. Złoto jest pozyskiwane wyłącznie w formie rodzimej, ponieważ nie tworzy trwałych związków chemicznych.

Srebro zaś może występować w formie rodzimej lub w rudach takich, jak argentyt Ag₂S, Chlorargyryt AgCl lub pirargyryt Ag₃SbS₃. Zazwyczaj z rudami srebra występują też miedź, cynk i ołów. Najczęściej używaną rudą ołowiu jest pospolita galena (po łacinie ruda ołowiu) PbS, a rzadko cerusyt PbCO₃ i anglezyt (od walijskiej wyspy Anglesey) PbSO₄. Z czasem okaże się, że w rudach ołowiu mogą występować również znaczne domieszki antymonu i bizmutu. Nierzadko w rudach srebra pojawia się też nikiel zidentyfikowany jednak dopiero w XVIII w. n.e., kiedy w Saksonii zostaje odkryty nowy minerał Kupfernickel, czyli naturalny stop miedzi i niklu – nikielina.

Innym rzadkim stopem jest połączenie miedzi i cynku zwane po grecku oreichalkos (od słów oros i chalkos, czyli góra i miedź) a po łacinie orichalcum. Twardy i niekorodujący złocisty stop jest tak wysoko ceniony, że w platońskim dialogu Kritias jest jednym z symboli potęgi i bogactwa legendarnej Atlantydy. W XX-XXI w. n.e. pojawi się podobny stop znany pod nazwą nordic gold.

• 5. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej znane są narzędzia i broń wykonywane z miedzi, na przykład krótki, kilku- lub kilkunastocentymetrowy nóż naśladujący noże z kamienia oraz nieco dłuższy, podobny do noża sztylet, czyli broń do kłucia. Dzięki zastosowaniu metalu może też powstać miecz - broń o długim, kilkudziesięciocentymetrowym ostrzu do kłucia i uderzania.

• Od 5. tysiąclecia p.n.e.- Krystalizuje się pojęcie metali szlachetnych, które są mało aktywne chemicznie, czyli na ogół nie ulegają korozji (utlenieniu) i nie reagują, lub bardzo słabo reagują z większością kwasów (chociaż rozpuszcza je woda królewska złożona z trzech części stężonego kwasu solnego i jednej części kwasu azotowego). Z powodu małej reaktywności metale szlachetne występują zwykle w postaci rodzimej, czyli pierwiastkowej. Do tej kategorii są początkowo zaliczane tylko złoto (Au) i srebro (Ag), a miedź (Cu) ze względu na większą reaktywność bywa nazywana metalem półszlachetnym.

Później do kategorii metali szlachetnych niektórzy dodadzą jeszcze rtęć (Hg), a w kolejnych stuleciach znajdą się tam również ren (Re) oraz pierwiastki z rodziny platynowców: platyna (Pt), iryd (Ir), osm (Os), pallad (Pd), rod (Rh) i ruten (Ru).

• Od 5. tysiąclecia p.n.e. - W Mezopotamii jest stosowana granulacja - naklejanie drobnych kulek metalu na powierzchnię za pomocą białka jajek, żywicy lub pochodnych destylacji drewna.

• Od 5. tysiąclecia p.n.e. - Racjonalizacja (lepsze efekty przy minimalnych nakładach energii i surowców) wyraża się w podziale pracy (specjalizacja), powstaniu państwa, prawa (w przeciwieństwie do ogólnych wskazań etyki i religii) oraz biurokracji, czyli zespołu ludzi (administracja) kierujących społeczeństwem.

• Ok. 4500 r. p.n.e. - Powstaje jedna z pierwszych wielkich budowli wodnych - kanał żeglowny łączący Tygrys i Eufrat.

• Od ok. 4000 r. p.n.e. - Sumer, Babilonia, Egipt i kraje ościenne używają niemal identycznych miar i wag. W Sumerze i Egipcie funkcjonują państwowe wzorce miar i wag oraz specjalni urzędnicy zajmujący się metrologią. Przykładem jest posąg Gudei z Lagasz z zaznaczonymi wzorcami miar oraz miedziany przymiar z Nippur (używany ok. XX w. p.n.e.) długości dwóch łokci (110 cm). Wyrazem normalizacji miar w Mezopotamii jest potem przyjęcie stałego wymiaru cegły (na przykład wzorce uwidocznione na posągu Gudei i w Chaldei Nabuchodonozora II).

Sumerowie stosują tokeny (nazwa utworzona przez archeologów od angielskiego określenia przedmiotów do liczenia): gliniane miniaturki zwierząt, dzbanów i figur geometrycznych oznaczające określone umową masy i objętości. Z czasem tokeny będą odciskane i rysowane na glinianych tabliczkach jako piktogramy.

• Od ok. 4000 r. p.n.e. - W Mezopotamii i Egipcie rozwija się sztuka wytwarzania szkła z piasku kwarcowego, który po stopieniu w temperaturze ok. 1550^oC traci strukturę krystaliczną, przechodząc w formę bezpostaciową.

Pierwsze wyroby szklane są jeszcze niedoskonałe, ponieważ topienie piasku kwarcowego odbywa się za krótko i w zbyt niskiej temperaturze. W szklanej masie pozostają uwięzione bąble gazu, które można usunąć stosując proces klarowania, czyli przedłużone ogrzewanie masy i dodanie reagujących z gazami substancji, na przykład siarczanów i azotanów.

Następnym problemem bywa samoistne pękanie spowodowane naprężeniami powstałymi w szkle podczas stygnięcia - powierzchnia szkła stygnie szybciej niż wnętrze, co wywołuje naprężenie. Żeby tego uniknąć szkło może być poddane procesowi odprężenia, który polega na powolnym schładzaniu, co zapewnia równomierne stygnięcie w całej objętości.

Szkło jako tlenek krzemu jest materiałem kruchym, ale za to twardym i odpornym na większość substancji chemicznych. Nadaje się więc do wyrobu naczyń a zwłaszcza butelek. Chemicznie bierne szklane naczynia doskonale chronią żywność przed zanieczyszczeniem i utrudniają rozwój bakterii, co sprzyja higienie i utrzymaniu zdrowia.

Szkło jest cenione jako materiał ozdobny do wyrobu nie tylko naczyń, ale też biżuterii. O zastosowaniu szkła w celach artystycznych i ozdobnych decydują jego połysk i przezroczystość lub raczej półprzezroczystość, ponieważ w pierwszym okresie rozwoju techniki wytwarzania szkła domieszki różnych substancji mineralnych ograniczają ilość przepuszczanego światła.

• 4. tysiąclecie p.n.e. - W kilku miejscach na świecie zostaje użyty azbest, włóknisty minerał spotykany między innymi w kopalniach w Grecji i południowej Azji. Ludzie odkrywają, że z azbestu można wykonać maty lub rodzaj tkanin, które są odporne na ogień, nie gniją i nie chłoną wody. Azbest jest więc wykorzystywany na przykład jako obudowa ogniowych lamp.

• 4. tysiąclecie p.n.e. - Na Bałkanach jest używane koło wykonane z płaskiego kawałka drewna (deski). Dwa koła są połączone osią, czyli przechodzącym przez ich środki drągiem. Na dwóch osiach (4 koła) opiera się platforma. Tak powstaje wóz do przewożenia ciężarów umieszczanych na platformie. Dla zmniejszenia tarcia osi o koła stosuje się smary ze zwierzęcego tłuszczu, dziegciu lub ropy naftowej. Jeden z wczesnych wizerunków wozu na kołach powstaje w połowie 4. tysiąclecia p.n.e. na glinianym naczyniu z Bronocic nad Nidzicą. Późniejsze sumeryjskie mozaiki pokazują czterokołowe wozy bojowe ciągnięte przez dwa osły a potem konie, co zapowiada erę szybkich dwukołowych rydwanów konnych. Zasadę obrotu wykorzystuje też poziome koło garncarskie wynalezione w Azji Zachodniej, aby kształtować symetryczne, koliste naczynia gliniane. W Sumerze powstają żarna do mielenia zboża z kamieniem ręcznie obracanym w poziomie. Koło okazuje się wynalazkiem epokowym i uniwersalnym, który znajdzie zastosowanie w najróżniejszych dziedzinach.

• 4. tysiąclecie p.n.e. - Tłuszcze zwierzęce, dziegieć, ropa naftowa oraz smoły i żywice roślinne, kalafonia rozpuszczona w terpentynie oraz rozmaite pokosty (zagęszczone na gorąco oleje roślinne) służą do uszczelniania, impregnowania (nasączania, aby uzyskać wodoodporność na przykład drewna, tkaniny lub skóry) oraz klejenia.

• 4. tysiąclecie p.n.e. - W Sumerze i Egipcie powstają pierwsze systemy zapisu słów (tabliczki z liczbami są używane ok. 3300 r. p.n.e.). Pismo w różnych postaciach pojawi się z czasem we wszystkich rejonach świata, stając się wyznacznikiem cywilizacji w opozycji do prymitywizmu czy barbarzyństwa.

• 4. tysiąclecie p.n.e. - W Mezopotamii i innych krajach Azji Zachodniej, a w 3. tysiącleciu p.n.e. również w Egipcie i w Europie (kultura pucharów dzwonowatych) pojawia się brąz - twardy stop miedzi (ok. 90%) z cyną (wytapianą z kasyterytu).

Próby utwardzania miedzi doprowadzą z czasem do odkrycia, że zamiast cyny można zastosować antymon, lecz jego złoża są jeszcze rzadsze niż złoża cyny.

Niezależnym ośrodkiem produkcji brązu w 2. tysiącleciu p.n.e. będą Chiny.

Rozwija się technika odlewania przedmiotów z brązu metodą traconego wosku. Przedmiot jest wykonywany z wosku i oblepiany gliną z pozostawieniem kilku otworów. Następnie całość zostaje wypalona, wosk się wytapia i wypływa przez otwory, a w jego miejsce jest wlewany płynny metal. Po ostygnięciu gliniana forma jest rozbijana, a pozostaje odlany metalowy przedmiot.

Tarcza, czyli noszona przez wojownika w ręku drewniana lub skórzana osłona przed ciosami, zostaje wyposażona we wzmacniające elementy brązowe. Ostrza dzidy, miecza i topora są wykonywane z brązu, który jest twardszy od miedzi, a poza tym nie pęka pod wpływem uderzenia jak ostrza z kamienia.

Dzięki plastyczności metalu wykuwa się z niego blachy (cienkie metalowe płachty), druty (cienkie, długie i elastyczne struktury podobne do włókna zaświadczone na przykład w Egipcie w XXVIII w. p.n.e.), haki (zagięte zaczepy), haczyki na ryby (znane w Egipcie w XIV w. p.n.e.), osłony na głowę (hełm) i resztę ciała (pancerz, zbroja). Pojawiają się gwoździe (zaświadczone w Egipcie w XVIII w. p.n.e.) - ostre kawałki metalu, które wbijane w kawałki drewna łączą je ze sobą, oraz nity (wspominane w Mari w XVIII w. p.n.e.), czyli kawałki metalu wsuwane do otworów w łączonych elementach i płasko rozklepywane na obu końcach. W 3. tysiącleciu p.n.e. Egipcjanie znają łańcuch, czyli szereg połączonych ruchomo kółek z metalu zastępujących linę, oraz naczynia kute z metalu.

• 4. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej powstają bardzo trwałe i twarde cegły z gliny wypalonej w ogniu (spieczone glinokrzemiany). Mimo to aż do XXI w. n.e. w Azji Zachodniej dominuje dużo tańsza, choć nietrwała cegła suszona. Wynika to po części z braku gliny, którą w tym rejonie zastępuje się mułem. Cegły bywają też wzmacniane przez dodatek słomy lub trzciny, co zapewnia im pewną elastyczność, a zarazem zwiększa ich wartość termoizolacyjną. W ten sposób pojawia się jeden z pierwszych kompozytów, czyli materiałów łączących substancje o różnych właściwościach.

• Od 4. tysiąclecia p.n.e. - Rozwijające się coraz większe państwa, Na przykład, Sumer, Egipt, a potem Chiny, potrzebują coraz większych armii. Stopniowo kształtuje się taktyka, czyli sztuka prowadzenia bitew. Początkowo taktyka sprowadza się do natarcia bezładnie biegnących wojowników, którzy swoją liczbą i masą próbują obalić, lub odepchnąć przeciwników. Potem bitwa przekształca się w szereg indywidualnych pojedynków poszczególnych wojowników. Zadaniem dowódcy jest zebranie jak największej liczby wojowników i uderzenie nimi w najsłabszy punkt wojsk przeciwnika. Przewaga liczebna, zaskoczenie, gwałtowność natarcia i bojowa sprawność pojedynczych wojowników pozostaną głównymi elementami sztuki wojennej przez następnych kilka tysięcy lat.

• Od 4. tysiąclecia p.n.e. - Powstają mapy pokazujące powierzchnię Ziemi (Sumerowie).

• Od 4. tysiąclecia p.n.e. - W wielu rejonach świata, na przykład na euroazjatyckim Wielkim Stepie, powstają kopce, czyli usypane z ziemi sztuczne wzgórza. Bardzo wcześnie twórcy kopców zrozumieli, że pryzma czy stożek z ziemi jest niestabilny i osypuje się na boki, tracąc wysokość. Żeby tego uniknąć, obudowują niektóre kopce kamiennymi okładzinami lub murami oporowymi. Natomiast wewnątrz budowanego kopca umieszczają rozgałęzione struktury (szkielet) oparte o pionowe słupy, na których wspiera się masa piasku. Ewentualnie całą objętość piasku dzielą na mniejsze fragmenty za pomocą wewnętrznych drewnianych i kamiennych przegród, skrzyń lub komór (analogiczny pomysł przyświeca późniejszej idei terre armée Vidala).

• Od 4. tysiąclecia p.n.e. - W Azji Zachodniej drożdże, używane dotąd głównie do produkcji alkoholu, są dodawane do ciasta, aby je spulchnić. Drożdże bowiem wydzielają podczas fermentacji gazowy dwutlenek węgla, który tworzy w cieście bąble. Po kilku godzinach fermentacji ciasto drożdżowe zostaje upieczone, obecne w nim drożdże giną, ale pozostają bąble gazu nadając ciastu strukturę gąbki i miękkość. Poza tym drożdże wzbogacają ciasto w witaminy, zwłaszcza z grupy B, oraz mikroelementy.

W ciągu następnych tysiącleci ciasta, w tym chleb, pieczone przy użyciu drożdży rozpowszechnią się w Azji Zachodniej, Europie i Azji Wschodniej, ale pozostaną towarem raczej luksusowym. Lud nadal będzie piekł tradycyjne chleby-placki głównie z pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa i prosa, a w Ameryce także z kukurydzy.

• Od 4. tysiąclecia p.n.e. - Uprawa zbóż stopniowo rozprzestrzenia się na chłodne obszary w Eurazji. Zboża pochodzące z regionów ciepłych stopniowo przystosowują się do krótkiego lata i mniejszej ilości światła. Z czasem wykształcą się zboża ozime, które są wysiewane przed zimą i wymagają mrozu jako impulsu uruchamiającego procesy kiełkowania na wiosnę. Bez okresu zimnego zboże ozime w ogóle nie wykiełkuje.

• Ok. 3800 r. p.n.e. - Na porośniętych trzciną bagnach Avalon w południowej Brytanii powstaje pomysłowy most znany potem wśród archeologów jako Sweet Track czyli Słodki Szlak, który pozwala przejść przez trzęsawisko. Jego podstawą jest szereg drewnianych krzyżaków w kształcie litery X wbitych pionowo w grząski grunt. Na wystających górnych częściach kolejnych krzyżaków opiera się wąska drewniana kładka, po której możma chodzić.

• Ponad 3500 lat p.n.e. - Neolityczni mieszkańcy Irlandii, Hebrydów i północnej Brytanii zaczynają budować na jeziorach sztuczne wyspy, które Szkoci nazwą potem kranogami. Na skalistym dnie układają wielkie głazy, ważące nawet ćwierć tony, czasem dodatkowo stabilizując je drewnianymi słupami wbijanymi w muł. Konstrukcje uzupełniają potem mniejszymi kamieniami, aby uzyskać płaską powierzchnię, na której stawiają kamienne budowle. W ciągu kilku tysięcy lat powstanie kilkaset kranog, a niektóre z nich będą użytkowane jeszcze w XVII w. n.e.

• Ok. 3500 r. p.n.e. - Indiańskie plemiona Wielkich Równin sporadycznie zaczynają używać narzędzi z miedzi rodzimej (czystej lub niemal czystej miedzi) wydobywanej w pobliżu Wielkich Jezior (Michigan, Górne).

• Ok. 3500 r. p.n.e. - Sumerowie wynajdują prosty siewnik: niesioną w rękach skrzynię z otworem, skąd ziarno sypie się do bruzdy w ziemi zrobionej wcześniej za pomocą sochy, czyli pionowego kołka ciągniętego przez woły.

• Ok. 3200 r. p.n.e. - W Sumerze okresu Uruk pojawiają się pierwsze w dziejach dłuższe teksty napisane piktogramami. Wkrótce potem w Azji Zachodniej powstaje zapis hieroglificzny stosujący abstrakcyjne symbole pojęć.

• Ok. 3000 r. p.n.e. - Egipcjanie tworzą świecę: długi, woskowy walec z knotem (sznurkiem) w środku. Po zapaleniu knot może się bardzo długo palić, powoli roztapiając wosk i dając światło jako lampa. Po wypaleniu świecy wosk może być użyty jeszcze raz po przetopieniu i uformowaniu następnej świecy z nowym knotem. Niestety, świece woskowe są bardzo drogie i dlatego przez kilka następnych tysiącleci będą używane wyłącznie przez najbogatszych lub w świątyniach.

• Ok. 3000 r. p.n.e. - Tabliczki w Mezopotamii opisują korę wierzbową jako środek przeciwbólowy (zawiera salicylany).

• Ok. 3000 r. p.n.e. - Sumeryjscy rzemieślnicy i kupcy wprowadzają reklamę swojego towaru, zachęcając do kupna rysunkami i napisami. Jednak ze względu na powszechny analfabetyzm większy zakres oddziaływania ma dużo starsza reklama ustna. Reklamujący głośno wykrzykuje wtedy swoją ofertę na ulicy miasta, podczas targu lub jakiejkolwiek imprezy zbiorowej, na przykład religijnej.

• Od 4./3. tysiąclecia p.n.e. - W Egipcie i Sumerze powstaje zaawansowana technika ceramiczna: na powierzchnię terakoty zostaje naniesiona warstwa związków ołowiu i wypalona w piecu aż do jej roztopienia. Po schłodzeniu i zastygnięciu na powierzchni pozostaje twarda, wodoszczelna, gładka i błyszcząca emalia (szkliwo, glazura).

Ok. 2847 r. p.n.e. Indusi zastosują podobną emalię z tlenku cynku, a w 1. tysiącleciu p.n.e. pojawią się niebieskie emalie ze związków miedzi i białe ze związków cyny.

Ceramika emaliowana zostanie potem nazwana porcelitem, majoliką lub fajansem.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Powstaje zespół kopalni w Krzemionkach (Małopolska). W ciągu około tysiąca lat pionowe sztolnie i podziemne korytarze wykute w wapiennej skale, z której są wydobywane krzemienne konkrecje, pokryją obszar 8 ha (największa kopalnia w prehistorii). Piękny krzemień pasiasty z Krzemionek jest bowiem ceniony i kupowany w całej Europie.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Chińczycy wynajdują mocne sznury z konopi (Cannabis); do XX w. n.e. używane na statkach i do sieci rybackich.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Sporadycznie pojawia się toaleta, czego przykładem są otwory w podłodze kamiennych domostw w Skara Brae na Orkadach, gdzie mieszkańcy oddają mocz i kał, a ekskrementy spłukiwane wodą spływają do morza.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Pierwsi odnotowani lekarze działają w Sumerze (na przykład lekarz Lulu aktywny ok. 2700 r. p.n.e.) i w Egipcie.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - W Egipcie, a potem w Mezopotamii, powstaje pług ciągnięty przez woły; wygięte ostrze do orania i odwracania górnej warstwy ziemi uprawnej zastępuje sochę (radło) z prostym kołkiem robiącym tylko rowek.

W Azji Zachodniej znana jest ręczna tokarka napędzana łukiem, gdzie cięciwa opasuje i obraca obrabiany przedmiot, a przyłożone ostrze wycina (obróbka skrawaniem) regularne, koliste zagłębienie w powierzchni przedmiotu.

W Egipcie a potem innych krajach powstaje technika przędzenia (skręcania włókien) wełny na mokro, dzięki czemu można wytwarzać bardzo cienkie nici i cienkie, czasem aż przejrzyste, tkaniny. Przędzenie odbywa się za pomocą wrzeciona, na które nawija się skręcona palcami nić; a zwisające na nici wrzeciono jest obracane ręcznie.

Wojownicy noszą pancerze ze skóry (Azja Zachodnia), często z metalowymi kółkami (Sumer), z grubych tkanin (Ameryka Środkowa) i ze skóry z laką (Chiny). Hełm na głowę jest pierwszym elementem zbroi w całości metalowym (Ur).

• 3. tysiąclecie p.n.e. - W Skandynawii są używane łodzie klepkowe budowane z desek łączonych kołkami. Przykładem jest łódź znaleziona przez archeologów na duńskiej wyspie Als. Tego rodzaju łodzie są względnie lekkie, ponieważ ich burty są stosunkowo cienkie, a jednocześnie są wystarczająco mocne, by mogły pływać po morzu. Podobnych konstrukcji będą potem używali wikingowie.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - W porcie indyjskiego miasta Lothal powstaje jedna z najstarszych konstrukcji hydroinżynierskich: zbudowany z cegieł basen oddzielony od reszty portu śluzą, czyli wodoszczelną bramą. Po zamknięciu śluzy basen można opróżnić z wody.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - W Egipcie, Mezopotamii, Indiach, Chinach i innych krajach znane są gnomony - pionowe słupy, których cień wskazuje położenie Słońca na niebie. Przed 2000 r. p.n.e. w Egipcie gnomony przekształcą się w prawdziwe zegary słoneczne z podziałem dnia na godziny, a pochylenie wskazówki zgodnie z szerokością geograficzną danego miejsca na Ziemi daje cień tej samej długości w ciągu całego dnia.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Egipcjanie rozwijają sztukę wytwarzania słynnego niebieskiego fajansu. Produkują go z piasku kwarcowego otrzymywanego z żył kwarcowych lub z kwarcytu. Piasek pustynny z Sahary nie nadaje się do tego celu, ponieważ zawiera dużo glinokrzemianów. Kwarc jest tłuczony kamiennymi młotami i przesiewany przez sita, żeby ziarna nie były większe niż ułamek milimetra. Następnie pył kwarcowy jest mieszany z natronem (NaCl, Na₂CO₃) i wodą, aby uzyskać gęstą pastę, z której można formować przedmioty. Rzemieślnicy dodają do pasty wapień (CaCO₃) chcąc ułatwić topnienie, czasem nieco gliny, żeby masa była bardziej plastyczna i ewentualnie nieco skrobi lub jajko. W trakcie wypalania w piecu masa ulega stopieniu do postaci przypominającej szkło. Potem fajansowy przedmiot może być dodatkowo glazurowany i jeszcze raz wypalany. Sztuka wytwarzania egipskiego fajansu osiągnie szczyt w 2. tysiącleciu p.n.e. i przetrwa do czasów rzymskich. Na przełomie XX i XXI w. n.e. zrekonstruują ją archeolodzy.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Sporadyczne użycie żelaza lub jego naturalnych stopów z meteorytów w Egipcie (Gizeh), a po XXV w. p.n.e. także w Indiach i Babilonii.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - W północnej Afryce i Azji Zachodniej hodowla pszczół zaczyna zastępować dotychczasowe bartnictwo rabunkowe, kiedy wydobycie miodu oznaczało zniszczenie pszczelich gniazd. Powstaje bartnictwo polegające na hodowaniu pszczół gnieżdżących się w lesie w dziuplach. Pojawiają się też pierwsze ule, czyli sztucznie budowane gniazda pszczelich rodzin plecione ze słomy, wyrabiane z gliny lub drążone w grubych pniach wyciętych z drzew. Z czasem rozwiną się pasieki - przydomowe gospodarstwa pszczelarskie składające się z wielu uli. Zaawansowane pszczelarstwo z użyciem wydajnych metod masowej produkcji miodu, wosku i innych produktów zacznie się jednak dopiero ok. 5000 lat później.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Upowszechniają się wozy na dwóch lub czterech kołach (Azja Zachodnia, północna Afryka, Indie, Chiny), wypierając stosowane wcześniej sanie i włóki. Początkowo dwukołowe wozy przypominają jeszcze włóki, na których są wzorowane; przykładem może być wóz z Indii. Wóz ciągną osły, onagry lub woły (byki wykastrowane, aby były spokojne) za pomocą sznurów związanych dookoła szyi. Z czasem będą też używane konie i muły.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój techniki w Egipcie. W egipskich kopalniach jest stosowany klin - trójkątny kołek wbijany w skałę, aby ją rozsadzić. Wielkie kamienie i posągi są transportowane łodziami lub ciągnięte na drewnianych płozach i rolkach z pni drzew. Egipscy budowniczy stosują wapno palone (CaO z wypalonego wapienia) mieszane z wodą jako mokra zaprawa murarska do sklejania kamieni tworzących budowlę. Znają fałszywą kopułę, czyli nakrycie budowli półkulistym wypukłym dachem, który powstaje poprzez wysunięcie dolnej warstwy kamieni poza linię ściany, nieco większe wysunięcie wyższej warstwy i tak dalej coraz wyżej aż do zamknięcia dachu. Powstają ogromne piramidy; na przykład piramida Chufu (Cheopsa) jest najwyższą budowlą świata (do 1888 r. n.e.). Sam proces budowania tej piramidy był niebywałym wyczynem technicznym. Kilkutonowe bloki wapienia były wycinane przy pomocy miedzianych dłut i przewożone łodziami do wielkiego rzecznego portu w Gizeh. Miedź na dłuta pochodziła z kopalni na półwyspie Synaj i była transportowana przez Morze Czerwone do specjalnie w tym celu zbudowanego portu na wybrzeżu Egiptu i dalej przez pustynię do Nilu.

W osiedlu robotników w Gizeh powstają jedne z pierwszych na świecie ulic brukowanych kamieniem.

O wielkości i trwałości egipskich piramid krążą potem legendy. Na przykład arabskie przysłowie głosi, że cały świat boi się czasu, a czas boi się piramid.

Egipcjanie wynajdują papirus - arkusze do pisania wykonane z włókien rośliny o tej samej nazwie. W meblarstwie stosują fornir, czyli okleiny z cienkich płacht drewna skrawanych ręcznie z pnia drzewa za pomocą szerokich noży. Znają też igłę z miedzi używaną do zszywania odzieży.

• 3. - 2. tysiąclecie p.n.e. - W Egipcie powstają wiosłowo-żaglowe galery o długości do 50 m (budowane bez użycia metalu). Jeden z takich statków służy na przykład do przewiezienia kamiennej komory grobowca faraona Amenemheta III (12. dynastia) ważącej ok. 800 ton.

Duże galery do pływania po morzu budują też inne ludy jak na przykład Babilończycy, Kreteńczycy i Fenicjanie. Bronią galer bojowych jest ukryta pod wodą ostra belka (ostroga), którą rozpędzony okręt może wbić w burtę innego atakowanego okrętu, żeby go zatopić. Oczywiście wymaga to sporych umiejętności, ponieważ tonący okręt przeciwnika może pociągnąć za sobą również okręt atakujący.

Powstają porty, czyli specjalnie przygotowane miejsca na brzegu, gdzie mogą zatrzymywać się statki. Jeden z pierwszych dużych portów istnieje w Byblos.

• Od ok. XXX w. p.n.e. - W brytyjskim Avebury powstaje najrozleglejsza megalityczna konstrukcja Europy w postaci kamiennych kręgów otoczonych wałem i rowem uzupełniona potem ogromnym wapiennym kopcem Silbury Hill. Zespół budowli będzie używany i rozbudowywany do ok. 2400 r. p.n.e.

• Od XXX w. p.n.e. - W Indiach znana jest powietrzna (sucha) zaprawa z gaszonego wapna Ca(OH)₂ i piasku.

• XXVII w. p.n.e. - Egipski inżynier Imhotep stosuje kamienny łuk architektoniczny w Sakkara. Jest to struktura złożona z kamieni (lub cegieł) ustawionych pionowo, wspierających się o siebie wzajemnie i zablokowanych w szczycie łuku zwornikiem jako klinowatym elementem, w którym zbiegają się wszystkie siły. W 2. tysiącleciu p.n.e. łuk architektoniczny budowany z cegieł znają Sumerowie i inne ludy Mezopotamii, czego przykładem może być łuk w Nippur. Podobne konstrukcje rozpowszechnią potem Etruskowie, a za nimi Rzymianie.

• Ok. 2650 r. p.n.e. - Dungi I rządzący w sumeryjskim Ur wprowadza znormalizowane miary i wagi, które przyjmie cała Azja Zachodnia.

• XXVI w. p.n.e. - Ulice, czyli drogi w osadzie budowniczych piramid w Gizeh zostają wybrukowane (wyłożone kamieniami). Jest to jeden z najstarszych przykładów utwardzania drogi za pomocą kamieni.

• XXVI w. p.n.e. - Egipcjanie są jednymi z najlepszych szkutników (budowniczych statków) świata. Budują barki z poszyciem samonośnym, czyli niewymagającym szkieletu. Tworzą je z desek łączonych czopami (kolkami) i wiązanych za pomocą lin, które przechodzą przez specjalny system otworów. Dopiero później umieszczają wewnątrz drewniany szkielet dodatkowo wzmacniający całą konstrukcję. Tak jest zbudowana słynna ceremonialna barka ukryta w pobliżu piramidy Chufu: została rozłożona na części, przeniesiona na miejsce pochówku faraona, ponownie złożona i zakopana.

• Od XXVI w. p.n.e. - W Stonehenge powstaje potężna megalityczna konstrukcja. Wewnątrz kolistego wału znajduje się kamienny krąg złożony z bloków ociosanych i wygładzonych kamiennymi narzędziami. Każdy z nich został przywieziony na tratwach z gór Walii (ok. 250 km) lub przyciągnięty przez ludzi z odległości 40 kilometrów za pomocą rolek z pni drzew oraz sznurów z łyka. 30 bloków wysokości kilku metrów i ważących ponad 20 ton każdy zostaje ustawionych pionowo, a na ich szczytach leży 30 bloków poziomych. Te ostatnie mają pod spodem wykute wgłębienia, w które wchodzą odpowiednie czopy wystające z górnej powierzchni bloków pionowych. Na dodatek poziome bloki korony mają na bokach wycięcia i pasujące do nich wypukłe elementy, dzięki czemu nie mogą się rozsuwać i wzajemnie się stabilizują. 20 innych bloków tworzy dodatkowe konstrukcje wewnątrz kręgu i na zewnątrz.

Między Stonehenge i oddalonym o kilka kilometrów bliźniaczym kręgiem z drewnianych pali nazwanym Woodhenge powstaje szeroka droga procesyjna ze środkowym pasem wybrukowanym krzemieniem.

Natomiast w oddalonym od Stonehenge o niemal 3 km Durrington Walls funkcjonuje krąg o średnicy 2 km składający się z dołów mających czasem nawet 10 m szerokości i do 5 m głębokości. Trafiają do nich ofiary składane Matce-Ziemi.

Stonehenge jest tak zadziwiającą budowlą, że Geoffrey de Monmouth w XII w. n.e. uzna ją za dzieło czarownika Merlina. Dokładność wykonania i związek konstrukcji z astronomią pokażą między innymi pomiary dokonane przez W. M. F. Petriego, które zostaną zamieszczone w jego książce Stonehenge: Plans, Description, and Theories (1878).

• Ok. 2500 r. p.n.e. - Egipcjanie stosują pocztę gołębią: ptak wywieziony daleko od gniazda stara się do niego wrócić. Jeśli przyczepić mu mały woreczek z zapisaną informacją, ludzie otrzymają ją w ciągu zaledwie kilku-kilkunastu godzin. Poczta służy w pilnych wypadkach, na przykład do ostrzegania przed najazdami. To zastosowanie gołębi utrzyma się aż do XX w. n.e., czego przykładem jest wojskowa poczta gołębia Aleksandra Macedońskiego, sławny francuski gołąb Cher Ami z I wojny światowej (odznaczony krzyżem zasługi) oraz ok. 50 tysięcy gołębi używanych przez Amerykanów podczas II wojny światowej.

• XXV w. p.n.e. - Sumerowie znają zawias - ruchome połączenie dwóch sztywnych przedmiotów wzajemnie obracających się na osi, czyli wydłużonym elemencie wchodzącym w odpowiednie otwory lub uchwyty na łączonych przedmiotach. Użyją go na przykład do zbudowania cyrkla - dwóch wzajemnie ruchomych ramion do mierzenia i rysowania okręgów.

Znają też fałszywą kopułę - sklepienie z poziomo układanych i częściowo wysuniętych cegieł. Dzięki temu uzyskuje się pod spodem wolną przestrzeń. Oczywiście nie może ona być zbyt duża, ponieważ wysunięte cegły praktyczne wiszą w powietrzu. Innym rozwiązaniem jest hypostyl (po grecku sala wysokich kolumn), czyli pomieszczenie ze sklepieniem (dachem) opartym na kolumnach rozmieszczonych regularnie na całej przykrytej powierzchni. Odległość między kolumnami wynika z długości kładzionych poziomo na kolumnach drewnianych lub ewentualnie kamiennych belek.

Niedługo potem w sumeryjskich domach pojawiają się okna., czyli otwory oświetlające wnętrze. W Indiach i Sumerze powstają też stałe schody z kamienia lub drewna służące do wchodzenia na górne piętro budowli. Schody to poziome powierzchnie, czyli stopnie ułożone w regularnych odstępach od najniższego do najwyższego, aby dawały oparcie stopom wchodzącego lub schodzącego człowieka.

• XXIV w. p.n.e. - Początek trójpolowego systemu uprawy ziemi na północ od Morza Czarnego. Kiedy jedno pole jest obsiane określonym rodzajem zboża, na drugim rośnie inne zboże lub rośliny uprawne, a trzecia nieobsiana część pola służy jako pastwisko dla owiec, kóz oraz bydła. W kolejnych latach poszczególne części pola pełnią różne role, co znacząco obniża tempo wyjałowienia gleby w stosunku do pól eksploatowanych stale w ten sam sposób.

• Ok. 2300 r. p.n.e. - W Egipcie używa się protezy zastępującej uciętą stopę. Potem powstanie egipska sztuczna dłoń z ruchomymi palcami, a proste protezy mechaniczne rozpowszechnią się w całym rejonie Morza Śródziemnego.

• Ok. 2200 r. p.n.e. - Sumerowie używają środka myjącego zwanego naga. Podobny środek w Egipcie nosi nazwę suabu, a w 1. tysiącleciu p.n.e. Germanie i Celtowie wynajdą mydło. Jako związki amfifolowe mydła zmniejszają napięcie powierzchniowe w wodzie i wiążą rozmaite związki, ułatwiając czyszczenie.

Dopiero w roku 1913 Belg A. Reychler oraz w 1917 Niemcy Gunther i Hetzer opracują detergenty, które zastąpią mydło.

• Ok. 2170 r. p.n.e. - W Babilonie powstaje jeden z najstarszych tuneli, czyli podziemnych korytarzy. Jest to przejście o długości ponad 180 m. pod korytem Eufratu.

• Koniec 3. tysiąclecia p.n.e. - W niektórych miastach powstaje kanalizacja, czyli system rur (glinianych) odprowadzających brudną wodę (ścieki) oraz ekskrementy (z toalety) z domów (Indie, Sumer) i z pałaców (Kreta).

• Koniec 3. tysiąclecia p.n.e. - W zachodniej Azji i Egipcie używa się miechów, czyli skórzanych worków zaopatrzonych w rurę dmuchającą powietrze, aby wzmocnić siłę ognia i uzyskać wyższą temperaturę w piecach hutniczych.

• 3./2. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej i Egipcie upowszechnia się szkło, przede wszystkim jako materiał do wyrobu naczyń i ozdób.

• 3./2. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej (Byblos, Ugarit, Półwysep Synaj) kształtuje się alfabet, czyli zapis sylabiczno-głoskowy a potem głoskowy. Stąd idea alfabetu rozpowszechni się po całej planecie.

• Od 3./2. tysiąclecia p.n.e. - Egipcjanie wprowadzają przepisy przeciwpożarowe w miastach, co jest niezwykle istotne ze względu na bardzo gęstą drewnianą zabudowę. Podobne regulacje pojawią się potem na całym świecie.

• Ok. 2000 r. p.n.e. - Soczewki jako oszlifowane przezroczyste kryształy rozmaitych minerałów a potem również soczewki szklane są znane w Egipcie, w Azji Zachodniej i na Krecie. Soczewki wypukłe skupiają światło w jednym punkcie (ognisko), a wklęsłe rozpraszają. Soczewki skupiające mogą więc służyć do oglądania drobnych obiektów, ponieważ obraz ulega powiększeniu. W ten sposób powstaje lupa, czyli urządzenie złożone z jednej soczewki pozwalające oglądać małe obiekty.

• Ok. 2000 r. p.n.e. - Na wyspie Elefantyna Egipcjanie budują kamienny nilometr, wskaźnik poziomu wody w Nilu.

• Początek 2. tysiąclecia p.n.e. - Lekkie koło ze szprychami (listwy łączące oś oraz obwód) powstaje w Azji Zachodniej. Dzięki temu pojawiają się lekkie, dwukołowe, zwrotne i szybkie wozy, czyli rydwany, w których duża część ciężaru jest przenoszona na konia poprzez sztywny dyszel (gruby, drewniany pręt połączony z wozem). Szybkie rydwany okazują się bronią dużo skuteczniejszą od żołnierzy pieszych, co wykorzystują między innymi Egipcjanie, Hetyci i Ariowie. Konstrukcję rydwanu niemal do perfekcji doprowadzą egipscy rzemieślnicy. Stosują lekkie koła z giętkiego drewna i kilkoma szprychami, czyli cienkimi prętami, które łączą koło z osią. Dla zamortyzowania wstrząsów egipscy inżynierowie wprowadzają skórzane pasy, które są zaplecione na wzór tkaniny, aby tworzyć elastyczne zawieszenie kosza dla jadących ludzi, co odpowiada późniejszej idei resorów. Egipski rydwan bojowy jest obsługiwany przez woźnicę oraz łucznika, który z daleka razi wrogów, strzelając praktycznie w dowolnym kierunku. Rydwan stanie się najskuteczniejszą bronią na ponad dwa tysiące lat zmieniając taktykę wojenną. Zamiast dotychczasowych zmasowanych ataków pieszych wojowników coraz bardziej liczą się zaskakujące, szybkie uderzenia rydwanów. Zwłaszcza że z czasem łucznicy zostaną wyposażeni w doskonałe łuki kompozytowe zapewniające dużą siłę i daleki zasięg strzału. Wadą rydwanu jest jednak ograniczenie do trawiastych lub piaszczystych równin: wóz nie może być użyty w górach czy w lesie.

• Początek 2. tysiąclecie p.n.e. - Egipcjanie spawają złoto, czyli łączą dwa nadtopione kawałki metalu. Różne ludy od dawna potrafią też lutować, czyli łączyć metale i ich stopy (na przykład brąz) za pomocą roztopionej cyny, która ma dużo niższą temperaturę topnienia niż brąz.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Babilonia, Asyria, Chiny i Egipt znają drewniany zamek - mechanizm zamykający drzwi lub skrzynię, który odblokowuje klucz.

W XVIII w. n.e. francuscy ślusarze zbudują zamki z metalu ze sprężynującymi (odkształcającymi się i wracającymi do pierwotnej postaci) zapadkami, a udoskonalą je Brytyjczycy Robert Barron (1778) i Joseph Bramah (1784, klucz z odpowiednio wycinanym skrzydłem) oraz Amerykanin Linus Yale (1861). W XVIII w. powstanie też kłódka, czyli zewnętrzny zamek spinający odpowiednie zaczepy. Nadal jednak pozostaje w użyciu tradycyjna zasuwka, to znaczy wydłużona blokada, która po ręcznym przesunięciu uniemożliwia otwarcie drzwi.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Olmekowie i inne ludy środkowej Ameryki znają gumę wyrabianą z kauczuku (soku kauczukowca Castilla elastica) mieszanego z sokiem miejscowego pnącza (Ipomea alba). Kauczuk zawiera długie polimery złożone z łańcuchów węglowych … –CH₂–CH=CH–CH₂–CH=CH– … Mają one te właściwość, że mogą być rozciągane, ściskane i odkształcane mechanicznie na wiele sposobów, a po ustaniu siły odkształcającej wracają do stanu wyjściowego. Dzięki temu kauczuk jest zaliczany do elastomerów, czyli elastycznych polimerów.

Innym wynalazkiem Olmeków jest materiał budowlany składający się z gliny i piasku. Sama glina przy wysychaniu kurczy się i pęka, ale dodatek piasku ogranicza to zjawisko, ponieważ zmniejsza kurczliwość całej masy. To pozwala budować trwałe konstrukcje, na przykład wielkie piramidy.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Egipcjanie konstruują przenośne zegary słoneczne do mierzenia czasu i nawigacji. Godziny bywają oznaczane wizerunkami świętych pawianów boga Thota, który rzekomo zauważył, że małpy oddają mocz 12 razy za dnia i 12 w nocy. W tym czasie powstają też zegary wodne, czyli klepsydry (Egipt, Mezopotamia, Chiny, Indie).

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Na Krecie są budowane wysokie domy mieszkalne składające się z dwóch a nawet trzech poziomów, czyli pięter. Świadczą o tym między innymi malowidła na ceramice.

• 2000 - 1000 r. p.n.e. - W Egipcie i Grecji znana jest laska Jakuba składająca się z długiego kija trzymanego w ręku oraz prostopadłej, przesuwanej po kiju poprzeczki. Aby zmierzyć wysokość obiektu lub gwiazdy, kij ustawia się poziomo na linii łączącej oś oka z horyzontem. Nie zmieniając pozycji kija i oka przesuwa się poprzeczkę, aby jej koniec pokryć z obiektem. Podobieństwo trójkątów (kij-poprzeczka-linia wzroku i odległość-wysokość-linia wzroku) wyznacza wysokość (w nawigacji i astronomii).

Podobnie będzie działać późniejsze triquetrum złożone z dwóch ruchomych drążków zawieszonych na pionowym słupku. Niżej zaczepiony drążek imituje horyzont a wyższy jest kierowany na gwiazdę wskazując kąt wzniesienia gwiazdy nad horyzontem. Później na tej samej zasadzie zostaną oparte również kwadrant i żeglarski sekstans (wyposażony dodatkowo w małą lunetę).

Chińczycy rozwiną własne narzędzie do mierzenia kątów znane jako tarcza pi. Kąt między obiektami widzianymi na niebie odpowiada odległości określonych miejsc na krawędzi tarczy od centralnego otworu.

• Od 2. tysiąclecia p.n.e. - W południowej Azji i Oceanii są używane żaglowe katamarany, czyli łodzie złożone z dwóch równoległych kadłubów połączonych poprzecznymi belkami ponad powierzchnią wody, co zapewnia stabilność, a zarazem zmniejsza opór wody podczas ruchu.

Ideę przejmą potem konstruktorzy żaglowych katamaranów sportowych w XX w. n.e. oraz wielkich statków napędzanych nie żaglem, lecz silnikiem. Przykładem jest szwedzki katamaran pasażerski Stena HSS z 1996 r. n.e. zdolny przewieźć 1500 pasażerów i 370 samochodów, osiągając przy tym prędkość 75 km/h.

• Ok. 1850 r. p.n.e. - W Egipcie powstaje opis antykoncepcji: płukanie pochwy wywarem z odchodów krokodyla lub innym płynem, aby usunąć plemniki. Potem Egipcjanie stosują rozmaite lepkie substancje wprowadzane do pochwy, aby powstrzymać plemniki. W XVI w. p.n.e. na całym świecie znane są kwaśne substancje, których obecność w pochwie hamuje i zabija plemniki (na przykład w rejonie śródziemnomorskim wyciąg z akacji zmieszany z miodem).

• XIX w. p.n.e. - W Egipcie powstaje projekt żeglownego kanału Nil-Morze Czerwone, który ułatwiłby komunikację między Morzem Śródziemnym i Oceanem Indyjskim. Kanał ma biec wzdłuż zmierzającej w stronę Jezior Gorzkich częściowo wyschniętej doliny rzecznej zwanej przez Egipcjan Czeku lub Czu (Tjeku, późniejsza Wadi Tumilat). Dolina Czeku wychodzi ze wschodniego ramienia Nilu, które ma ujście do Morza Śródziemnego koło miasta Sin (późniejszy Peluzjon). Pomysł zbudowania tego kanału podejmą później faraonowie Necho II w VI w. p.n.e. oraz Ptolemeusz II w III w. p.n.e.

• Od XVIII w. p.n.e. - W Babilonii i innych krajach powstają zbiory przepisów kulinarnych (książki kucharskie).

• Ok. 1500 r. p.n.e. - Opracowanie metody pozyskiwania żelaza z rud, czyli minerałów zawierających ten metal. Do tego celu są używane limonit zwany też rudą darniową FeO(OH)·nH₂O, getyt FeO(OH), hematyt Fe₂O₃, magnetyt Fe₃(Fe²⁺Fe³⁺)O₄ lub syderyt FeCO₃. W 1813 r. n.e. niemiecki mineralog Johann F. L. Hausmann (1782-1859) opisuje sferosyderyt (od greckiego sideros - żelazo), lecz z czasem nazwa zostaje skrócona.

W Azji Zachodniej żelazo jest wytapiane z rudy w zagłębieniach ziemi lub w tyglach (żaroodpornych naczyniach wykonywanych z gliny a potem także z grafitu). Po stopieniu pokruszonej rudy na dnie tygla pozostaje cięższe żelazo, a nad nim zbędny mineralny żużel. Żelazo jest kruszone i znów topione, aby usunąć siarkę i węgiel. Przetapianie może być powtarzane kilkakrotnie. Dopiero w XVIII w. n.e. ten żmudny proces ustąpi metodzie pudlarskiej, polegającej na jednokrotnym stopieniu rudy i ciągłym mieszaniu (angielskie puddle) surówki, aby ją natlenić i w ten sposób oczyścić - siarka i węgiel ulatniają się w postaci gazowych tlenków.

Szybko okazuje się, że główną wadą żelaza jest korozja, czyli powstawanie rdzy (tlenek żelaza), która stopniowo przeżera cały żelazny przedmiot. W przypadku wcześniej znanych metali podobny proces nie zachodził, ponieważ złoto nie reaguje z tlenem, a srebro, miedź i brąz jako stop miedzi podlegają pasywacji. Jest to zjawisko samorzutnego powstawania warstwy związków chemicznych, zwykle tlenków, która chroni powierzchnię metalu przed dalszymi rekcjami chemicznymi.

Mimo wynalezienia żelaza nadal głównym i najbardziej cenionym surowcem do wyrobu narzędzi i broni pozostaje brąz.

• Ok. 1500 r. p.n.e. - Egipski urzędnik Amenemhet buduje klepsydrę wodną to znaczy zegar, gdzie dwa naczynia są połączone wąską rurką, przez którą w określonym czasie przelewa się cała woda z górnego naczynia do dolnego.

Zegary wodne upowszechnią się w Egipcie (XV-XIV w. p.n.e.), a potem także w Grecji i Chinach (od VI w. p.n.e.). W Atenach będzie działał na przykład wodny zegar miejski, dostępny dla każdego (połowa IV w. p.n.e.).

• XVI/XV w. p.n.e. - W zachodniej Azji powstaje wiatrak. Jego centralnym elementem są umocowane na ruchomym wałku, czyli na osi ukośne łopatki poruszane wiatrem, które energię przepływającego powietrza zamieniają w energię obrotu (moment pędu) osi, do której te łopatki są przymocowane. Oś pierwszych wiatraków jest pionowa, lecz z czasem powstaną też wiatraki z osią poziomą. Początkowo wiatraki to przede wszystkim młyny, gdzie wiatr obraca kamienie żaren do mielenia zboża na mąkę.

Powstaje sito - siatka (plecionka, tkanina) z drobnymi otworami wykonana z włókien roślinnych lub włosów zwierząt (po kilku tysiącach lat pojawią się również sita metalowe i plastikowe), która ma mechanicznie oddzielić drobną mąkę od większych kamyków i piasku. Zbyt gruboziarnisty piasek zatrzymuje się na plecionce, a znacznie mniejsze drobiny mąki swobodnie przechodzą między włóknami sita.

• XV w. p.n.e. - Egipcjanie używają żurawia - poziomej belki ruchomo zawieszonej na pionowym słupie. Na końcu belki jest pojemnik na wodę a na drugim kamień. Unosząc koniec z kamieniem opuszcza się pojemnik (dźwignia), czerpie wodę, którą po obrocie całej konstrukcji można wylać na wyżej położone pole.

Egipcjanie znają pióro do pisania z trzciny wypełnionej czarnym tuszem stopniowo spływającym przez wąską końcówkę, którą stawia się znaki na papirusie. Tusz to koloidalna mieszanina węgla drzewnego i wody.

• XV/XIV w. p.n.e. - Egipcjanie wynajdują wyciąganie gorącej masy szklanej w postaci cienkich włókien za pomocą metalowych prętów. Rozwijają się też metody wytwarzania szkła kolorowego poprzez dodawanie odpowiednich składników: mączka kostna (później arszenik lub fluoryt) - nieprzezroczyste szkło białe; duże ilości manganu (lub kobaltu) - nieprzezroczyste szkło czarne; mniejsze ilości manganu - szkło fioletowe; związki żelaza (a potem też chromu) - szkło zielone; tlenki miedzi - szkło niebieskie (CuO) lub czerwone (Cu₂O); związki srebra - szkło żółte; złoto - szkło pomarańczowe i czerwone.

• XV - X w. p.n.e. - Powstają brązowe pancerze chroniące wojowników: ciężkie płyty (zbroja płytowa Achajów) lub lżejsze łuski naszyte na skórzane kaftany (Egipt, Chiny i ludy Mezopotamii). Od ok. 1000 r. p.n.e. znane są pancerze z żelaza. Pancerze pozwalają wojownikom zmodyfikować taktykę prowadzenia bitew, ponieważ rozpędzony wojownik w ciężkiej zbroi względnie łatwo przewraca przeciwnika.

• Ok. 1200 r. p.n.e. - Egipcjanie produkują tafle szkła przez wylanie roztopionej szklanej masy do szerokich, płaskich pojemników.

Fenicjanie zaś stosują metalowe rurki nazwane potem piszczelami. Jednym końcem rurki nabierają nieco płynnej szklanej masy, a przez drugi dmuchają w tę masę robiąc gorący szklany bąbel. Dmuchanie szkła pozwala tworzyć naczynia i skomplikowane przedmioty, na przykład figurki.

• Ok. 1170 r. p.n.e. - Piorunochrony w egipskiej świątyni w Waset. Są to słupy pokryte złotem służące do ściągania piorunów, żeby uchronić przed uderzeniem inne obiekty w okolicy. Podobne konstrukcje są też znane na Krecie jako wysokie maszty wystające ponad dachy budowli. Nieprzypadkowo więc legenda spisana przez Greków opowiada o kreteńskim rodzie Telchinów - kowali, którzy potrafili podobno sprowadzać deszcz i pioruny.

• Koniec 2. tysiąclecia p.n.e. - Chińczycy wynajdują własną odmianę brązu zawierającą 79-96% miedzi.

Opracowują też oryginalną technikę odlewania przedmiotów z brązu w kilkuczęściowych formach z gliny. Wykonują jak najdokładniejszy model przedmiotu, oblepiają go gliną, rozcinają glinianą powłokę na części, żeby wydobyć model i wypalają glinę. Potem składają części formy razem i wlewają brąz. Dzięki tej technice otrzymują bardzo wierne odwzorowanie powierzchni i potrafią zachować drobne, skomplikowane wzory dużo lepiej niż jest to możliwe w technice traconego wosku.

• 2./1. tysiąclecie p.n.e. - Fenicjanie i inne ludy Azji Zachodniej znają pergamin, arkusze do pisania z dobrze wyprawionej, cienkiej skóry zwierząt. Pergamin będzie używany w Azji Zachodniej i Europie przez 2000 lat.

• 2./1. tysiąclecie p.n.e. - W Babilonii i Asyrii znane są tratwy kelek na nadmuchanych skórach baranów. Czasem nadmuchane skóry zwierzęce stanowią też podstawę dla pontonów, czyli pływających mostów.

Równolegle są budowane drewniane mosty wsparte na słupach wbitych w dno rzeki (Egipt, Mezopotamia, Chiny, Mykeny, Indie). Na południu Brytanii zaś w Winsford (Somerset) powstaje kamienny most zwany Tarr Steps przez rzeczkę Barle oparty na blokach ważących nawet 5 ton. Co ciekawe, most funkcjonuje przez ponad 3000 lat.

• 2./1. tysiąclecie p.n.e. - Fenicjanie, a za nimi inne ludy basenu Morza Śródziemnego tworzą sieć świątyń-banków, gdzie można przechować swoje zasoby finansowe w postaci srebra (główny kruszec płatniczy), złota lub w innej formie. Kapłani zapewniają bezpieczeństwo powierzonego im bogactwa lub mogą pożyczać potrzebującym. Pożyczający musi jednak oddać trochę więcej niż pożyczył, co stanowi zysk świątyni. Pożyczki bywają też udzielane pod zastaw, kiedy pożyczający zostawia w świątyni cenny przedmiot (zastaw), który odzyska po zwrocie pożyczki w określonym terminie. Jeśli tego nie zrobi, zastawiony przedmiot przechodzi na własność świątyni.

• 2./1. tysiąclecie p.n.e. - W Indiach kształtuje się sztuka kulinarna związana z systemem ajurweda, oparta na rozróżnieniu potraw „wychładzających” i „rozgrzewających” oraz utrzymaniu między nimi równowagi.

Potrawy wychładzające to takie, których strawienie wymaga od organizmu ich „podgrzania”, więc obniżają ogólną energię organizmu. Potrawy rozgrzewające zaś podwyższają poziom energii w organizmie.

Poza tym ajurweda i podobne systemy żywieniowe znane w Azji Wschodniej klasyfikują potrawy jako suche, wilgotne oraz oleiste. Potrawy suche to między innymi ziarna, żyto, kasze i liście warzyw na przykład sałaty. Ich trawienie bywa utrudnione i dlatego można do nich dodawać trochę tłuszczu.

Potrawy wilgotne zawierają dużo wody, na przykład miękkie owoce, więc można je łączyć z suchymi, aby utrzymać zdrową równowagę.

Potrawy oleiste jak tłuszcze roślinne i zwierzęce, soja lub orzechy, wymagają dużej aktywności wątroby i woreczka żółciowego, co może utrudniać prawidłowe trawienie, jeżeli tłuszczu jest zbyt dużo. Dlatego potrawy oleiste powinny być spożywane w umiarkowanych ilościach i najlepiej w zestawie z potrawami suchymi.

Zbliżone koncepcje medyczne i kulinarne rozwijają się też w Azji Wschodniej. Chińczycy wyróżniają pięć kategorii żywności, które łączą z pięcioma strefami klimatycznymi i z określoną porą roku. Według chińskich lekarzy potrawy wyziębiające powinny dominować w krajach tropikalnych i latem, a potrawy wychładzające są najlepsze w krajach ciepłych. Potrawy neutralne powinny być spożywane przede wszystkim w strefie klimatu umiarkowanego oraz wiosną i jesienią. Potrawy rozgrzewające pasują do klimatu chłodnego, a gorące do klimatu polarnego i zimy.

Potrawy wyziębiające zwane han: wodorosty, melon, arbuz, morwa, wieprzowina (mięso świni), sól, biały cukier (czysta sacharoza).

Potrawy wychładzające liang: większość owoców i warzyw, zwłaszcza surowych, grzyby, pędy bambusa, cykoria, proso, jęczmień, pszenica, ryż biały czyli polerowany (ziarno pozbawione wszystkich łusek zawiera niemal wyłącznie skrobię), jaja, kraby, małże, mięta, herbata.

Potrawy neutralne ping: bataty, mango, oliwka, ryż brązowy (ziarno z łuskami zawierającymi błonnik i sole mineralne), żyto, migdały, sery, ryby morskie, ostrygi, miód.

Potrawy rozgrzewające wen: por, szczypior (zielone liście i łodygi cebuli), kokos, ananas, malina, winogrona, owies, orzechy, wołowina (mięso krowy), ryby słodkowodne, mięso ptaków, krewetki, anyż, imbir, kardamon, goździki, kolendra, gałka muszkatołowa, koper, cukier brązowy z trzciny cukrowej (oprócz sacharozy zawiera witaminy z grupy B, żelazo, potas, wapń, magnez), kawa, wino, ocet.

Potrawy gorące re: czosnek, cebula, baranina (mięso owcy), pieprz i inne ostre przyprawy, cynamon, imbir.

• 2./1. tysiąclecie p.n.e. - W Azji Zachodniej powstają nożyce do strzyżenia owiec; dwa ruchome, ostrza zachodzące na siebie, stanowiące końce wygiętej, elastycznej, taśmy wykutej z żelaza (brąz jest za mało elastyczny).

• Od 2./1. tysiąclecia p.n.e. - Na Wielkim Stepie ludy mongolskie jeżdżą na grzbietach koni, co daje im przewagę w starciu z mniej zwrotnymi i powolniejszymi rydwanami Indoeuropejczyków.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Powstają urządzenia ułatwiające dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie. W Egipcie liczy się za pomocą układania kamyków na desce podzielonej na pola. Jest to późniejszy grecki i rzymski abacus używany w Europie do XVII-XVIII w. n.e. W Chinach podobnie działa liczydło suan-pan (japoński soroban), w którym drobne koraliki przesuwają się na równoległych prętach. Liczydło przetrwa w Rosji (sczioty od rosyjskiego sczitat - liczyć), Japonii i Chinach aż do połowy XX w. n.e., ulegając dopiero elektrycznym kalkulatorom.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - W Europie i rejonie Morza Śródziemnego rozwija się sztuka piwowarska.

Pierwszym etapem produkcji piwa jest wytworzenie słodu: są to ziarna zboża, które po kilkudniowym namoczeniu zaczęły kiełkować i zamieniły skrobię w cukier, a potem zostały wysuszone. Ze słodu i owoców chmielu, ewentualnie z dodatkiem miodu lub syropów owocowych wymieszanych z wodą i podgrzanych lub zagotowanych powstaje brzeczka (nazwa pochodzi od Celtów), która jest wlewana do dużych kadzi. Tam zachodzi jej fermentacja pod wpływem dodanych drożdży. Tak powstają piwa górnej fermentacji zwane ale.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - W kilku rejonach Starego Świata znane jest złocenie ogniowe. Przedmiot, który ma być pozłocony, zwykle brązowy, zostaje pokryty amalgamatem złota i rtęci. Następnie taki przedmiot jest poddawany działaniu ognia, żeby odparować rtęć, a złoto pozostaje jako cienka warstwa ściśle przylegająca do powierzchni przedmiotu. Metoda jest skuteczna i daje piękne rezultaty, ale trujące pary rtęci często powodują choroby i zgony wśród pracowników: wymioty, krwawe biegunki, ból brzucha, ślinotok, uszkodzenie serca. Przy małych dawkach przyjmowanych przez dłuższy czas zostaje uszkodzony układ nerwowy, pojawiają się zakłócenia pracy mózgu, zachowania irracjonalne, omamy i przedwczesny zgon. Te symptomy sprzyjają powstawaniu legend o szczególnym znaczeniu złota i tajemniczych mocach związanych ze świętym metalem poświęconym Słońcu.

Rtęć jest wydobywana w niewielu miejscach (na przykład na Półwyspie Iberyjskim) i najczęściej w postaci czerwonego minerału cynobru. Bardzo rzadko występuje w formie rodzimej.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Eskimosi wynajdują okulary śnieżne (gogle) ograniczające ilość światła, aby chronić wzrok. Są to deseczki lub kawałki kości nakładane na oczy i oparte o nos, a przez wąską szczeliną dociera do oczu tylko niewielka ilość światła.

W XX w. n.e. okulary śnieżne będą wytwarzane z przyciemnianego szkła, a potem z plastiku.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Filipińczycy i Chińczycy znają jo-jo, czyli sznur trzymany w dłoni z dyskiem na końcu (nawiązanie do czuringi), który kręcąc się nawija lub rozwija sznur, dzięki temu zbliża się lub oddala od człowieka.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Grecy i inne ludy znają przeciwbólowe działanie soku z niedojrzałych makówek (opium). W Indiach i Chinach stosuje się również zawierające alkaloidy konopie indyjskie, w Egipcie mandragorę, a w Ameryce kokę.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Egipcjanie, Semici, Chińczycy, Indusi i Grecy znają prezerwatywy - elastyczne osłony nakładane na penis (na przykład z pęcherza zwierzęcego a w XX w. n.e. z gumy lub silikonu), które nie wpuszczają plemników do pochwy (antykoncepcja).

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój techniki wojennej.

Asyryjczycy stosują wieże oblężnicze, czyli wysokie, w pewnym stopniu zabezpieczone przed pociskami i ogniem (okrywane skórami) konstrukcje na kołach podsuwane pod mury twierdzy, aby łucznicy i oszczepnicy mogli atakować obrońców z równego poziomu, a potem wedrzeć się na mury. Ideę wieży oblężniczej będą potem znały niemal wszystkie ludy stykające się z twierdzami otoczonymi murami od Chin i Indii po Greków, Rzymian, średniowieczną Europę i kraje muzułmańskie.

Znany jest także taran, czyli ciężka belka, którą atakujący próbują rozbić bramę twierdzy. Z czasem taran zostanie połączony z wieżą oblężniczą i w ten sposób powstanie machina zwana przez Rzymian żółwiem.

Triumfy święcą katapulty, czyli urządzenia do miotania pocisków. Ich działanie opiera się na wykorzystaniu giętkiej drewnianej belki, która wracając do stanu prostego wyrzuca kamień lub przeciwwagi, gdzie na krótszym końcu dźwigni znajduje się duży ciężar, a na dłuższym jest umieszczony pocisk wyrzucany w chwili, gdy ciężar gwałtownie pociąga krótsze ramię w dół.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój łuku kompozytowego, który jest zbudowany z kilku rodzajów drewna połączonych rybim klejem (proces wiązania tego kleju może trwać nawet kilkanaście miesięcy), zwierzęcych jelit lub ścięgien zwiększających elastyczność oraz rogu wstawianego w miejsca podlegające ściskaniu. Dzięki takiej konstrukcji łuk zwiększa siłę, a to oznacza daleki zasięg strzału (nawet 300 m). Łuki kompozytowe znają Egipcjanie i ludy Azji Zachodniej. Rzymianie zaś zapoznają się z nimi podczas walk z Partami.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój reklamy pisanej, czego przykładem są spisywane w Grecji informacje o nadchodzących wydarzeniach, zwłaszcza sportowych czy teatralnych. W Chinach zaś pojawiają się wywieszki reklamujące sklepy i ich towary.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - W kilku zaawansowanych cywilizacjach na przykład w Azji Zachodniej, w basenie Morze Śródziemnego, w Chinach i Indiach powstają odrębne budynki przewidziane jako miejsce prowadzenia handlu. Tak powstają sklepy i pierwsze centra handlowe. Funkcjonują równolegle z targowiskami, czyli niezadaszonymi placami, gdzie zbierają się kupcy oferujący swoje towary i przychodzą klienci pragnący je kupić. Koncentracja handlu w jednym miejscu usprawnia handel i zwiększa obroty, czyli ilość towaru przechodzącego od sprzedającego do klienta.

Obok targowisk nadal działają tradycyjni wędrowni kupcy przywożący towary nawet z odległych krain.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Gwałtowny rozwój metod kształtowania opinii publicznej i oddziaływania na społeczeństwa, czyli technik indoktrynacji i propagandy. Od tysięcy lat rolę propagandową spełnia malarstwo (na przykład jaskiniowe i naskalne). Poza tym techniki oddziaływania na społeczeństwo obejmują sztukę przemawiania a z czasem również pisania. Jednak dopiero w 1. tysiącleciu p.n.e. pojawiają się zaawansowane, kompleksowe metody kształtowania opinii publicznej poprzez usystematyzowane wierzenia i organizacje religijne jak dżinizm, buddyzm, zoroastryzm, konfucjanizm, a potem chrześcijaństwo, islam i następne. Nośnikiem przekazywanych treści są dzieła plastyczne, muzyczne i literackie, ceremoniały i symbole składające się na spójny system wyobrażeń i ocen.

• X w. p.n.e. - Powstają kopalnie soli kamiennej (na przykład w Alpach) i kształtują się solne szlaki handlowe.

W Grecji i innych krajach powstają coraz głębsze kopalnie rud metali i innych surowców mineralnych, co pokazują między innymi greckie malowidła z VI w. p.n.e.

Mroczny, podziemny świat budzi jednak niepokój i bywa naprawdę niebezpieczny, więc powstają legendy o złośliwych demonach strzegących cennych złóż. Mogą to być na przykład gobliny pokazujące ludziom fałszywe skarby, które świecą w mroku, a wzięte do ręki stają się bezwartościowymi kamieniami. Upłynie kilka stuleci, zanim ludzie odkryją, czym naprawdę jest tak zwane złoto goblinów. Okaże się, że mech świetlanka długoszowata (Schistostega pennata) żyjący na skałach w półmroku płytkich jaskiń koncentruje skąpe światło na chlorofilu za pomocą rozszerzonych zakończeń łodyżki pełniących rolę soczewki. Tylko pod określonym kątem widać zielone światło odbite od chlorofilu i zagięte przez roślinną soczewkę, a minimalna zmiana kąta widzenia powoduje jego zanik. To tłumaczy rzekomo magiczną przemianę „skarbu” w zwykły kamień.

• X w. p.n.e. - Na pustyni Negev funkcjonuje jeden z najstarszych ośrodków przemysłowych z centrum w dolinie Timna. Istnieją tam kopalnie rudy miedzi i zajmujące duży obszar piece do wytapiania metalu na wielką skalę (legendarne kopalnie króla Salomona). W drugiej połowie X w. p.n.e. wytapiacze z Negev dokonują niezwykle istotnego wynalazku - wprowadzają nowe topniki zawierające mangan zamiast używanego wcześniej tlenku żelaza, czyli rdzy. Wytapianie miedzi z rudy wymaga trudnej do osiągnięcia wysokiej temperatury, co powoduje, że kilka procent metalu pozostaje niewytopiona w żużlu. Topniki zaś obniżają temperaturę topnienia rudy, dzięki czemu można wydobyć więcej miedzi. Zastosowanie manganu pozwala wydobywać niemal 100% metalu zawartego w rudzie.

• IX - IV w. p.n.e. - Chińczycy, Asyryjczycy, Etruskowie i Persowie tworzą systemy twardych dróg. Na przykład w VI w. p.n.e. w Persji powstaje najdłuższa na świecie (ponad 2500 km) Droga Królewska łącząca Suzę i Sardes.

Natomiast diolkos - wyryte w wapieniu rynny, czyli tory na koła wozów, którymi przeciąga się statki przez Przesmyk Koryncki - będzie używany aż do początków X w. n.e. Statki są tam wciągane systemem dźwigni i lin.

• Od IX w. p.n.e. - Fenicjanie przynoszą do północnej Afryki tyglowe hutnictwo żelaza. Natomiast nad środkowym Nilem i w Afryce równikowej w ciągu kilkuset lat rozwinie się wydajniejsze hutnictwo w piecach szybowych. Gliniane piece częściowo zanurzone w ziemi są wyposażone w ręcznie poruszane tłoki, które dostarczają powietrze do paleniska pieca.

Wkrótce Asyryjczycy jako pierwsi na dużą skalę wprowadzają żelazną broń.

• 885 r. p.n.e. - Asyryjska płaskorzeźba pokazuje, że Asyryjczycy znają skórzany worek do nurkowania, z którego nurek czerpie powietrze przez rurkę z trzciny. Nurek jest też wyposażony w podwodną kuszę, czyli łuk z dodatkową prowadnicą na strzały.

• VIII w. p.n.e. - Wodociągi miejskie w Niniwie - system glinianych rur dostarczających wodę do miasta.

• VIII w. p.n.e. - W Arabii koło Marib powstaje tama o długości ponad 500 m zatrzymująca wodę dla rolnictwa. Tama zawali się dopiero w 570 r. n.e. po wielkiej powodzi i upadku miejscowej władzy.

• VIII w. p.n.e. - Powstają kilkupiętrowe budynki mieszkalne, na przykład w greckich Tebach.

• VIII w. p.n.e. - Etruskowie używają szczęk ze złota i kości słoniowej wkładanych do ust, aby zastąpić brakujące zęby. Sztuka ta będzie znana w całej strefie Morza Śródziemnego aż do upadku Rzymu. Odnowi ją francuski dentysta P. Fouchard w XVIII w. n.e.

• VIII w. p.n.e. - XII w. n.e. - Funkcjonuje ogromna kamienna tama wodna Purrón w Tehuacan (Ameryka Środkowa).

• Ok. 700 r. p.n.e. - W Indiach do gładzenia powierzchni używa się pyłu diamentowego. Potem podczas obróbki twardych materiałów będą stosowane również inne materiały ścierne jak na przykład pumeks, szmaragd i kwarc.

• Ok. 700 r. p.n.e. - Tyglowy wytop żelaza jest znany na północ od Alp.

• VII w. p.n.e. - Powstaje pieniądz jako wygodny miernik wartości kupowanych i sprzedawanych towarów, a potem także rozmaitych usług. Wcześniejsze próby ustanowienia takiego miernika okazały się nieudane przede wszystkim ze względu na niewygodę stosowania płacideł na przykład w postaci bydła, woreczków soli lub jakichkolwiek innych cennych obiektów. Stosunkowo najwygodniejszym środkiem płatniczym okazał się metal, który nawet w niewielkich kawałkach ma sporą wartość, jest odporny na uszkodzenia i względnie łatwo można go przewozić. Problemem było jednak precyzyjne dzielenie bryły metalu, aby wartość odciętej części odpowiadała cenie towaru. W Lidii (Azja Mniejsza) ten problem rozwiązano wynajdując monetę, czyli kawałek metalu o określonej wartości odpowiadającej ilości metalu w tej monecie. W Lidii powstają monety z elektronu, czyli stopu złota i srebra, które są bite ręcznie za pomocą młotka i stempla (obróbka wytłaczaniem). Stempel to twardy przedmiot z wyciętym wzorem, napisem lub obrazkiem, który ma odbić się w metalu. Aby tego dokonać mincerz (wytwórca monet) przykłada stempel wzorem do powierzchni metalu, a w drugi koniec stempla mocno uderza młotkiem. W metalu powstaje wtedy zestaw wgłębień i wypukłości tworzących określony znak lub obraz.

Z czasem monety będą przybierać coraz bardziej regularne kształty, najczęściej cienkich krążków. Powstaną monety dwustronne, kiedy krążek metalu jest umieszczany między twardą matrycą z wyciętym wzorem oraz stemplem z innym wzorem. Po mocnym uderzeniu stempla obie strony monety otrzymują swój wzór. Metoda ręcznego bicia monet przetrwa 2000 lat, bo dopiero w 1588 r. n.e. Francuz Antoine Brulier wynajdzie maszynę do mechanicznego bicia monet.

Kleopatra VII w I w. p.n.e. wprowadzi w Egipcie monetę z wybitą na niej nominalną wartością wyrażoną za pomocą greckiej litery π oznaczającej liczbę 80. Z drugiej strony bardzo szybko pojawi się rozbieżność między faktyczną zawartością metalu w monecie i nominalną wartością tej monety. Wynika to przede wszystkim z ustanowienia monopolu państwa na produkcję monet, co wiąże się z przejęciem przez państwo kontroli nad kopalniami metali szlachetnych. Państwo może ewentualnie udzielić koncesji na wydobycie złota i srebra, a niektórym instytucjom nawet na bicie monet, ale zachowuje kontrolę nad tymi dziedzinami. Natomiast samodzielne próby produkcji monet lub ogólnie pieniędzy oraz ich fałszowanie są karane jak najcięższa zbrodnia, ponieważ zagraża władzy państwowej. W konsekwencji o wartości monety na rynku decydują państwa, które już nie muszą liczyć się z realną wartością metalu zawartego w monecie. To rozejście się nominalnej wartości pieniądza i jego fizycznej reprezentacji będzie jeszcze wyraźniejsze po wprowadzeniu banknotów, a potem pieniędzy wirtualnych, czyli kryptowalut istniejących tylko w postaci zapisu w komputerze. Takie waluty są nazywane fiducjonistycznymi (od łacińskiego fides - wiara), ponieważ o ich wartości decyduje wyłącznie zaufanie obywatela do państwa lub innych ludzi.

• VII w. p.n.e. - W Asyrii soczewki z oszlifowanego kryształu górskiego są używane do zapalania ognia poprzez skupienie promieni słonecznych na łatwopalnym materiale. Do podobnych celów służą wklęsłe lustra z polerowanego brązu pokrywane srebrem (srebro najlepiej ze wszystkich metali odbija światło w zakresie widzialnym dla człowieka). Po kilku wiekach ten sposób rozpalania ognia dotrze z Mezopotamii do Grecji, o czym wspomina Arystofanes w komedii Chmury.

Posrebrzanie, czyli pokrywanie powierzchni przedmiotu cienką warstwą srebra odbywa się poprzez zanurzenie tego przedmiotu w podgrzanym wodnym roztworze chlorku srebra (AgCl) lub azotanu srebra (AgNO₃) i cyjanku sodu (NaCN). Wytrącone metaliczne srebro osadza się na zanurzonym przedmiocie. Inną metodą posrebrzania jest wcieranie w powierzchnię drobno zmielonego chlorku srebra i halitu (NaCl) wymieszanych z wodą do postaci gęstej masy.

Tańsze, lecz zarazem gorsze (słabiej odbijają światło) lustra są wytwarzane poprzez wypolerowanie powierzchni metalu, zwykle brązu. W prekolumbijskiej Ameryce zaś lustra są wykonywane z polerowanego obsydianu, srebra lub nawet złota. Wklęsłe lustra bywają używane do rytualnego rozniecania ognia. Na przykład meksykański bóg Tezcatlipoca jest znany jako Dymiące Zwierciadło.

• Od VII w. p.n.e. - Wielkie mosty są przerzucane przez rzeki w Babilonii, Chinach i Rzymie.

• Od VII w. p.n.e. - Fenicjanie a potem Grecy modyfikują bojowe galery zmieniając sposób prowadzenia wojny na morzu. Dodają drugi rząd wioseł i drugi rząd wioślarzy siedzących nad wioślarzami pierwszego rzędu. Tak powstaje galera dwurzędowa, czyli diera lub birema stanowiąca rozwinięcie galery jednorzędowej znanej jako monera. Diera jest oczywiście szybsza i może przewozić więcej ludzi.

Z czasem pojawią się jeszcze galera trzyrzędowa, czyli triera, czterorzędowa tetrera, pięciorzędowa pentera… Wzdłuż całego okrętu biegnie lina, która jest napięta jak struna łuku, zapewniając całej konstrukcji stabilność i elastyczność, a przede wszystkim zapobiegając przełamaniu długiej konstrukcji na falach. Bojowe okręty kolejnych rzędów są coraz większe i wyższe ze względu na kolejne poziomy zajmowane przez wioślarzy. Poza tym synchronizacja pracy tak wielu wioślarzy staje się coraz trudniejsza: galery wymagają kilkunastu, kilkudziesięciu a w skrajnych przypadkach nawet kilkuset wioślarzy. Na okrętach wojennych wioślarzami są wojownicy, a w przypadku galer handlowych tę rolę mogą pełnić niewolnicy lub jeńcy wojenni.

• Od VII w. p.n.e. - Grecka falanga rewolucjonizuje sztukę wojenną. Są to ciężko opancerzone, zwarte oddziały piesze, które swoją masą i koordynacją działań skutecznie przełamują większość linii obronnych innych wojsk nawet wtedy, gdy przeciwnik jest liczniejszy.

• Od VII w. p.n.e. - Żelazo używane do wyrobu broni (na przykład w Sparcie) występuje zwykle w postaci twardej i elastycznej stali (stop z 0,3-1,5% węgla i rozmaitymi metalami) otrzymywanej podczas długiego wytapiania i trudnego ręcznego kucia. Dopiero w 1855 r. n.e. Brytyjczyk H. Bessemer zacznie wytwarzać stal, tłocząc powietrze przez roztopiony metal.

Pojawia się hartowanie stali poprzez rozgrzanie w ogniu a potem gwałtowne schłodzenie na przykład w zimnej wodzie. Wtedy powierzchniowe warstwy metalu kurczą się szybciej niż wewnętrzne i tworzą kwazikrystaliczną strukturę, która dzięki naprężeniu jest mechanicznie dużo odporniejsza niż stal niepoddana hartowaniu.

• VII - VI w. p.n.e. - Pierwsze stałe połączenia pocztowe powstają w Azji Zachodniej (Asyria, Persja). Jest to system posłańców (sztafeta) przewożących list, czyli zapisane informacje. Kurierzy wiozący listy poruszają się na koniach zmienianych na kolejnych stacjach. Początkowo systemy szybkiego przesyłania informacji pracują przede wszystkim na użytek władców i dla celów szpiegowskich (na przykład w Akadzie). Z czasem jednak poczta w coraz większym stopniu zaczyna służyć zwyczajnej komunikacji między odległymi punktami. Pomysł przejmą potem Maurjowie w Indiach, dynastia Han w Chinach, Rzymianie, Frankowie a w XIII w. n.e. Mongołowie panujący na gigantycznych obszarach Eurazji.

• VII/VI w. p.n.e. - Majowie potrafią tworzyć z muszli implanty zębów wstawiane do otworów w kości po usuniętych zębach.

• VI w. p.n.e. - Chińczyk Sun Tzu w pracy O sztuce wojny omawia wojenną strategię i taktykę.

Strategia to ogólna, wielkoskalowa metoda prowadzenia wojen, a taktyka oznacza działanie różnych oddziałów podczas bitwy, czyli pojedynczego starcia.

Sun Tzu głosi, że zwycięstwo jest celem nadrzędnym i każda metoda, by je osiągnąć jest dobra. Najlepiej zaś, jeżeli można pokonać wroga bez walki, podstępem i możliwie najmniejszym wysiłkiem. Dlatego Sun Tzu podkreśla, że siła mięśni musi ustąpić przed siłą rozumu. Do legendy przechodzi zdanie Sun Tzu, że będąc słabszym należy poszukać silniejszego sojusznika, zamiast podejmować beznadziejną walkę. Autor bardzo wysoko ceni wywiad, ponieważ pozwala unikać starcia w niesprzyjających okolicznościach, a zarazem uderzyć w najlepszym momencie i w najsłabszy punkt przeciwnika. Sun Tzu rozróżnia pięć kategorii szpiegów. Zwiadowcy rozpoznają najbliższe otoczenie i oceniają siłę wrogiej armii, zanim dojdzie do bitwy. Szpiedzy lokalni zostali pozyskani spośród miejscowej ludności. Szpiedzy wewnętrzni to pracownicy instytucji należących do przeciwnika. Szpiedzy obróceni to inaczej mówiąc podwójni agenci, czyli agenci przeciwnika, którzy zaczęli pracować również dla nas. Natomiast szpiedzy skazani nie są świadomi swojej roli: otrzymują fałszywe informacje i zostają zdemaskowani przez swoich mocodawców, żeby przeciwnik mógł ich schwytać i wydobyć nieprawdziwe dane.

• VI w. p.n.e. - Celtowie wprowadzają podkowy - metalowe osłony nabijane na podeszwy końskich kopyt. Podkowa chroni kopyto przed uszkodzeniem, zwłaszcza na twardym podłożu. Od 1. tysiąclecia n.e. podkowy rozpowszechnią się w całej Europie i w krajach muzułmańskich.

• VI w. p.n.e. - Powstaje ostatnia wersja świątyni Marduka (biblijna wieża Babel) w Babilonie. Znów na starą wieżę nakłada się nowe warstwy cegieł, osiągając aż ok. 90 m wysokości. To czyni ją najwyższym na świecie budynkiem, czyli budowlą wyposażoną w wewnętrzne pomieszczenia użytkowe. Zburzy ją Kserkses w 482 r. p.n.e.

• VI - V w. p.n.e. - Olmekowie używają naturalnego asfaltu do uszczelniania swoich łodzi i klejenia przedmiotów.

• VI - IV w. p.n.e. - Spartanie i inni mieszkańcy Grecji stosują skytale - oryginalny sposób szyfrowania tekstu dla celów wojskowych. Pas tkaniny, skóry lub pergaminu nawijają spiralnie na laskę o określonej grubości i zapisują wiadomość w poprzek kolejnych spirali. Po zdjęciu pasa z laski widać litery, które nie tworzą słów, a stają się zrozumiałe dopiero po ponownym nawinięciu pasa na laskę odpowiedniej grubości. Jest to jeden z wczesnych przykładów zastosowania kryptografii, czyli techniki takiego przekształcania tekstu, żeby osoby niepowołane nie mogły go zrozumieć, chociaż wiedzą, że chodzi o przesłanie jakiejś informacji.

Inna technika tajemnego komunikowania się to steganografia (po grecku steganos - ukryty), która w przeciwieństwie do kryptografii ma przede wszystkim ukryć fakt, że jest przesyłana jakakolwiek informacja. W Egipcie i Chinach służy do tego atrament sympatyczny, to znaczy taki, który po wyschnięciu jest niewidoczny i trzeba określonej techniki, żeby ujawnić zapis. Może to być mleko, mocz, wino, ocet, woda z mydłem lub sok z cytryny, które po wyschnięciu są niemal niewidoczne, ale ciemnieją, czyli ujawniają się po podgrzaniu, ponieważ następuje zwęglenie ich organicznych składników.

Herodot zaś opisuje interesujące techniki steganograficzne stosowane przez Greków. Wykorzystują drewniane tabliczki pokryte woskiem, które normalnie służą do pisania. Zamiast jednak zaszyfrować tekst zapisany na wosku (czyli użyć metod kryptograficznych), zapisują wiadomość na drewnianej desce, a następnie pokrywają ją woskiem, na którym piszą inny, mało istotny tekst. W ten sposób niewtajemniczeni nie mają pojęcia, że pod woskiem znajduje się właściwa informacja. Bardzo oryginalny jest też sposób zastosowany przez Histiajosa pod koniec VI w. p.n.e., który każe wytatuować wiadomość na ogolonej głowie niewolnika, a odrastające włosy ukrywają list. Żeby go odczytać, należy zgolić włosy.

Względna słabość technik steganograficznych stosowanych bez dodatkowego szyfrowania polega na tym, że w razie wykrycia przekazu wiadomość natychmiast przestaje być tajna (złamanie zasady Kerckhoffsa). Dlatego w praktyce dużo lepiej jest łączyć steganografię z kryptografią.

• 590 r. p.n.e. - Jeden z wczesnych odnotowanych przykładów użycia broni chemicznej: Grecy z Delf zatruwają wodę płynącą do obleganego miasta Kirrha zmuszając je do kapitulacji.

• Połowa 1. tysiąclecia p.n.e. - W niektórych rejonach Skandynawii azbest jest używany jako materiał izolacyjny chroniący zarówno przed ogniem, jak też przed zimnem, a po wymieszaniu z gliną wzmacnia naczynia. W podobny sposób azbest bywa stosowany również w innych częściach świata, na przykład w rejonie Morza Śródziemnego i we wschodniej Azji, a czasem jest materiałem do wytwarzania plecionek i tkanin. Nieprzypadkowo azbest będzie potem nazywany kamiennym jedwabiem lub kamienną bawełną. W Europie będzie też krążyć legenda o azbestowym pokryciu ciała rzekomo zapewniającym salamandrze odporność na ogień i dlatego azbest będzie też nazywany salamandrem.

Dopiero ok. I w. n.e. niektórzy zdadzą sobie sprawę, że ludzie mający dłuższy kontakt z azbestem (na przykład niewolnicy pracujący w kopalniach) często chorują i przedwcześnie umierają.

• Ok. 500 r. p.n.e. - W Syrii pojawia się balista przypominająca wielką kuszę. Jest to potężna machina miotająca, która działa jak wielki łuk, lecz ze sztywnymi ramionami, a elementem sprężystym są sznury z końskiego włosia, ludzkich włosów lub włókien roślinnych. Sznur (cięciwa) jest naciągany wzdłuż prowadnicy ustawionej pod kątem prostym do ramion balisty i zaczepiany o prowadnicę w stanie naciągniętym. Zwolnienie zaczepu powoduje gwałtowne rozprężenie sznura, co jest wykorzystywane do wyrzucenia pocisku. Ideę balisty znają potem Fenicjanie, Grecy (od greckiego ballo - miotam) i Rzymianie (bardzo skuteczna rzymska balista znana jako onager). Szczególną postacią balisty jest rzymski skorpion, którego ideę Rzymianie przejęli od Greków. Cięciwa skorpiona jest przymocowana do dwóch pionowych wałów, na które jest nawinięta lina. Naciąganie cięciwy powoduje obrót wałów i naciągnięcie skręconej liny, a siła skręcenia przekłada się na ogromną prędkość, z jaką jest wyrzucany pocisk. Skorpiony mogą więc przebijać kilkucentymetrowe drewniane deski i kilkumilimetrowe blachy ze stali, zabijają ludzi w zbroi i burzą mury.

• Ok. 500 r. p.n.e. - Indyjscy lekarze stosują autoprzeszczepy skóry odtwarzające niektóre części ciała.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Rzymianie używają czasem ropy naftowej (znanej jako nafta sycylijska) jako paliwa w lampach oświetlających mieszkania.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - W rejonie Morza Śródziemnego, w Azji Wschodniej i Indiach powstają szkoły, dzięki czemu rośnie liczba wynalazków i ich praktycznych zastosowań (innowacji), co przyspiesza rozwój tych krajów.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - W rzymskich miastach (na przykład w Pompejach) jest znana kanalizacja służąca do doprowadzania brudnej wody. Końce ołowianych rur są stapiane na gorąco (spawanie).

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Etruskowie znają łuk architektoniczny z kamieni wzorowany na wcześniejszym łuku ceglanym. Dzięki temu Rzymianie stworzą potem sklepienie kolebkowe (w kształcie połowy walca) i kamienną kopułę (dach w kształcie półkuli), a także przęsło kamiennego mostu. W oparciu o łuk powstaną tak wspaniałe konstrukcje jak na przykład gigantyczny Amfiteatr Flawiuszów w Rzymie (Colosseum, 70-82 r. n.e.) praktycznie w całości zbudowany z łuków tworzących kilka pięter. Łuk architektoniczny oraz związane z nim sklepienie kolebkowe i kopuła pozwalają na budowanie dużych zadaszonych pomieszczeń. To oznacza odejście od hypostylu, czyli sali opartej na wielu kolumnach dość gęsto rozstawionych na całej powierzchni pomieszczenia.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Persowie, Grecy, Celtowie i Rzymianie znają drewniane (potem także brązowe) łożyska kulkowe lub wałeczkowe, gdzie kulki lub rolki zmniejszają tarcie na osiach wozów.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Chińczycy znają zabawkę taketonbo (bambusowa ważka) napędzaną ręcznie poprzez sznurek nawinięty na długą oś śmigła. Śmigło to cztery długie łopatki o ukośnych powierzchniach, które szybko obracane wkręcają się w powietrze na zasadzie śruby i całą konstrukcję ciągną do góry. Jest to idea zapowiadająca przyszłe helikoptery.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Para wodna jest wykorzystywana do ogrzewania inkubatorów, czyli pojemników do wylęgu jaj kaczek (Chiny) i kur (Egipt) bez wysiadywania jaj przez ptaki. W XX w. n.e. powstaną inkubatory elektryczne.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Powstają nawigacyjne mapy morza jak na przykład plecionki Lapitów w Polinezji i rysunki Eskimosów.

Polinezyjscy żeglarze znają sekstans ze skorupy kokosa napełnionej wodą (wskazuje poziom) i pionowego pręta, który rzuca cień wskazując wysokość Słońca. Jako drogowskazy służą im gwiazdy (zwłaszcza Krzyż Południa zwany Tauha, Plejady - Mata rii, Orion - Uru meremere), Słońce, planety (Wenus Taurua i Mars Fetia ura), prądy morskie, chmury zbierające się nad wyspami ukrytymi za horyzontem i lot ptaków. Świetna znajomość Pacyfiku pozwala żeglarzom pływać nie tylko metodą kabotażu, lecz także po otwartym oceanie daleko od lądu.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Powstaje dalekosiężna broń ogniowa: zapalone strzały, a potem łatwopalne mieszaniny saletry (sole azotu pochodzenia mineralnego, łacińskie sal i petrae, czyli sól i skały), siarki i smoły. Siarka może pochodzić z naturalnych złóż siarki rodzimej (minerał składający się z czystego pierwiastka). Częściej jednak jest otrzymywana poprzez wyprażanie pospolitych minerałów jak gips, anhydryt, piryt (FeS) lub blenda cynkowa (ZnS). Wtedy siarka ulega wytopieniu w formie płynnej, a po schłodzeniu przybiera postać amorficznej żółtej masy.

Pojawiają się coraz doskonalsze mieszaniny wybuchowe, które po zapaleniu rozpryskują się jak indyjska agnijoga (IV w. p.n.e.) czy chińskie sztuczne ognie (przed I w. p.n.e.).

Szczególną bronią są wklęsłe, metalowe lustra skupiające promienie słoneczne, aby zapalić łatwopalne materiały w armii przeciwnika, na przykład żagle (tej metody używa Archimedes podczas obrony Syrakuz przed Rzymianami w 212 r. p.n.e.).

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Upowszechniają się dźwigniowe prasy do wyciskania owoców, zwłaszcza winogron w Grecji.

W dźwigni jednostronnej długie ramię jest mocno obciążone, aby rozgniatać owoce. W dźwigni dwustronnej zaś naciskając ze stosunkowo niewielką siłą na dłuższe ramię uzyskuje się bardzo duży nacisk na przeciwległe krótkie ramię, które rozgniata owoce.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój balneologii nad Morzem Śródziemnym, w Chinach i Indiach.

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Cywilizacje andyjskie znają zaawansowane techniki chirurgii, na przykład trepanację czaszki stosowaną przy leczeniu urazów głowy u wojowników. Mimo prostoty narzędzi oraz nieznajomości zasad aseptyki niemal połowa operowanych przeżywa. W ciągu następnych 2000 lat (do hiszpańskiego podboju) sprawność andyjskich lekarzy stopniowo rośnie. W XI-XIII w. n.e. przeżywa ok. 90% pacjentów poddanych trepanacji, a w XVI w. n.e. ta liczba oscyluje w okolicy 75%. Stosują środki znieczulające z liści koki oraz przeciwzapalne i antybakteryjne z roślin i grzybów.

• Druga połowa 1. tysiąclecia p.n.e. - Fenicjanie a za nimi Grecy, Rzymianie i inne ludy Morza Śródziemnego stosują system zaświadczeń o pieniądzach (lub innych cennych przedmiotach) przechowywanych w świątyniach-bankach. Kupiec lub inny podróżny nie musi wozić ze sobą ciężkiego kruszcu, lecz zgłasza się do innej świątyni z zaświadczeniem o zdeponowanych pieniądzach i tam może otrzymać określoną sumę. Tak powstał czek - dokument uprawniający do pobrania określonej sumy. Z drugiej strony jest to zapowiedź banknotów, które pełnią rolę pieniądza, ale same w sobie nie mają żadnej wartości.

• Ok. V w. p.n.e. - Laka staje się jednym z najcenniejszych materiałów w Chinach i w całej Azji Wschodniej. Znana od niepamiętnych czasów laka to żywica drzew, zwłaszcza sumaka (Rhus), która naturalnie ulega utwardzeniu. Można jej użyć do pokrywania przedmiotów ochronną i ozdobną warstwą, czyli jako lakieru lub też potraktować jako materiał, z którego wykonuje się niewielkie przedmioty. Ze względu na swoją odporność i twardość laka będzie służyła nawet do wytwarzania elementów broni i zbroi.

Pojawiają się też jedne z najstarszych laminatów, czyli kompozytów o strukturze warstwowej (po łacinie lamina - warstwa) tworzących szerokie, sztywne powierzchnie o znacznej odporności mechanicznej i zwykle odpornych na działanie wody. W Chinach powstają laminaty z tkaniny lub papieru nasączanych laką. Tego rodzaju laminaty są oczywiście bardzo drogie i dlatego stosowane głównie przez ludzi bogatych. Najtańsze i jakościowo najgorsze laminaty z laki będą czasem stosowane do pokrywania ścian budynków lub na przykład do wzmacniania łodzi.

Chińscy budowniczowie używają odpornej zaprawy murarskiej z mielonego wapienia i rozgotowanego ryżu; jest to doskonały kompozyt łączący twardą substancję mineralną (węglan wapnia) i elastyczną organiczną (amylopektyna).

Chińczycy wprowadzają duże, szybowe piece hutnicze do wytapiania żelaza z rud. Podobne do chińskich piece hutnicze pojawią się w Europie w XIV w. n.e. W ciągu dwóch-trzech stuleci Chiny stają się wielkim centrum produkcji żeliwa. Jest to odlewane żelazo zawierające do kilku procent domieszek niemetalicznych, głównie węgla w postaci cementytu (węglik żelaza Fe₃C) lub grafitu (czysty węgiel). Natomiast rejon śródziemnomorski specjalizuje się w żelazie wytapianym metodą tyglową i potem kutym. Żeliwo jest twarde, nieelastyczne i może być kruche. Natomiast tyglowe żelazo kute jest elastyczne.

• V w. p.n.e. - Grecki malarz Apelles zaczyna używać werniksu do pokrywania obrazów, aby zabezpieczyć farbę. Jest to lakier, czyli gęsta ciecz nakładana na powierzchnię, gdzie zastyga w przezroczystą, mniej lub bardziej błyszczącą warstwę. Werniks jest mieszaniną żywic rozpuszczonych w terpentynie.

• V w. p.n.e. - W południowej Europie powstaje kosa: ostrze na długim kiju do ścinania trawy. Jest skuteczniejsza od sierpa, ale przez ponad 2000 lat wielu rolników będzie jej używać tylko do trawy uważając, że zboże można ciąć wyłącznie sierpem (kosa jest często symbolem śmierci i atrybutem Saturna).

• V w. p.n.e. - W Grecji działają heliografy - telegrafy optyczne złożone z wielu brązowych luster, które wysyłają świetlne sygnały. Ideę heliografu przypomną Europejczycy w XIX w. n.e.

• V w. p.n.e. - Chińczyk Kung Szu-ce buduje jedwabne latawce - lekkie konstrukcje utrzymywane na sznurku przez człowieka stojącego na ziemi, a unoszące się w powietrzu dzięki sile wiatru.

• Od V w. p.n.e. - W Azji Zachodniej, na przykład w Persji, znane są mosty pontonowe unoszące się na powierzchni wody.

• IV w. p.n.e. - Chińczycy opisują bojowe zastosowanie trujących gazów (broń chemiczna) pochodzących ze spalania roślin: trujący dym jest pompowany terakotowymi rurami do tuneli kopanych przez przeciwnika pod murami obleganych miast.

• Ok. 450 r. p.n.e. - Chińczyk Fan Li hoduje ryby w stawach, czyli sztucznych jeziorach wykopanych i utrzymywanych przez człowieka.

• Ok. 450 r. p.n.e. - Grek Protagoras stwierdza, że wszystkie używane miary i wagi mają początek w ludzkim ciele (na przykład krok, dłoń, stopa). Człowiek zostaje uznany za miarę rzeczy.

• Druga połowa V w. p.n.e. - Grecki lekarz Hipokrates z Kos podaje różne metody diagnozowania chorób. Jedną z ciekawszych metod zaobserwowanych w Egipcie jest wykrywanie chorego organu w oparciu o podwyższoną temperaturę, która wynika z procesu zapalnego. Nie mając termometru egipscy lekarze pokrywają ciało chorego cienką warstwą mokrego mułu. Tam, gdzie temperatura jest wyższa, muł szybciej wysycha. W pewnym sensie jest to zapowiedź diagnostyki termowizyjnej.

• Ok. 400 r. p.n.e. - Grek Ktesias z Knidos opisuje gaz ziemny używany jako paliwo.

• IV w. p.n.e. - Chińczyk Kuej Liang buduje młyn napędzany płynącą wodą, która porusza koło z łopatkami. Młyny wodne rozpowszechnią się w całych Chinach, a w V w. n.e. będą montowane nawet na łodziach i wozach. W I w. n.e. pojawią się w Rzymie, a od IV w. n.e. w Europie i krajach muzułmańskich. Istotne usprawnienie młynów wprowadzi dopiero w XIX w. Szwajcar Sulzberger - trące o siebie kamienie zastąpi toczącymi się ciężkimi cylindrami z metalu.

Obok kół poruszanych wodą Chińczycy stosują też kieraty, gdzie poziome koło poruszają zwierzęta chodzące w kółko. Znają też wielkie pionowe koła deptakowe, wewnątrz których kroczą ludzie i własnym ciężarem obracają całą konstrukcję. Tego typu urządzenia będą używane w całej Azji Wschodniej, w Indiach, Azji Zachodniej i Europie aż do XIX w. n.e.

• IV w. p.n.e. - Greckie wieże oblężnicze zwane helepolis (po grecku zdobywca miast) osiągają największe rozmiary w dziejach, co jest związane z budowaniem hellenistycznych imperiów.

W początkach stulecia wielkie wieże oblężnicze powstają na polecenie Dionizjosa I Starszego panującego w Syrakuzach. W 340 r. p.n.e. Grek Poliejdos z Tessalii buduje helepolis dla króla Macedonii Filipa oblegającego Bizancjum. Aleksander Macedoński używa helepolis podczas oblężenia Tyru. Koregent Macedonii Demetrios I używa potężnych wież oblężniczych podczas ataku na Salaminę w 306 r. p.n.e. i na Rodos w 305 r. p.n.e. Na rozkaz Demetriosa grecki inżynier Epimachos z Aten buduje na Rodos wieżę oblężniczą o rekordowych rozmiarach: 9 poziomów, ponad 40 m. wysokości i waga ponad 100 ton. Drewnianą konstrukcję pokrywają spiżowe płyty pancerza. Obsługuje ją ok. 3400 żołnierzy, którzy popychają helepolis i strzelają z balist ustawionych wewnątrz wieży. Mimo że jest to największa wieża oblężnicza, jaką kiedykolwiek zbudowano w całych dziejach wojen, Rodyjczycy odpierają atak.

• IV w. p.n.e. - Fenicjanie używają branderów, czyli statków napełnianych materiałami łatwopalnymi (mieszanina wosku i oleju). Brandery są podpalane i kierowane przeciw innym statkom lub na przykład wieżom helepolis podczas oblężenia Tyru przez Aleksandra Macedońskiego. Brandery będą potem stosowane przez kilka tysięcy lat.

• IV w. p.n.e. - Wojska Aleksandra Macedońskiego walczące z indyjskimi oddziałami na słoniach stosują kolczatki. Kolczatka to metalowe kolce ukształtowane w taki sposób, że rzucone na ziemię zawsze przynajmniej jednym kolcem kierują się do góry. W najprostszej postaci kolczatka ma kształt czworościanu złożonego z czterech kolców. Kolczatki boleśnie ranią stopy słoni, uniemożliwiając im szarżę na oddziały Aleksandra. Co więcej, słonie z dalszych szeregów widząc ból i przerażenie swoich poprzedników zawracają i w panice tratują oddziały indyjskie.

Prosta, lecz bardzo skuteczna kolczatka przetrwa tysiąclecia, ponieważ kolce rozsypywane na ziemi, zwłaszcza na drodze, będą używane przeciw koniom i pieszym żołnierzom a potem także przeciw samochodom na oponach.

• IV w. p.n.e. - W Egipcie w epoce Ptolemeuszów są używane piorunochrony - wysokie słupy z miedzianym końcem wychwytujące pioruny i odprowadzające prąd do gleby, aby uniknąć uderzenia w cenne obiekty.

• IV w. p.n.e. - Grecy opisują metody regulacji narodzin. Platon i Arystoteles proponują zabijać nadliczbowe dzieci w dużych rodzinach. Używa się też ołowianych rurek wypełnionych tłuszczem, które umieszczone w macicy zapobiegają zagnieżdżeniu jaja i rozwojowi płodu (podobną technikę zastosują potem różne inne kultury).

• IV w. p.n.e. - Dzięki użyciu soczewek (zazwyczaj z oszlifowanych kryształów) powiększających możliwe jest umieszczanie na przedmiotach drobnych, niemal niedostrzegalnych gołym okiem znaków. Na przykład podpisu rzemieślnika na mieczu lub imienia Nikoklesa władcy Pafos (Cypr) na monecie.

• IV w. p.n.e. - W Grecji jest stosowany kierat: zwierzę, zwykle wół, przywiązane do drąga chodzi, obracając poziome koło żaren, ciężki walec (prasę do wyciskania soku z winogron) lub pompę (do tłoczenia i przesuwania cieczy albo nawet gazów). Pompa to zwykle rura, w której przesuwa się szczelnie dopasowany tłok wciągając albo wypychając ciecz lub gaz.

• Od IV w. p.n.e. - Rozwijają się różne rodzaje broni dalekiego zasięgu.

Chińczycy znają kuszę - wzmocniony łuk z prowadnicą na pociski miotane na kilkaset metrów z siłą pozwalającą przebić nawet pancerz z połączonych metalowych kółek. W III w. p.n.e. Chińczycy zbudują kuszę powtarzalną, która może strzelać nawet co sekundę. Ten rodzaj kuszy jest wyposażony w dodatkową ręczną dźwignię, za pomocą której po każdym strzale można ponownie naciągnąć cięciwę i nałożyć nową strzałę.

Kusza rozpowszechni się w całej Eurazji i strefie Morza Śródziemnego jako najstraszniejsza ręczna broń przed wynalezieniem karabinu.

W 399 r. p.n.e. na zlecenie Dionizjosa I Starszego panującego w Syrakuzach na Sycylii powstaje ogromna katapulta w ramach przygotowań do wojny z Kartaginą. Na końcu nisko opuszczonego długiego ramienia katapulty zostają umieszczone pociski (zazwyczaj kamienie). Natomiast krótsze silnie obciążone ramię jest podniesione do góry i zablokowane w tej pozycji. Kiedy żołnierze usuwają blokadę, ciężkie krótkie ramię opada, a przeciwny koniec szybko unosi się do góry, wyrzucając kamienie. Siła katapulty może być tak duża, że pociski potrafią nawet burzyć mury. Podobne machiny wykorzysta potem Aleksander Macedoński w wojnie z Persją. Na Sycylii budowane są też katapulty działające jak potężne kusze umieszczone na stałej podstawie, które dzięki sprężystości drewna miotają strzały o długości 2 m lub kamienie ważące kilkadziesiąt kilogramów. Ich zasięg może przekraczać nawet 300 m. Podobne konstrukcje pojawiają się w Azji Zachodniej. Udoskonalaniem katapult zajmują się potem między innymi Filon z Bizancjum, Archimedes i Ktesibios oraz Rzymianie.

Chińczyk Mo Ti opisuje armaty; zamknięte na jednym końcu grube metalowe rury wypełnione kamieniami i czarnym prochem. Proch to mieszanina ok. 75% saletry (azotany, zwłaszcza azotan potasu KNO₃), ok. 15% węgla drzewnego i ok. 10% siarki (stałe zoptymalizowane receptury powstaną dopiero w IX-XI w.). Po zapaleniu prochu powstaje duża ilość gwałtownie rozprężających się gazów, a ich głośna eksplozja wyrzuca kamienie, rażąc przeciwnika. Niewygodą tej broni jest gęsty czarny dym złożony głównie z drobin węgla.

W Chinach powstaje kolczuga, czyli mocny, stosunkowo lekki i elastyczny pancerz na ciało wykonany z połączonych metalowych kółek (zwiniętych kawałków drutu) chroniący przede wszystkim przed ciosami miecza.

Ponieważ jednak strzały, zwłaszcza z kuszy, mogą przeniknąć między kółkami kolczugi lub je przerwać, Rzymianie stosują mocniejszą zbroję płytową z kawałków metalowej blachy.

• Od IV w. p.n.e. - Rzymianie budują akwedukty (kanały i kamienne mosty wsparte na łukach) prowadzące wodę do Rzymu z gór dzięki lekkiemu nachyleniu kanałów. Najstarszy wodociąg w Rzymie zwany Aqua Appia pochodzi z 312 r. p.n.e. Do V w. n.e. łączna długość 11 akweduktów wokół miasta Rzym wyniesie ok. 500 km.

Jednym z najciekawszych elementów konstrukcyjnych rzymskich wodociągów są lewary wodne zamiast pracochłonnych mostów budowanych na przykład nad głębokimi dolinami. Po jednej stronie doliny Rzymianie stawiają wieżę z cysterną, do której spływa woda z położonego wyżej kanału doprowadzającego. Następnie woda z cysterny spływa w dół do syfonu. Jest to szczelna rura w kształcie litery U. Po drugiej stronie doliny woda podnosi się w syfonie do cysterny na szczycie drugiej wieży niższej niż pierwsza. Stamtąd zaś wypływa przez kolejną rurę lub otwarty kanał prowadzący jeszcze niżej.

W I/II w. n.e. w Dekapolis między syryjskimi bagnami i miastem Gadar Rzymianie zbudują jeden z najdłuższych na świecie (ponad 170 km) wodociągów z akweduktami i tunelami. W Konstantynopolu zaś w roku 312 powstanie Akwedukt Walensa uznawany za najdłuższy, bo mający aż 250 km.

W Ameryce Środkowej są budowane dużo prymitywniejsze kamienno-ziemne akwedukty (na przykład w kanionie Xiguila).

• Od IV w. p.n.e. - Rzymscy architekci wyznaczają poziom za pomocą wody; jest to metoda znana dużo wcześniej Egipcjanom. Dopiero w 1812 r. n.e. Niemcy G. von Reichenbach i J. Frauenhofer zbudują libellę (poziomnicę) w postaci szklanego naczynia wypełnionego cieczą. Pływający w niej bąbel gazu zajmuje centralną pozycję, kiedy naczynie leży poziomo.

Podczas budowy tuneli i kopalń kierunek pod ziemią jest wyznaczany na podstawie możliwie precyzyjnych pomiarów kolejnych kątów, zaczynając od pierwszej linii związanej z wejściem do podziemi. Pomiary w płaszczyźnie poziomej są porównywane do poziomu wyznaczanego przez wodę w szerokim naczyniu wnoszonym coraz głębiej do podziemi. Natomiast pomiary kątów w płaszczyźnie pionowej są dokonywane w stosunku do pionu określonego za pomocą ciężarka wiszącego na nitce. Po wynalezieniu kompasu magnetycznego kierunki pod ziemią będą odnoszone do kierunku północnego określonego przez kompas.

• IV - II w. p.n.e. - Kartagińczycy stosują drewniane prefabrykaty, które nadają się do szybkiej i masowej produkcji statków w tym czasie uznawanych za najlepsze. Gotowe części o znormalizowanych rozmiarach i kształtach mają odpowiednie oznaczenia, które pozwalają składać je razem względnie szybko i łatwo oraz bez specjalnej dodatkowej obróbki. Dzięki temu Kartagina dysponuje ogromną flotą. Metodę składania prefabrykatów podczas budowy statków przejmą potem Rzymianie.

• IV - I w. p.n.e. - Fenicjanie, Syryjczycy i inne kultury śródziemnomorskie znają metalową rurkę (piszczel) do produkcji szklanych naczyń. Końcem rurki nabierają gorącą szklaną masę i wdmuchują do niej powietrze ustami, uzyskując szklaną bańkę, którą mogą zamienić w naczynie.

• Ok. 375 r. p.n.e. - Chińscy żeglarze stosują łódeczkę (lub rybkę) z magnetytem pływającą w płaskim naczyniu lub igłę magnetyczną (wskazówka południa - przodek kompasu), aby oznaczać kierunek na morzu. Jest to ważny krok w stronę uwolnienia nawigacji od konieczności kabotażu.

• 332 r. p.n.e. - Arystoteles opisuje rzekome zanurzenie Aleksandra Macedońskiego w morzu podczas oblężenia Tyru. Nurkowanie odbywa się podobno w szklanym dzwonie. Dzwon nurkowy to szczelne, ciężkie naczynie otwarte z jednej strony. Po opuszczeniu do wody otwartą stroną w dół dzwon pozostaje wypełniony powietrzem, dzięki czemu może w nim przebywać człowiek, dopóki nie wyczerpie znajdującego się wewnątrz tlenu. Nurkujący może wyjść z dzwonu do wody, a potem wrócić z powrotem.

• 320 r. p.n.e. - Władze Aten zakazują wysypywania śmieci na ulice miasta. Jest to jedno z pierwszych rozporządzeń służących utrzymaniu czystości i regulujących problem pozbywania się śmieci. Za to koło miast rosną coraz większe śmietniska.

• Ok. 320 r. p.n.e. - Teofrast opisuje na Saharze studnie - pionowe tunele (o głębokości do 600 stóp, czyli ok. 200 m) wykonywane dla wydobycia wody zalegającej w głębszych warstwach skał (studnie bywają też uważane za drogę do podziemnych bóstw).

• Między 300 - 250 r. p.n.e. - Egipcjanin Pa-di-Imen (Dar Imena) buduje zdolny do lotu model szybowca - bezsilnikowego samolotu wykorzystującego termiczne ruchy powietrza.

• III w. p.n.e. - W Rzymie powstaje system lekarzy publicznych opłacanych przez władze miejskie.

Podobne rozwiązania stosują Chińczycy, gdzie jednak lekarz otrzymuje pensję (stałą płacę) od rządu. Aż do czasów Kalifatu i renesansu Chiny będą jedynym krajem z publiczną ochroną zdrowia.

• III w. p.n.e. - Grecy stosują brązowe klamry do sczepiania wielkich kamieni w budowlach, aby zapobiec ich rozsuwaniu się.

• III w. p.n.e. - Chaldejczycy, Partowie i Egipcjanie znają proste ogniwo elektrochemiczne, czego przykładem jest tak zwana bateria z Bagdadu. Jest to niewielki (ok. 13 cm) gliniany dzban. W jego wnętrzu znajduje się cylinder ze zwiniętej miedzianej blachy zamknięty asfaltowym (izolacja elektryczna) korkiem, przez który przechodzi żelazny pręt. Cylinder wisi na korku zablokowanym w otworze dzbana. Dzban zaś jest napełniany kwasem, na przykład octem lub sokiem cytrynowym. Żelazo jako aktywniejsze od miedzi reaguje z kwasem dając sól tego kwasu (na przykład octan) i uwalnia z kwasu dodatnie jony wodoru. W ten sposób żelazny pręt ulega utlenieniu i zyskuje ładunek ujemny stając się anodą w stosunku do miedzianego cylindra, który ulega redukcji i staje się katodą (zachodzi reakcja typu red-oks). Między żelazem i miedzią powstaje wtedy napięcie elektryczne rzędu 0,5 V. Po połączeniu kilku takich ogniw w baterię za pomocą drutów można uzyskać większe napięcie.

Według znawców tematu urządzenie można ewentualnie wykorzystać do galwanizacji. Podczas galwanizacji przedmiot z miedzi jest zanurzany w naczyniu z wodnym roztworem soli srebra. Następnie do roztworu są wkładane końcówki dwóch drutów, z których jeden jest połączony z miedzianym cylindrem, a drugi z żelaznym prętem ogniwa. Prąd płynący przez roztwór między drutami wytrąca metaliczne srebro, które osiada na zanurzonym przedmiocie w postaci cienkiej błyszczącej powłoki. Rezultatem jest posrebrzony przedmiot. W podobny sposób można przedmioty pokrywać również innymi metalami, których sole zostaną wprowadzone do roztworu.

Inną metodę można stosować podczas pozłacania, czyli pokrywania przedmiotów cienką warstwą złota. Odbywa się ono poprzez połączenie kawałka złota z drutem prowadzącym do anody oraz pozłacanego przedmiotu z drutem prowadzącym do katody. Oba zostają umieszczone w roztworze soli (NaCl), żeby zwiększyć przewodnictwo prądu. Atomy złota są wtedy przenoszone przez płynący prąd i osadzane na przedmiocie podłączonym do katody. Ta metoda będzie znana w Iraku jeszcze dwa tysiące lat później. Inne możliwe zastosowania baterii z Bagdadu to lecznicze wstrząsy elektryczne lub działania mające wywołać podziw i strach prostego ludu.

W 1940 r. amerykański fizyk Willard F. M. Gray (1912-1998) pracujący w laboratorium wysokich napięć firmy General Electric w Pittsfield (Massachusetts) buduje replikę obiektu z Bagdadu i udowadnia, że takie urządzenie może faktycznie wytwarzać elektryczność. Mimo to sceptycy będą wskazywać, że nie ma bezpośredniego dowodu na faktyczne używanie tak zwanej baterii z Bagdadu.

• III w. p.n.e. - Na wyspie Pharos w Aleksandrii Grek Sostratos (280/279) buduje latarnię morską - wieżę o podstawie kwadratowej, w środkowej części ośmiobocznej i walcowatej na szczycie. Jest to najwyższy w tym czasie budynek na planecie przekraczający wysokość 110 m. dzięki czemu ogień rozpalony na szczycie nocą wskazuje drogę statkom odległym o 50 km. Codziennie do wieży przybywa transport kilkuset kilogramów drewna, które jest potem wnoszone na szczyt budowli, gdzie spłonie w ciągu nocy.

Aleksandryjską latarnię zniszczą trzęsienia ziemi w I w. n.e. (wali się okrągły szczyt) oraz w latach 1261, 1303, 1323 i 1375. W roku 1480 powstanie tu fort Qatbey zbudowany częściowo z resztek wieży.

Idea zapalania ognia nocą w szczególnie niebezpiecznych lub z innych względów ważnych punktach na wybrzeżu, żeby ostrzec lub wskazać drogę żeglarzom nie zaczyna się w Aleksandrii; jest zapewne stara jak sama żegluga. Jednak specjalnie do tego celu zbudowane wieże z silnym źródłem światła, czyli latarnie morskie, pojawiają się dopiero w drugiej połowie 1. tysiąclecia p.n.e. na przykład u Fenicjan. Rzymianie jako pierwsi tworzą sieć latarni. Przykładem rzymskiej latarni kamiennej może być wieża zbudowana w II w. n.e. jako Farum (od Pharos) Brigantium i funkcjonująca jeszcze w XXI w. pod nazwą Wieży Herkulesa na północnym cyplu Półwyspu Iberyjskiego obok późniejszej hiszpańskiej miejscowości Coruña. Po upadku Rzymu i załamaniu żeglarstwa antyczne latarnie zostają porzucone, a nowe będą budowane sporadycznie i bez całościowego planu z inicjatywy lokalnych władz (na przykład koło irlandzkiego portu Waterford i w Cordouan koło ujścia Garonny we Francji). Dopiero na przełomie XVII i XVIII w. zacznie się epoka nowych latarni symbolizowana przez śmiałą konstrukcję na skałach Eddystone w Anglii.

• III w. p.n.e. - Grek Ktesibios z Aleksandrii jest uznawany za ojca pneumatyki, czyli dziedziny mechaniki wykorzystującej sprężone powietrze, chociaż o sprężystości powietrza wspominał już wcześniej Empedokles, a znał ją również Straton z Lampsakos. Ktesibios buduje organy wodne - wielopiszczałkowy instrument, gdzie powietrze jest wpychane do poszczególnych piszczałek za pośrednictwem wody. Woda zaś jest kierowana do odpowiednich rurek poprzez zawory otwierane lub zamykane za pomocą odpowiednich klawiszy. W konstrukcji pojawiają się też sprężyny z kutego żelaza, które ściśnięte lub zgięte powracają do pierwotnej postaci po ustaniu działania siły odkształcającej. Dzięki sprężynom klawisz, który naciśnięty palcem muzyka otworzył odpowiedni zawór, po zdjęciu palca automatycznie zamyka ten zawór i przerywa przepływ wody. W przyszłości sprężyny, zwłaszcza stalowe, znajdą tysiące zastosowań od zabawek i skomplikowanych maszyn do mechanicznych zegarów.

Również Ktesibios zajmuje się pomiarem czasu. Tworzy klepsydrę (po grecku złodziejka wody) - zegar z dwóch naczyń połączonych wąskim kanalikiem, przez który przelewa się woda (później zastąpiona drobnoziarnistym piaskiem) w ciągu określonego czasu. Przede wszystkim zaś jest znany z precyzyjnego zegara wodnego, gdzie woda jednostajnie przepływająca z jednego zbiornika do drugiego porusza mechanizm pokazujący godzinę analogicznie do godzin na zegarze słonecznym. Kluczowym elementem konstrukcji jest lewar wodny, gdzie ciśnienie (ciężar) wody w wyżej położonym zbiorniku przepycha wodę przez syfon do niższego zbiornika. Dzięki ustalonej wysokości syfonu, woda przelewa się ze ściśle określoną prędkością.

Ktesibios tworzy też pompę wodną używaną potem między innymi do gaszenia pożarów (Grecja, Rzym). Pojedyncza dźwignia porusza tłoki w dwóch cylindrach - kiedy w jednym cylindrze tłok się podnosi i otwiera zawór wpuszczający wodę, w drugim cylindrze tłok opada i otwiera zawór wypuszczający wodę. Tłok podnoszony zasysa wodę, a opuszczany ją wypycha w kolejnych cyklach, co daje rytmiczny strumień wody wyrzucany przez pompę.

Ktesibios buduje też metalowe przekładnie i pracuje również nad udoskonaleniem katapulty jako potężnej kuszy.

• III w. p.n.e. - V w. n.e. - Rzymianie tworzą wielki system komunikacyjny składający się z utrzymywanych przez państwo utwardzonych dróg o łącznej długości niemal 100 tysięcy km. Ważniejsze drogi są wyposażone w żwirową nawierzchnię, a w miastach pokrywane kamiennym brukiem. Obowiązuje ruch lewostronny, czyli podróżuje się po lewej stronie drogi, żeby prawą ręką łatwiej było obronić się przed ewentualnym atakiem osób nadjeżdżających z przodu. Większość ludzi jest bowiem praworęczna. Lewostronny ruch w Europie utrzyma się do XVIII/XIX w.

Po rozpadzie Rzymu europejskie drogi podupadną i dopiero w XVIII w. n.e. Francja znów wprowadzi utwardzoną, kamienną nawierzchnię, a w 1819/1820 r. powstanie nawierzchnia dwuwarstwowa z większych kamieni przykrytych żwirem znana jako makadam od nazwiska jej szkockiego wynalazcy Johna Londona McAdama.

• III w. p.n.e. - V w. n.e. - Rzymscy inżynierowie potrafią przewozić bloki kamienne o długości nawet 20 m., czego dowodem może być zespół świątyń w Baalbeku. Ogromne kamienie są przetaczane na rolkach lub zaopatrywane w wielkie drewniane koła, dzięki czemu można je powoli przetaczać nawet na wielokilometrowych trasach.

• III w. p.n.e. - V w. n.e. - Rzymianie budują jedne z najdoskonalszych broni mechanicznych. Ulepszona balista miota pociski z prędkością ponad 120 km/h zdolne przebić człowieka w pancerzu lub byka. Zasięg miotanych pocisków przekracza 500 m. Pod koniec istnienia Imperium Rzymskiego powstają zaś obrotowe balisty na wozach ciągniętych przez konie, czyli ruchoma artyleria.

Szczególnym osiągnięciem jest też polybolos – mechaniczny karabin maszynowy, czyli balista, która prowadzi ogień ciągły skonstruowana ok. 100 r. n.e. przez Dionizjusza z Aleksandrii. Służące jako pociski ciężkie bełty, czyli strzały są wkładane od góry do magazynka i automatycznie opadają jeden za drugim do mechanizmu miotającego. Strzały zaś są inicjowane przez człowieka stale kręcącego korbą, która naciąga mechanizm i automatycznie wyrzuca kolejne pociski.

• III w. p.n.e. - V w. n.e. - W Chinach, Grecji i Rzymie istnieją wozy mierzące przebytą drogę, poprzez zliczanie obrotów kół o znanym obwodzie.

• III w. p.n.e. - V w. n.e. - Telegrafy przekazują informacje jako znaki ogniowe, dymne i optyczne wzdłuż linii wzgórz, sztucznych kopców i wież (na przykład wzdłuż Wielkiego Muru dynastii Han). Funkcjonują też systemy dźwiękowe jak bębny (Afryka) i trąby (Tybet).

• Od III w. p.n.e. - Rzymianie znają sklejkę (kolejny przykład kompozytu), czyli cienkie warstwy drewna sklejone razem (na przykład rybim klejem) w taki sposób, że włókna drewniane są ustawione w poprzek do siebie. Sklejka okazuje się wielokrotnie mocniejsza od naturalnego drewna, choć zachowuje jego elastyczność. Dzięki temu może być stosowana na przykład do wyrobu bojowych tarcz.

• Od III w. p.n.e. - Chińczycy rozbudowują istniejące już wcześniej umocnienia wzdłuż północnej granicy, żeby odgrodzić się od agresywnych koczowników. Tak powstaje pierwsza spójna linia fortyfikacji osiągająca łączną długość ok. 10 tysięcy li (2100 km) - przyszły Wielki Mur Chiński. Ponad 100 lat później cesarz Wu Di przedłuży mur na zachód do Gór Richthofena.

Przy kolejnych rozbudowach muru będzie stosowana pierwsza w dziejach kompozytowa zaprawa murarska z gaszonego wapna oraz mąki ryżowej z wodą. Gaszone wapno powstaje ze zmielonej skały wapiennej zalanej wodą: CaO + H₂O → Ca(OH)₂. Mąka ryżowa zaś zawiera skrobię, która tworzy amylopektynę - polimer o mocno rozgałęzionej strukturze. Po połączeniu wapna gaszonego i ciasta ryżowego powstaje bardzo stabilna struktura złożona z kryształów węglanu wapnia i rozgałęzionej amylopektyny, która blokuje powstawanie dużych kryształów. W rezultacie zaprawa jest bardzo trwała i twarda, a dzięki amylopektynie odporna na mechaniczne odkształcenia. Co więcej, zaprawa ma zdolność do samonaprawy, ponieważ uszkodzenia jej powierzchni odsłaniają wewnętrzne warstwy wodorotlenku wapnia Ca(OH)₂, które reagują z powietrzem, przekształcając się w stabilne kryształy węglanu wapnia CaCO₃. Zaprawa jest tak trwała, że przez setki lat nie dopuszcza do wzrostu nasion roślin na murze i wytrzymuje trzęsienia ziemi.

• Pierwsza połowa III w. p.n.e. - Na rozkaz Ptolemeusza II zostaje uruchomiony kanał Nil-Morze Czerwone o długości kilkudziesięciu kilometrów.

Różnice poziomu wody między Nilem, Jeziorami Gorzkimi i Zatoką Sueską wymagają zastosowania śluz. Statek wpływa z rzeki do basenu, który można potem odciąć od rzeki przez zamknięcie śluzy, czyli bramy między rzeką i basenem. Następnie otwiera się drugą śluzę prowadzącą do drugiej rzeki, aby wyrównać poziom wody w basenie i w drugiej rzece. W ten sposób statek może wpłynąć na drugą rzekę o innym poziomie wody niż był w pierwszej.

Wodny szlak komunikacyjny zwany Kanałem Faraonów a za czasów rzymskich Rzeką Trajana przetrwa do końca rzymskiego imperium. W VII w. odnowią go Arabowie, lecz w roku 767 zostanie zamknięty ze względów politycznych.

• Ok. 260 r. p.n.e. - Grecki król Syrakuz Hieron II każe zbudować największy statek swoich czasów o nazwie Alexandreia. Niektórzy twierdzą, że autorem projektu jest Archimedes. Statek ma 124 m długości, 32 m szerokości, trzy pokłady, trzy maszty, 2000 wioślarzy, na pokładzie znajduje się biblioteka, baseny pływackie, stajnie dla koni i ponad 60 kabin mieszkalnych dla pasażerów. Można powiedzeć, że Alexandreia to pierwszy w dziejach wycieczkowiec, czyli wielki statek z wszelkimi możliwymi wygodami przeznaczony dla turystów podróżujących dla przyjemności.

Wielkie statki powstają w kilku państwach hellenistycznych, a najbardziej znany jest ogromny wojenny katamaran skonstruowany w Egipcie na polecenie Ptolemeusza IV. Jest napędzany przez kilka tysięcy wioślarzy i przewozi kilka tysięcy żołnierzy.

Tradycje budowania ogromnych, luksusowych statków przejmą potem Rzymianie (słynne statki Kaliguli).

Rozwija się kotwica, która przestaje być kamieniem, a przybiera formę mocnego trzonka z bocznymi hakami, które zaczepiają o dno, aby przytrzymać statek w danym miejscu (nieprzypadkowo kotwica staje się symbolem stałości i pewności).

Rzymskie statki to galery tradycyjnie napędzane przez żagle lub coraz większą liczbę wioślarzy. Najdłuższe wiosła w wielorzędowych galerach mogą ważyć nawet 200 kg i dlatego do jednego wiosła bywa przypisanych kilku wioślarzy.

Z drugiej strony pojawia się też próba zastosowania nowego typu napędu. W 263 r. p.n.e. Rzymianin Appius Claudius buduje statek z kołami łopatkowymi zastępującymi wiosła, a poruszanymi poprzez system przekładni (zazębień) przez kierat, w którym chodzą woły. Pomysł przejmą potem inni i aż do wprowadzenia silnika parowego będzie to jedyny skuteczny napęd statków alternatywny wobec wiatru i wioseł.

• Druga połowa III w. p.n.e. - Czas największej aktywności Greka Filona z Bizancjum znanego też jako Filon Mechanik. Wynalazca zajmuje się między innymi doskonaleniem katapult bojowych. Buduje też termoskop, przodek termometru. Jest to wydłużone szklane naczynie otwartym końcem zanurzone w cieczy. Gaz zawarty w naczyniu nad cieczą rozszerza się i kurczy wraz ze zmieniającą się temperaturą. Urządzenie nie ma jednak skali, można tylko określić, czy temperatura spadła czy wzrosła. W monumentalnym 9-tomowym dziele Mechanike syntaksis Filon pisze między innymi o zastosowaniu koła wodnego do podnoszenia ciężarów, pompowania wody i napędu mechanicznych zabawek. Jego zasługą jest też opis podwójnego połączenia znanego potem jako przegub Cardana oraz słynnego kałamarza, który zawieszony na dwóch współśrodkowych kołach dzięki grawitacji zawsze ustawia się otworem do góry. Zna także ideę otwartego u dołu dzwonu nurkowego (ok. 210 r. p.n.e.).

Do dziejów architektury zaś Filon z Bizancjum przechodzi jako autor opracowanej ok. 210 r. p.n.e. listy siedmiu cudów świata, czyli siedmiu znanych mu najwspanialszych budowli.

• Od ok. 250 r. p.n.e. - W Syczuanie Chińczyk Li Pin wierci pierwsze studnie solankowe o głębokości kilkudziesięciu metrów służące do wydobywania solanki, która po odparowaniu daje sól (NaCl).

• Od 250 - 200 r. p.n.e. - Rzymianie uprawiają łubin (Lupinus sp.), który po zaoraniu wzbogaca glebę (nawozi) w azot niezbędny dla roślin.

• Ok. 240 r. p.n.e. - Grek Archimedes z Syrakuz buduje podnośniki oparte na wielokrążkach (polyspatos wynaleziony pod koniec VIII w. p.n.e.) i dźwigniach, które wielokrotnie wzmagają siłę człowieka zgodnie z ogólnym wzorem F₁I₁ = F₂I₂, czyli siła F₁ działająca na odcinek liny w wielokrążku lub ramię dźwigni o długości I₁ jest równa sile F₂ działającej na odcinek liny lub ramię dźwigni F₂. To oznacza, że przy pomocy odpowiednio długiej dźwigni lub wielokrążka jeden człowiek może podnieść głaz ważący nawet tonę. Podobno Archimedes powiedział, że mając odpowiednią dźwignię, mógłby podnieść całą Ziemię. Na przykład podczas obrony Syrakuz w 212 r. p.n.e. wynalazca buduje tak zwany „pazur Archimedesa” - maszynę, za pomocą której można unieść i przewrócić rzymski okręt wojenny podpływający pod mury miasta.

Kronikarze twierdzą, że dziełem Archimedesa jest też działo parowe - woda w szczelnie zamkniętej metalowej rurze zostaje zamieniona w parę i gwałtownie wyrzuca zamykający ją korek, który działa jak pocisk. Używa też luster do skupiania promieni słonecznych, żeby zapalać rzymskie okręty.

Z tego okresu pochodzi śruba Archimedesa, czyli pompa wodna składająca się z rury, w której obraca się długa śruba wciągająca wodę do góry. Śruba Archimedesa będzie stosowana do usuwania wody ze statków, do osuszania pól w Holandii czy usuwania wody z kopalni (początkowo w hiszpańskich kopalniach Rio Tinto). W XX w. zaś odwrócona śruba Archimedesa będzie zamieniała ruch płynącej wody na obrót prądnicy w niektórych elektrowniach wodnych.

Grecy w III w. p.n.e. znają mimośrody (koła z osią obrotu poza geometrycznym środkiem koła) służące do rytmicznego popychania mechanizmów w określonych odstępach czasu. Stosują śrubową prasę do winogron, gdzie ruch obrotowy poprzez gwint jest zamieniany w ruch liniowy drewnianej płyty naciskającej na winogrona. Gwint śruby jest drewniany i wykonywany ręcznie, co jest niełatwą sztuką i powoduje wiele niedokładności. Dopiero po wiekach wielokrążki i śruby będą robione z dużo trwalszego metalu, a ich dokładność wzrośnie dzięki zastosowaniu maszyn do precyzyjnego nacinania gwintu.

• Po 240 r. p.n.e. - Na zamówienie tyrana Syrakuz Hierona II powstaje statek Syrakuzja według projektu Archiasa z Koryntu. Syrakuzja jest uważana za największy jak dotąd statek świata. W zbiorze anegdot Deipnosophistae opisuje go grecki pisarz Athenaios z Naukratis (II/III w. n.e.) powołując się na relację Moschiosa, który żył w czasach budowy Syrakuzji. Według tego opisu statek może przewozić 60 tysięcy medymnosów zboża, 20 tysięcy talentów wełny, 10 tysięcy dzbanów z solonymi rybami i 20 tysięcy talentów innych towarów. Napędza go 20 rzędów wioślarzy oraz żagle na trzech masztach. Syrakuzja jest wyposażona w osiem żelaznych i cztery drewniane kotwice. Do usuwania wody ze statku służy śruba Archimedesa. Burty statku są chronione przed atakiem piratów żelazną palisadą i osiem wież, z których mogą strzelać łucznicy. Dodatkowo na dziobie stoi wielka wyrzutnia zaprojektowana przez Archimedesa. Poza tym statek ma ruchome pomosty abordażowe, które po opuszczeniu pozwalają żołnierzom przejść na inny statek, aby go zaatakować.

Syrakuzja ma trzy pokłady, stajnie dla 20 koni, 30 czteroosobowych kabin dla pasażerów, łazienki z ciepłą wodą, salon, bibliotekę, niewielki gimnazjon (sala do ćwiczeń sportowych), kapliczkę Afrodyty, zbiornik z wodą pitną, sadzawkę z morskimi rybami, mały ogród i zacienione tarasy spacerowe. Na podłogach znajdują się kamienne posadzki i wszystko jest zdobione drewnem cedrowym, mozaikami, elementami z marmuru, brązu oraz kości słoniowej.

• 237 r. p.n.e. - Chińczyk Li Stse obok tradycyjnego czarnego tuszu wprowadza czerwony.

• 228 r. p.n.e. - Grek Herofilos z Chalcedonu bada puls (uderzenia serca) mierząc czas klepsydrą.

• Do 225 r. p.n.e. - Li Pin tworzy największe dzieło inżynierskie swojej epoki: ogromną tamę na rzece Min w Syczuanie koło Guanxian. Aż do XX w. n.e. służy ona do nawadniania ponad 600 tysięcy ha ziemi uprawnej i chroni przed powodziami. Kamienne wodomierze Li Pina pozwalają obserwować i prognozować zmiany poziomu wody.

• Do 221 r. p.n.e. - Król Czeng (późniejszy chiński cesarz Szy-huang-ti) każe opracować nową formułę brązu. W rezultacie powstają świetne brązowe miecze lżejsze od starych, dzięki czemu mogą być znacznie dłuższe. Ich ostrza składają się z miękkiego rdzenia i bardzo twardej warstwy powierzchniowej, co nadaje im elastyczność, a zarazem mechaniczną odporność.

• 219 - 214 r. p.n.e. - Na polecenie króla Czenga chiński budowniczy Shi Lu przekopuje kanał Lingqu, pierwszy w historii kanał żeglowny przecinający linię wododziału między rzekami Xiang i Li. Jest to zarazem pierwszy w dziejach kanał konturowy, który biegnie wzdłuż naturalnych poziomic, żeby uniknąć przebijania się przez wzniesienia i budowania tuneli. Tego typu konstrukcje upowszechnią się na świecie w XVIII w. n.e. Sam kanał ma ponad 36 km długości, ale otwiera trasę wodną łączącą północ i południe Chin o długości niemal 2000 km.

Do 825 r. n.e. na kanale powstanie 37 przepustów służących do regulowania przepływu wody.

• II w. p.n.e. - Chińczycy znają balon otwarty od dołu tak, aby gorące, lżejsze powietrze znad ogniska mogło go wypełnić i podnieść całą konstrukcję nad ziemię jako aerostat, czyli lżejszy od powietrza statek powietrzny unoszony siłą wyporu.

Indiańska kultura Nazca zna ideę balonu na ciepłe powietrze, jak to opisuje inkaska legenda o chłopcu Antarqui.

• Od II w. p.n.e. - Protoporcelana, czyli poprzedniczka właściwej porcelany (wypalona w temperaturze niższej niż porcelana), upowszechnia się w Chinach.

• Od II w. p.n.e. - Rzymska armia należy do najskuteczniejszych na świecie dzięki kilku zasadniczym wynalazkom. Przede wszystkim jest to jednolita, identyczna we wszystkich prowincjach państwa organizacja oddziałów, które stosują taką samą taktykę polegającą na atakowaniu zwartymi szeregami osłoniętymi tarczami. Rzymscy legioniści tworzący taki szereg używają lekkich tarcz ze sklejki wyraźnie mocniejszych od tarcz drewnianych i skórzanych. Stosują żelazne hełmy oraz kolczugi, czyli pancerze zbudowane z połączonych pierścieni osłony ciała. Atakują rzucając włócznią pilum, która ma długie, cienkie ostrze z kutej stali umocowane na grubszym drzewcu. Dzięki temu energia uderzenia koncentruje się na bardzo małej powierzchni, co pozwala przebić nawet grubą deskę oraz większość tarcz i pancerzy (później ta sama zasada będzie działała w pocisku podkalibrowym przebijającym pancerz czołgu). Co więcej, czubek ostrza jest lekko rozszerzony, więc po ewentualnym przebiciu tarczy pilum nie daje się łatwo wyjąć i nie może być użyte przez zaatakowanego. W bezpośredniej walce zaś legioniści posługują się krótkim stalowym mieczem gladius o prostym ostrzu, którym kłują podnosząc na moment tarcze. Gladius ma dwie krawędzie tnące, więc można nim także ciąć na przemian w dwie strony. Legiony będą najlepszą armią w strefie Morza Śródziemnego aż do IV w. n.e.

• 196 r. p.n.e. - Chińczyk Han Siu wykonuje lot na wielkim latawcu.

• Koniec 1. tysiąclecia p.n.e. - Celtowie rozpowszechniają żarna - kamień obracany ręcznie na innym kamieniu połączonym osią: ziarna zboża wrzucone między obracające się kamienie zostają zmielone (roztarte) na mąkę.

• Koniec 1. tysiąclecia p.n.e. - W strefie śródziemnomorskiej znane są szczególnie mocne liny splatane z drutu, czego przykładem może być lina z brązowego drutu odkryta przez archeologów w rzymskich Pompejach. W 2. tysiącleciu n.e. upowszechnią się liny z drutu żelaznego lub stalowego (Reignier, 1780) stosowane między innymi do holowania wielkich statków lub budowy wiszących mostów.

• Ok. 100 r. p.n.e. - Grecy używają astrolabium. Są to współśrodkowe kręgi pokazujące (i przewidujące) wzajemny ruch gwiazd i planet na niebie. Budują też urządzenia do liczenia - mechaniczne prototypy kalkulatora. Szczególny rozgłos zdobędzie ślusarskie arcydzieło z początków I w. p.n.e. - brązowy mechanizm zawierający ponad 30 kół zębatych, tryby, mimośród i przekładnie, znaleziony koło wyspy Antykithera na wraku statku zbadanego przez archeologów w latach 1900-1901. Derek de Solla Price zrekonstruuje go jako mechaniczny kalendarz Słońca i Księżyca (USA, 1951, 1974). Z czasem po prześwietleniu obiektu promieniami rentgenowskimi, okaże się, że mechanizm z Antykithery służył również jako urządzenie nawigacyjne określające położenie statku na morzu względem gwiazd. Pełnił poza tym rolę mechanicznej maszyny liczącej, czyli kalkulatora o dokładności nieznanej w Europie aż do końca renesansu.

Ideę astrolabium przejmą potem Rzymianie, Arabowie (X-XII i Europa (XII-XIX w.). W XIX w. n.e. zostanie dodany mechaniczny zegar poruszający astrolabium zgodnie z ruchami nieba.

• II/I w. p.n.e. - Na zlecenie rządzącego w Poncie Mitrydatesa VI Eupatora powstaje mitrydat, który ma być antidotum (od greckich słów anti didomi - przeciwko dawać), czyli odtrutką na wszelkie trucizny.

Podobnym, a czasem utożsamianym z mitrydatem, środkiem leczniczym jest preparat znany pod nazwą theriacum (od greckiego słowa ho ther – żmija). W I w. n.e. stworzy go grecki lekarz Andromachos z Krety pracujący dla cesarza Nerona. Teriak Andromachosa zawiera między innymi sproszkowane ciało żmii i jest pomyślany przede wszystkim jako antidotum na jad węży.

W medycynie średniowiecznej Europy rozmaite wersje mitrydatu będą uznawane za uniwersalny lek na wszystko zwany panaceum (od greckich słów pan i ako - wszystko i lek). W ich skład wejdzie kilkadziesiąt różnych substancji, które jednak w rzeczywistości nie leczą, chociaż mogą wspomagać zdrowie i mają oczywiście działanie placebo. Mirra, cynamon, nard (waleriana), szafran, terpentyna, agar, olej muszkatołowy, ziele angielskie, proszek z wysuszonego ciała krokodyla, pieprz, kora drzewa różanego, miód, wino oraz inne składniki utłuczone w moździerzu i zmieszane do postaci gęstej, półpłynnej masy są zażywane doustnie, zwłaszcza podczas epidemii dżumy czy odry.

Natomiast średniowieczne teriaki (driakwie) mające zabezpieczać przed jadem węży będą zawierać ok. 90 różnych substancji pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (na przykład proszek ze żmii), które podobnie jak mitrydaty są rozdrabniane, mieszane i zażywane doustnie w formie półpłynnej masy.

Co ciekawe, już Pliniusz Starszy pisze, że teriak (driakiew) to nie lek, lecz pseudomedyczna szarlataneria i żerowanie na naiwności nieświadomych ludzi. Podobne opinie będą wygłaszać lekarze w XVIII-XIX w., a szczegółowe badania przeprowadzone w XX/XXI w. wykażą jednoznacznie, że teriaki nie leczą, chociaż raczej nie są szkodliwe.

• II/I w. p.n.e. - Chińczycy wynajdują papier wytwarzany z jedwabiu. Po rozdrobnieniu z wodą gęsta masa jest wylewana na płaskie sita, gdzie wysycha tworząc dość giętki arkusz używany do pisania.

• II/I w. p.n.e. - Rzymianie używają w budownictwie cementu twardniejącego na beton nawet pod wodą (zaprawa lub wapno hydrauliczne), co umożliwia stosowanie go na przykład do budowy mostów. Wykonują go z potłuczonych kamieni (caementa) i zmielonego wapna palonego, czyli wyprażonego wapienia (CaCO₃ → CaO + CO₂) z dodatkiem wulkanicznego popiołu z okolic Puteoli na Polach Flegrejskich zwanego pulvis puteolanus (puzolana). Wapno palone zmieszane z wodą gwałtownie reaguje, wydzielając ciepło i przekształcając się w wapno gaszone CaO + H₂O → Ca(OH)₂. Następnie wapno gaszone, czyli wodorotlenek wapnia jest mieszane z popiołem wulkanicznym, to znaczy z glinokrzemianami. Reagująca masa jest wlewana do formy z desek (szalunek) lub na określoną powierzchnię, a kiedy stwardnieje jako glinokrzemiany wapnia jest bardzo odporna na czynniki mechaniczne i pogodę.

Co ciekawe, mniej więcej w tym samym czasie Majowie używają podobnej zaprawy wapiennej otrzymywanej poprzez wyprażanie pokruszonych kawałków wapienia. Zaprawa ta zmieszana z wodą służy im do pokrywania budowli kolejnymi warstwami tynku, który po zastygnięciu jest twardy i odporny na pogodę, chroniąc mur.

• I w. p.n.e. - Rzymianie mają marmurowe akwaria (po łacinie aqua oznacza wodę), czyli pojemniki z wodą, w których trzymają ozdobne ryby. Podobne akwaria znają też mieszkańcy Azji Zachodniej i Wschodniej oraz Indii. Czasem są to wykwintne pojemniki z cennego materiału jak na przykład z porcelany w Chinach.

• I w. p.n.e. - Płynąc wzdłuż brzegów (kabotaż) chińskie statki pływają do południowej Azji, a chiński poseł dociera do Aleksandrii, żeby nawiązać kontakty handlowe. To dobitnie świadczy o rozwoju komunikacji, zwłaszcza żeglugi.

• Ok. 90 r. p.n.e. - W Chinach zostaje opisana zasada działania spadochronu - dużej płachty tkaniny rozpiętej (w tym wypadku na lekkiej ramie) ponad człowiekiem skaczącym z dużej wysokości. Opór powietrza na płachcie spowalnia opadanie.

• Lata 80. p.n.e. - W Poncie są znane wielkie, pionowe koła (noria) napędzane przez płynącą wodę, zaopatrzone na obwodzie w naczynia, które zanurzają się i przelewają wodę do położonego wyżej zbiornika lub drewnianych rurociągów. Tego rodzaju konstrukcje upowszechniają się w całym Starym Świecie od Morza Śródziemnego i Egiptu po Mezopotamię, Persję, Arabię, Indie i Chiny.

• Ok. 60 r. p.n.e. - Juliusz Cezar wprowadza prosty sposób szyfrowania, który w tekście zmienia litery na inne przesunięte w alfabecie o określoną liczbę pozycji do przodu lub do tyłu. Ta metoda zwana podstawieniową okaże się jedną z podstaw kryptografii nie tylko w Rzymie, ale w całym basenie Morza Śródziemnego. Półtora tysiąca lat później szyfr Cezara zmechanizuje w Italii Leone Battista Alberti (1460 r. n.e.), kiedy wprowadzi dwa współśrodkowe koła z literami, dzięki czemu wystarczy przesunąć koła wzajemnie o określoną liczbę liter, aby otrzymać odpowiedniki z szyfru.

Równolegle rozwija się sztuka steganografii. W ciągu dwóch następnych tysiącleci będą stosowane najrozmaitsze atramenty sympatyczne, które są pierwotnie bezbarwne, a ujawniają swoją obecność po reakcji z określonymi związkami chemicznymi. Może to być między innymi siarczan miedzi (CuSO₄), który zmienia kolor po reakcji z jodkiem sodu (NaJ) lub węglanem sodu (Na₂CO₃); siarczan żelaza (FeSO4), który daje niebieski kolor po reakcji z żelazocyjankiem potasu (K₄Fe[CN]₆) lub roztwór skrobi zmieniający kolor na granatowy po reakcji z jodem lub jodkiem potasu (KJ). W XX w. n.e. pojawią się jeszcze bardziej wymyślne atramenty sympatyczne, które stają się widoczne na przykład po naświetleniu zapisanej powierzchni ultrafioletem.

• 1. tysiąclecie p.n.e. /1. tysiąclecie n.e. - Znaczny postęp w medycynie.

W Chinach, Indiach i Rzymie powstają szpitale - instytucje, gdzie leczy się chorych. W Chinach, Indiach, rejonie Morza Śródziemnego, Ameryce Środkowej i w Andach rozwija się stomatologia: znane jest usuwanie chorych zębów, plombowanie metalem, często złotem, wywołanych przez próchnicę dziur w zębach i protezy, czyli sztuczne zęby. W Indiach rozwija się chirurgia plastyczna, której mistrzem jest sławny chirurg Suśruta. Indyjska chirurgia pozwala nawet odtwarzać brakujące części ciała dzięki przeszczepom skóry (wycięcie w jednym miejscu i przyszycie w innym). Narkotyki, akupunktura (czasem jako tatuaż) i alkohol stanowią środki znieczulające. Rozwija się jatrochemia (zwłaszcza w Chinach), czyli tworzenie substancji chemicznych dla celów leczniczych.

• I w. p.n.e. - Władca Judei Herod Wielki znany jako budowniczy-wizjoner (Masada, Druga Świątynia w Jerozolimie, Herodion) nakazuje budowę portu w mieście Cesarea Maritima (Cezarea Nadmorska). Jest to szczególne osiągnięcie techniczne. Wielkie drewniane skrzynie napełnione odłamkami skał, gruzem i cementem sprowadzonym z Italii zostają zatopione koło wybrzeża, a na nich są układane kamienne platformy wystające nad powierzchnię morza. Pełnią rolę falochronu i są podstawą dla wież chroniących port. Z technicznego punktu widzenia port w Cezarei zasługuje na miano cudu sztuki budowlanej.

Niesamowitą konstrukcję zniszczy potężne tsunami w II w. n.e., a dwa stulecia później dzieła zniszczenia dokończą kolejne silne trzęsienie ziemi i wysoka fala.

• I w. p.n.e./I w. n.e. - Chińczycy znają żelazne koła zębate (tryby), które za pomocą zębów na swoim obwodzie przenoszą ruch na inne elementy mechanizmów. Drewniane, metalowe a potem plastikowe koła zębate będą jednym z podstawowych elementów wszelkich mechanizmów począwszy od kieratów i mechanicznych zegarów po skrzynie biegów w pojazdach.

• Od I w. p.n.e./I w. n.e. - Arystokracja na całym świecie buduje dla siebie ufortyfikowane siedziby - zamki otoczone ziemnym wałem, palisadą lub wysokim murem, a czasem też fosą (rowem) suchą bądź wypełnioną wodą. Jednym z wczesnych przykładów zamku z kamiennymi umocnieniami jest okazała siedziba władcy w Aksum.

• 1. tysiąclecie n.e. - W indiańskich państwach w Andach i Meksyku powstają pocztowe połączenia obsługiwane przez biegaczy (sztafeta), którzy przekazują wiadomość, biegnąc od stacji do stacji. W ten sposób w ciągu kilkudziesięciu godzin list przebywa tysiąc kilometrów.

Na całym świecie pojawiają się znaki wskazujące podróżnym drogę - kopczyki kamieni w Azji wzdłuż Szlaku Jedwabnego oraz na pustyniach Tybetu i Mongolii, symbole ryte na skałach przez wędrujących Gotów, znaki wiodące wtajemniczonych do określonych złóż mineralnych (na przykład znaki Walończyków). Jest to nieśmiała zapowiedź przyszłego systemu znaków drogowych związanego z rozwojem kolei a potem z motoryzacją.

• 1. - 2. tysiąclecie n.e. - W Chinach, Indiach i południowej Europie znane są zegary ogniowe: czas wskazuje stopniowe spalanie tłustych sznurków, świec, wonnych pałeczek lub oliwy w lampce.

• 1. - 2. tysiąclecie n.e. - Rozwój handlu opartego o system otwartych targowisk pod gołym niebem, zadaszonych centrów handlowych (rzymskie domy handlowe, zachodnioazjatyckie bazary) oraz rozbudowaną sieć lądowych i morskich szlaków komunikacyjnych łączących praktycznie wszystkie części świata (na przykład Szlak Jedwabny, Szlak Monsunowy, szlaki transatlantyckie).

Dla usprawnienia handlu poszczególne targowiska ustalają określone dni (tak zwane dni targowe), kiedy działają, co przyciąga kupców i powoduje większą koncentrację oraz wymianę towarów.

Niektóre miasta monopolizują prawo do handlowania (na przykład prawo mili w Europie), ograniczają możliwości prowadzenia targowisk w innych ośrodkach i próbują narzucać ceny towarów.

• 1. - 2. tysiąclecie n.e. - Niektóre duże miasta Eurazji i północnej Afryki opłacają strażaków, którzy ostrzegają przed pożarami, z wysokich wież obserwują miasto, aby wykryć pożary w początkowym stadiu i aktywnie uczestniczą w gaszeniu. Od XVII-XIX w. n.e. znane będą specjalne jednostki strażaków i sprawne sikawki.

• Pierwsza połowa 1. tysiąclecia n.e. - Chińczycy, Indusi, ludy Azji Zachodniej oraz Grecy używają różnych mieszanin wybuchowych, czyli prochu zawierającego między innymi saletrę potasową wymieszaną zwykle z węglem, siarką lub innymi substancjami palnymi.

Powstają miny wypełnione prochem, które rażą wroga, wybuchając pod nogami lub burzą mur po ich włożeniu pod fundamenty lub między kamienie. Eksplozję inicjuje ogień zazwyczaj doprowadzony przez zapalony sznurek (lont). Pojawiają się też chińskie rakiety napędzane prochem. Są to bambusowe rury zamknięte z jednej strony, które unoszą się w powietrze i lecą popchnięte siłą odrzutu gazów powstałych po eksplozji prochu (prosty silnik rakietowy).

• I w. n.e. - Chińczycy budują mosty dla pieszych zawieszone na linach.

• I w. n.e. - Rzymianie opracowują technologię produkcji doskonałych luster ze szkła ołowiowego (ołów stanowi domieszkę), które szczególnie dobrze odbija światło dając wierne obrazy przedmiotów. Zwierciadło składa się ze szklanej płyty z cienką warstwą metalu na tylnej powierzchni. Po upadku Rzymu ten typ luster zaniknie.

• I w. n.e. - Na jeziorze Nemi w Italii cesarz Kaligula każe zbudować pływające pałace (80 m długości) z basenami, marmurowymi budowlami, biblioteką, świątynią oraz podłogą wykładaną mozaiką i podgrzewaną od spodu przez gliniane rury połączone z piecem (ogrzewanie podłogowe). Kadłuby statków są konstrukcją samonośną złożoną z drewnianych płyt precyzyjnie połączonych czopami i dopiero wtórnie wzmocnionych wewnętrznym szkieletem. Tego rodzaju rozwiązania pojawią się dopiero w XX w. dzięki zastosowaniu polimerów. Na pokładzie stoją posągi, które obracają się na brązowych łożyskach kulkowych.

Po śmierci znienawidzonego Kaliguli statki zostaną zatopione w jeziorze. Dopiero w XX w. n.e. odnajdą je archeolodzy i wydobędą na powierzchnię (1931) jako jedne z najlepiej zachowanych wraków. W 1945 r. spalą je Niemcy wycofujący się z Włoch.

• I w. n.e. - Na życzenie cesarza Nerona w Rzymie powstaje Domus Aureus, czyli Złoty Dom, wspaniały pałac cesarza. Pod względem technicznych zadziwia obrotowa podłoga w sali, gdzie odbywają się uczty. Ciężką marmurową konstrukcję opartą na kamiennych rolkach porusza płynąca woda.

• I w. n.e. - Nabatejczycy w Petrze budują jeden z najwspanialszych systemów zarządzania wodą i nawadniania. Petra jest miastem wykutym w skale na dnie nieckowatego zagłębienia niemal na środku pustyni, gdzie zbiegają się głębokie wąwozy. Świątynie, pałace i domy znajdują się wewnątrz skały, a wchodzi się do nich z wąwozów, które stanowią naturalne ulice miasta i zarazem jedyną drogę dojścia do Petry. Nabatejczycy rozwijają unikalny system zbierania wody z powietrza i opadów na stokach skał ponad miastem. Z setek drobnych zagłębień wykutych w piaskowcu woda spływa w dół drobnymi kanalikami do większych kanałów i tuneli, aby w końcu zebrać się w podziemnych cysternach. Nabatejscy inżynierowie stawiają też tamę, która przegradza jeden z wąwozów, aby zapobiec zalaniu miasta podczas powtarzających się co pewien czas powodzi. Woda jest za to kierowana do tunelu, który ją wyprowadza do innego wąwozu. Dzięki temu cysterny, fontanny i łaźnie Petry znajdującej się na środku suchej pustyni są stale zasilane przez wodę, która dociera systemem kanałów i glinianych rur (rurociągi).

Inne techniczne osiągnięcie Petry to budowle antysejsmiczne, czyli odporne na trzęsienia ziemi, które tu często się zdarzają ze względu na aktywny uskok między Płytą Afrykańską i Arabską. Budowniczy wstawiają w ściany ramy z grubych drewnianych belek, które są bardziej elastyczne niż kamień i mogą wytrzymać zarówno ruchy pionowe i poziome, jak też siły skręcające budowle.

• I - II w. n.e. - W Europie jest znana destylacja (łacińskie destillo - ściekam kroplami), czyli oczyszczanie danej cieczy poprzez jej odparowanie i skroplenie. W ten sposób jest destylowane wino: lżejszy i bardziej lotny od wody alkohol szybciej odparowuje po podgrzaniu, a potem jest skraplany w chłodniejszym naczyniu. Tak powstaje wódka o znacznie wyższej (do 40%) zawartości alkoholu. Od IV w. destylacja będzie powszechną techniką w alchemii.

Okazuje się przy tym, że rozwój badań chemicznych jest ściśle uzależniony od odpowiednich naczyń. Najlepsze, najodporniejsze na działanie rozmaitych substancji i najtrwalsze są naczynia wykonane ze szkła.

Rzymianie Pliniusz Starszy i Liwiusz piszą o świecach z wosku. Świece woskowe staną się symbolem wiary w chrześcijańskich świątyniach. Dopiero w 1818 r. Francuz H. Braconnot wynajdzie tańsze świece stearynowe (z kwasów tłuszczowych).

• I - II w. n.e. - Chińczycy dodają do masy szklanej ołów i bar, wynajdując tym samym szkło kryształowe.

Po raz drugi kryształ zostanie wynaleziony w Niemczech w 1884 r. Szkło kryształowe ma charakterystyczne wewnętrzne refleksy światła szczególnie cenione przez wytwórców pięknych naczyń.

• Od I - II w. n.e. - W różnych częściach świata rozwija się leśnictwo jako sztuka świadomego i planowego gospodarowania zasobami leśnymi oraz wykorzystywania lasu dla celów gospodarczych. Chińczycy epoki Han chronią lasy przed nadmiernym wycinaniem, żeby zachować je jako źródło drewna. W V wieku na wybrzeżu Adriatyku bizantyjscy mnisi zakładają plantację sosny mającą dostarczać drewna. Dwa wieki później Wizygoci, którym zaczyna brakować drewna tworzą przepisy prawne chroniące lasy dębowe i sosnowe.

• Pierwsza połowa I w. n.e. - Chiński cesarz Wang Mang nakazuje wykonanie skrzydeł z ptasich piór. Tradycja głosi, że wybrany przez niego człowiek zeskakuje z dużej wysokości, leci na skrzydłach ok. 100 m. i bezpiecznie ląduje na ziemi.

• 9 r. n.e. - Zapiski wskazują, że Chińczycy używają prostej suwmiarki, czyli urządzenia do precyzyjnego mierzenia drobnych przedmiotów za pomocą zębów umieszczonych na dwóch przesuwanych wobec siebie długich płytkach. Odległości między zębami odpowiada określona wartość w skali zapisanej na płytkach.

• Połowa I w. n.e. - Rzymianie rozpowszechniają technikę wytwarzania szklanych tafli przez wylanie masy szklanej do szerokiego, płaskiego naczynia. Bogaci zaczynają używać szklanych szyb w oknach. Pojawiają się też nowe akwaria z jedną ścianą ze szkła, dzięki czemu można obserwować ryby z boku. Od tego czasu akwarium już zawsze oznacza przezroczysty pojemnik z wodą, w którym ogląda się żywe rośliny i zwierzęta.

• Druga połowa I w. n.e. - Grek Heron z Aleksandrii opisuje automaty mechaniczne, wykorzystujące ciśnienie pary wodnej i ruch wody. Jego dziełem jest też ciekawa zabawka - wirnik napędzany gorącą parą, prototyp zarówno silnika parowego, jak i odrzutowego (wirnik porusza się przeciwnie do wylatującego strumienia pary). Para wodna pod ciśnieniem napędza też niektóre automaty w greckich świątyniach. Heron udoskonala zawory blokujące i otwierające przepływ cieczy albo gazu. Lepsze zawory kulowe (ruchoma kula zamyka przewód) wynajdzie Brytyjczyk J. Melling dopiero w 1835 r.

• 70 - 82 r. n.e. - W Rzymie powstaje wspaniały Amfiteatr Flawiuszów (Colosseum) z wielopiętrową widownią na kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Cesarz Tytus buduje pod areną hypogeum - podziemne korytarze i system wind, a nad ogromną widownią powstaje ruchomy dach zwany velarium. Zasłona z tkaniny może być rozciągana, aby chronić przed słońcem lub składana w dni pochmurne. Podobne rozwiązania nad stadionami powstaną dopiero w XX w. n.e.

• 77 r. n.e. - Rzymianin Pliniusz Starszy opisuje skórzany worek na powietrze i rurkę oddechową ułatwiające przeprawianie wojska przez rzekę nawet tak głęboką, że człowiek zanurza się w wodzie wraz z głową.

• I/II w. n.e. - Chińczycy znają kompas łódkowy; kawałek magnetytu na drewnianej łódeczce pływa w naczyniu z wodą, a kierunek jego ruchu określa pole magnetyczne Ziemi, dzięki czemu łódeczka pokazuje kierunek północ-południe.

Z 83 r. n.e. pochodzi wzmianka o poszukiwaczach cennego nefrytu, którzy ustalają kierunki, posługując się urządzeniem zwanym zhinanzhen (po chińsku - igła wskazująca południe). Chińscy rzemieślnicy opracowali bowiem metodę wytwarzania namagnesowanych żelaznych igieł, przesuwając kilkakrotnie kawałek magnetytu wzdłuż igły i zawsze tylko w jednym kierunku. To powoduje polaryzację (ustawienie w jednym kierunku) ładunków w igle, która dzięki temu reaguje na pole magnetyczne Ziemi. Konstruktorzy mogą więc pozbyć się niewygodnej łódki z magnetytem pływającej w naczyniu z wodą. Tak powstaje łatwy w obsłudze suchy kompas mający postać koła z narysowanymi kątami i ruchomą igłą magnetyczną w centrum.

• I - II w. n.e. - W kopalniach soli w Syczuanie Chińczycy zaczynają używać gazu ziemnego jako paliwa podczas odparowywania solanki. Gaz doprowadzają systemem bambusowych rur i spalają pod kotłami z roztworem soli.

• II - IV w. n.e. - Chińczycy zaczynają używać węgla kamiennego jako wysokokalorycznego opału w piecach do wytopu żelaza z rudy. Budują kopalnie osiągające głębokość nawet kilkuset metrów.

• Początek II w. n.e. - Chińczyk Kai Lun (Cai Yun) wytwarza papier z ryżowej słomy dużo tańszy od papieru jedwabnego. Proponuje też powielanie konfucjańskiego kanonu za pomocą estampażu z kamiennych płyt (175 r. n.e.).

• Ok. 130 r. n.e. - Rzymianie budują Panteon w Rzymie z potężną kopułą o średnicy 43 m w całości wykonaną z lekkiego betonu zwanego puzolaną (pozzolana) bez jakichkolwiek wewnętrznych wzmocnień. Kopuła będzie trwać nienaruszona jeszcze w XXI w.

• 132 r. n.e. - Chińczyk Czang Heng buduje sejsmoskop do wykrywania trzęsień ziemi: naczynie z pionowym prętem ustawionym w środku. Wstrząs przewraca pręt w kierunku, z którego nadszedł ruch podłoża.

• II/III w. n.e. - Sławny chiński lekarz Hua Tuo rozwija akupunkturę, gimnastykę leczniczą i fizykoterapię. Stosuje też pełną narkozę pacjentów poddawanych szczególnie bolesnym operacjom: podaje im narkotyczną mieszaninę opium, haszyszu i konopi indyjskich.

• Ok. 200 r. n.e. - W Chinach i Mongolii powstaje sztywne siodło nakładane na konia, żeby ułatwić siedzenie jeźdźcowi. To zdecyduje o większej sprawności konnicy. Konny jeździec czy wojownik może poruszać się w górach i w lesie, potrafi przeskoczyć niskie przeszkody, a także przedostać się przez wąskie przejścia, gdzie rydwan się nie mieści. To oznacza koniec epoki rydwanów jako najszybszej broni.

• III w. n.e. - W porcie w Dover (Brytania) funkcjonuje rzymski młyn napędzany siłą pływów morskich.

• III w. n.e. - Chińczyk Wei Tan wynajduje „tusz w kamieniu”, który jest odtąd powszechnie używany w Azji Wschodniej. Tusz w stanie stałym jest wytwarzany z sadzy pozostałej po spaleniu drewna drzew iglastych wymieszanej z niewielką ilością kleju rybnego. Po namoczeniu bryłki tuszu w wodzie powstaje gęsta zawiesina służąca do pisania i malowania, przy czym doskonale kryje pomalowane powierzchnie.

• III w. n.e. - Chińscy mechanicy budują wóz wskazujący określoną stronę świata bez względu na zakręty. Wskaźnikowa figurka jest połączona z kołami precyzyjnym systemem przekładni i trybów, dzięki czemu zwraca się zawsze w tym samym kierunku.

• III w. n.e. - Chińscy technicy budują żyroskop, a Ke Czung teoretycznie wyjaśnia zasadę jego działania.

Żyroskop to swobodnie zawieszony, szybko wirujący i dostatecznie ciężki bąk, który dzięki zasadzie zachowania momentu pędu zachowuje oś obrotu niemal bez zmian, mimo poruszania i przechylania całej konstrukcji.

• III w. n.e. - Na rzece Jangcy powstaje chiński okręt-wieża mający strzec ujścia rzeki przed wtargnięciem piratów lub atakiem wrogiej floty. Jest to konstrukcja o długości ponad 100 m, z wysokimi burtami, za którymi kryją się żołnierze. Nad tym pokładem wznosi się szeroka nadbudówka z drugim pokładem, a jeszcze wyżej nadbudówka z trzecim pokładem. Ewentualny okręt agresora będzie ostrzeliwany ze wszystkich trzech pokładów. Pomysł okrętów-wież będzie potem powielany przez kilkaset lat; powstaną kolejne wielopokładowe konstrukcje dużo większe od jakiegokolwiek okrętu.

• Ok. 250 r. n.e. - W Chinach powstaje most wiszący na żelaznych łańcuchach.

• IV w. n.e. - Filo z Bizancjum opisuje tak zwane cuda świata, mając na myśli wielkie osiągnięcia techniczne.

Potem Grecy będą wymieniać siedem cudów; zazwyczaj są to egipskie piramidy, wiszące ogrody w Babilonie, ogromna świątynia Artemidy w Efezie, gigantyczny posąg Zeusa w Olimpii, mauzoleum w Halikarnasie, posąg kolosa z Rodos i wielkie mury miejskie Babilonu.

W XVII w. Europejczycy zamiast murów wpiszą na listę latarnię morską z Pharos. W tym czasie jednak wszystkie wymienione dzieła oprócz piramid będą już tylko wspomnieniem.

• IV w. n.e. - Rzymianin Vegetius pisze rozprawę o strategii i taktyce wojennej. Wspomina w niej między innymi o zastosowaniu dzwona nurkowego.

• IV - V w. n.e. - Na andyjskim płaskowyżu Nazca funkcjonuje system irygacyjny składający się z kamiennych kanałów, których część jest podziemna oraz ze studni i podziemnych zbiorników na wodę. Konstrukcja jest na tyle sprawna i mocna, że duże części systemu będą używane jeszcze w XXI w.

• Ok. 400 r. - Mosty wiszące na żelaznych łańcuchach powstają w Indiach.

• Ok. V w. - Na Wielkim Stepie znane są kolczugi, czyli elastyczne zbroje zbudowane ze splecionych razem metalowych kółek. Kółka powstają poprzez zwinięcie krótkich kawałków drutu i znitowanie ich końcówek.

• V w. - W Chinach powstaje ksylografia - drukowanie całych stron tekstu wyciętego w drewnianej desce.

• V w. - Hunowie wprowadzają nową taktykę na polu bitwy: zamiast tradycyjnej falangi, czyli długiego szeregu żołnierzy maszerującego wprost na przeciwnika, dokonują szybkich, niespodziewanych ataków łuczników na koniach zaskakując nieruchliwą falangę, a potem się wycofują. Wojownicy Hunów używają też bardzo skutecznej broni zapewniającej im sukcesy w starciu z innymi ludami. Kompozytowe łuki refleksyjne Hunów mają zasięg ponad 150 m nieosiągalny dla wielkich łuków Rzymian, a strzała wysłana z takiego łuku przebija rzymską kolczugę. Natomiast zbroja łuskowa Hunów złożona z ruchomo połączonych ze sobą żelaznych płytek chroni przed strzałami.

Mimo sukcesów szybkiej konnicy Hunów, a potem Mongołów i innych ludów zwarte kolumny (oddziały) żołnierzy miażdżące wroga swoją masą będą w użyciu aż do wynalezienia prochu bezdymnego, który okaże się skuteczny w ich rozbijaniu.

• Ok. 450 r. - W Chinach powstaje chomąto, czyli sztywny pas oparty na piersiach (zamiast na szyi) konia służący do mocowania uprzęży. Dzięki temu koń nie jest duszony i może ciągnąć bardzo duże ciężary.

• Ok. VI w. - W Tiwanaku są stosowane miedziane klamry łączące części kamiennych budowli, aby zapobiec ich rozsuwaniu się zwłaszcza pod wpływem ruchów tektonicznych.

• VI - VIII w. - Awarowie używają niezwykle silnego i dalekosiężnego łuku refleksyjnego (wygina się do przodu, jeśli uwolnić go od cięciwy) zbudowanego z kompozytu sklejonego z różnych rodzajów drewna i sznura, a czasem też rogu.

Znają ostrogi, czyli przyczepiane do butów kolce, które kłuciem zmuszają konia do szybszego biegu.

Poza tym Awarowie wprowadzają siodła do siedzenia na koniu i strzemiona - podpórki pod stopy jadącego na koniu, które pozwalają żołnierzom używać całej siły przy zadawaniu ciosu. Daje to armii awarsko-słowiańskiej ogromną przewagę nad przeciwnikiem, który nie stosuje strzemion.

Rozpowszechniają w Europie szablę, czyli zakrzywiony, jednosieczny (tylko jedna krawędź tnąca) miecz, którego wygięcie powoduje, że w trakcie zadawania ciosu ostrze przesuwa się wzdłuż atakowanej powierzchni ułatwiając jej rozcinanie.

• 532 r. - Grek Antemios z Tralles opisuje wklęsłe lustra z polerowanego metalu używane do rozniecania ognia za pomocą wiązki światła skoncentrowanej w jednym punkcie. Wspomina też o konstrukcjach z wielu płaskich luster tworzących wklęsłą powierzchnię używanych w starożytnej Grecji do zapalania okrętów przeciwnika.

• 532 - 537 r. - Antemios z Tralles i Izydor z Sewilli budują największą kopułę Hagia Sophia w Konstantynopolu. Stosują względnie lekkie cegły z gliny sprowadzonej z Rodos klejone zaprawą (nie mają cementu). Całość spoczywa na wielkich łukach, a trójkątne przestrzenie między łukami i podstawą kopuły wypełniają pendentywy, czyli wycinki kuli przenoszące siły na kolumny podpierające łuki. Projektanci nie potrafią jednak dokładnie obliczyć sił działających w kopule, więc budują kierując się intuicją i eksperymentując. Masa sklepienia okazuje się w końcu zbyt duża i grozi zawaleniem, kopuła się gnie, a kolumny odchylają się na boki. Zostają więc dodane łuki przyporowe na zewnątrz mające zapobiec rozepchnięciu kolumn. Mimo to całość jest niestabilna. Po zawaleniu części kopuły w roku 557 przebudowuje ją Izydor Młodszy, a w wieku IX, XIII i w czasach tureckich będą dodawane kolejne zewnętrzne przypory. Z drugiej zaś strony ogromna konstrukcja, aczkolwiek zdeformowana, przez kilkanaście stuleci wytrzymuje kolejne trzęsienia ziemi.

• Od VI w. - Ropa naftowa jest używana w Chinach do smarowania mechanizmów, aby zmniejszyć tarcie. Gdzie indziej są znane smary z dziegciu, smoły i oleju, a w XX w. z produktów destylacji (termicznego rozkładu) węgla kamiennego. Produkcja dziegciu jest udoskonalona w porównaniu do pierwotnych technologii sprzed tysięcy lat. Odbywa się w glinianym naczyniu, gdzie jest prażona kora brzozy, a wytopiona ciecz przez otwory w dnie naczynia spływa do drugiego naczynia umieszczonego pod spodem. Tak otrzymany dziegieć jest bardzo czysty.

• Od VI w. - Chińczycy doskonalą produkcję porcelany z gliny kaolinowej.

Kaolin jest wydobywany między innymi w miejscowości Gaoling (po chińsku Wysoka Góra), od której ukuto potem nazwę tej gliny. Jej głównym składnikiem mineralnym jest kaolinit, czyli zasadowy krzemian glinu AL₄Si₄O₁₀(OH)₈.

Wczesne wyroby przez specjalistów określane jako „protoporcelana” nie są odpowiednio przejrzyste ani wystarczająco twarde, ponieważ zawierają mniej kaolinu, a temperatura ich wypalania jest stosunkowo niska. Prawdziwą porcelanę należy wypalać w temperaturze przekraczającej 1280^oC, żeby doszło do całkowitego stopienia ziaren mineralnych. Porcelana bywa pokrywana barwnymi szkliwami z roztopionych mineralnych glinokrzemianów, które nie tylko zdobią, ale też dodatkowo uszczelniają powierzchnię.

• Od VI w. - W Chinach są wykonywane skomplikowane operacje chirurgiczne wcześniej znane już w Indiach, na przykład usuwanie zaćmy za pomocą metalowej igły wprowadzanej do oka na granicy tęczówki. Są też dokonywane rekonstrukcje ucha lub nosa poprzez przeszczepienie kawałka skóry z innych części ciała. Niemal rutynowymi operacjami są amputacje chorych kończyn i trepanacje czaszki,

• VI - IX w. - W rejonie Morza Śródziemnego (w Afryce Północnej a potem między innymi na Ibizie) i w Azji Wschodniej powstaje nowa wydajna metoda produkcji soli z morskiej wody w salinach, czyli w systemie płytkich basenów. Woda w pierwszym basenie wstępnie odparowuje i jest przelewana do drugiego, gdzie bardziej stężona znów paruje, aby trafić do kolejnego o jeszcze większym stężeniu solanki i tak aż do uzyskania suchej soli. Tymczasem w pierwszym basenie trwa już wstępne odparowywanie kolejnej partii morskiej wody.

• VI - XV w. - Względny upadek techniki w średniowiecznej Europie. Zostaje zniszczona kanalizacja Rzymu, Europejczycy zapominają, jak wytwarzać beton i porzucają wiele osiągnięć grecko-rzymskiej mechaniki.

Z drugiej jednak strony zdarzają się interesujące wynalazki. Na przykład Normanowie opracowują technologię wytwarzania mieczy. Ostrze jest wykonywane z wielu warstw hartowanej stali od najmiększej, zawierającej mniej węgla wewnątrz po najtwardszą, mocniej uwęgloną na powierzchni, co całej strukturze zapewnia elastyczność. Miecz normański jest prosty i dwustronny (dwusieczny), czyli ma dwie krawędzie tnące, co pozwala uderzać przeciwnika przy każdym wymachu bez potrzeby obracania miecza. Środkiem ostrza po obu stronach biegnie szerokie wgłębienie, a to pozwala zmniejszyć wagę miecza, zachowując jednocześnie jego sztywność dzięki grubszym krawędziom. W rezultacie miecz nie jest ciężki, a może być długi, co daje przewagę w walce.

• VII w. - Indyjski pisarz Banabhatta opisuje wiele mechanicznych urządzeń: zawory zamykające przepływ cieczy, zegary mierzące czas, zdolne do ruchu lalki, a nawet maszyny latające.

• VII - VIII w. - W Peru powstaje największa kamienna budowla Nowego Świata: wielki mur przegradzający dolinę Santa ma długość 40 km i wysokość 6 m.

• VII - VIII w. - W Chinach powstają pierwsze zegary mechaniczne. Czas jest określany przez ruch mechanizmu napędzanego przez płynącą wodę lub opadające w dół ciężarki. Do pierwszych sławnych konstruktorów zegarów mechanicznych należy Liang Ling-can (ok. 724). W tym samym czasie muzułmanie słyną z wymyślnych zegarów wodnych (ich budowy nauczą się od nich konstruktorzy chrześcijańscy); na przykład kalif Harun ar-Raszid każe zbudować kunsztowną klepsydrę, aby ją ofiarować Karolowi Wielkiemu w 805 r.

• 674 r. - W czasie oblężenia Konstantynopola przez Arabów syryjski wynalazca Kallinikus używa do obrony cieczy wylewanej na statki wroga i następnie zapalanej, co okazuje się niezwykle skuteczną metodą walki. Skład cieczy jest utrzymywany w tajemnicy. Jednak w XIII w. Marcus Graecus z Bizancjum pisze książkę o pirotechnice (po grecku pyros - ogień), gdzie opisuje ogień grecki, czyli bojowy środek wybuchowo-zapalający zawierający azotan potasu (saletrę potasową), siarkę, ropę naftową, żywicę i gumę arabską. Proporcje ilości poszczególnych składników pozostają nieznane. Wiadomo tylko, że ognia greckiego nie można ugasić wodą, lecz zalecane jest stosowanie jako czynnika gaszącego moczu lub octu.

• Ok. 700 r. - Trójpolowy system uprawy ziemi rozpowszechnia się w zachodniej Europie.

Ziemia jest dzielona na trzy równe części, z których jedna nie jest uprawiana, a na dwóch sieje się różne rośliny użytkowe. Po roku następuje zmiana: nieużytek zostaje obsiany, a poprzednio użytkowana część staje się nieużytkiem. Następuje przy tym wymiana kolejnych upraw (płodozmian) na każdym polu. Zapobiega to wyjałowieniu gleby i znacząco zwiększa plony.

W Amazonii jest stosowane nawożenie za pomocą szczątków organicznych i węgla drzewnego, co wytwarza żyzną glebę nazwaną potem terra preta.

Chińczycy zaś stosują nawożenie pól odchodami zwierząt i ludzi, co jednak często powoduje zakażenie żywności pasożytami, zwłaszcza nicieniami.

• Ok. VIII w. - W Europie zostają wprowadzone żelazne podkowy chroniące podeszwę konia przed uszkodzeniem, zwłaszcza na twardych kamieniach.

• VIII w. - Muzułmanie udoskonalają katapultę miotająca ciężkie kamienie. Wzorują się na znanej już w IV w. p.n.e. chińskiej wyrzutni, gdzie siłą miotającą są mięśnie kilku lub kilkunastu ludzi. Innym wzorcem jest katapulta znana w antycznej Grecji i Rzymie. Muzułmanie opracowują własną wersję tej wyrzutni znaną potem jako trebusz (trabutium, tribock, petraria, bleide, frondibolla). W trebuszu na końcu długiego kilkumetrowego ramienia znajduje się długi sznur z siatką, do której wkłada się kamień o wadze nawet 100 kg. Długie ramię jest opuszczone aż do ziemi. Na przeciwległym uniesionym do góry krótszym ramieniu wisi kosz wypełniony ciężkimi kamieniami (w ten sposób grawitacja zastępuje siłę ludzkich mięśni z chińskiej wyrzutni). Po usunięciu blokady ramię z koszem opada, a dłuższe ramię gwałtownie się unosi i wyrzuca kamień na odległość nawet kilkuset metrów. Siła uderzenia kamienia jest tak wielka, że może burzyć mury. Prostsza wersja tej maszyny to biffa, w której ciężar napędzający nie wisi w koszu, lecz opada wraz z krótszym ramieniem aż do ziemi. Trebusz upowszechnia się w zachodniej Azji i północnej Afryce, a po krucjatach także w Europie. Pozostanie najpotężniejszą bronią burzącą aż do wynalezienia ciężkiej artylerii.

• VIII - XIV w. - Normańscy żeglarze-piraci, czyli wikingowie. pływają po oceanie w doskonałych łodziach zbudowanych z wielu desek opartych na wewnętrznym szkielecie zwykle wykonanym z drewna dębu. Łodzie wikingów są ogromnym postępem w porównaniu do starszych statków. Dzięki elastycznej konstrukcji kadłuba mogą się wyginać i do pewnego stopnia skręcać wzdłuż długiej osi, co ułatwia pokonywane morskich fal. Deski kadłuba są łączone drewnianymi kołkami i żelaznymi gwoździami. Gwoździe są oczywiście narażone na korozję, zwłaszcza w morskiej wodzie, więc normańscy metalurdzy stosują bardzo skuteczną metodę ich zabezpieczenia: rozpalony gorący gwóźdź zostaje zanurzony w oleju. Powstające wtedy związki metalu z lipidami tworzą ochronną powłokę.

Szczególnym wynalazkiem stosowanym przez wikingów w nawigacji jest opisywany w sagach kamień słoneczny, który pozwala określić położenie słońca nawet za chmurami i poniżej horyzontu w czasie nocy polarnej. Jest to kalcyt optyczny znany też jako szpat islandzki. Kryształy kalcytu rozdzielają pionowe i poziome fale światła, co oznacza polaryzację. Przy odpowiednim ustawieniu kamienia słonecznego te dwie spolaryzowane fale nakładają się wskazując kierunek ku słońcu z dokładnością ok. 4^o kątowych. Dzięki temu wikingowie mogą pływać po otwartym oceanie daleko od lądu, przy zachmurzonym niebie i nawet podczas polarnej zimy.

• 705 r. - W Damaszku powstaje szpital psychiatryczny zajmujący się ludźmi z zaburzeniami psychiki.

Pacjenci są przede wszystkim izolowani od ogółu społeczeństwa. Izolacja, zamknięcie i mniej lub bardziej brutalne próby zmuszenia osób zaburzonych do zmiany ich zachowania będą praktycznie jedynymi metodami „leczenia” przez kilkanaście następnych stuleci. W wielu przypadkach osoby z problemami psychicznymi będą uważane za opętane przez demony i wysłanników piekieł, co oczywiście doprowadzi do ich egzorcyzmowania i torturowania, żeby wypędzić domniemane złe moce. Z drugiej strony zachowania odbiegające od normy, a czasem agresywne lub niebezpieczne, będą traktowane jako przestępstwo i karane w ramach obowiązującego prawa. Zmiana podejścia do problemów psychicznych zacznie się dopiero pod koniec XVIII w. wraz z pracami francuskiego lekarza Philippe’a Pinela (1793), ale przemoc wobec pacjentów psychiatrycznych pozostanie stałą praktyką co najmniej do połowy XX w.

• IX w. - W Bagdadzie trzej bracia Banu Musa piszą Księgę pomysłowych urządzeń - wielkie dzieło o mechanice. Opisują w nim między innymi fontanny automatycznie zmieniające strumień wody, wodne zegary z efektownymi dodatkami mechanicznymi oraz rozmaite automaty. Jest wśród nich na przykład figura grająca na flecie określoną melodię zaprogramowaną w odpowiedniej strukturze mechanicznej.

Aż do XIII w. technika świata muzułmańskiego kontynuująca osiągnięcia Rzymian przoduje w skali planety. W powszechnym użyciu są na przykład przekładnie przenoszące ruch z jednego koła na drugie oraz wielkie koła wodne napędzające pompy, dźwigi i inne urządzenia. Kieraty poruszane przez zwierzęta są stosowane między innymi w kopalniach do napędzania pomp odwadniających chodniki i w rolnictwie do nawadniania pól, a w miastach czasem do podnoszenia wody na wyższy poziom. Doskonała technologia obróbki stali pozwala wytwarzać świetne, giętkie a zarazem twarde miecze (na przykład słynne wytwórnie w Damaszku i Toledo). Ich ostrza powstają przez nakuwanie kolejnych warstw metalu od stosunkowo miękkiego rdzenia do coraz twardszych elementów na zewnątrz. Ze stali są też wyrabiane sprężyny - rozmaicie zgięte, skręcone lub zwinięte kawałki elastycznego metalu, który ściśnięty lub rozciągnięty wraca do pierwotnej formy. Sprężyny mogą być wykorzystywane do poruszania rozmaitych automatów lub do napędzania mechanizmów pracujących przez określony czas.

• IX w. - Arabowie rozwijają kryptografię. Al-Kindi wprowadza statystyczną analizę częstości poszczególnych liter w języku, aby określić, jaka litera kryje się pod danym znakiem na przykład w szyfrze Cezara.

• IX - XIII w. - Arabowie przekazują Europie starożytną sztukę budowania klepsydry, w której upływ czasu jest mierzony przelewaniem wody z górnego naczynia do dolnego przez bardzo wąską rurkę. Od XIV w. upowszechnią się klepsydry, w których przesypuje się piasek.

• IX - XIV w. - W Lambayeque (andyjska kultura Sican) jest używany oryginalny stop przypominający brąz. Składa się z miedzi oraz arsenu pozyskiwanych z okolicznych kopalń. Niestety, mimo znacznego rozwoju andyjskiej metalurgii wynalazek z Lambayeque nie zostanie upowszechniony, głównie ze względu na brak wystarczającej ilości składników stopu.

• Od IX w. - Kilka miast w Andach (kultury Mochica i Chimu a potem Inkowie) jest wyposażonych w kanalizację, czyli układ rur i kanałów odprowadzających brudną wodę.

• 807 r. - Karol Wielki ujednolica europejskie miary i wagi według wzorców otrzymanych od Haruna ar-Raszida.

• Od ok. 827 r. - Arabowie z Bagdadu stosują laskę Jakuba do mierzenia wysokości i odległości. Arabscy, perscy i indyjscy żeglarze na Oceanie Indyjskim używają pomysłowego choć prostego urządzenia nawigacyjnego. Jest to zbiór prostokątnych płytek na sznurkach o określonej długości. Rozmiary każdej płytki trzymanej przed oczami w odległości określonej przez sznurek odpowiadają wysokości kątowej Gwiazdy Polarnej nad linią horyzontu w poszczególnych portach. Dzięki temu żeglarz wie, czy osiągnął żądaną szerokość geograficzną.

• Połowa IX w. - Chińscy alchemicy ustalają recepturę czarnego prochu stosowanego do miotania ognia oraz pocisków. Jest to zapowiedź nadchodzącego zmierzchu katapult, choć będą one używane jeszcze w XIV w., a nawet w roku 1588 A. Ramelli w Italii opisze katapultę jako jedno z wielkich osiągnięć technicznych.

Jedną z najbardziej morderczych broni prochowych znanych w X w. jest chińska ognista lanca: długi oszczep z przymocowaną bambusową rurą wypełnioną prochem i pełniącą rolę silnika rakietowego.

• 868 r. - W Chinach powstaje pierwsza w dziejach książka drukowana drewnianymi czcionkami (znaki pisma są wyrzeźbione w drewnianych klockach): buddyjska Diamentowa Sutra. W latach 877 i 882 pojawią się drukowane kalendarze.

• 875 r. - Arabski lekarz Abu Kasim ben Firnas ginie podczas próbnego lotu na swoim szybowcu w Kordobie.

• IX/X - XI1 w. - Chińczycy używają kompasu podczas nawigacji na otwartym morzu, gdzie brakuje stałych elementów wskazujących położenie statku.

Pod koniec XII w. kompas przejmą żeglarze europejscy pływający po Atlantyku; jedna z wczesnych wzmianek o nawigacji kompasowej pochodzi z Islandii z roku 1225. Charakterystyczne, że kompas później upowszechnia się także na Morzu Śródziemnym czy Bałtyku, gdzie na ogół wystarczy znajomość wybrzeży.

• Ok. X w. - W Chinach są eksploatowane złoża węgla kamiennego i rudy żelaza nawet na głębokości ponad 100 m. Długość kopalnianych chodników przekracza 500 m.

• X w. - Arabowie budują most pontonowy (czyli pływający) przez Nil między Gizeh i Fustat (później część Kairu).

• X w. - Na kanale Lingqu w Chinach powstają śluzy komorowe, gdzie statek płynący z rzeki o niższym poziomie wody do rzeki o wyższym poziomie, wchodzi do basenu z ruchomymi zasuwami. Zamyka się pierwszą zasuwę, a następnie otwiera drugą wpuszczając wodę z wyższej rzeki aż do wyrównania poziomów i statek może wpłynąć na wyższą rzekę. Przepływanie z wyższej rzeki do niższej odbywa się tak samo, lecz w odwrotnej kolejności.

Tego rodzaju rozwiązanie w 984 r. zastosuje Qiao Weiyue na Rzece Zachodniej.

Wcześniej statki były przeciągane po pochylniach lub przetaczane na rolkach, co wymagało dużo wysiłku i bywało niebezpieczne.

• X w. - Chińscy hodowcy ryb świadomie selekcjonują najlepsze osobniki, aby otrzymać odmiany o pożądanych cechach.

• X - XI w. - Rozwój metalurgii i technik obróbki metalu. Niemcy stają się europejskim centrum produkcji ręcznie ciągniętego drutu (starsze technologie wytwarzania drutu to ręczne kucie lub ewentualne wycinanie z blachy). Mnich Teofil w swojej łacińskiej kronice pozostawia jeden z najstarszych opisów wytwarzania ołowiano-cynowego drutu poprzez wyciąganie. Wydłużony kawałek metalu lub stopu przeciąga się po kolei przez coraz mniejsze otwory w grubej żeliwnej płycie. Tego rodzaju płyta może też służyć jako wskaźnik grubości drutu. Ok. 1270 r. produkcja drutu poprzez wyciąganie jest też znana we Francji. Około roku 1306 norymberski ludwisarz (rzemieślnik odlewający dzwony) Rudolf wynajdzie wyciągarkę drutu napędzaną przez płynącą wodę.

• X - XI w. - W Andaluzji odradza się rzymska sztuka wytwarzania luster z warstwą metalu odbijającą światło. W XV w. podobne lustra będą wytwarzane również w Niemczech.

• X - XIII w. - Chińczycy i Mongołowie używają granatów i bojowych rakiet napędzanych prochem.

Według zapisków z roku 1130 Chińczycy stosują w walce dzidę z przytwierdzoną bambusową rurą, która strzela ogniem w stronę przeciwnika. Natomiast w roku 1232 Chińczycy używają bojowych rakiet w walce z Mongołami. Syryjczyk Al-Hasan ar-Rammah w książce o sztuce prowadzenia wojny z roku 1280 opisuje chińskie rakiety wystrzeliwane z bambusowych rur. Recepturę prochu czarnego wzorowaną na tej z IX w. ustala Chińczyk Ling-can ok. 1044 r.: saletra potasowa, siarka i węgiel drzewny. Sztukę wytwarzania prochu i budowania rakiet Mongołowie zanoszą do zachodniej Azji i Europy.

• X - XVII w. - Na dwóch przeciwległych krańcach Eurazji, w Europie i Azji Zachodniej oraz w Japonii i Chinach, sztuka obróbki żelaza osiąga szczyty.

Chińczycy słyną z przedmiotów żeliwnych, czyli tworzonych z żelaza odlewanego w formach (zwykle glinianych). Japończycy zaś wyrabiają słynne miecze samurajskie z lekko wygiętym ostrzem i długą rękojeścią pozwalającą chwytać broń również dwoma rękami. Stworzenie każdego miecza wymaga specjalnie wytapianej stali tamahagane nasyconej węglem oraz miesięcy pracy i medytacji podczas kucia i ostrzenia broni. Charakterystyczną cechą jest jednostronne (jednosieczne) ostrze ze skuwanych ze sobą kolejnych warstw stali, przy czym wewnątrz znajdują się warstwy miększe a na zewnątrz twardsze (zawierające więcej węgla). Taka struktura nadaje mieczowi ogromną giętkość, a hartowana krawędź tnąca pozwala przecinać nawet żelazo. Krawędź tnąca jest dodatkowo utwardzana poprzez nałożenie warstwy gliny podczas hartowania ostrza w ogniu i zimnej wodzie. W ten sposób w strukturę ostrza zostają wbudowane krzemiany z gliny, które nadają mu twardość, a poza tym tworzą niepowtarzalne wzory na krawędzi tnącej.

Miecze japońskie są cenione w Chinach, czego dowodem jest chiński poemat Pieśń japońskich mieczy napisany przez Ouyang Xiu (1007-1072), dostojnika z epoki Song. Autor twierdzi, że japońskie miecze są tak doskonałe, że przerażają nawet złe duchy.

Na Wielkim Stepie, na przykład w Mongolii, miecz ma również wygięte ostrze z jedną krawędzią tnącą i jest wykonany z wielu skutych razem warstw stali.

Na zachodzie Eurazji zaś powstają w tym czasie wykonane z kutej stali proste miecze dwustronne, czyli mające dwie krawędzie tnące. Ich ostrze jest w całości hartowane, co daje zdecydowanie większą twardość niż w przypadku mieczy samurajskich i pozwala ciąć lub przebijać stalowe pancerze o grubości kilku milimetrów. Poza tym mieczem europejskim można szybciej zadawać cięcia, ponieważ jest dwustronny, więc zamach w każdą stronę jest zarazem cięciem.

• 907 r. - Ruski książę Oleg stosuje żagiel do napędzania lekkich wozów na kołach poruszających się po płaskich, szerokich przestrzeniach stepu.

• Ok. 940 r. - Chińczyk Tan Ciao buduje soczewkę skupiającą promienie świetlne i powiększającą obraz.

• Połowa X w. - W Iranie upowszechniają się wiatraki o pionowej osi ze skrzydłami z tkaniny rozpiętej na lekkich drewnianych ramach. Persowie i Chińczycy używają ich do napędzania młynów (być może wzorują się na buddyjskich młynkach modlitewnych).

• Ok. 970 r. - Arabski lekarz Abu Mansur Muffaffak gipsem unieruchamia złamane kończyny, żeby się równo zrosły. Na przełomie X i XI w. perski lekarz Ibn Sina zastosuje wyciąg, czyli podwieszenie złamanej kończyny, zwłaszcza nogi, żeby ją unieruchomić na czas zrastania. Gips i wyciąg będą stosowane aż do XX w., kiedy powstanie doskonalsza technika usztywniania złamań poprzez lekkie metalowe stelaże zewnętrzne lub wprowadzenie metalowych elementów do wnętrza kości. Ibn Sina znany jest też ze stosowania diety owocowej, zwłaszcza w schorzeniach układu pokarmowego, oraz leczniczych masaży.

• 990 r. - Arab Ibn Junus z Kairu używa wahadła (ruch harmoniczny) do pomiaru czasu.

• 997 r. - Według legendy, Gerbert z Aurillac buduje pierwszy w Europie zegar mechaniczny napędzany przez opadający ciężarek. Niektórzy jednak utrzymują, że taki zegar już ok. 850 r. zbudował mnich Pacificus w Weronie.

• Od X w. - Chińscy i indyjscy lekarze stosują szczepienie przeciw ospie polegające na zjedzeniu lub wtarciu w małą ranę proszku ze strupów ludzi chorujących na ospę. Metoda nie zyskuje zbyt wielu zwolenników, bo czasem prowadzi do śmiertelnej choroby.

• Od X w. - Arabowie i inne ludy muzułmańskie stosują granaty bojowe, czyli gliniane lub szklane naczynia wypełnione ropą naftową lub inną palną cieczą, które są rzucane w przeciwnika i zapalane.

Średniowieczni Europejczycy zaś będą używać szczególnych granatów w postaci glinianych naczyń wypełnionych kolczatkami i wapnem palonym (CaO) otrzymanym przez długotrwałe wyprażanie pokruszonego wapienia lub muszli. Rzucone naczynie rozbija się, a kolczatki i wapno rozsypują się dookoła. Kolczatki ranią stopy przeciwników, a wapno palone w zetknięciu z wodą (na przykład z krwią) tworzy wodorotlenek, który jest lekko żrący, więc wywołuje pieczenie lub ból.

• Od X w. - Chińczycy próbują wprowadzać papierowe pieniądze, aby uniknąć przewożenia dużych ilości ciężkich monet. Niestety, niekontrolowana produkcja banknotów, czyli papierowych odpowiedników monet szybko powoduje spadek ich wartości. Wartość papierowego pieniądza wynika bowiem wyłącznie z zaufania użytkowników do instytucji emitującej banknoty. Klienci wolą więc tradycyjne monety z określoną ilością cennego kruszcu, a papierowe banknoty są używane raczej jako zaświadczenia, że ktoś faktycznie posiada deklarowaną ilość srebra lub złota.

Podobne papierowe zaświadczenia będą wydawali londyńscy złotnicy w XVII w. Papierowe banknoty jako używane na szerszą skalę środki płatnicze przyjmą się dopiero w XVIII-XIX w. i nie w Chinach, lecz w Europie. Jest to związane z powstawaniem banków centralnych: w papieskim Rzymie w 1605 r., w Holandii w 1609 r., w Szwecji w 1668 r. i w Anglii w 1694 r., które mogą kontrolować emisję pieniądza i gwarantują jego wartość.

• 1./2. tysiąclecie n.e. - Polinezyjczycy produkują papier z rozdrobnionego drewna Broussoneria papyrifera.

• 1./2. tysiąclecie n.e. - Polinezyjczycy stosują swoistą technikę połowu ryb opartą na wykorzystaniu pływów morskich: ryby dostają się do kamiennych zagród na płyciznach, skąd nie mogą się wydostać podczas odpływu.

• Od 1./2. tysiąclecia n.e. - Na stepach Eurazji rozpowszechnia się folowanie, czyli spilśnianie. W najprostszej wersji jest to mechaniczne ubijanie wełny lub sierści zwierząt w grubą i elastyczną, ale dość sztywną i doskonale izolującą termicznie płachtę materiału. Tak powstaje gruby wojłok i delikatniejszy od niego filc. Materiał jest dodatkowo zagęszczany chemicznie za pomocą moczu (folowanie zasadowe) lub octu (folowanie kwaśne) i poddany wysokiej temperaturze. Dzięki temu spilśniona wełna nie chłonie wody.

• Od 1./2. tysiąclecia n.e. - Zaawansowane kultury Eurazji stosują w budynkach kominy wyprowadzające na zewnątrz dym z pieców. Zwykle są to wystające ponad dach gliniane a potem ceglane rury o szerokości nawet metra.

• Początek 2. tysiąclecia n.e. - Towary ze wschodniej Azji, na przykład porcelana, docierają do wschodniej Afryki, o czym świadczą wykopaliska archeologiczne w rejonie Limpopo i Wielkiego Zimbabwe.

• Pierwsza połowa 2. tysiąclecia n.e. - Majowie doprowadzają do perfekcji system nawadniania kanałami i uprawiania pól wśród drzew dżungli, co ogranicza erozję gleb. W XVI w. Hiszpanie zastąpią go swoimi plantacjami. Europejskie rolnictwo szybko jednak spowoduje erozję gleby i klęskę ekologiczną, a w końcu większość tych plantacji upadnie. Leśnictwo nakierowane na zachowanie lasów wzorem Majów rozwinie się w Europie dopiero w XX w.

• X/XI w. - Arabski lekarz Abu al-Kasim żyjący w Andaluzji słynie ze skomplikowanych operacji chirurgicznych jak zszycie jelita, dużych naczyń krwionośnych, tchawicy i woreczka żółciowego.

• X/XI w. - Ibn Sina opracowuje wydajniejszą metodę destylacji olejku różanego, wkrótce jednego z najcenniejszych produktów świata islamu i podstawowego składnika modnych perfum. Olejek jest znany już od dawna, lecz jego produkcja była dotąd bardzo niewydajna, a więc ogromnie kosztowna. Innowacja Ibn Siny polega na zastosowaniu chłodzenia destylatu otrzymanego z płatków róży, co znacząco zmniejsza straty łatwo parującego olejku. Mimo to produkcja nadal jest bardzo trudna; 1 kg olejku wymaga przerobienia 5 ton płatków róży.

Muzułmańscy a za nimi europejscy lekarze zauważają, że perfumiarze rzadziej chorują podczas epidemii dżumy i cholery, co uznają za praktyczny dowód skuteczności aromaterapii.

• Ok. 1000 r. - Normańscy żeglarze stosują w nawigacji kryształy kordierytu (minerał Mg₂Al₃AlSi₅O₁₈) do określania pozycji Słońca podczas zachmurzenia. Kryształy kordierytu bowiem zmieniają kolor przy różnym ustawieniu względem spolaryzowanego światła przenikającego przez chmury.

• Ok. 1000 r. - W Europie pojawia się zapożyczona od muzułmanów szklana soczewka skupiająca światło, która jako lupa pozwala obserwować drobne obiekty znajdujące się w odległości kilku centymetrów.

• XI w. - Normańscy wojownicy, na przykład Wilhelm Zdobywca podczas najazdu na Anglię, stosują technikę szybkiego składania drewnianych obronnych fortów z części wcześniej odpowiednio przygotowanych i transportowanych na statkach.

• XI w. - Indusi wynajdują napędzany ręcznie za pomocą korby kołowrotek do przędzenia nici z włókien pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego. Z Indii kołowrotek trafi potem do Iranu i krajów muzułmańskich, a stąd do Europy. Po drodze zostaje udoskonalony jego napęd - zamiast niewygodnej korbki powstaje pedał poruszany stopą.

• XI w. - Chińczyk Su Song buduje zegar o wysokości ok. 12 m na spływającą wodę, która porusza złożony mechanizm. Jednym z jego elementów jest na przykład wychwyt regulujący częstotliwość przesunięć poszczególnych części zegara. Zegar sygnalizuje godziny gongiem, a także pokazuje dni i miesiące. Kiedy Dżurdżenowie splądrują K’aifeng w 1127 r., zegar Su Songa zostanie rozmontowany, a potem już nikt nie będzie umiał go złożyć.

• XI w. - Chińczycy w Syczuanie pompują spod ziemi stężoną solankę i ją odparowują, aby otrzymać czystą sól.

Syczuańscy górnicy wynajdują wiercenie udarowe. Ciężki zaostrzony pręt z metalu podwieszony do ramienia dźwigni porusza się w dobrze dopasowanej rurze (bambusowej) wpuszczonej do wierconego otworu. Górnik podnosi go własnym ciężarem, kiedy wchodzi na drugie ramię dźwigni, a schodząc z niego spuszcza ostrze, które uderza w wierconą powierzchnię i powtarza to wielokrotnie. Ta metoda pozwala osiągać głębokość ponad 1000 m potrzebną na przykład przy wydobywaniu solanki.

• XI w. - W Chinach zaczyna się gorąca destylacja ropy naftowej, czyli oddzielanie frakcji lżejszych do cięższych (w Europie ok. 1605 r.) poprzez podgrzanie. Oficer Szen Kua proponuje użycie ropy jako opału.

• XI w. - W kopalniach na całym świecie znana jest prymitywna flotacja, czyli rozdzielanie pokruszonych minerałów dzięki ich różnej gęstości (frakcjonowanie). W trakcie płukania płynąca woda unosi lżejsze kawałki, a pozostawia cięższe, na przykład rudy metali lub metale rodzime.

• XI w. - Ibn al-Haitham opisuje zasadę camera obscura, urządzenia znanego Arabom już w X. Składa się ono z pomieszczenia lub pudła, do którego przez niewielki otwór wpada światło i ugina się na nim, dając wewnątrz odwrócony, pomniejszony obraz, który można precyzyjnie odrysować. W XVI w. camera obscura zostanie opisana w Italii (Leonardo da Vinci, G. della Porta) i otrzyma dodatkowo soczewkę w otworze wpuszczającym światło, a w XVIII w. Niemiec A. Kircher zbuduje laterna magica (czarodziejska latarnia) opierającą się na tej samej zasadzie. W XVII-XIX w. w Europie powstaną też urządzenia rzucające krajobraz z zewnątrz na ekran w ciemnym pomieszczeniu. Camera obscura zapowiada rozwój fotografii i filmu.

• XI w. - W niektórych miastach Chin, na przykład w Linan (Hangczou) w roku 1089 i w Kantonie w roku 1096, powstają rozbudowane wodociągi z rur bambusowych.

• XI - XII w. - W Eurazji pojawia się uprząż oparta na piersi konia. Pozwala to ciągnąć znacznie większe ciężary niż dotychczas, ponieważ wcześniej uprząż opierała się na szyi i ciężar wozu dusił konia. Wóz otrzymuje też ruchomą przednią oś, co ułatwia skręcanie.

• XI - XVI w. - W Starym Świecie rozkwita sztuka budowania zamków - ufortyfikowanych siedzib feudałów, strażnic strzegących określone miejsca oraz ośrodków lokalnej władzy politycznej.

W najprostszej formie zamek ma postać niewielkiego obszaru na szczycie wzgórza otoczonego przez drewnianą palisadę a potem kamienny mur (na przykład normańskie zamki w Anglii). Czasem może to być drewniana lub kamienna wieża. Od XII w. rozwija się nowa, bardziej skuteczna konstrukcja koncentryczna, gdzie w środku fortyfikacji stoi potężna, wysoka wieża, a wokół niej znajduje się niższa linia murów obronnych. Później zamki mogą być wyposażone w dwie lub nawet więcej linii murów od najniższego na zewnątrz do najwyższego w centrum twierdzy. Ewentualny napastnik musi więc kolejno zdobywać coraz wyższe umocnienia. W newralgicznych miejscach zaś, na przykład przy bramach prowadzących do zamku, są budowane baszty, czyli wieże wzmacniające zdolności obronne całej budowli. Dodatkowym elementem obronnym może być fosa sucha lub wypełniona wodą, czyli rów otaczający zamek, aby utrudnić ewentualny atak. Wykorzystywane są też naturalne elementy krajobrazu jak strome zbocza, wysokie skały i góry, rzeki, jeziora oraz bagna.

Wieże i baszty są początkowo budowane na planie prostokąta, ale taka konstrukcja jest dość wrażliwa na podkopy, czyli względnie łatwo wali się po uszkodzenia fundamentów pod jednym z narożników. Od XIV-XV w. dominują wieże na planie koła, ponieważ trudniej doprowadzić je do upadku przez wykonanie podkopu niszczącego fundamenty.

Kolejną innowacją wprowadzaną od końca XV w. są basteje, czyli zbudowane na planie owalu lub wieloboku konstrukcje niższe od baszty, zwykle wysunięte przed linię murów obronnych. Na bastejach są umieszczane armaty, aby ostrzeliwały atakujących.

• 1004 - 1021 r. - Arabski uczony Ibn al-Haitham opracowuje projekt wielkiej tamy na Nilu w Asuanie, lecz zarazem wykazuje, że w jego czasach nie ma technicznych możliwości wykonania tak ogromnej konstrukcji.

Buduje też wagę do określania ciężaru właściwego rozmaitych substancji i camera obscura, czyli ciemne pudełko z jednym małym otworem, przez który wpada do środka światło. Promienie świetlne załamują się w otworze i na przeciwległej płaskiej ścianie tworzą obrócony do góry nogami obraz świata zewnętrznego.

• 1040 r. - Krzyżowcy wprowadzają do Francji wiatrowy młyn wzorowany na wiatrakach muzułmańskich.

• 1041 r. - Chińczyk Bi-szeng wprowadza ruchome, drewniane czcionki. Każda ma wyrzeźbiony jeden znak, co umożliwia składanie różnych tekstów i odbijanie (drukowanie) ich na papierze.

• 1044 r. - Chińczyk Zeng Gongliang pisze encyklopedię wojskową. Opisuje w niej między innymi miotane na przeciwnika gliniane bomby wypełnione cieczą, która po zapaleniu zamienia się w gaz bojowy (prosta broń chemiczna). Używane gazy składają się z dymu po spaleniu tojadu (Aconitum) wymieszanego z arszenikiem lub po spaleniu ludzkich odchodów razem z tojadem, arszenikiem i olejem. Według Zeng Gonglianga takie mieszanki powodują krwawienie z ust i nosa, podrażnienie skóry i ogólne zatrucie.

• Połowa XI w. - Na niektórych śródlądowych szlakach wodnych bywają stosowane unoszące się na powierzchni wody boje. Są to znaki przymocowane do dna za pomocą liny, aby pokazywać miejsca ważne lub niebezpieczne dla łodzi. Taki sposób oznaczania szlaku wodnego pojawia się między innymi na Wezerze w Niemczech.

• Ok. 1090 r. - Chińczyk Szen Ku opracowuje kompas łódkowy (magnes pływa w naczyniu z wodą).

Europejczycy przejmą kompas (Anglik A. Neckham, 1187; Francuz P. de Maricourt, 1269) i ulepszą go na początku XIV w., kiedy Flavio z Positano w Italii połączy igłę magnetyczną z różą wiatrów, czyli kierunkami ustawionymi w gwiazdę. W XVIII-XIX w. żeglarze na całym świecie przyjmą angielskie nazwy kierunków w róży wiatrów.

Kompas pozwoli Europejczykom uwolnić się od konieczności kabotażu i na dużą skalę rozwinąć żeglugę pełnomorską.

• 1091 r. - Petrus Flavius opracowuje w Wenecji metodę produkcji luster.

• Początek XII w. - W buddyjskiej świątyni w Da Zu (zachodnie Chiny) zostają wyrzeźbione demony z granatem i ręczną bronią palną (ciężka rusznica z ograniczoną możliwością celowania). W XIII w. podobne konstrukcje będą powszechnie stosowane w armiach muzułmańskich jako madfa - gruba, metalowa rura zamknięta z jednej strony, do której jest wpychany proch z długim lontem wystającym na zewnątrz, a na nim zostaje umieszczony kulisty pocisk. W XIV w. zbliżone do madfy rusznice pojawią się też w Europie pod niemiecką nazwą Büchse - puszka. Powstaje też lżejszy, ręczny długolufowy karabin Hakenbüchse (Hake i Büchse - hak i puszka), czyli arkebuz lub hakownica wyposażona w hak do oparcia broni. Zamiast lontu bywa używany rozgrzany w ogniu pręt, a w hakownicach pojawia się zamek lontowy, w którym płonący lont dotyka prochu za pomocą spustu, czyli dźwigni poruszanej palcem.

Chińczycy mają też cięższe armaty (od XIII w.), lecz zasięg ich strzału nie przekracza 300 m, a celność jest ograniczona.

Katapulta i trebusz nadal pozostają więc najdoskonalszą bronią miotającą ciężkie pociski.

Pojawiają się też propozycje udoskonalenia samych pocisków, jak na przykład oryginalny pomysł Waltera de Milemete (1326), aby w przeciwnika miotać ule z pszczołami.

Natomiast w Chinach ręczna kusza zostaje udoskonalona stając się bronią maszynową, czyli miotającą serie bełtów (krótkich strzał do kuszy). Strzelający nieprzerwanie kręci korbą, która naciąga cięciwę po każdym strzale, wprowadza kolejny bełt, zwalnia cięciwę oddając strzał, ponownie naciąga cięciwę i tak dalej aż do wyczerpania zapasu bełtów. Oddział stu żołnierzy wyposażonych w szybkostrzelne kusze może wystrzelić łącznie nawet 2000 pocisków w ciągu zaledwie 15 sekund.

• XII w. - Chińczycy budują wozy bojowe opancerzone żelazem (przodek czołgu). Dzięki temu na 100 lat powstrzymują Mongołów. Podobną ideę zastosują husyci w Czechach (XV w.) i dzięki opancerzonym wozom kilkakrotnie pokonają liczniejsze oddziały cesarskie.

Chińczycy budują też statki wojenne napędzane przez koła z łopatkami umieszczone po bokach i z tyłu statku.

• XII w. - W Europie cystersi wynajdują sklepienie żebrowe pozwalające budować duże kamienne dachy i wielkie sale. Europejskie budownictwo wchodzi w okres gotycki z ogromnymi oknami i wysokimi ścianami, które opierają się na smukłych kolumnach, z ostrymi kamiennymi łukami tworzącymi sklepienie. Ich konstrukcja wymaga wiedzy o siłach działających w wysokich budowlach, które są mniej stabilne niż wcześniejsze budowle romańskie.

• XII w. - Pływy morskie napędzają młyn u ujścia Ardour (Francja), a potem w Wenecji.

• XII - XIII w. - Cystersi upowszechniają w Europie stawy do hodowli ryb, zwłaszcza karpia.

• XII - XIII w. - Szczepienie przeciw ospie w Chinach i Indiach (początki immunologii) polegające na wcieraniu w rozciętą skórę niewielkich ilości płynu z wrzodów ludzi chorych zawierającego zarazki ospy (Chińczycy oczywiście nic nie wiedzą o mikroorganizmach). Powstanie przeciwciał zwalczających osłabione zarazki gwarantuje odporność na nowe zarażenia.

Odkrycie powtórzą potem Jenner (1796) i Pasteur (1885).

• XII - XV w. - Mongołowie mają najlepsze na świecie kompozytowe łuki refleksyjne, zapewniające im ogromną skuteczność przez zasięg strzału nawet do 500 m i ogromną siłę uderzenia strzały zdolnej przebić pancerz. Poza tym mongolscy wojownicy strzelają pędząc na koniach, co zaskakuje zarówno piechotę, jak też oddziały konne przeciwnika nastawione raczej na bezpośrednie starcie. Według rozmaitych szacunków mongolskie łuki są przyczyną śmierci nawet 40 milionów ludzi w strefie Wielkiego Stepu i w innych rejonach Eurazji.

W innych częściach świata siłę i zasięg strzału zwiększa się przez wydłużenie samego łuku; przykładem są dwumetrowe łuki Anglików (z sukcesem użyte podczas walk z Francuzami). Jednak w porównaniu do łuku kompozytowego długi łuk jest mniej wygodny w użyciu i transporcie.

• 1103 r. - Chiński architekt Li Ming Żong wprowadza znormalizowane (ujednolicone) w całych Chinach rozmiary belek produkowanych w tartakach jako prefabrykaty (części gotowe do składania), co usprawnia budowanie i zmniejsza koszty.

• Połowa XII w. - Chiński autor Xue Jixuan opisuje cztery znane mu rodzaje zegarów: klepsydra wodna, zegary ogniowe, zegary słoneczne oraz zegary mechaniczne z elementami sprężynowymi.

• Lata 1170. - Na polecenie Salah Ad-Dina w kairskiej twierdzy Kala powstaje studnia wykuta w litej skale do głębokości 90 m. Wokół studni biegną spiralnie schody, a pompa napędzana przez chodzące w kieracie woły wyciąga wodę na powierzchnię. Jest to jedno z największych osiągnięć techniki budowlanej w tej epoce.

• 1176 - 1209 r. - W Londynie powstaje Most Londyński. Na kamiennej konstrukcji staną potem kilkupiętrowe budynki mieszkalne i sklepy, a pomiędzy nimi będzie wiodła wąska droga dla podróżnych. Most zostanie zburzony w roku 1831 z powodu groźby zawalenia.

• XII/XIII - XV/XVI w. - Na płytkich wodach wysepki Temwen koło wyspy Ponape w archipelagu Karolinów jest budowane i powiększane kamienne miasto-twierdza Nan Madol. Materiał budowlany pochodzi z wysokiej, bazaltowej skały znajdującej się po drugiej stronie wyspy 15 km od Nan Madol. Budowniczy wykorzystują strukturę bazaltu, który naturalnie krystalizuje w postaci wielobocznych słupów i może się rozpaść na takie słupy. Nie mając metalowych narzędzi budowniczy używają ognia, aby mocno rozgrzać skałę, a potem polewają ją wodą. Po nagłym schłodzeniu skała pęka wzdłuż krawędzi krystalizacji, czyli rozpada się na wieloboczne słupy. Te kamienne słupy są potem spuszczane z góry do morza i przewożone wodą wokół wyspy na miejsce budowy. Tam za pomocą dźwigni i sznurów robotnicy układają bazaltowe słupy jak drewniane belki. W ten sposób budują wysokie mury chroniące miasto przed burzami, falami i najazdem wrogów, konstruują sztuczne wysepki oparte o płytkie dno, świątynie, spichrze i budynki.

• XIII w. - W Syrii powstają wielkie norie, czyli pionowe koła czerpiące wodę i zarazem poruszane przez płynącą wodę.

• XIII w. - W Europie upowszechniają się koźlarze, czyli wiatraki niemieckie z poziomą osią i możliwością obrócenia całego wiatraka w stronę wiatru na drewnianej nodze.

W XV w. powstaną wiatraki wieżowe z obracaną tylko górną częścią zawierającą oś, a w połowie XVIII w wiatraki samoczynnie ustawiające powierzchnie łopatek w stronę wiatru. Odbywa się to dzięki długiemu pionowemu skrzydłu umieszczonemu za łopatkami - nacisk wiatru na to skrzydło obraca szczyt wiatraka. Najczęstszym zastosowaniem wiatraków aż do początków XX w. jest mielenie zboża na mąkę.

• XIII w. - Żeglarze hanzeatyccy używają na Bałtyku i Morzu Północnym jednomasztowych statków morskich o nazwie koga, dość powolnych, lecz wystarczająco mocnych, by wytrzymać napór morskich fal. Kogi mają długość 20-30 m i szerokość 5-8 m, są budowane z desek i napędzane przez pojedynczy prostokątny żagiel zawieszony na poziomej rei. Na rufie (z tyłu) statku znajduje się wysoka nadbudówka zwana kasztelem.

Dużym osiągnięciem technicznym jest umieszczony na rufie ster zawiasowy, czyli szeroka, pionowa deska poruszana w lewo i prawo na pionowym zawiasie.

Długość statków jednomasztowych jest ograniczona. W miejscu przymocowania masztu do kadłuba koncentrują się siły wiatru naciskającego na żagiel oraz naporu fal na kadłub. Konstruktorzy wzmacniają ten punkt poprzez łączenie linami szczytu masztu z dziobem i rufą statku, lecz i tak jest to najsłabszy punkt i tam najczęściej dochodzi do przełamania kadłuba. Dlatego pod koniec XIV w. pojawiają statki z kilkoma masztami, co rozkłada siły na kilka punktów kadłuba. Dzięki temu rozwiązaniu statek może być dłuższy. Przykładem jest holk, który ma trzy maszty, przy czym na trzecim znajduje się ukośny żagiel łaciński. Co więcej, w holku jest stosowany bardzo sprawny ster zawiasowy. Dzięki temu statek jest zwrotny i może halsować, to znaczy płynąć zygzakiem pod wiatr. W ten sposób w praktyce realizuje teoretyczne rozważania Arystotelesa piszącego o żegludze pod wiatr.

Ster zawiasowy i halsowanie przejmują z czasem żeglarze zachodniej i południowej Europy, co przyczyni się do wielkich odkryć geograficznych XV-XVI w.

• XIII w. - Chińczycy wprowadzają wodoszczelne grodzie, czyli przegrody w poprzek statku, aby uniknąć zatopienia w razie powstania pojedynczej dziury, ponieważ woda zalewa tylko część statku. Na Zachodzie grodzie wprowadzi brytyjski inżynier Williams w roku 1834.

• Od XIII w. - W Europie i zachodniej Azji woda królewska rozpuszczająca nawet złoto służy do oczyszczania szklanych naczyń z resztek najbardziej odpornych substancji.

• XIII - XIV w. - Kusza dotąd używana w Azji Wschodniej i w krajach muzułmańskich rozpowszechnia się też w Europie. Jej siła rażenia jest tak duża, że bełt przebija każdą kolczugę, czyli pancerz zbudowany ze stalowych kółek. Dopiero w XVI w. pancerz ze stalowych płyt okaże się wystarczającą ochroną przed strzałem z kuszy.

Rzymski papież Innocenty II zakazuje nawet używania kusz przeciw chrześcijanom (1319), czego oczywiście nikt nie przestrzega. Zwłaszcza że zakaz, chociaż formalnie podyktowany względami religijnymi, ma w istocie służyć utrzymaniu feudalnego porządku opartego na militarnej przewadze rycerstwa nad chłopstwem. Kusza bowiem jest bronią prostą w użyciu i bardzo skuteczną nawet wobec uzbrojonego rycerza a zarazem tanią i łatwą do wykonania. Jej centralnym elementem jest krążek z dwoma zaczepami: jednym do blokowania naciągniętej cięciwy i drugim, który blokował obrót krążka, a w chwili oddawania strzału był zwalniany.

• XIII - XIV w. - Koreańczycy wprowadzają trwałe, miedziane czcionki do drukowania książek; Tadżong (koniec XIV w.) opracowuje ruchome metalowe czcionki. Chińczycy również podejmą próby używania ołowianych czcionek, lecz je zarzucą i dopiero w 1488 r. wprowadzą ruchome czcionki z miedzi.

• XIII - XIV w. - Chińczycy stosują mechaniczne przędzalnie napędzane przez koła wodne.

• XIII - XV w. - W niektórych europejskich zamkach, zwłaszcza w niemieckiej strefie językowej, jest stosowane ogrzewanie podłogowe powtarzające konstrukcje znane Rzymianom. Powietrze ogrzane w piecu w dolnej części zamku wędruje umieszczonymi w ścianach kanałami do rur w podłodze pomieszczeń mieszkalnych. Tak jest na przykład w Malborku. To rozwiązanie nie jest jednak popularne i upowszechni się dopiero w XX w.

• 1206 r. - Arab Ibn al-Razzaz al-Dżazari pisze dzieło o projektowaniu i budowaniu maszyn, o mechanicznych automatach oraz o zegarach wodnych i ogniowych. Jednym z jego największych osiągnięć jest wydajna tłokowa pompa wodna, a powszechny podziw budzi wymyślny wodny zegar ze słoniem, który odmierza czas, uruchamiając kolejne mechanizmy.

• Od 1225 r. - W Beauvais na północy Francji zaczyna się budowa gotyckiej katedry św. Piotra.

Niestety świątynia wali się w 1227 r. i jeszcze raz w 1284 r. Tak więc budowa musi się rozpocząc po raz trzeci. W końcu powstaje najwyższe gotyckie sklepienie przekraczające 48 m, lecz katedra została wadliwie skonstruowana i jest skrajnie niestabilna. Zbyt wysokie ściany muszą być dodatkowo wzmocnione zewnętrznymi przyporami, lecz nawet wtedy są chwiejne. Wreszcie w XX w. inżynierowie założą stalowe wzmocnienia wewnątrz katedry, ponieważ stwierdzą, że budowla może w każdej chwili runąć.

• Ok. 1235 r. - Francuz Villard de Honnecourt pisze o budownictwie w oparciu o matematykę pitagorejczyków (harmonia kosmosu), dając teoretyczne podstawy dla konstrukcji gotyku.

Próbuje też zbudować perpetuum mobile (maszyna nigdy niezatrzymująca się i niezasilana z zewnątrz), co w jego dziele pokazuje rysunek koła zaopatrzonego na obwodzie w opadające młotki.

• 1250 r. - Anglik Roger Bacon opisuje soczewki z berylu wzmacniające wzrok (okulary).

Podobne urządzenia znali wcześniej Rzymianie, ale wysoka cena ograniczała ich użycie do ludzi najbogatszych. Potem okulary pojawiają się w Italii (zakonnik A. Spina z Pizy) i w Chinach, przyjmując formę dwóch soczewek opartych o nos i ewentualnie przytrzymywanych za pomocą uchwytów opartych o uszy. Zamiast zbyt drogich kamieni szlachetnych używa się jednak odpowiednio oszlifowanych kawałków szkła.

Szkło staje się podstawowym materiałem używanym w optyce. Ze szkła będą wyrabiane lustra, soczewki, okulary, mikroskopy, lunety...

• Druga połowa XIII w. - Zegar mechaniczny na wieżach rozpowszechnia się w Europie (np. w Anglii katedra Westminster ok. roku 1288-1300 i katedra w Norwich w roku 1325) po tym, jak Salah Ad-Din ofiarował zegar cesarzowi Fryderykowi II (1232). W roku 1335 na wieży w Mediolanie powstanie zegar wybijający godziny za pomocą gongu. Podobne konstrukcje napędzane przez opadające w dół ciężarki lub sprężynę upowszechnią się w ciągu XV-XIX w.

• 1260 r. - Anglik Roger Bacon pisze o prochu strzelniczym i rakietach.

• 1275 r. - Europejski alchemik Lullis opisuje znieczulające, czyli znoszące ból, właściwości eteru etylowego (C₄H₁₀O).

• Ok. 1284 r. - W Wenecji powstaje słynna szlifiernia kamieni szlachetnych. Ok. 1330 roku ośrodkiem szlifierskim zostaje Brügge, a w roku 1451 niemieckie miasto Freiburg. Maszyny szlifierskie (obrabiarki) są napędzane przez płynącą wodę.

• 1292 r. - Chińczyk Kuo Szu-tsing kończy budowę kanału łączącego miasto Taotu z Morzem Żółtym. Na kanale znajduje się kilka stopni ze śluzami komorowymi pozwalającymi pokonywać różnice poziomu wody.

• XIII/XIV w. - Wielkim wynalazkiem w europejskiej sztuce budowania zegarów jest skonstruowanie wychwytu, czyli mechanizmu, który redukuje moment pędu wytwarzany przez ciężarek i zapewnia jednostajną pracę zegara. Wychwyt to zwykle ruchome ramię blokujące obrót koła zębatego po każdym przeskoku o jeden ząb na tym kole.

• Od XIII/XIV w. - Chińczycy mają ruchomą artylerię polową z krótkolufowymi armatami.

Doskonalą miotacze płomieni poprzez użycie dmuchaw napędzanych dwoma miechami; kiedy jeden miech wypycha powietrze, drugi zasysa je i tak na zmianę, utrzymując stały strumień powietrza.

Chińczycy stosują baterie (zestawy) miotaczy płomieni mające postać umieszczonych na kołach bambusowych rur napełnionych palną cieczą (zwykle ropą naftową). Bateria miota płomienie na odległość ok. 6-9 m. Takie baterie opisuje chińska książka Huang Lang Cin (Podręcznik artylerii ognistego smoka) z roku 1412.

• XIV w. - Niemieckie porty budują żurawie (dźwigi) do podnoszenia ładunków ze statków. Mają one postać wysokich kilkunastometrowych wież, z których spuszcza się liny jak na przykład w Lüneburgu (1330).

• XIV w. - Niemieccy metalurdzy wynajdują cynkowanie (pokrycie cynkiem) żelaznych blach, aby uniknąć korozji. Wcześniej zabezpieczano żelazo poprzez zanurzenie go w gorącym oleju.

• XIV w. - W Europie są stosowane śluzy komorowe. Jedna z najwcześniejszych wzmianek o takiej śluzie pochodzi z Holandii z roku 1373. Natomiast w 1391 r. dwie podobne śluzy działają na trasie wodnej łączącej Hamburg i Lubekę.

• XIV - XV w. - W Europie powstają portolany, żeglarskie mapy zwykle na podstawie map greckich i muzułmańskich. Przedstawiają Morze Śródziemne, północny Atlantyk, wybrzeża Grenlandii i Azję. Zaskakują dokładnością wobec upadku kartografii w średniowiecznej Europie. Kierunki świata dla nawigacji pokazuje zazwyczaj róża wiatrów, czyli kompasowa gwiazda umieszczana na mapie.

• XIV - XV w. - Inkowie tworzą system twardych dróg (ponad 30 tysięcy km), z mostami na linach i tunelami. Największą sławą cieszy się droga królewska (5600 km) biegnąca nawet na wysokości ponad 5000 m n.p.m. Najsłynniejszy, wielki wiszący most nad rzeką Apurimac przetrwa pięćset lat (będzie używany jeszcze w 1890 r.).

Innym zadziwiającym osiągnięciem technicznym Inków są mury budowane ze ściśle dopasowanych wielkich kamieni. Co istotne, kamienie wzajemnie się zazębiają, co wyklucza ich rozsunięcie, a więc zabezpiecza przed trzęsieniami ziemi. Warte odnotowania jest to, że Inkowie nie mają metalowych narzędzi do obróbki skał, a ścisłe dopasowanie kamiennych elementów polega na ręcznym otłukiwaniu ich powierzchni za pomocą otoczaków. Na kamień pokryty pyłem powstałym po otłukiwaniu kładzie się drugi kamień, aby odcisk w pyle pokazał miejsca zbyt wystające, które należy jeszcze wyrównać. W ten sposób po kilku próbach osiąga się bardzo dokładne dopasowanie powierzchni, choć nie są one płaskie.

Transport wielkich kamieni odbywa się wyłącznie za pomocą ludzkiej siły, lin, dźwigni i legarów.

• XIV - XVI w. - Mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej stosują proste lecz skuteczne metody obróbki i transportowania wielkich kamiennych posągów moai ważących zwykle kilkanaście ton.

Za pomocą narzędzi wykonanych z twardego kamienia, muszli i drewna wycinają posągi w miękkim tufie w kraterze wulkanu, a potem transportują je na odległość kilku kilometrów. Mogą je przetaczać położone poziomo na pniach drzew lub przesuwać „metodą kroczącą”. Pionowo ustawiony posąg jest wtedy utrzymywany w równowadze za pomocą lin. Ludzie lekko pochylają posąg do przodu i za pomocą lin podciągają jego lewą stronę (obracają wokół pionowej osi kamienia) w kierunku zamierzonego ruchu. W nowym położeniu prostują posąg, potem znów go pochylają i podciągają tym razem w prawą stronę. W ten sposób posąg przesuwa się do przodu. Ten proces jest powtarzany wielokrotnie, a wielki kamień stopniowo zmierza do punktu przeznaczenia.

Kiedy w XVIII w. mieszkańcy Wyspy Wielkanocnej mówią białym, że posągi „przyszły” z kamieniołomu w kraterze wulkanu na brzeg oceanu, wzbudzają niedowierzanie. Dopiero na początku XXI w. archeolodzy doświadczalni wykażą, że wielkie posągi faktycznie „kroczyły” w sposób przypominający chodzenie ludzi.

• 1311 r. - W angielskim Lincoln zostaje ukończona budowa katedry, której wieża osiąga wysokość 160 m, co oznacza, że katedra jest w tym czasie najwyższą budowlą świata (wieża spłonie w 1549 r.).

Miano najwyższego budynku na planecie należy potem do Kościoła św. Olafa w Tallinnie o wysokości 159 m (wieża spłonie w 1625 r.), Kościoła Mariackiego w Stralsundzie o wysokości 151 m (wieża spłonie w 1647 r.) i katedry w Strassburgu z wieżą mającą 142 m. Nadal więc najwyższą budowlą pozostaje Wielka Piramida.

• Ok. 1313 - 1380 r. - Niemiecki alchemik Berthold Schwarz ulepsza chiński czarny proch. Dzięki temu powstanie udoskonalona broń palna zwana bombardą, czyli armata o dość krótkiej, szerokiej lufie (odlewanej z brązu) strzelająca pociskami ważącymi kilka kilogramów na odległość 300-500 m. Wynalazca zostanie spalony na stosie z wyroku inkwizycji (1388) za czary i rzekomo grzeszne doświadczenia.

• Ok. 1320 r. - W Italii są znane prymitywne armaty. Są to raczej krótkolufowe urządzenia strzelające wysoko w górę, aby pocisk spadł na przeciwnika (jak w późniejszych moździerzach), a nie strzelają na wprost, ponieważ zbyt słaby ładunek powoduje, że pocisk szybko opada na ziemię.

• 1325 r. - Lewi ben Gerson opracowuje metodę określania pozycji statku na morzu przy pomocy laski Jakuba oraz tablic ze współrzędnymi gwiazd (1252) opracowanych na polecenie króla Alfonsa X.

• Ok. 1350 r. - Giovanni Battista Danti z Perugii (Italia) buduje skrzydła, na których po zeskoczeniu z dużej wysokości odbywa kilka lotów nad jeziorem Trazymeńskim. Przy kolejnej próbie łamie nogi.

Mniej szczęścia podczas próby lotu będzie miał kościelny śpiewak Senecio, który zginie w Norymberdze około roku 1500. Pomysł obu śmiałków opiera się na naśladowaniu skrzydeł ptaków i nietoperzy, lecz zbyt słabe mięśnie człowieka uniemożliwiają aktywny lot.

• 1350 - 1450 r. - Prace odwadniające i budowa systemu tam, które powstrzymują napór morza w Niderlandach.

• 1364 r. - Giovanni da Dondi z Padwy pisze rozprawę o budowie zegarów mechanicznych. W tym czasie w Europie powstają zegary przeznaczone do wnętrza domów.

• Po 1368 r. n.e. - Wielki Mur Chiński rozbudowywany przez dynastię Ming osiąga długość ponad 3000 km, tym samym stając się największą budowlą na Ziemi.

• 1378 r. - Hans Aaron w Augsburgu wprowadza żelazne kule armatnie zamiast kamiennych, co zwiększa zasięg strzału.

• XIV/XV w. - Powstają statki żaglowe zdolne do pływania po oceanach: wielkie dżonki w Chinach i karawele w Europie. Rozwój nawigacji w Europie jest możliwy między innymi dzięki zastosowaniu kompasu, laski Jakuba i Tablic Alfonsyńskich, a w Chinach kompasu i koła pi, za pomocą których wyznacza się pozycję statku na morzu.

• Od XIV/XV w. - Przetwarzanie i przyrządzanie kawy napędza rozwój techniki. W Iraku i Persji ziarna kawy są prażone na perforowanych metalowych lub glinianych płytach, a w XVII wieku powstaną metalowe naczynia do parzenia kawy wyposażone w nóżki do stawiania nad ogniem.

W Turcji pojawia się ręczny miedziany młynek z korbką która obraca ostrza rozdrabniające kawowe ziarna, a w XVII-XIX w. podobne młynki wyprą stosowane wcześniej w Europie moździerze - naczynia, w których ziarna kawy rozgniatano za pomocą twardego tłuczka. W roku 1800 Francuz Jean-Baptiste de Belloy zbuduje pierwszy dzbanek, gdzie parzona kawa jest dodatkowo filtrowana. 18 lat później Niemiec dr Romershausen skonstruuje pierwszy aparat do parzenia kawy z wykorzystaniem wysokiego ciśnienia pary wodnej, a w XIX i XX wieku upowszechnią się ciśnieniowe ekspresy do kawy zwanej po włosku espresso. W 1925 r. włoski przedsiębiorca Luigi Lavazza wprowadzi szczelne torebki z papieru pergaminowego, które odcinają dostęp powietrza zapewniając utrzymanie wartości kawy podczas przechowywania i transportu.

• Od XIV/XV w. - W ramach szpitali, gdzie leczy się choroby ciała powstają oddziały zajmujące się leczeniem zaburzeń psychicznych. Przykładem jest założony w 1403 r. oddział psychiatryczny w szpitalu w Londynie. W 1546 r. oddział psychiatryczny zostanie zamieniony w samodzielny szpital, który wkrótce zyska opinię jednego z najlepszych ośrodków psychiatrii na świecie.

• XV w. - W Italii powstaje naczynie o podwójnych ściankach do chłodzenia potraw. Między ściankami znajduje się saletra potasowa (KNO₃), która po zalaniu wodą chłonie ciepło z otoczenia.

• XV w. - W krajach śródziemnomorskich funkcjonuje karaka, trzy- lub czteromasztowy statek z żaglami na poziomych rejach (drewniane pręty, na których wiszą żagle) oraz tylnym żaglem łacińskim, zawieszonym ukośnie w stosunku do masztu. Karaki mają wysokie kasztele z tyłu i z przodu. Równolegle rozwijają się karawele - statki o trzech lub czterech masztach z żaglami tylko rejowymi. Karaki i karawele są pierwszymi europejskimi statkami zdolnymi pływać po oceanie w przeciwieństwie do starszych statków zwanych kogami.

• XV w. - W Chinach istnieją wielkie morskie okręty zdolne zabrać nawet 2000 ludzi. Zaopatrzone są w kilka wysokich masztów, na których są rozpinane wielkie żagle. Chińskie statki dopływają aż do Afryki i Australii. Niestety, decyzją władz budowanie tak ogromnych jednostek zostaje zawieszone a nawet zakazane i w XVI w. chińska sztuka szkutnicza pójdzie w niepamięć.

• XV w. - Chiński mandaryn Wan Hu próbuje latać na fotelu z przymocowanymi 47 rakietami. Próba kończy się upadkiem.

• XV w. - W Europie powstaje granat wzorowany na arabskim; naczynie wypełnione prochem z przyczepionym płonącym sznurkiem (lont). Rzucony w stronę wroga wybucha po dojściu płomienia do prochu (jeśli nie zgaśnie).

• XV - XVI w. - Europejscy rycerze noszą pancerze (zbroje) płytowe wykonywane przez płatnerzy ze stalowych blach. Z czasem pancerz pokryje całe ciało człowieka i dużą część konia. Rycerz porusza się wykorzystując zawiasowe połączenia blach, chociaż nie jest to łatwe głównie ze względu na ciężar całości sięgający nawet kilkudziesięciu kilogramów. Karierę pancerza zakończy dopiero broń palna, która może przestrzelić każdą blachę.

• XV - XVII w. - Koła wodne napędzają szereg rozmaitych urządzeń mechanicznych w Europie jak na przykład dźwigi w kopalniach, piły tnące drewno, młyny mielące mąkę lub też produkujące proch strzelniczy. Przykładem mogą być rysunki z książki Agricoli De Re Metallica (1556), które przedstawiają koła wodne poruszające dźwigi, pompy i inne urządzenia w kopalni. Z drugiej strony Agricola pokazuje, że stosowane są też kieraty, gdzie kołami obracają zwierzęta lub ludzie.

• 1420 - 1456 r. - Intelektualiści i wynalazcy działający w koreańskim Pawilonie Światłych Mężów dokonują szeregu wynalazków i technicznych udoskonaleń. Przykładem jest Jang Yeongsil, który pracuje nad udoskonaleniem ruchomych metalowych czcionek drukarskich, buduje deszczomierz, czyli urządzenie do pomiaru wielkości opadów, astrolabium oraz zegar słoneczny i zegar wodny. Niestety, Jang Yeongsil zajmuje niską pozycję społeczną (w systemie koreańskich rang), więc przy opisie wynalazków bywa pomijany, a jego dokonania są przypisywane królowi Sejongowi, który założył Pawilon Światłych Mężów.

• Ok. 1425 r. - Wenecjanin Giovanni di Fontana rysuje projekt pojazdu odrzutowego na kołach, który porusza się do przodu po eksplozji prochu skierowanej do tyłu.

• Ok. 1427 r. - Holender Arnold wynajduje napęd zegara przez stalową sprężynę. Pozwoli to zbudować przenośne zegary: na przykład w latach 1429-1435 czasomierz P. Lamberta z Mons i J. Poutina z Brügge dla Filipa Dobrego, pana Burgundii.

• 1428 - 1429 r. - Uług Beg buduje największe w tej epoce obserwatorium astronomiczne koło Samarkandy na górze Kuhak. Większe murowane kwadranty powstaną dopiero w XVIII w. na rozkaz Singha II w indyjskim Dżajpurze.

• Od 1441 r. - Na polecenie władz koreańskie wsie zostają zaopatrzone w deszczomierze, dla oceny plonów i podatków.

• Od 1445 r. - Niemiec Johannes Gutenberg zaczyna europejskie drukarstwo.

Wzorując się na Chińczykach i Koreańczykach używa ruchomych czcionek z metalu, lecz opracowuje swój stop drukarski (ołów i kilkanaście procent antymonu plus cyna) do odlewania trwałych czcionek. Projektuje też ręczną śrubową prasę drukarską, którą w latach 1437 r. i 1441-1450 buduje dla niego Konrad Sasbach. Cała stronica jest układana przez zecera (od niemieckiego setzen - ustawiać) z pojedynczych ruchomych metalowych czcionek (drukarski skład) w drewnianej ramie. Tak powstaje matryca. Następnie drukarz smaruje czcionki farbą i za pomocą ręcznej śruby w prasie dociska do matrycy kartę z papieru lub pergaminu. Daną stronę można odbijać dowolną liczbę razy na kolejnych kartach. Po zakończeniu druku zecer rozkłada ramę, a czcionki odzyskane z matrycy musi przenieść do odpowiednich kaszt (przegródek), aby użyć ich potem do ułożenia innej strony. Co ciekawe, najwięcej czasu pochłania rozkładanie matrycy po wykonanym druku i rozmieszczanie czcionek we właściwych kasztach.

Rozwój techniki pozwala tworzyć mikrodruki i już w XV w. pojawiają się książki mające zaledwie kilka centymetrów wysokości, a na przełomie XX i XXI w. niektóre książki osiągną wymiary poniżej milimetra.

Istotny jest też wpływ druku na możliwości kształtowania opinii publicznej. Książka drukowana jest łatwiejsza i tańsza do upowszechnienia od książki pisanej ręcznie, więc zasięg jej oddziaływania jest szerszy. Dzięki drukowi propaganda religijna i polityczna zyskuje nowe możliwości, a wkrótce powstanie też gazeta.

Prasa śrubowa znajduje zastosowanie do wytłaczania metalu: w Italii Bramante (Donato d’Antonio) w ten sposób wytwarza z blachy monety i medale.

Natomiast Leonardo da Vinci projektuje nową prasę drukarską, która wykorzystuje zasadę dźwigni mechanicznej z długim ramieniem pozwalającym uzyskać dużą siłę nacisku. Dźwigniowa prasa jest dużo szybsza, ponieważ nie wymaga czasochłonnego dokręcania i potem odkręcania śruby, a jedynie opuszczenia, a następnie podniesienia ramienia dźwigni. Pomysł Leonarda nie zostanie jednak wykorzystany w praktyce, a sposób drukowania nie zmieni się aż do końca XVIII w. Dopiero wtedy zaczną powstawać nowe techniki druku: litografia (ok. 1796 r.), maszyna rotacyjna (1846 r.), linotyp i monotyp (koniec XIX w.), fotoskład (ok. 1950 r.) i wreszcie skład komputerowy.

• 1446 r. - W Italii Leon Battista degli Alberti (1404-1472) i jego ludzie korzystają z dzwonu nurkowego, aby wydobywać kosztowności z rzymskiego wraku na dnie jeziora Nemi (jedno z pierwszych zastosowań dzwonu nurkowego w XV-XVII w.).

Od Albertiego pochodzi też szczegółowy opis śluzy komorowej umożliwiającej przepływanie statków między rzekami lub kanałami o różnym poziomie wody.

Poza tym Alberti buduje anemometr mierzący prędkość wiatru na podstawie odchylenia wiszącej ruchomej płytki.

Swoistym wynalazkiem Albertiego jest system ruchomych współśrodkowych kół z wypisanymi literami, liczbami i symbolami. Ustawienie kół w określonej pozycji pozwala przypisać danej literze liczbę lub symbol, co staje się automatycznie formą kodu czy też tajnego szyfru.

• Ok. 1450 r. - Turcy mają świetną artylerię. Pod Konstantynopolem używają ogromnych długolufowych armat (zapowiedź kolubryn). Największa z nich miota pocisk ważący ponad 300 kg na odległość 2 km: rozbija wenecki statek na pół i kruszy mur (1453). Takie armaty są trudne do odlania w jednym kawałku metalu i dlatego zazwyczaj buduje się je na wzór beczki ze stalowych pasów połączonych obręczami. To jednak osłabia całą konstrukcję, która ulega rozszczelnieniu grożąc eksplozją. Z czasem więc będą doskonalone metody odlewania wielkich luf w całości lub wiercenia luf we wcześniej odlanych bryłach brązu.

• Połowa XV w. - W Italii niemiecku uczony Mikołaj z Kuzy konstruuje higrometr do oceny wilgotności według wagi wełny chłonącej wodę z powietrza (pomysł powtórzy potem Leonardo da Vinci). Proponuje też mierzyć prędkość statku na podstawie czasu, w którym statek całą długością mija przedmiot rzucony do wody. Ideę rozwinie potem Anglik Humphrey Cole (1577) i stworzy log, linę z węzłami co 7,71 m, która rzucona do wody mierzy prędkość statku (w węzłach, czyli milach na godzinę) dzięki określeniu czasu, gdy statek mija węzły na logu. W XIX w. powstanie log mechaniczny (prędkość obrotów śruby na końcu liny) i ciśnieniowy (pomiar dynamicznego ciśnienia wody na płynący okręt).

• Od połowy XV w. - Powstają coraz większe kopuły budowane przez Europejczyków w okresie renesansu, muzułmanów, a później we wszystkich rejonach świata. Wśród największych i najbardziej efektownych można wymienić Santa Maria del Fiore we Florencji, Bazylikę na Watykanie, Tadż Mahal, Gol Gumbad, londyńską Katedrę św. Pawła czy Capitol w Waszyngtonie.

• 1455 r. - A. Fioravante w Bolonii przesuwa wieżę o 30 kroków. Potem prostuje pochyloną wieżę w Wenecji. W obu wypadkach stosuje rolki (poziome cylindry) do przetoczenia budowli.

• 1457 r. - Bertoli da Novate z Italii projektuje śluzę komorową, za pośrednictwem której statek może przepłynąć na rzekę o wyższym poziomie wody.

Opis tego rodzaju urządzeń sporządza L. B. Alberti w Italii. Leonardo da Vinci zaś w 1485 r. projektuje nowy typ zasuwy zamykającej śluzę. Dotychczas stosowano ciężką zasuwę spuszczaną od góry na łańcuchach, co wymagało zastosowania dużej siły. Leonardo zaś proponuje bramę na pionowych zawiasach otwierającą się jak drzwi, dzięki czemu można ją względnie łatwo otwierać bez użycia wielkiej siły, może być dużo większa i zamykać szersze kanały.

Na Wyspach Brytyjskich śluzy komorowe pojawią się w połowie XVI w., a w Skandynawii dopiero w XVII w. W XVIII-XX w. powstanie kilka innych rodzajów śluz, gdzie statki są podnoszone dźwigiem lub przetaczane na rolkach.

• 1464 - 1470 r. - Na zlecenie Heinricha Hatekanna reprezentującego gdańskie władze kościelne zegarmistrz Hans Düringer z Torunia buduje wielki zegar dla Kościoła Mariackiego w Gdańsku za 300 marek i 6 guldenów węgierskich oraz dom przy ulicy Świętego Ducha. Dzieło Düringer okazuje się najwspanialszym zegarem tej epoki: ma ponad 14 m wysokości, pokazuje godziny, dni i miesiące, zmiany położenia Słońca, Księżyca i planet na niebie oraz teatr ruchomych figur. Legenda głosi, że władze Gdańska kazały oślepić zegarmistrza, żeby nie mógł powtórzyć swojego dzieła, ale dane historyczne wskazują, że Düringer dalej spokojnie pracował. Sam zegar staje w roku 1554 i od tego momentu niszczeje, a przed końcem II wojny światowej zostaje zdemontowany. Na szczęście w roku 1983 zaczyna się jego odbudowa.

• Ok. 1480 r. - W Niemczech i Niderlandach a potem w całej zachodniej Europie upowszechnia się arkebuz, czyli długolufowy ręczny karabin ładowany od przodu. Zasięg arkebuza nie przekracza zazwyczaj 200 m, a celność jest niewielka. Dla poprawienia celności zostaje wprowadzona gwintowana wewnątrz lufa (Wiedeń, 1480), dzięki czemu pocisk kręci się, co stabilizuje jego lot, lecz jednocześnie wydłuża się czas ładowania, bo wpychanie ładunku od przodu napotyka znaczny opór ze strony gwintu.

W Italii Niccolo Fontana (Tartaglia) opracowuje podstawy sztuki celowania z armat, chociaż nie zna fizyki Newtona ani pojęcia grawitacji. Do celowania służy rodzaj kwadrantu z prętem wkładanym do lufy. Sznurek z obciążnikiem (pion) pozwala odczytać kąt podniesienia lufy i tym samym ocenić zasięg strzału. Z czasem w oparciu o dane obserwacyjne powstaną tablice pokazujące zależność zasięgu strzału od kąta podniesienia lufy. Dopiero kilkaset lat później pojawi się pojęcie krzywej balistycznej oraz opisujące ją wzory oparte na znajomości praw fizyki i matematycznych cech paraboli.

• Ok. 1480 r. - Początek reklamy drukowanej: w Anglii powstają wskazówki dla duchownych sugerujące sposób postępowania podczas świąt wielkanocnych.

• 1480 r. - Francuz J. Sulpice pisze Contenance de la Table, książkę o sztuce kulinarnej.

• 1490 r. - Mistrz Hanusz przebudowuje zegar Orloj (Horologium) na ratuszu w Pradze. Według legendy po wykonanej pracy rajcy miejscy każą mistrza oślepić, aby nie stworzył podobnego arcydzieła. W latach 1552-1572 Jan Taborsky udoskonali praski zegar, aby wskazywał minuty, godziny, dni, miesiące, pory dnia, fazy Księżyca, znaki zodiaku i ruch Słońca. Co godzinę pokazują się apostołowie, a kościotrup potrząsa klepsydrą na znak upływ czasu i nieuchronności śmierci. W XX w. zegar stanie się turystyczną atrakcją Pragi.

• Od ok. 1490 r. - Genialny Leonardo da Vinci z Italii projektuje urządzenia zrealizowane dopiero po kilkuset latach: mechanicznego robota naśladującego człowieka, maskę do pływania, aparat do nurkowania, spadochron, nacinarkę do wytwarzania pilników (1504) i łożysko kulkowe zmniejszające tarcie dzięki ruchomym, stalowym kulkom umieszczonym pomiędzy osią koła a jej nieruchomą obudową. Projektuje też turbinę (od łacińskiego turbo - wiruję) z wklęsłymi łopatkami dużo wydajniejszą od stosowanych dotąd konstrukcji z łopatkami płaskimi; na przykład w młynach wodnych i wiatrakach. Pracuje też nad aparatem latającym wzorowanym na ptakach, chociaż rozumie, że człowiek nie ma potężnych mięśni piersiowych jak ptaki czy nietoperze, więc nie potrafi skutecznie poruszać skrzydłami. Idea ornitoptera, czyli samolotu z ruchomymi skrzydłami naśladującymi ptaki upadnie dopiero w XIX w. Leonardo rysuje też projekty perpetuum mobile (w istocie silników grawitacyjnych) oparte na specjalnie skonstruowanych kołach z przemieszczającymi się ciężarkami. Tworzy projekt miasta z rozległymi kanałami pod budynkami i ulicami, aby dzięki kanalizacji zapobiec rozprzestrzenianiu się „miazmatów” uznawanych za przyczynę epidemii. W 1503 r. na życzenie sułtana Turcji wysyła projekt kamiennego mostu przez Złoty Róg w Konstantynopolu-Stambule. Wprowadza też do techniki rysunek techniczny - szczegółowe rysunki części maszyn. Rysunek techniczny rozwinie potem Polhammer.

• Pierwsza połowa XVI w. - W krajach śródziemnomorskich karaka rozwija się w smuklejszy i dzięki temu szybszy galeon. Jest to trzy- rzadziej czteromasztowy statek zaopatrzony w żagle rejowe. Galeony mają wysokie kasztele i kilka pokładów, co przekłada się na bardzo wysokie burty. Pod zwężającym się ku górze kasztelem dziobowym znajduje się charakterystyczna rzeźba zwana galionem. W XVI i XVII w. galeony będą najpotężniejszymi jednostkami, jakie pływają po morzach.

• XVI w. - W Wenecji powstają doskonałe lustra z tafli szkła ołowiowego i warstwy metalu z domieszką rtęci. Słyną w całej Europie i w basenie Morza Śródziemnego, ale ich cena jest tak wysoka, że stłuczenie lustra jest uznawane za dużą stratę i zły znak (ma rzekomo sprowadzać siedem lat nieszczęścia). Z drugiej zaś strony producenci luster czasem ulegają zatruciu rtęcią.

• XVI - XVII w. - Wojskowi w Italii wprowadzają zbliżoną do arkebuza, lecz lżejszą ręczną broń palną pod nazwą muszkietu; jedna z pierwszych wzmianek pochodzi z Rawenny z roku 1512. Muszkiet ma długą lufę, co zwiększa celność. Strzela się ołowianymi kulami o średnicy do ok. 25 mm zależnie od średnicy wnętrza lufy.

Tak powstaje pojęcie kalibru, czyli wielkości pocisku. Do XIX w. będzie powszechnie stosowany wagomiar, czyli liczba kulistych pocisków, jakie dla danego kalibru można odlać z funta ołowiu. W broni strzeleckiej, to znaczy ręcznej, najczęściej są używane wagomiary 12, 16 i 20. Dla artylerii, czyli armat kaliber oznacza masę pojedynczego pocisku, czego przykładem jest angielski pounder – masa pocisku artyleryjskiego wyrażona w angielskich funtach.

Ze względu na duży ciężar i siłę odrzutu muszkiety do strzału są zwykle opierane na stojaku zwanym forkietem. Pojawiają się też krótkolufowe, dużo lżejsze pistolety do strzelania z ręki, a po oddaniu strzału pełniące dodatkowo rolę pałki lub toporka.

Początkowo w muszkietach stosowany jest zamek lontowy, lecz w roku 1515 norymberski zegarmistrz Johann Kiefuss wynajduje zamek kołowy, gdzie naciśnięcie spustu uruchamia sprężynę obracającą metalowe zębate kółko. Kółko uderza o kawałek pirytu i krzesze iskrę zapalającą proch. W początkach XVII w. powstanie zamek skałkowy; w praktyce jest to udoskonalony zamek kołowy, lecz iskrę krzesze kawałek pirytu (czyli skałka), który uderza o metalową blaszkę. Zamek skałkowy upowszechni się we wszystkich armiach w ciągu XVII-XVIII w., chociaż jego wadą jest duża wrażliwość na wilgoć.

Od roku 1520 muszkiety stają się standardowym uzbrojeniem armii hiszpańskiej i będą używane do końca XVII w. w całej Europie, często jako jednostki elitarne.

Oddziały muszkieterów zmieniają taktykę na polu bitwy: stoją długim szeregiem i strzelają jednocześnie (salwą), następnie przechodzą do tyłu, aby naładować broń, a każdy następny szereg oddaje strzał i powtarza ten sam manewr. Atakujący przeciwnik jest więc zasypywany gradem pocisków z odległości do 300 m. Czas ładowania początkowo to 12 minut, lecz spada później do 2 minut dzięki zamkowi kołowemu i patronom wynalezionym w drugiej połowie XVI w.

Patrony, czyli ładunki zespolone to papierowe rurki z odmierzoną ilością prochu na każdy strzał (po raz pierwszy wprowadza je do armii Stefan Batory w Polsce).

• XVI - XVII w. - W Europie rozkwita jatrochemia.

• XVI - XVIII w. - Artyleria staje się rodzajem broni dominującym na europejskich polach bitewnych.

Pojawiają się rozmaite pomysły na zwiększenie siły rażenia broni palnej. Powstają coraz większe działa (na przykład w Brunszwiku już w roku 1411 stanęła armata strzelająca pociskami ważącymi do 450 kg), niektóre mają kilka równoległych luf (Leonhard Fronsperger, 1555), a inne obrotowy bęben z pociskami kolejno wprowadzanymi do lufy (James Puckle, 1718).

Rozpowszechnia się typ armat ładowanych od przodu znany jako serpentyna, wężownica lub kolubryna a we Francji coulevrine od łacińskich słów serpentes - węże lub colubra - żmija, ponieważ uchwyty tych armat często są formowane w kształt węża. Kolubryny mają długie lufy (zazwyczaj ok. 3 m), dzięki czemu znacząco zwiększa się zasięg ich strzału przeciętnie do 500-600 m w porównaniu do 300-metrowego zasięgu stosowanych wcześniej armat o krótszych lufach.

Powstaje pojęcie krzywej balistycznej (nazwa od balisty) opisującej tor lecącego pocisku. Krzywa ta jest zbliżona do paraboli, lecz jej kształt zmienia opór powietrza, więc ramię opadające (po przejściu pocisku przez najwyższy punkt toru) jest znacząco krótsze i bardziej strome od ramienia wstępującego. Dla praktycznych celów są stosowane tablice artyleryjskie określające związek zasięgu strzału z kątem podniesienia lufy, masą pocisku i siłą ładunku miotającego. W najprostszym przypadku opisuje to wzór: d = v²sin(2α)/G, gdzie d – odległość strzału, v – początkowa prędkość pocisku zależna od ładunku miotającego, α – kąt podniesienia lufy, G – przyspieszenie ziemskie wynikające z grawitacji. W rzeczywistości artylerzysta musi jeszcze uwzględnić, czy armata jest na tym samym poziomie co cel, siłę wiatru, który oddziałuje na lecący pocisk, a z czasem dodatkowo temperaturę a więc gęstość powietrza oraz prądy powietrzne nad różnymi rodzajami podłoża.

• Pierwsza połowa XVI w. - W Italii słyną twórcy zegarów sprężynowych: Turiano (1500-1585), zegarmistrz Karola V, oraz Geronimo Cardano. Ten ostatni ok. 1550 r. zbuduje też podwójny zawias (przegub Cardana) jako podstawę kompasu, aby bez względu na kołysanie statku zachowywał położenie poziome.

• 1504 - 1586 r. - Powstają mapy morskie z zaznaczoną głębokością (sondowaną za pomocą ciężarka na linie): Hiszpan Juan de la Cosa, Niemiec G. Mercator, L. Waghenaer.

• 1508 r. - Leonardo da Vinci pisze o zmianie ostrości widzenia poprzez zanurzenie oka bezpośrednio w wodzie. Wykorzystuje więc zjawisko różnego załamywania światła w różnych ośrodkach. W pewnym sensie jest to zapowiedź idei szkieł kontaktowych. W roku 1636 Descartes napisze, że nałożenie wprost na oko szklanego naczynia z wodą poprawia ostrość widzenia, lecz pomysł jest niemożliwy do praktycznego zastosowania. Dopiero w roku 1801 Anglik Thomas Young zbuduje soczewki w postaci małych szklanych pojemników wypełnionych wodą i przyklejanych do gałki ocznej za pomocą wosku. Podobny pomysł opisze John Herschel w 1845 r. jako teoretyczny sposób poprawienia wzroku. Jednak użyteczne szkła kontaktowe nakładane bezpośrednio na gałkę oczną pojawią się dopiero w latach 1887-1888.

• 1516 r. - W Niderlandach Gedetden proponuje odsalać wodę morską dla żeglarzy poprzez jej odparowanie i ponowne skroplenie (destylacja). Pomysł podejmie Holender Houton (1670), a praktycznie zrealizuje Francuz Gauthier (1717).

• 1515 r. - W Norymberdze powstaje cech kominiarzy, których zadaniem czyszczenie kominów. Wewnątrz przewodu kominowego powstają osady sadzy, które grożą zatkaniem komina, a czasem mogą się zapalić. W rezultacie wybuchają pożary, które są szczególnie groźne w miastach z drewnianą zabudową. Czyszczenie kominów zapobiega pożarom. Nieprzypadkowo kominiarz stanie się wkrótce symbolem szczęścia i znakiem zapewniającym powodzenie.

• 1524 r. - Battista della Valle z Wenecji opisuje zegar kołowrotowy: z wiadra wycieka woda, dzięki czemu jest ono stopniowo podnoszone przez ciężarki wiszące na drugim końcu liny nawiniętej na ruchomy walec.

• 1525 r. - Francuz Jean Fernel buduje licznik kroków mocowany do nogi konia, dzięki czemu znając długość końskiego kroku można mierzyć długość przebytej drogi. Niedługo później buduje koło miernicze o obwodzie 1,79 m, które toczone po ziemi zlicza ilość obrotów. Przy jego użyciu Fernel dość dokładnie mierzy odległość Paryż-Amiens, a następnie oblicza długość jednego stopnia wzdłuż południka i rozmiary Ziemi.

• Ok. 1530 r. - W Norymberdze (Nürnberg) zostaje zbudowany zamek kołowy do broni palnej. Żelazne kółko uderza o element wytwarzający iskrę (zamiast lontu), która zapala proch i powoduje wystrzał. Jest to dużo szybsze od zamka lontowego.

• 1531 - 1535 r. - G. Lorena z Italii buduje dzwon do nurkowania; pierwsze zanurzenie odbywa się w 1538 r. w rzece Tag.

• 1540 r. - Vandoccio Biringuccio (Italia) pisze De la Pirotechnia, a w 1556 r. Niemiec Agricola wydaje De Re Metallica. Są one podstawą metalurgii i hutnictwa (wytapianie metali z rud mineralnych).

• 1543 r. - W Europie pojawiają się pierwsze pióra do pisania wykonane z metalu.

• 1544 r. - Niemiec S. Münster publikuje w Bazylei książkę Corafia i opisuje triangulację jako metodę pomiaru dużych powierzchni. Triangulacja zakłada pokrycie terenu siecią wyimaginowanych trójkątów o szczytach umieszczonych w najbardziej charakterystycznych punktach (góry, wieże, drzewa). Znajomość kątów oraz odległości między szczytami trójkątów pozwala oceniać wzajemne położenie poszczególnych obiektów (kartografia, geodezja). Elementy triangulacji były znane już w Chinach i Grecji, ale nigdy nie tworzyły jednolitego systemu.

• 1550 r. - Niemiec H. Bullmann konstruuje figury grające na instrumentach dzięki wewnętrznym sprężynom. Jest to jedna z prób zbudowania androida (modelu człowieka) lub cyborga (połączenia maszyny i żywych tkanek człowieka).

Dopiero w 1920 r. K. Čapek w sztuce Rossum’s Universal Robots wprowadzi pojęcie „robot” (od czeskiego słowa oznaczającego pracę chłopa pańszczyźnianego) na określenie maszyny naśladującej człowieka. Od 1939 r. zaś I. Asimov będzie pisał o robotyce jako dziedzinie zajmującej się konstruowaniem i praktycznym użytkowaniem robotów, a w opowiadaniu Liar (1941) wprowadzi do języka angielskiego słowo „robot”.

• Od połowy XVI w. - Szybki rozwój pocisków bojowych.

Tradycyjne lite kule z kamienia (XV w.) lub metalu (od XV/XVI w.) mają określoną siłę uderzenia dzięki swojej masie i prędkości uzyskanej po wybuchu prochu. Pojawiają się też ładunki złożone z licznych drobnych elementów, na przykład kawałków metalu, które po wystrzeleniu rażą wielu żołnierzy. Innym pomysłem jest kula łańcuchowa składająca się z dwóch połówek połączonych łańcuchem o długości kilkudziesięciu centymetrów. Po wystrzeleniu połówki wirują w powietrzu uzyskując dodatkową energię dzięki sile odśrodkowej, a łańcuch przecina napotkane przeszkody. W XVI-XVII w. jest to ulubiona broń morskich piratów, która zabija ludzi i niszczy maszty oraz ożaglowanie zaatakowanych statków. Pojawiają się też pociski wypełnione prochem wyposażone w zapalony lont, które mają wybuchać po osiągnięciu celu. W roku 1573 S. Zimmermann z Augsburga opisuje kartacz - granat z odłamkami metalu, które po wybuchu rażą przeciwnika. B. Crescentio z Italii (1607) opisze minę wrzucaną do wody z płonącym lontem (zabezpieczonym przed wodą), aby wybuchła pod wrogim statkiem. Później zaś Brytyjczyk H. Shrapnel (1761-1842) zbuduje szrapnel - pocisk armatni z ołowianymi kulkami, które rozpryskują się po eksplozji pocisku i rażą żołnierzy wrogiej armii.

• Od połowy XVI w. - Kształtuje się fregata. Okręty tej klasy są niższe niż galeony i mają obniżone lub całkowicie zlikwidowane kasztele. Ten typ jednostki jest szybki i zwrotny w przeciwieństwie do potężnych, dużo większych, cięższych i silnie uzbrojonych galeonów.

Pierwszych okrętów typu fregaty używają hiszpańscy korsarze, a do końca stulecia przejmą je wszystkie floty, lecz czas dominacji fregat przyjdzie dopiero w XVIII w. Klasyczna fregata z XVII-XVIII w. ma jeden pokład działowy ciągnący się po obu stronach przez całą długość okrętu i przykryty górnym pokładem.

• Druga połowa XVI w. - Francuz Ambroise Pare (zmarły w roku 1590) wprowadza opatrunki z maścią, żeby tamować krwawienie ran. Wcześniej powszechnie stosowano przypalanie ran gorącym żelazem lub zalewania wrzącym olejem. Pare propaguje też zaciskanie tętnic podczas operacji chirurgicznych, co ogranicza krwawienie.

• Druga połowa XVI w. - Pojawiają się coraz lepsze obrabiarki: piły, szlifierki, tokarki i wiertarki napędzane siłą wody. Przykładami są gwintownica Francuza J. Bessona do produkcji śrub (ok. 1568 r.) i piła mechaniczna w holenderskim Saardam (1596 r.). Czasem obrabiarki pracują też dzięki energii wiatru jak piła Holendra C. van Vitgeesta (1592 r.).

• Druga połowa XVI w. - W Holandii znane są bojery - żaglowe łodzie na szeroko rozstawionych łyżwach ślizgające się na zamarzniętych kanałach. W roku 1600 S. Stevin buduje analogiczny do bojerów wóz na kołach napędzany żaglem.

• 1551 r. - Francuz Jacques de la Garde buduje przenośny zegar mechaniczny napędzany siłą skręconej sprężyny (elastycznego drutu lub taśmy). Ok. 1590 r. pomysł powtórzy Niemiec Henlein.

• 1555 r. - W Hermannstadt (Sibiu w Siedmiogrodzie) Conrad Haas buduje kilkustopniową rakietę, w której znajduje się kilka ułożonych szeregowo ładunków zapalających się kolejno już w trakcie lotu (rakieta wielostopniowa), co zwiększa zasięg pocisku.

Różne rodzaje rakiet opisze potem Polak Kazimierz Siemienowicz w dziele o artylerii wydanym w Amsterdamie (1650). Zasługą Siemienowicza jest między innymi wyposażenie rakiet w stateczniki w postaci małych skrzydełek zamiast stosowanego dotąd długiego pręta stabilizującego lot.

• 1555 r. - W Italii G. Fallopius opracowuje prezerwatywę (zakazywaną przez Kościół katolicki jeszcze w XX w.) jako ochronę przed chorobami wenerycznymi a potem także metodę antykoncepcyjną. Jest to elastyczna osłona nakładana na penis, żeby uniemożliwić przekazanie plemników do narządów rodnych kobiety. Pierwsze prezerwatywy są wykonywane z lnianej tkaniny oraz zwierzęcych pęcherzy lub jelit. Na przełomie XVIII i XIX w. Europejczycy i Amerykanie najczęściej będą stosowali prezerwatywy z baranich jelit, a w XX w. z gumy lub silikonu.

• 1557 r. - Hiszpan Bartolome de Medina rewolucjonizuje wydobycie srebra w meksykańskiej kopalni Ral del Monte koło Pachuca. Używa rtęci, w której srebro się rozpuszcza i soli (halit NaCl), która wytrąca metal ze związków srebra, ponieważ sód jest chemicznie aktywniejszy od srebra. Obie metody zanieczyszczają środowisko, a rtęć jest silną trucizną, ale tym nikt się nie przejmuje.

• 1558 r. - Giambattista della Porta (Giovanni Battista della Porta, 1535-1615) z Neapolu w dziele Magia naturalis jako pierwszy w Europie opisuje technikę wyrobu tafli szkła poprzez wylanie masy szklanej na gładkie dno dużych płaskich naczyń.

• 1558 r. - Angielski uczony, kartograf i geodeta Leonard Digess (ok. 1515 - ok. 1559) buduje lunetę (refraktor) z dwóch szklanych soczewek, żeby oglądać odległe przedmioty. Jest uznawany za wynalazcę teodolitu, czyli lunety stosowanej przy pomiarach odległości oraz powierzchni ziemi.

• 1565 r. - Szwajcar Conrad von Gessner oprawia grafitowy pręcik w drewno, tworząc tym samym ołówek jako nowe narzędzie do rysowania lepsze od stosowanych wcześniej pręcików cynowo-ołowianych.

Wynalazek jest możliwy dzięki odkryciu bogatych złóż grafitu w Borrowdale w Anglii w 1565 r. Według legendy grafit znaleziono tam w dziurze po potężnym dębie wyrwanym z korzeniami przez burzę.

• 1574 r. - Drukarski wyczyn w Chinach: druk 1000-tomowej encyklopedii za pomocą miedzianych czcionek.

W 1723 r. Czeng Menglei ulepszy czcionki z miedzi i wydrukuje nimi encyklopedię liczącą aż 5020 tomów.

• 1585 r. - Angielski kapitan John Davis buduje kwadrant żeglarski, który zastępuje używaną dotąd laskę Jakuba. Jest to płytka z ruchomym ramieniem poruszającym się po skali pokazującej kąt między tym ramieniem i linią horyzontu. Kwadrant pozwala mierzyć wysokość kątową obiektu (zwykle gwiazd lub Słońca) nad horyzontem i dlatego może służyć do określania szerokości geograficznej danego miejsca.

• 1586 r. - Moskiewski ludwisarz Andriej Czochow odlewa dla cara największą armatę tej epoki Car Puszkę: waży 40 ton, ma długość 5,5 m i teoretycznie może strzelać pociskami kalibru 890 mm. Armata staje na Kremlu jako symbol carskiej potęgi, lecz nigdy nie zostanie użyta.

• 1588 r. - A. Ramelli (Italia) wydaje dzieło szczegółowo opisujące budowę maszyn.

• 1589 r. - Angielski pastor William Lee buduje maszynę dziewiarską wyposażoną w szereg zagiętych igieł, dzięki którym można względnie szybko produkować dzianinę. Pod naciskiem dziewiarzy obawiających się utraty pracy Lee nie upowszechnia swojego wynalazku. Pomysł powtórzy potem Jacquard i wykorzysta na dużą skalę.

• 1590 r. - Holenderscy wytwórcy okularów bracia Zacharias i Hans van Janssen budują z dwóch szklanych soczewek mikroskop do oglądania drobnych obiektów. Zasada działania mikroskopu polega na spotęgowaniu powiększeń. Najpierw powiększony obraz tworzy soczewka (później nawet kilka soczewek) obiektywu, czyli tej części układu optycznego, która jest skierowana na oglądany obiekt. Następnie już raz powiększony obraz jest powiększany drugi raz przez soczewkę (lub soczewki) okularu, czyli tej części układu optycznego, gdzie jest przykładane oko. Badany przedmiot jest zwykle oświetlany za pomocą lusterka pod spodem.

Mikroskop ulepszą potem Holendrzy Cornelius Drebbl (1619 r., podwójny system soczewek) i A. van Leeuvenhoek (ok. 1671 r.), którzy uczynią go jednym z najważniejszych narzędzi badawczych w biologii (Galileusz już w 1610 r. za pomocą mikroskopu obserwuje owady).

• 1592 - 1598 r. - Koreańczyk Yi Sunsin buduje statki-żółwie (pierwowzory pancerników) odporne na strzały dzięki grubym ścianom oraz pochyleniu burt, które łatwo odbijają pociski. Dodatkowym czynnikiem zapewniającym bezpieczeństwo są maszty składane na czas walki. Zamiast narażonego na abordaż pokładu koreańskie pancerniki mają wypukłe sklepienie pokryte metalowymi płytami z ostrzami. W czasie walki ostrza są przykryte matami ze słomy, a nieświadomi tego napastnicy wdzierający się na okręt narażają się na poranienie. Statki są wyposażone w armaty ukryte pod pokładem i strzelające przez otwory w burtach oraz w miotacz płomieni lub prochowych bomb. W tej epoce okręty Yi Sunsina są praktycznie nie do pokonania.

• 1596 r. - Anglik John Harington (1560-1610) buduje toaletę w swoim domu we wsi Kelston koło Bristolu. Jest to urządzenie, które usuwa ekskrementy za pomocą strumienia wody. Podobną toaletę konstruuje dla królowej Elżbiety I.

• Koniec XVI w. - Europejczycy rozwijają artylerię (armaty) oraz ręczną broń strzelecką (długolufowy karabin do strzelania na większą odległość i krótkolufowy pistolet do strzelania z bliska).

Dawne zamki ustępują nowoczesnym twierdzom, gdzie mury są niższe, grubsze i skośne, aby odbijać pociski armatnie. Rozpowszechniają się specjalne stanowiska dla strzelców (basteje) i armat (działobitnie). Odpowiedzią na nowe techniki obrony są krótkolufowe moździerze strzelające wysoko w górę, aby pocisk przeleciał ponad murami i stromo opadł po drugiej stronie.

• Od XVI/XVII w. - Okulary są coraz powszechniej stosowane w Europie przez ludzi skarżących się na trudności z widzeniem. W XX w. o tym, jaki rodzaj okularów powinna nosić dana osoba, będą decydować lekarze okuliści.

• Od XVI/XVII w. - Europejscy lekarze stosują laudanum jako środek przeciwdepresyjny, chociaż w istocie jest to narkotyk tylko chwilowo poprawiający nastrój. Prawdziwe leki przeciw depresji powstaną dopiero w XX w.

• 1600 r. - Simon Stevin von Brügge (Flandria) buduje wóz na kołach napędzany żaglami.

• Od XVII w. - W Europie do łask wraca balneologia zapomniana w okresie średniowiecza.

• XVII w. - Największe na świecie szybowe piece hutnicze osiągają w Chinach 1000 kg pojemności.

• XVII w. - W niektórych europejskich kopalniach są stosowane drewniane drogi i tory ułatwiające przesuwanie wózków siłą ludzkich mięśni lub ciągniętych przez konie. Tory to dwie równoległe, poziomo ułożone belki, po których toczą się koła wozu, tym samym unikając nierówności podłoża. W wersji bardziej zaawansowanej zamiast płaskich belek stosuje się drewniane rynny, w których toczą się koła wózków, co ułatwia utrzymanie właściwego kierunku. Jest to zapowiedź kolei.

Już w roku 1650 zostaje odnotowany wypadek w Whickham w brytyjskim hrabstwie Durham, kiedy dwóch chłopców ginie na torach pod kolejką wiozącą węgiel.

• XVII w. - W europejskich domach pojawiają się wąskie kominy, które szybciej wyprowadzają gorące powietrze i dym. Jednak czyszczenie wąskiego komina bywa trudne i dlatego w Anglii w drugiej połowie XVII w. pojawiają się dzieci-kominiarze zwane chimney sweepers, które są wystarczająco małe, by zmieścić się w przewodzie. Zwykle są to dzieci kupione od ubogich rodzin i rzadko dożywają dorosłości, ponieważ spadają lub duszą się w kominie, chorują na płuca i nowotwory. Dopiero w 1875 r. angielski parlament zakaże wykorzystywania dzieci jako kominiarzy.

• XVII w. - Europejskie karety konne otrzymują amortyzatory łagodzące wstrząsy - skórzane pasy, na których wisi kabina pasażerów. Usprawnienia sprzyjają rozwojowi komunikacji. Powstają konne dorożki (taksówki), czyli wynajmowane powozy wożące pasażerów w miastach i zaprzężone w kilka koni dyliżanse przewożące ludzi na długich trasach, na przykład między miastami.

• XVII w. - Europejskie i amerykańskie latarnie morskie po raz pierwszy tworzą zwarty system (sieć) ułatwiający nawigację.

Zamiast stosowanego dotąd drewna w latarniach spala się węgiel, potem wielorybi olej, a w XX w. zostanie użyty prąd elektryczny. Oprócz światła są też stosowane sygnały dźwiękowe rogów, kiedy mgła tłumi światło.

• XVII - XVIII w. - W kilku rozwiniętych krajach Europy, na przykład w Anglii, Niderlandach, Niemczech i Francji, powstają instytucje ubezpieczeń społecznych do pewnego stopnia przejmujące zadania średniowiecznych cechów zawodowych i bractw. Klienci funduszów ubezpieczeniowych systematycznie wpłacają określone sumy do wspólnej kasy, a w razie nieszczęścia, na przykład utraty pracy, pożaru, rabunku choroby lub śmierci, otrzymują pomoc w postaci pieniędzy.

W roku 1693 angielski uczony Edmond Halley opracowuje metodę wyliczania składek emerytalnych dla powstających funduszy ubezpieczeniowych. Za wzorzec przyjmuje dane demograficzne (liczba ludności, liczba narodzin i zgonów, struktura wiekowa i płciowa) z Wrocławia w Niemczech. Jego metoda wyliczania wysokości składek zależnie od wieku danej osoby będzie używana przez niektóre fundusze aż do końca XVIII wieku.

Kasy wzajemnej pomocy zostają oficjalnie uznane przez państwo w 1793 r. w Wielkiej Brytanii, a w 1834 r. we Francji. W Prusach urzędnicy państwowi zostają obowiązkowo zapisani do kas ubezpieczeniowych w roku 1775.

• XVII - XVIII w. - W europejskich manufakturach wytwarzających tkaniny, zwłaszcza jedwabne, pojawia się kalander (od francuskiego calandre - gładzić), czyli urządzenie do walcowania tkaniny między dwoma ciężkimi wałami. Dzięki temu tkanina jest zwarta, gładka i mocniejsza. Pierwsze kalandry są napędzane ręczne, potem przez muły, konie lub osły chodzące w kieracie oraz przez płynącą wodę i wreszcie przez silniki parowe.

• Od XVII w. - Europejczycy fortyfikują miasta jako twierdze otoczone liniami murów, wałów i fos do walki artyleryjskiej. Podczas wojny wojska stosują okopy - rowy, gdzie żołnierze kryją się przed pociskami. Okopy są celem trudniejszym niż wznoszące się nad ziemię tradycyjne mury, które nie wytrzymują ostrzału przez nowoczesną artylerię.

W XVIII-XIX w. w Europie powstaną zespoły fortów (małych twierdz) przystosowanych do walki artyleryjskiej. Forty to kamienne, ceglane i ziemne budowle o grubych, ukośnych ścianach, żeby odbijać pociski. Żołnierze poruszają się w twierdzy tunelami bez światła, bo ogień groziłby eksplozją prochu; uczą się więc na pamięć układu tuneli. Ciemność, zimno, wilgoć i zamknięcie na ponad 20 lat (tyle trwa służba) dość często powodują wśród żołnierzy samobójstwa, depresje i zaburzenia psychiczne.

W ciągu XIX w. zostaną usunięte tradycyjne fortyfikacje miejskie, a więc otaczające miasta zamknięte linie murów obronnych z basztami i fosami, ponieważ żadne mury nie wytrzymują ostrzału artylerii. Zamiast nich wokół niektórych miast uznanych za strategicznie ważne są budowane oddzielne forty broniące się głównie za pomocą armat a nie murów.

• 1602 r. - Brytyjczyk J. Willis tworzy stenografię (metoda szybkiego, ręcznego zapisu słów), którą rozwiną potem Mason (1682) i Taylor (1786). Pomysł, chociaż znany już w Egipcie, Indiach, Chinach i Rzymie, dopiero teraz znajduje zastosowanie w rozbudowanej administracji społeczeństw kapitalistycznych.

• 1604 r. - Holenderski optyk Zacharias van Janssen (ok. 1580-1632) buduje lunetę (refraktor) z dwóch soczewek skupiających (wypukłych) umieszczonych na końcach rury. Luneta pozwala powiększać obrazy odległych przedmiotów, przy czym uzyskane obrazy są odwrócone.

• 1608 r. - Pochodzący z Niemiec holenderski uczony Hans Lipperhey (Lippershey, 1570-1619) buduje swoją wersję lunety zwaną perspicullum z dwóch wypukłych soczewek. Podobnie jak urządzenie Z. van Janssena daje ona obraz odległych obiektów powiększony, lecz odwrócony (dolna część obrazu znajduje się na górze). Niestety, holenderskie władze, czyli Stany Generalne nie uznają wynalazku za użyteczny i nie przyznają Lipperheyowi patentu. Wieści o lunecie rozchodzą się jednak po Europie i docierają też do Wenecji, gdzie akurat przebywa Galileusz. Rok później Galileusz buduje swoją lunetę, ale w okularze (końcówka, do której przykłada się oko) swoich niewielkich lunet użyje wklęsłej soczewki rozpraszającej, aby uniknąć odwracania obrazu. Dzięki temu pomysłowi Galileusz będzie uznawany za wynalazcę lunety, chociaż tak nie było, ponieważ wyprzedzili go Holendrzy Janssen i Lipperhey, a według niektórych autorów również Anglik Leonard Digess (1558).

W ciągu XVII-XVIII w. lunety osiągną spore rozmiary i znaczne powiększenie. Okaże się jednak, że szkło w różny sposób rozprasza różne długości fal świetlnych, czyli światło o różnych barwach – zjawisko znane jako aberracja chromatyczna. To powoduje, że na granicy kolorów pojawia się tęczowa obwódka rozproszonego światła. Drugim problemem jest aberracja sferyczna polegająca na tym, że promienie światła przechodzące przez warstwy szkła o różnej grubości tworzą różne ogniska, czyli nie zbiegają się w jednym punkcie, jakby to wynikało z wyidealizowanego modelu soczewki. To oznacza, że otrzymany obraz jest nieostry.

Chcąc uniknąć tych trudności niektórzy konstruktorzy budują bardzo długie lunety, ponieważ wtedy aberracja jest minimalna. Przykładem jest 40-metrowa luneta Heveliusa ustawiona na polu pod Gdańskiem (soczewki do niej szlifował T. L. Burattini). Inni próbują używać lunet powietrznych, gdzie jedna soczewka (obiektyw) jest umieszczona gdzieś wysoko, a drugą (okular) trzyma obserwator znajdujący się wiele metrów dalej. Rzecz w tym, że takie konstrukcje są bardzo niewygodne w obsłudze. W tej sytuacji astronomowie i fizycy zaczynają myśleć o użyciu luster zamiast soczewek, ponieważ światło cały czas pozostaje w jednym ośrodku, czyli w powietrzu, co wyklucza aberrację chromatyczną.

• 1609 r. - Powstaje gazeta, czyli cyklicznie drukowane informacje o niedawnych wydarzeniach w Holandii i Niemczech (Strassburger Relation J. Carolusa).

Pomysł stanowi w pewnym sensie rozwinięcie rzymskich Acta Diurna (59 r. p.n.e.), ulotek awizo z Italii (XVI w) oraz cyklicznej publikacji z Kolonii Postrema relatio historica (1588).

Dzięki wydajnemu drukowi gazety pojawią się potem w Anglii, we Francji, w Szwecji, Portugalii, Rzeczpospolitej, Ameryce Północnej, Rosji oraz w Czechach. Wkrótce papierowa prasa staje się pierwszym z mediów informujących społeczeństwa oraz kształtujących opinię publiczną, zwłaszcza po powstaniu gazet wielkonakładowych (Pulitzera i Scherla w 1883 r.). Media, nie bez przyczyny zwane czwartą władzą, będą wpływać na gospodarkę i politykę, zwłaszcza w demokracji przy powszechnych i wolnych wyborach odwołujących się do zasady, że większość ma rację.

Dopiero rozwój technik medialnych - radia i telewizji w XX w. oraz internetu w XX/XXI w. - odbierze prasie status najważniejszej metody informowania ludzi, a także indoktrynowania i szerzenia propagandy.

• 1610 r. - Johannes Kepler pisze do Galileusza list, w którym przedstawia koncepcję kosmicznych żaglowców napędzanych siłą światła słonecznego. Swój pomysł opiera na obserwacji ogonów komet zawsze skierowanych odsłonecznie, co wskazuje, że światło zachowuje się podobnie do wiatru, czyli oddziałuje mechanicznie.

Ideę podejmą później pisarze Jules Verne w książce o podróży na Księżyc (1865) i rosyjski uczony-wizjoner Konstanty Ciołkowski (1924). Teoretyczne podstawy kosmicznej żeglugi odwołujące się do pędu światła (Maxwell, Einstein) przedstawią zaś w 1925 r. bałtycki Niemiec urodzony w Rydze pod władzą Rosji Friedrich Zander (1887-1933), w 1927 r. Anglik John Burdon Sanderson Haldane (1892-1964, syn Johna Scotta Haldane’a) oraz w 1929 r. Irlandczyk John Desmond Bernal (1901-1971).

• 1612 r. - W Paryżu (Francja) powstaje Journal General d’Affiches, pierwsze czasopismo zajmujące się publikacją ogłoszeń i reklam. Dwa lata później władze Anglii wprowadzą przepisy, które będą prawnie regulowały sposób reklamowania. W ciągu XVII w. reklama prasowa staje się zjawiskiem powszechnym w całej Europie, a od początku XVIII w. również w Ameryce Północnej.

• 1617 r. - Holender Snell van Royen (1580-1626) po raz pierwszy na szerszą skalę stosuje triangulację jako metodę pomiaru powierzchni ziemi na przykład dla celów geodezyjnych i kartograficznych. Wkrótce pojawiają się udoskonalenia tej metody. Angielski matematyk i inżynier oraz kartograf Bermudów Richard Norwood (zm. 1675) wprowadza urządzenie mierzące kąty dla celów triangulacyjnych. Natomiast francuski ksiądz i astronom Jean Picard (1620-1682) w latach 1669-1670 używa lunety do triangulacji podczas pomiaru odległości między Paryżem i Amiens. Jest to początek teodolitu, czyli lunety triangulacyjnej zapowiedź kwadrantu. W XVII-XX w. triangulacja będzie powszechnie stosowana w geodezji na całym świecie.

• 1620 r. - Podwodna łódź Holendra Drebbla pracującego dla króla Anglii płynie w zanurzeniu wzdłuż Tamizy z Greenwich do Westminster. Jest to drewniana konstrukcja obciągnięta skórą i napędzana przez dwunastu wioślarzy.

• 1622 r. - Anglik William Oughtred buduje suwak logarytmiczny, proste, lecz skuteczne mechaniczne urządzenie do liczenia złożone z dwóch wzajemnie ruchomych linijek, na których są naniesione logarytmy. Zestawienie odpowiednich logarytmów ze sobą pozwala odczytać poszukiwany iloczyn lub iloraz.

• 1623 r. - W Anglii powstaje instytucja patentu - zarejestrowanie wynalazku i zastrzeżenie prawa do korzystania z niego. Właściciel patentu może go jednak sprzedać, co oznacza zgodę na korzystanie z wynalazku (licencja) przez określone firmy czy ludzi. Ochrona patentowa rozpowszechni się potem na całym świecie.

• 1623 r. - Niemiec W. Schickard buduje mechanizm do liczenia, czyli prosty kalkulator złożony ze współśrodkowych drewnianych kół. Następne mechaniczne maszyny liczące to arytmometr B. Pascala (1642), maszyna G. W. Leibniza (1673-1679), maszyna Polaka A. Sterna (1812-1817), która dodaje, odejmuje, mnoży, dzieli i pierwiastkuje) oraz arytmometr Francuza Thomasa de Colmar (1785-1870) z roku 1822. Colmar uruchomi masową produkcję mechanicznych arytmometrów, które zdominują świat na kilka dziesięcioleci.

• 1626 r. - Santorre Santorio z Wenecji buduje higrometr oparty na zależności długości nici od wilgoci.

Późniejsze higrometry wykorzystują zmiany długości nici lub włosa (Francuz De Saussure w XVIII w.), kondensację pary na gładkich powierzchniach (XIX w.) oraz różnice temperatur między mokrym i suchym termometrem w danym miejscu (psychrometr).

• Od 1627 r. - Czarny proch jest używany w kopalniach do wysadzania skał. Jego ogromną wadą jest powstająca przy eksplozji duża ilość trującego dymu, który wypełnia podziemne chodniki, dusi i oślepia.

• Ok. 1630 r. - Japońscy dentyści znają sztuczne zęby wykonywane między innymi z kości, marmuru lub drewna. W tym czasie w Europie stosuje się protezy z kości lub grubej skóry. Natomiast na przełomie XVII i XVIII w. Francuz Pierre Dionys spróbuje użyć zębów zmarłych ludzi jako stomatologicznych protez. W Azji Wschodniej, w krajach muzułmańskich, w Europie i Ameryce dziury powstające w zębach zepsutych przez bakterie próchnicze są plombowane złotem i innymi metalami.

• 1630 r. - Powstaje miedziany kocioł według projektu J. Keplera jako wzorzec długości, pojemności i wagi. Kocioł jest przechowywany w Ulm (Niemcy).

• 1631 r. - Francuski matematyk Pierre Vernier (1580-1637) wynajduje nowoczesną suwmiarkę dużo dokładniejszą zarówno od zwykłej linijki, jak też od suwmiarki znanej wcześniej Chińczykom. Na większej płytce suwmiarki znajduje się skala główna, gdzie kolejne kreski jak w tradycyjnej linijce wskazują większe odległości (w systemie metrycznym będą to milimetry). Na mniejszej ruchomej płytce zwanej noniuszem jest umieszczona skala dodatkowa z kreskami co 0.9 mm. Przesuwając szczęki suwmiarki przesuwa się noniusz. Dla uzyskania pomiaru odległości między rozsuniętymi szczękami należy na skali głównej znaleźć milimetr, za którym zaczyna się skala noniusza, a potem ustalić dodatkowy ułamek milimetra (z dokładnością do 0,1 mm), poprzez znalezienie pokrywających się kresek obu skal.

Oprócz ruchomych szczęk na suwmiarce może też znaleźć się wysuwalny pręt służący na przykład do mierzenia głębokości otworów. Poza tym odpowiednio precyzyjne wykonanie kresek gęściej umieszczonych na noniuszu pozwala zwiększyć dokładność pomiaru na przykład do 0,01 mm.

Jeszcze większą dokładność pomiaru da mikrometr skonstruowany w drugiej połowie XVII w. Budują go niezależnie od siebie Tito L. Burattini w Rzeczpospolitej i William Gascoigne w Anglii. Pomysł polega na wykorzystaniu bardzo precyzyjnie wykonanej śruby, która przesuwa odpowiednik szczęk pomiarowych z suwmiarki, pozwalając mierzyć z dokładnością do 0,01 mm.

Jeszcze większą precyzję zapewnią mikrometry mechaniczne (śrubowe) budowane w XIX w. (na przykład przez Francuza Jeana Laurenta Palmera w roku 1848) i urządzenia elektroniczne w XX w.

• 1638 r. - Holender C. van Drebbel konstruuje termometr mierzący temperaturę według pomysłu Galileusza z ok. 1630 r. Jest to pionowa cienka rurka ze szkła otwartym końcem zanurzona w naczyniu z cieczą. Zależnie od temperatury zmienia się objętość powietrza w rurce nad cieczą, przesuwając poziom cieczy w górę lub w dół (pomysł zastosowany wcześniej przez Filona z Bizancjum). Niestety, taki termometr reaguje nie tylko na ciepło, lecz także na ciśnienie atmosferyczne. Dlatego w roku 1644 książę Toskanii Ferdynand II izoluje ciecz w rurce od powietrza, dzięki czemu eliminuje wpływ ciśnienia atmosferycznego. Z czasem pojawi się wiele innych sposobów określania temperatury. W 1693 r. E. Halley, a w 1720 r. Fahrenheit wypełni rurkę rtęcią, która zmienia objętość zależnie od temperatury, a w1731 r. Réaumur zastosuje alkohol. Wskaźnikiem temperatury może być odkształcenie bimetalu, czyli elementu złożonego z dwóch połączonych kawałków metalu o różnej rozszerzalności cieplnej lub zmiana długości odpowiednio wyskalowanego ciała stałego. Po zapoznaniu się z elektrycznością zaś powstaną między innymi termistory (podstawą działania jest zmiana oporności elektrycznej zależnie od temperatury) i termopary (temperaturę określa powstający ładunek elektryczny).

• 1639 r. - W Chinach wychodzi drukiem fundamentalna praca Xu Guangki o rolnictwie i leśnictwie.

• 1640 r. - Niemiec Marcus Banzer buduje sztuczną trąbkę słuchową z racicy łosia i bębenek słuchowy z pęcherza świni, żeby pomóc ludziom mających problemy ze słyszeniem.

• 1641 - 1687 r. - Johannes Hevelius prowadzi w Gdańsku najlepsze w tej epoce obserwatorium astronomiczne.

• 1643 r. - E. Torricelli buduje rtęciowy barometr mierzący ciśnienie atmosferyczne poprzez wyskalowanie wysokości słupa rtęci w pionowej zamkniętej od góry rurce otwartym dolnym końcem zanurzonej w naczyniu z rtęcią. Dziewiętnaście lat później O. von Guericke konstruuje barometr wodny.

• 1647 r. - T. L. Burattini publikuje po włosku traktat o maszynach latających Il volare non e imposible come fin hora universalmente e stato creduto. Pisze tam między innymi o użyciu balonów napełnionych gazem lżejszym od powietrza.

• 1649 r. - J. Hautsch (Norymberga) buduje czterokołowy wóz napędzany siłą mięśni (przodek roweru i auta).

• Połowa XVII w. - Muszkieterowie z Bayonne (Gaskonia, Akwitania) wprowadzają nowy rodzaj broni, która będzie potem znana jako baïonette lub bayonet, czyli bagnet (od Bayonne). Czas ładowania muszkietu po strzale jest bowiem tak długi, że szarżująca kawaleria przeciwnika może w ciągu kilku minut rozbić oddział muszkieterów, zanim będą gotowi do następnego strzału. Dlatego muszkieterowie stosują taktykę dwóch szeregów strzelających na zmianę i są ochraniani przez oddział pikinierów wyposażony w długie piki, które mają zatrzymać atak kawalerii na muszkieterów ładujących broń. Z drugiej strony po kilku strzałach muszkiet jest tak gorący, że chwilowo nie można go załadować. Rozwiązaniem jest zamiana muszkietu w broń białą zastępującą pikę. Tak powstaje pierwotny bagnet szpuntowy, czyli długi nóż wsunięty do lufy muszkietu. W 1669 r. Francuzi wprowadzą bagnet tulejowy mocowany poprzez wsunięcie go na lufę. Tak więc podstawa bagnetu obejmuje lufę z zewnątrz, co nie przeszkadza w strzelaniu. W XVIII w. karabiny z takim bagnetem upowszechnią się w całej Europie i okażą się niezwykle skuteczne ostatecznie eliminując długie piki. W 1884 r. zaś w Cesarstwie Niemieckim powstanie krótki bagnet nożowy mocowany na karabinie za pomocą wewnętrznego mechanizmu sprężynowego. Ten rodzaj bagnetu zyska największą popularność w XX w.

• 1650 r. - Niemiec Otto von Guericke buduje pompę próżniową, która za pomocą szczelnego tłoka rozrzedza powietrze. W czasie wyciągania tłoka otwiera się zawór wypuszczający powietrze na zewnątrz, a po ustaniu ruchu tłoka zawór samoczynnie zamyka się pod wpływem ciśnienia atmosferycznego. Powtarzanie ruchu tłoka prowadzi stopniowo do usunięcia powietrza, przy czym każde kolejne wysuwanie tłoka jest coraz trudniejsze, ponieważ rośnie różnica ciśnienia między powietrzem atmosferycznym i rozrzedzonym powietrzem wewnatrz cylindra pompy. Cztery lata później wynalazek stanie się podstawą słynnego doświadczenia Guericke z półkulami magdeburskimi.

W następnych wiekach będą budowane coraz doskonalsze pompy niekoniecznie opierające się na pracy tłoków. Przykładem może być pompa membranowa, w której jedną ze ścian pompy tworzy nieprzepuszczalna, elastyczna membrana ze skóry (a potem z gumy lub tworzyw sztucznych). Odciągnięcie membrany od ściany otwiera zawór wejściowy i powoduje zassanie cieczy lub gazu do komory pompy. Potem membrana wraca do pozycji wyjściowej a następnie zostaje przyciśnięta do ściany komory, zamyka zawór wlotowy, a otwiera zawór wylotowy i wypycha zassany materiał. Ta prosta konstrukcja okaże się odporna na uszkodzenia i bardzo użyteczna przy pompowaniu materiałów zanieczyszczonych i niejednorodnych, jak na przykład ścieki miejskie.

Natomiast kolejne pompy próżniowe powstaną dopiero w początkach XX w. (W. Gaede, I. Langmuir)

• 1653 r. - We Francji pojawia się znaczek pocztowy jako dowód opłaty naklejany na przesyłkę. Wkrótce znaczek będzie używany również w Anglii (w 1680 r. i od 1840 r.), a potem na całym świecie. Wyjdzie z użycia w XXI w. zastąpiony przez pieczątkę pokazującą, że przesyłka jest opłacona.

• 1654 r. - Francesco Folli (Italia) publikuje teoretyczną rozprawę na temat transfuzji krwi. Wkrótce potem angielski lekarz Richard Lower przeprowadza transfuzję krwi między zwierzętami (1665, 1667). Francuz Jean-Baptiste Denys (1667) przetacza chłopcu krew owcy, a chłopiec zdrowieje. Niektórzy oczekują, że przetoczenie krwi powinno zmienić biorcę i na przykład owca miałaby stać się drapieżnikiem po wpompowaniu jej krwi psa. W rzeczywistości jednak większość prób kończy się śmiercią zarówno dawcy, jak i biorcy. Potwierdza to legenda głosząca, że już w roku 1492 dokonano transfuzji krwi trzech chłopców do żył ciężko chorego papieża Innocentego VIII: chłopcy zostali wykrwawieni na śmierć, lecz i pacjent umarł niedługo potem. Przetaczanie krwi stosowane w ciągu XVII wieku okazuje się metodą nie tylko nieskuteczną, ale zazwyczaj powodującą śmierć. Ostatecznie więc zostaje odrzucone przez medycynę. Sytuację poprawi odkrycie grup krwi u człowieka przez K. Landsteinera w roku 1901, a w roku 1926 Sowieci założą pierwszy w dziejach instytut transfuzjologii w Moskwie. Mimo to do chwili wykrycia czynnika Rh transfuzje pozostają raczej eksperymentami niż metodą leczenia.

• Od 1655 r. - Odrodzenie (po średniowieczu) europejskiego pożarnictwa: w Norymberdze powstaje tłokowa pompa wodna (1655), a w Amsterdamie Jan van der Heiden wprowadza giętkie, skórzane węże (rury) do wody (1673).

Coraz większe miasta zwykle z drewnianą zabudową są nękane przez powtarzające się pożary. Dopiero jednak w XIX/XX w. pojawią się przepisy regulujące sposób budowania budynków i powstaną specjalistyczne urządzenia służące do zwalczania pożarów i ostrzegające przed ogniem.

• 1657 r. - Christiaan Huygens (Holandia) buduje zegar z wahadłem (ruch harmoniczny) regulującym jego prędkość za pomocą wychwytu. Wcześniej wahadłowe mierniki czasu budowali Ibn Junus w Kairze, Galileusz, J. Hevelius w 1649-1650 r. i Szwajcar J. Bürgi (1552-1632) z Saint-Gallen.

Około roku 1665 na tarczach europejskich zegarów pojawiają się trzy wskazówki - godzinowa (pełen obieg wykonuje w ciągu połowy doby), minutowa (pełen obieg wykonuje w ciągu godziny) i sekundowa (pełen obieg wykonuje w ciągu minuty).

• 1657 - 1665 r. - C. Wren i R. Boyle w Anglii oraz J. Elsholtz w Brandenburgii używają strzykawki (ręczna pompka tłokowa zakończona wydrążoną wewnątrz igłą (cienką rurką z ostrym końcem) upowszechniona w XVIII-XIX w.). Po wbiciu igły w żyłę lub pod skórę można tam za pomocą tłoka wprowadzać leki, to znaczy wykonać zastrzyk (infuzję).

• 1662 r. - Blaise Pascal opracowuje projekt komunikacji miejskiej w Paryżu: konne powozy za opłatą przewożą ludzi poruszając się po określonych trasach według rozkładu jazdy. To oznacza, że powóz dociera do danego miejsca o ściśle określonej godzinie. Projekt niestety jest przeznaczony tylko dla arystokracji, więc nie spotyka się z zainteresowaniem i upada w ciągu kilku lat. Okazuje się jednak zapowiedzią podobnych systemów zbiorowej komunikacji rozwiniętych w XIX w. jako konne omnibusy.

• 1662 r. - F. Stadler uruchamia w Norymberdze produkcję ołówków z angielskiego grafitu oprawianego w drewno (pomysł Gessnera). Trwają też próby owijania grafitowych pałeczek paskiem tkaniny, który odwija się w miarę ścierania grafitu lub umieszczania grafitu w metalowych szczękach. Ok. 1683 r. jednak zwycięża pomysł wklejania grafitowego pręcika w drewnianą osłonę. Kiedy grafit ściera się podczas rysowania, drewniana obudowa jest stopniowo ścinana, aby odsłonić pozostały grafit (to oznacza ostrzenie ołówka). Stadler wytwarza też kredki z rysikiem kolorowym wykonanym z zabarwionej glinki.

• Ok. 1663 r. - Otto von Guericke buduje pierwszą maszynę elektrostatyczną, czyli wytwarzającą ładunek elektryczny. Jest to duża obracającą się kula z siarki, która ulega naelektryzowaniu, kiedy przez pewien czas trze o dłoń człowieka. Udoskonaloną wersję maszyny Guerickego zbuduje Francis Hauksbee (Hawskbee) w roku 1705, zastępując kulę siarki szklaną bańką wypełnioną rozrzedzonym powietrzem i parami rtęci. Naelektryzowana bańka emituje delikatne niebieskie światło. Na podobnej zasadzie działają potem kolejne maszyny wytwarzające ładunki elektryczne poprzez tarcie. Największą popularność jako instrument demonstracyjny w szkołach zdobędzie maszyna angielskiego wynalazcy Jamesa Wimshursta (1832-1903) złożona z dwóch elektrycznie izolowanych wirujących tarcz oraz dwóch kondensatorów (butelek lejdejskich) zbierających przeciwne ładunki.

• 1663 r. - Szkot James Gregory projektuje teleskop lustrzany (reflektor) czasem uznawany za pierwszy w dziejach, chociaż J. Hevelius w Gdańsku zbudował podobny teleskop już w roku 1640. Elementem załamującym i skupiającym światło jest w nim wklęsłe lustro ze szkła pokrytego srebrem, od którego światło wędruje do mniejszego wklęsłego lustra znajdującego z przodu, a stąd do okularu umieszczonego w centralnym otworze głównego lustra. Tak uzyskany obraz jest nieodwrócony. Niestety, teleskop Greogory’ego uda się zbudować dopiero w roku 1673.

Tymczasem I. Newton w latach 1668-1670 buduje inny teleskop lustrzany, gdzie światło odbite od dużego wklęsłego lustra skupia się na umieszczonym z przodu mniejszym płaskim lustrze, które kieruje je w bok do okularu. Obraz z teleskopu w układzie Newtona jest odwrócony.

W roku 1672 francuski ksiądz i fizyk Laurent Cassegrain (ok. 1629-1693) opracowuje trzeci układ teleskopu lustrzanego podobny do układu Gregory’ego, lecz mniejsze lustro jest u niego wypukłe, co daje w efekcie wiązkę równoległych promieni trafiających do okularu. Pomysł Cassegraina ulega zapomnieniu, ponieważ Huygens i Newton obawiają się konkurencji dla układu Newtona. W rzeczywistości jednak układ Cassegraina jest najsprawniejszy i w XIX-XX wieku wiele teleskopów będzie budowanych według pomysłu Francuza.

Dzięki temu, że światło nie przechodzi przez szkło, jak w refraktorze, nie występuje aberracja chromatyczna, lecz nadal jest obserwowana aberracja sferyczna.

• 1669 r. - Francuz Jean Picard rekonstruuje laskę Jakuba. Giovanni Cassini i Charles-Marie de La Condamine (1701-1774) zastosują ją w astronomii.

Podobnie będzie potem działać teodolit - luneta służąca do mierzenia odległości i kątów (geodezja, astronomia).

• 1675 r. - W Greenwich koło Londynu powstaje królewskie obserwatorium astronomiczne i punkt zerowy długości geograficznej dla brytyjskich statków (potem uznany za południk zerowy w geografii).

• 1676 r. - Francuz A. Félibien tworzy wkręt, czyli gwóźdź ze spiralnym nacięciem (śrubowy gwint) wokół długiej osi gwoździa. Ostry czubek pozwala wnikać w materiały, a gwint zapobiega wypadaniu. Upowszechnia się też śruba o jednolitym przekroju na całej długości, która łączy materiały dzięki nakrętce, czyli pierścieniowi z odpowiednim gwintem na wewnętrznej powierzchni. W Londynie ok. 1780 r. powstaną śrubokręty z końcówką pasującą do nacięcia w główce (górnym końcu śruby do wkręcania. W 1841 r. Brytyjczyk J. Whitworth wprowadzi znormalizowane gwinty i zbuduje maszynę do nacinania gwintów (1842).

• 1678 r. - Flamandzki misjonarz, jezuita Ferdinand Verbiest (1623-1688) buduje w Pekinie mały wózek-zabawkę napędzany przez silnik parowy.

• Do 1679 r. - Giovanni A. Borelli z Italii tworzy projekty skafandrów i pojazdów do poruszania się pod wodą. Wprowadza ideę odzyskiwania tlenu z wydychanego powietrza poprzez użycie określonych substancji chemicznych. Ten pomysł doczeka się praktycznej realizacji w urządzeniach do nurkowania dopiero w XX wieku.

• 1680 r. r. - R. Boyle i G. Haukwitz produkują zapałki z drewnianych patyczków pomalowanych fosforem. Potrzebny do tego fosfor jest wytwarzany na skalę masową ze zwierzęcych kości.

• 1681 r. - Niemcy Johann Joachim Becher i Henry Serle patentują metodę wytwarzania smoły poprzez destylację węgla kamiennego w wysokiej temperaturze. Becher opisuje też palny gaz otrzymany po destylacji węgla kamiennego, a w 1682 r. proponuje zastosować go do oświetlenia (stąd nazwa gaz świetlny). Niestety, jego pomysł nie spotyka się z aprobatą, ponieważ lampa gazowa wydziela nieprzyjemny zapach i dymi. Dużo później pomysł podejmie W. Murdock.

• 1683 r. - Brytyjczycy Maundrell and Williams patentują szybką technikę odlewania tanich guzików z cyny; dotychczas dominowały dużo droższe guziki z drewna, kości i rogu wyrabiane na tokarce. Potem Messing dodaje do stopu inne metale (zwłaszcza cynk), aby guzik był twardszy. Od 1780 r. odlewane metalowe guziki są znane w Austrii i całej Europie.

• 1690 r. - Francuski zakonnik P. Perrignon butelki z winem zamyka elastycznymi zatyczkami z korka, czyli kory dębu korkowego.

• 1691 r. - Brytyjczyk J. Tyzacke buduje ręczną maszynę do prania tkanin w manufakturach tkackich. Tkaniny z wodą są umieszczane w bębnie obracanym za pomocą korby.

• 1696 r. - C. Polhammer (Polhem) proponuje królowi Szwecji założenie laboratorium budowy maszyn.

• 1696 - 1698 r. - Brytyjski inżynier Henry Winstanley buduje drewnianą latarnię morską na skale Eddystone w Kanale La Manche. Jest to pierwsza latarnia ze wszystkich stron otoczona przez morze, a nie ustawiona na brzegu lądu. Jest przymocowana do skały 12 żelaznymi hakami, lecz i tak w roku 1703 zniszczy ją wyjątkowo silny sztorm. W latach 1708-1709 powstanie na Eddystone drewniana konstrukcja z ceglano-cementowym rdzeniem według projektu Johna Rudyarda, która przetrwa do pożaru w roku 1755. Wreszcie w latach 1756-1759 inżynier John Smeaton zbuduje trwalszą latarnię z bloków granitu łączonych za pomocą wapna hydraulicznego, zaciosów i marmurowych kołków, które zapobiegają rozsuwaniu się bloków.

• Przed 1698 r. - Angielski kowal Thomas Newcomen opracowuje atmosferyczny silnik parowy złożony z poziomej belki w połowie długości opartej na ruchomej osi. Jedno ramię belki jest obciążone, a drugie połączone z tłokiem poruszającym się w szczelnym cylindrze. Cylinder zaś poprzez zawór jest połączony z kotłem, w którym wrze woda. Po otwarciu tego zaworu do cylindra przedostaje się para wodna zasysana z kotła, ponieważ obciążone ramię opada pod wpływem grawitacji, podnosząc drugi koniec belki wraz z tłokiem. Przy najwyższym położeniu tłoka na moment otwiera się inny zawór wtryskując do cylindra nieco zimnej wody. Schłodzenie pary powoduje jej skroplenie, co oznacza nagły spadek ciśnienia w cylindrze, więc zewnętrzne ciśnienie atmosferyczne spycha tłok w dół. Przeciwny koniec belki zaś, czyli ramię obciążone, unosi się wtedy do góry i cały cykl zaczyna się od nowa. Silnik Newcomena znajduje zastosowanie jako napęd pomp odwadniających kopalnie (od 1712 r.) oraz dmuchaw dostarczających powietrze do palenisk w hutach. Woda od zawsze stanowiła jedno z największych zagrożeń w kopalniach, a w wielu wypadkach bezpośrednio uniemożliwiała dotarcie do głębiej położonych złóż. Dopiero pompy parowe (tłokowe i wirnikowe) pozwalają rozwiązać ten problem. W 1722 r. silnik parowy Newcomena po raz pierwszy pojawi się poza Wyspami Brytyjskimi w kopalni srebra w Bańskiej Szczawnicy na Słowacji. W momencie śmierci Newcomena ponad 100 jego silników będzie pracowało na Wyspach Brytyjskich i w kontynentalnej Europie. Ostatni zostanie wyłączony dopiero w 1934 r. w Barnsley na terenie Anglii.

Silnik parowy zaczyna rewolucję przemysłową (pojęcie rewolucji przemysłowej wprowadzi historyk Arnold Toynbee dopiero w 1884 r.). Dotychczasowa produkcja rzemieślnicza, czyli wykonywana ręcznie i przy pomocy maszyn napędzanych siłą mięśni człowieka lub zwierzęcia ustępuje produkcji przemysłowej. Opiera się ona głównie na maszynach wykorzystujących energię paliw i jest wielokrotnie wydajniejsza od rzemiosła, dzięki czemu pojawia się produkcja masowa.

• 1700 r. - Niemiec Voigt konstruuje prostą w obsłudze tokarkę; maszynę pozwalającą rzeźbić koliste kształty dzięki obracaniu rzeźbionego przedmiotu wokół tnących ostrzy (obróbka skrawaniem). Udoskonali ją nny niemiecki konstruktor Meikle w 1785 r.

• Od XVII/XVIII w. - Upowszechniają się stałe armie zawodowe lub tworzone z przymusowego poboru dużo skuteczniejsze od dawnych armii feudalnych formowanych jako pospolite ruszenie na potrzeby aktualnej sytuacji, a złożonych ze szlachty (rycerstwa) oraz ich poddanych. W nowej armii żołnierz przez wiele lat (początkowo pobór oznacza 20 i więcej lat służby wojskowej) uczy się sztuki wojennej: obsługi broni, współdziałania w oddziale, podporządkowania i bezwzględnego posłuszeństwa wobec dowódców, co oznacza ślepe wykonywanie rozkazów. Te cechy żołnierza są kształtowane przez musztrę, sformalizowany sposób porozumiewania się w wojsku, ustalenie hierarchii stopni wojskowych i narzucenie identycznych strojów, czyli mundurów, aby odebrać ludziom ich indywidualizm i ułatwić kierowanie nimi. Wcześniej jednolicie ubrane i uzbrojone były tylko oddziały elitarne, na przykład gwardia bezpośrednio strzegąca władcę.

Rozwija się ręczna broń palna zarówno długa (karabin), jak i krótka (pistolet).

• XVIII w. - Pracujący we Francji specjaliści z Wenecji opracowują metodę produkcji wielkich zwierciadeł z rtęciową warstwą odbijającą. Bardzo drogie zwierciadła znane jako lustra francuskie są umieszczane przede wszystkim w pałacach władców i arystokratów.

Specjalnym rodzajem zwierciadeł są lustra półprzepuszczalne (tak zwane lustra weneckie), które mają bardzo cienką metaliczną warstwę odbijającą światło. Takie lustro jest wstawiane jak okno w ścianę między pomieszczeniem jasno oświetlonym i pomieszczeniem mrocznym. W pomieszczeniu jasnym ilość światła odbitego od warstwy metalicznej wystarczy, aby lustro dawało normalnie odbity obraz. Natomiast po ciemnej stronie światło przenikające przez cienką warstwę metaliczną pozwala widzieć to, co znajduje się w jasnym pomieszczeniu. Tego typu lustra mogą być używane do obserwowania innych bez ujawniania swojej obecności.

• XVIII w. - W Europie pojawiają się nowe amortyzatory redukujące wstrząsy. Są to elastyczne, stalowe listwy (resory) lub sprężyny, na których opiera się kabina powozu. W XX w. w samochodzie zastąpią je amortyzatory pneumatyczne, gdzie czynnikiem łagodzącym wstrząsy jest sprężone powietrze.

• XVIII w. - W Europie powstaje rozgrzewane w ogniu żelazko do prasowania (wygładzania) odzieży. W XIX w. żelazko będzie ogrzewać gorąca woda, płonący wewnątrz węgiel lub kawałek metalu zwany duszą rozgrzany wcześniej w ogniu.

• Od XVIII w. - W centrach dużych miast Europy i Ameryki pojawiają się tabliczki z nazwami ulic, co ułatwia odnalezienie danego domu, zwłaszcza przez listonoszy dostarczających korespondencję. W XIX-XX w. obyczaj opisywania ulic na tabliczkach upowszechni się na całym świecie.

• Od XVIII w. - Coraz szybszy rozwój laboratoriów w Europie, gdzie są wykonywane eksperymenty chemiczne, fizyczne i biologiczne.

Ich działanie opiera się na użyciu odpornych na czynniki chemiczne i biologiczne szklanych naczyń, pojemników, rurek i próbówek, w których są przeprowadzane reakcje chemiczne. Istotne są też precyzyjne urządzenia mierzące temperaturę, ciśnienie czy też masę.

• Od XVIII w. - Gwałtowny postęp w przemyśle chemicznym.

Na przykład siarka otrzymywana z surowców mineralnych jest poddawana reakcji z tlenem, dając dwutlenek siarki, który w reakcji z wodą przekształca się w kwas siarkowy SO₂ + H₂O → H₂SO₄. Z soli i kwasu siarkowego jest wytwarzany kwas solny zgodnie z reakcją: NaCl + H₂SO₄ → Na₂SO₄ + HCl. Ten kwas zaś jest na tyle mocny, że reaguje nawet ze złotem, dając nietrwały chlorek złota AuCl lub AuCl₃.

• Od XVIII w. - Rozwój produkcji rzemieślniczej a potem przemysłowej, kopalnictwa i hutnictwa oraz wzrost zapotrzebowana na energię systematycznie zwiększają zapylenie atmosfery przez spalanie dużych ilości drewna a przede wszystkim węgla. Powstaje smog (od angielskiego smoke - dym i fog - mgła). Na smog składają się zawieszone w powietrzu cząstki stałe, czyli dymy powstające podczas spalania różnych substancji, zwłaszcza paliw mineralnych, rozmaite gazy wytworzone przez człowieka głównie podczas spalania oraz mgła, czyli drobne krople wody wiszące w powietrzu. W ciągu XIX i XX w. smog stanie się problemem najpierw krajów rozwiniętych, a potem całej planety.

W dodatku duże obszary zostają wylesione, aby zrobić miejsce pod zabudowę i pola uprawne, a to oznacza odsłonięcie gleby, której cząstki unoszą się z wiatrem. Szybko okaże się, że rosnące zapylenie jest szkodliwe dla człowieka na równi z zanieczyszczeniem chemicznym i w miastach oraz na obszarach uprzemysłowionych wzrośnie liczba zachorowań na schorzenia układu oddechowego oraz nadwrażliwość.

• Od XVIII w. - W Europie upowszechnia się nowa trójpolówka. Zamiast pozostawiać jedną trzecią pola nieuprawianą, rolnicy hodują tam rośliny tworzące duże korzenie spichrzowe lub bulwy jak rzepa (Brassica rapa), brukiew (Brassica napus), burak (Beta), ziemniak (Solanum tuberosum). Mają one mniejsze wymagania niż zboża i wykorzystują inne składniki gleby: Ewentualnie rolnicy sieją tam rośliny motylkowe – koniczynę (Trifolium), łubin (Lupinus) czy wykę (Vicia), które wzbogacają glebę w związki azotu.

• Od XVIII - XIX w. - Coraz więcej państw rozwija własne systemy pocztowe i podejmuje międzynarodową współpracę w tej dziedzinie. Rośnie sprawność i prędkość przesyłania informacji.

Czasem jednak dochodzi do spektakularnych awarii poczty, kiedy przesyłka ginie lub jest dostarczana ze znacznym opóźnieniem. Rekord w tej dziedzinie wynosi aż 209 lat. Otóż w roku 1790 zostaje wysłany list z Paryża do Seix na południu Francji. W adresie popełniono jednak niewielki błąd, a burzliwe czasy Rewolucji Francuskiej nie sprzyjały dokładnej pracy urzędników, więc list został odłożony do szuflady i zapomniany. Przeleżał tam ponad dwa stulecia, zanim odkryto jego istnienie przy okazji porządkowania papierów w urzędzie pocztowym. W ten sposób w roku 1999 władze miasta Seix dowiedziały się, że ich zwierzchnicy w Paryżu w roku 1790 nie zgodzili się, aby Seix uczynić lokalnym centrum administracyjnym.

Inny ciekawy przypadek do list Edny Lace wysłany w roku 1942 z Wielkiej Brytanii do jej męża Billa, który był nazistą i mieszkał w Niemczech. List został zatrzymany przez brytyjską cenzurę, a odnaleziono go i doręczono pod wskazany adres dopiero w roku 1993, kiedy nadawczyni i adresat już nie żyli.

Najdłużej doręczana pocztówka zaś szła z Bad Godesberg do Maidenhead w Anglii od roku 1963 do 2013; zawinili urzędnicy na poczcie.

• 1701 r. - Anglik J. Tull buduje siewnik ciągnięty przez konie i dozujący ilość ziarna sypanego do ziemi.

• 1705 r. - Denis Papin w łodzi napędzanej silnikiem parowym Newcomena płynie z Kassel do Monachium.

• 1705 - 1707 r. - Niemiec Ehrenfried von Tschirnhaus (1651-1708) opracowuje metodę produkcji porcelany. Według jego wskazówek niemiecki alchemik Johann F. Böttger (1682-1719) zaczyna produkcję porcelany na skalę przemysłową w Miśni (Meissen) w 1706 r.

• 1709 r. - Brazylijski misjonarz Bartolomeo Lourenzo de Guzmao buduje w Lizbonie (Portugalia) balony wypełnione gorącym powietrzem. Początkowo są one niewielkie, lecz powstaje też taki, który potrafi unieść człowieka.

• 1712 r. - W saksońskim mieście Gera Johann Ernst Elias Bessler znany jako Orffyreus prezentuje silnik grawitacyjny (wykorzystujący siłę ciążenia) nazwany przez niego perpetuum mobile. Jest to duże koło z poruszającymi się wewnątrz kulami, które raz wprawione w ruch ma kręcić się bez przerwy. Od tego czasu silnik kilkakrotnie jest poddawany komisyjnym badaniom i podobno nigdy nie wykryto oszustwa. W 1714 r. obserwuje go G. W. Leibniz, autor tezy, że perpetuum mobile jest fizycznie niemożliwe. Twierdzi, że silnik Orffyreusa nie może być perpetuum mobile, czyli maszyną pracującą wiecznie bez dostarczania energii, ponieważ jest zasilany z zewnątrz przez grawitację. Orffyreus umrze (1745) w biedzie, nie godząc się na ujawnienie mechanizmu bez odpowiedniej zapłaty. Dlatego niektórzy twierdzą, że maszyna Orffyreusa była oszustwem.

• 1715 r. - Brytyjczyk J. Lethbridge buduje z beczki przyrząd do zanurzania się człowieka w wodzie (skafander).

Podobny skafander tworzy potem Rosjanin E. Nikonow (1719), autor projektu łodzi podwodnej. Natomiast Edmond Halley buduje otwarty u dołu dzwon nurkowy (Anglia, 1717).

Niemiec Karl Heinrich Klingert we Wrocławiu (1797) zbuduje skafander ze skóry z metalową osłoną na głowę połączoną z powierzchnią za pomocą rur. Dzięki temu nurek może chodzić po dnie Odry, żeby usuwać zatopione pnie drzew. Klingert buduje też protezę ramienia i elektryczny zegar.

• Ok. 1725 r. - Francuzi B. Bouchon i J.-B. Falcon budują maszynę tkacką programowaną za pomocą kart perforowanych; odpowiednie bolce z maszyny wchodzą w otwory w tekturowej karcie, co przekłada się na określony sposób tkania.

• 1728 r. - J. Payne (Anglia) wprowadza obróbkę stali (blachy, belki itp.) walcowaniem między dwoma obracającymi się ciężkimi i twardymi bębnami (rolkami) zamiast kłopotliwego kucia młotem. H. Cort upowszechni walcowanie (Anglia, 1754), a J. Purnell użyje walca do wyciągania drutu (Anglia, 1766). Pierwsza w pełni zmechanizowana wyciągarka drutu zostanie uruchomiona w fabryce Milesa w Norwich w USA w 1775 r.

Walcowanie staje się podstawą dla upowszechnienia wytłaczania jako techniki obróbki metalu zastępującej lub uzupełniającej trudne i ogromnie pracochłonne skrawanie. Blacha jest wciskana walcami w wykonaną ze stali lub innego równie odpornego materiału matrycę i przybiera jej formę oszczędzając mnóstwo wysiłku oraz surowca.

Walcowanie i wytłaczanie będą potem stosowane również do obróbki tworzyw sztucznych.

Z walcowaniem wiąże się też platerowanie. Polega ono na sprasowaniu metalu w postaci płytki lub proszku na powierzchni innego metalu. Dzięki temu powstaje warstwa chroniąca dany przedmiot przed korozją lub uszkodzeniem mechanicznym i nadająca przedmiotowi nowy wygląd.

• Lata 1730. - Europejczycy wynajdują masę papierową (papiermaché) z rozdrobnionego papieru wymieszanego z wodą i klejem. Służy do tworzenia lekkich, przestrzennych form, zabawek, lalek itp.

• 1731 r. - Francuz de Quet opracowuje śrubowy napęd statków. Te ideę rozwinie Daniel Bernoulli (syn Johanna I) w 1752 r.: zanurzona w wodzie śruba, czyli spiralnie łopatki, ma obracać się z tyłu statku, popychając go do przodu. Pomysł zostanie jednak zrealizowany dopiero w roku 1829.

• 1732 r. - Francuz Henri Pitot (1695-1771) konstruuje proste, lecz skuteczne urządzenie do pomiaru prędkości cieczy lub gazu. Prędkościomierz jest znany jako rurka Pitota, czyli zgięta pod kątem prostym rurka otwartym końcem skierowana pod prąd poruszającego się ośrodka. Wysokość wzniesienia cieczy lub gazu w pionowej części rurki wskazuje ciśnienie ośrodka gazowego lub ciekłego, a zatem prędkość rzeki lub statku, a później także łodzi podwodnej lub samolotu.

Na początku XX w. niemiecki fizyk Ludwig Prandtl udoskonali wynalazek Pitota stosując podwójną rurkę, dzięki czemu będzie mógł mierzyć ciśnienie statyczne wynikające z ciężaru cieczy lub gazu oraz ciśnienie całkowite będące sumą ciężaru cieczy lub gazu oraz ciśnienia dynamicznego wynikającego z ich ruchu.

• 1732 r. - Brytyjczyk Robert Hamblin projektuje lightvessel, czyli latarniowiec, który zostaje zakotwiczony w ujściu Tamizy, żeby wskazywać drogę do portu w Londynie. Jest to statek zaopatrzony w źródło światła (początkowo świece) wskazujące drogę innym statkom na wzór latarni morskiej. Podobne statki sporadycznie pojawiały się już wcześniej w różnych częściach świata, na przykład w Azji Wschodniej i Rzymie. Dopiero jednak w XIX i XX wieku latarniowce staną się istotnym elementem światowej żeglugi, uzupełniając sieć dużo kosztowniejszych stałych latarni morskich. Następnym krokiem będzie zastąpienie latarniowców tańszymi w eksploatacji świecącymi bojami, które zaczepione o dno unoszą się na powierzchni wskazując właściwy szlak. Z czasem powstaną też boje emitujące dźwięk lub sygnał radiowy.

• Do 1735 r. - Brytyjczyk John Harrison buduje chronometr (precyzyjny zegar mechaniczny). Jego syn wypróbuje zegar, płynąc z Europy do Ameryki Środkowej (1738): błąd określenia czasu w stosunku do Słońca nie przekroczył dwóch minut. Harrison otrzyma nagrodę 20 tysięcy funtów obiecaną przez rząd brytyjski w 1714 r. (pomysł Newtona).

Chronometr będzie odtąd używany do określania długości geograficznej poprzez pomiar różnicy obserwowanego w danym miejscu czasu słonecznego oraz czasu Greenwich wskazywanego przez chronometr. Najdokładniejszy (do kilkunastu setnych sekundy) chronometr mechaniczny dla żeglarzy zbudują potem bracia Stübner z Glashütte (Niemcy) w 1895 r.

• 1735 r. - Prażąc węgiel kamienny przy ograniczonym dostępie tlenu Brytyjczyk Abraham Darby usuwa płyny i otrzymuje koks, który okazuje się bardzo dobrym paliwem, ponieważ daje więcej energii od naturalnego węgla i prawie nie dymi. Według innej tradycji koks znał Niemiec Daniel Stumpfelt już w 1640 r. ale dopiero w XIX w. koks znajdzie szerokie zastosowanie w dynamicznie rozwijającym się przemyśle, na przykład jako paliwo w hutach.

• 1737 - 1738 r. - Francuz J. Vaucanson buduje automat grający na flecie 12 sonat.

Wiek XVIII słynie z mechanicznych automatów. Na przykład w latach 1772-1773 szwajcarski zegarmistrz Pierre Jacquet-Droz z synem Henri-Louisem konstruuje automatycznego kopistę, rysownika i figurę kobiety grającą na organach.

• 1739 r. - Anglik John Clayton wprowadza destylację węgla (pomysł Bechera i Serlego z roku 1681) jako przemysłową metodę produkcji smoły, gazu świetlnego i innych użytecznych substancji. Z czasem badania nad produktami destylacji węgla doprowadzą do wytworzenia plastiku.

• 1746 r. - Dwaj wynalazcy niezależnie od siebie budują pierwszy kondensator elektryczny, który przejdzie do historii jako butelka lejdejska. Są to Holender Pieter van Musschenbroek (1692-1761) z uniwersytetu w Lejdzie oraz Niemiec Ewald Jürgen Georg von Kleist (1700-1748) z Cammin in Pommern (Kamień Pomorski). Urządzenie ma postać szklanego naczynia od zewnątrz i wewnątrz wyłożonego warstwami metalu, które są od siebie izolowane. Zasadę działania butelki lejdejskiej wyjaśnia Niemiec Daniel Gralath (1708-1767) z Gdańska. On też buduje baterię (zestaw) butelek lejdejskich połączonych przewodnikami, żeby zwiększyć zgromadzony ładunek elektryczny. Swoje badania opisuje w dziele Historia elektryczności. Jako pierwszy próbuje też ocenić siłę wzajemnego oddziaływania ładunków zgromadzonych na okładkach butelki.

• 1746 r. - Francuski uczony Pierre Bouguer (1698-1758) publikuje książkę Traité de navire (Traktat o okrętach), którą zapoczątkowuje naukowe badanie stateczności okrętów. Wprowadza pojęcie metacentrum jako wyimaginowany środek obrotu okrętu na powierzchni wody podczas jego kołysania na burty. Metacentrum to punkt przecięcia płaszczyzny symetrii okrętu (która dzieli okręt na identyczne połowy lewą i prawą) oraz skierowanej pionowo w dół siły ciążenia (ze środka ciężkości okrętu) w danym momencie przechyłu okrętu. To oznacza, że metacentrum jest inne dla każdego kąta przechylenia okrętu, a więc zmienia się w czasie kołysania. Bouguer stwierdza, że o stateczności okrętu decyduje wysokość metacentrum, czyli odległość między środkiem ciężkości okrętu i metacentrum dla danego kąta przechylenia. Bouguer uważa, że im większa jest wysokość metacentryczna tym stabilniejszy okręt, czyli może znieść większe przechyły na boki nie przewracając się.

W 1749 r. L. Euler poda wzory matematyczne na obliczanie promienia metacentrycznego zależnie od wysokości metacentrum z uwzględnieniem trzech kątów: aktualnego kąta przechylenia statku, przegłębienia, czyli obniżenia dziobu lub rufy w stosunku do poziomu oraz kąta między kierunkiem wiatru i osią statku.

• 1747 r. - G. de Buffon buduje wklęsłe lustro o powierzchni ponad 5,6 m² (ze 168 płaskich luster), aby otrzymać skupiający światło i osiągający wysoką temperaturę piec słoneczny. Za jego pomocą z odległości 47 m zapala drewnianą deskę. Nawiązuje w ten sposób do idei Antemiosa i Archimedesa.

• 1747 r. - Szkocki lekarz okrętowy James Lind przeprowadza pierwszy, ściśle kontrolowany eksperyment medyczny, aby określić metodę leczenia szkorbutu.

W następnych latach eksperymenty medyczne z udziałem ludzi staną się coraz popularniejsze (na przykład Anton von Stoerck bada działanie szczawiu w roku 1761), aby określić metody leczenia, chociaż wywołają też rosnącą falę zarzutów z powodów etycznych. Tym samym zaczyna się nowożytna etyka medyczna związana z postępem technik leczenia, o których Hipokrates, twórca słynnej lekarskiej przysięgi, nie mógł mieć pojęcia.

Niedługo potem dwaj Niemcy Johann Friedrich Gmelin w roku 1776 oraz Georg Friedrich Hildebrandt w roku 1786 formułują ogólne zasady eksperymentowania na ludziach. Postulują stosowanie w eksperymentach wyłącznie środków z pewnością nieszkodliwych oraz środków, które zdają się obiecywać rezultaty lecznicze. Nie wolno zaś eksperymentować tylko z czysto naukowej ciekawości. Ludzie użyci do eksperymentu to świadomi ryzyka ochotnicy, sami badacze oraz skazani na śmierć.

• 1752 r. - Amerykanin Benjamin Franklin buduje piorunochron, wykorzystując obserwacje Leibniza dotyczące przeskoku iskry elektrycznej (1672) i Brytyjczyka S. Graya o przewodnikach i izolatorach (1729).

Niezależnie od Franklina w tym samym czasie piorunochron buduje czeski ksiądz Vaclav Prokop.

• 1752 r. - Szkocki mnich z zakonu benedyktynów Andrew Gordon (1712-1751) zestawia dwa versoria (wynalazek W. Gilberta z roku 1600) w kształt krzyża, który wiruje, kiedy w pobliżu znajdzie się ciało naładowane elektrycznie. Jest to pierwszy udokumentowany prototyp silnika elektrycznego, który jednak nie znajduje praktycznego zastosowania.

• 1755 r. - Niemcy Ch F. Wiesenthal i B. Krems budują maszynę do szycia, która automatycznie porusza igłą.

Podobne próby podejmuje potem Francuz De Camus. Dopiero jednak w roku 1790 Anglik Thomas Saint zbuduje pierwszą skuteczną maszynę do szycia. Następne stworzą Brytyjczyk Duncan (1804) i wiedeński krawiec Madersberger (1814). Najlepszą jednak okaże się konstrukcja, której autorem będzie Francuz Barthelemy Thimmonier (1830). W 1831 r. Thimmonier założy w Paryżu firmę Ferrand, Thimonnier, Germain, Petit i spółka. Kiedy po kilku latach firmę napadają i niszczą krawcy obawiający się utraty pracy, Thimmonier kontynuuje swoją działalność poza Paryżem.

• 1756 r. - Niemiecki chirurg Philipp Pfaff (1713-1766) wykonuje odcisk zębów pacjenta w ciepłym wosku, żeby ustalić indywidualne cechy zgryzu i wykonać odpowiednią protezę stomatologiczną. Ta metoda upowszechni się dopiero w następnym stuleciu, przy czym będą stosowane inne materiały zastępujące wosk.

Za to jeszcze w XVIII w. powstaną ceramiczne protezy zębowe i pojawią się klamry mocujące protezy na dziąsłach.

• 1757 r. - Anglik John Dollond (1706-1761) rozwiązuje problem aberracji chromatycznej, kiedy zauważa, że różne rodzaje szkła różnie załamują poszczególne kolory światła. Buduje więc soczewkę złożoną z dwóch części, każda z innego rodzaju szkła. Silnie załamujące światło szkło flint zawiera 25-50% tlenku ołowiu (PbO) a mniej aktywne optycznie szkło crown (kron) ma między innymi ok. 17% tlenku potasu (K₂O) i ok. 5% tlenku sodu (NaO). Taki układ optyczny daje obrazy bez aberracji w zakresie światła czerwonego i niebieskiego oraz prawie bez aberracji dla innych kolorów.

• 1762 - 1764 r. - Francuski marynarz Bottineau opracowuje nauskopię - metodę obserwacji statków za linią horyzontu, wykorzystującą zjawisko mirażu, czyli odbicia obrazu obiektów w warstwach powietrza nad horyzontem.

• 1763 r. - Szkot James Watt zajmujący się konserwacją silników Newcomena zauważa, jak można zwiększyć ich wydajność. Do roku 1784 doskonali swój pomysł, osiągając znaczny przyrost mocy silnika. W jego modelu para wodna wytwarzana w kotle również wchodzi do cylindra, lecz pod znacznym ciśnieniem, ponieważ cylinder nie jest schładzany. Maszyna parowa Watta nie wykorzystuje ciśnienia atmosferycznego ani grawitacji. System odpowiednio zsynchronizowanych zaworów kieruje parę naprzemiennie raz pod tłok popychając go do góry, a raz nad tłok spychając go w dół. Liniowy ruch tłoka jest przetwarzany na ruch obrotowy za pośrednictwem ruchomego ramienia łączącego tłok i krawędź obracanego koła (mimośród).

Mocna maszyna parowa Watta okaże się między innymi świetnym napędem dla ciężkiego młota używanego przy kuciu metalu lub seryjnym wytłaczaniu metalowych elementów.

Z maszyną parową wiąże się też gromny postęp w budowie pomp. Maszyna napędza turbinę, która zasysa wodę centralnie na oś, a łopatki wirującej turbiny wyrzucają wodę od osi na zewnątrz. Strumień wody uzyskuje wtedy dodatkową energię powstającą w wyniku działania siły odśrodkowej, co oznacza, że wzrasta prędkość ruchu wody i rośnie jej ciśnienie. Rura wylotowa zbiera wodę znad łopatek turbiny i wyprowadza na zewnątrz w postaci mocnego strumienia. Coraz doskonalsze pompy wirnikowe znane też jako odśrodkowe pozwalają wyrzucać strumień wody na duże odległości lub wysokości, co jest istotne na przykład przy gaszeniu pożarów. Z czasem maszynę parową zastąpią silniki spalinowe i elektryczne, ale zasada działania pompy wirnikowej postanie ta sama.

• 1764 - 1767 r. - Brytyjczyk Hargreaves buduje mechaniczną przędzarkę Jenny do przędzenia włókien na nici. Tradycyjny kołowrotek stopniowo odchodzi do historii włókiennictwa.

• 1766 r. - Radża Majsuru Hajdar Ali organizuje oddział wojsk z pociskami rakietowymi napędzanymi przez czarny proch. W początkach XIX w. oddziały rakietowe będą też miały Wielka Brytania, napoleońska Francja i Rosja (jeszcze latach 1830.), lecz mała celność tych pocisków spowoduje ostatecznie rezygnację z nich na rzecz coraz doskonalszej broni lufowej.

• 1769 r. - Francuz Joseph Cugnot buduje wielki wóz na kołach poruszany przez silnik parowy Watta. Jest to prototyp samochodu, chociaż projektant myślał raczej o zastosowaniu go jako pojazd bojowy. Jednak ciężki wehikuł z wielkim kotłem wymyka się spod kontroli i uderza w ścianę, więc przedstawiciele wojska uznają wynalazek za bezużyteczny.

• 1772 r. - Brytyjczyk Pritchard tworzy pierwszy most żelazny.

• 1776 r. - Amerykanin D. Bushnell buduje pierwszy wojenny okręt podwodny do walki z Brytyjczykami.

• 1778 r. - Brytyjczyk Joseph Bramah buduje klozet (toaleta zbudowana już wcześniej przez J. Haringtona): urządzenie spłukujące ekskrementy strumieniem wody do ścieków odprowadzanych przez kanalizację. Aby odciąć nieprzyjemne zapachy ze ścieku, część rury odprowadzającej ma kształt litery U (syfon), gdzie stale stoi pewna ilość wody blokując przepływ powietrza. Szkot Alexander Cumming zbudował syfon trzy lata wcześniej, ale pomysł wejdzie do powszechnego użytku dopiero w XIX w. wraz z upowszechnieniem kanalizacji miejskiej.

• Od 1778 r. - W Niemczech (H. von Cotta, G. L. Hartig) a potem w innych krajach rozwija się praktyczna wiedza o gospodarczym wykorzystaniu i konserwacji lasów.

• 1780 r. - Włoski biolog L. Spallanzani przeprowadza sztuczną inseminację płazów, a w 1785 r. wprowadza plemniki do macicy psa. Zaczyna tym samym nową erę w hodowli zwierząt.

• 1780 r. - Amerykanin Oliver Evans wynajduje elewator, czyli stale obracający się łańcuch z przyczepionymi czerpakami, które nabierają materiał sypki, na przykład piasek, transportują go i wysypują na drugim końcu łańcucha. Wkrótce elewatory będą powszechnie stosowane w portach, kopalniach i fabrykach.

• 1782 r. - Szwajcar Aimé Argand (1750-1803) wynajduje nowy typ lampy naftowej z knotem w formie rurki, dzięki czemu więcej tlenu zapewnia dokładniejsze spalanie i powstaje więcej światła.

• 1783 r. - Francuzi zaczynają epokę aerostatów, czyli pojazdów latających lżejszych od powietrza, a zwłaszcza balonów, trwającą aż do początków XX w.

5 czerwca w miasteczku Annanay bracia Josef Michel (1740-1810) i Jacques Etienne (1745-1799) de Montgolfier wypuszczają napełniony gorącym powietrzem papierowo-płócienny balon nazwany Ad Astra (Do Gwiazd) o średnicy 12 m, który wznosi się na wysokość ok. 1800 m i przelatuje dystans 2335 m.

27 sierpnia w Paryżu Jacques Alexandre Charles (1746-1823) wypuszcza balon o średnicy 4 m napełniony wodorem. Odtąd trwa rywalizacja między balonami na gorące powietrze (znanymi jako „mongolfiery”) i balonami napełnionymi lżejszym od powietrza wodorem („szarliery”).

19 września w Wersalu bracia Montgolfier wysyłają w gondoli balonu na gorące powietrze barana, koguta i kaczkę, żeby sprawdzić reakcję żywego organizmu na lot. 15 października pierwszy lot z udziałem człowieka wykonuje fizyk J.- F. Pilatre de Rozier w balonie na ciepłe powietrze zbudowanym przez braci Montgolfier: wehikuł uwiązany liną do ziemi osiąga wysokość 26 m. 21 listopada bracia wypuszczają piękny balon z niebieskiego jedwabiu opleciony siatką i wypełniony gorącym powietrzem, lecz tym razem swobodny (bez liny wiążącej go z ziemią), a na jego pokładzie lecą J.- F. Pilatre de Rozier i F. L. d’Arlandes. De Rozier podejmie potem próbę przelotu balonem wodorowym nad Kanałem La Manche, lecz balon eksploduje, a de Rozier ginie. 1 grudnia 1783 r. J. A. Charles i Nicolas Louis Robert osiągają rekordową wysokość 524 m lecąc balonem wypełnionym wodorem. Ten rezultat w roku 1804 pobije J.- L. Gay-Lussac wznosząc się na wysokość 7016 m.

• 1783 r. - Francuz Claude de Jouffroy d’Abbans buduje parostatek - statek z silnikiem parowym Watta napędzającym dwa boczne koła z łopatkami, które zanurzają się w wodzie i popychają wehikuł do przodu.

• 1783 r. - H. Cort wynajduje pudlarską metodę wytopu żelaza, wydajniejszą od tyglowej. Dzięki ustawicznemu mieszaniu roztopionej masy za pomocą długich drągów żelazo jest dobrze natlenione i oczyszczone z substancji niepożądanych, zwłaszcza siarki, która powoduje, że żelazo jest kruche.

• 1784 r. - James Watt buduje skrzynię biegów - układ kół zębatych i przekładni pozwalających zmieniać prędkość obrotu osi napędzanej przez silnik. Będzie to kluczowe urządzenie w pojazdach, ponieważ umożliwi dostosowanie prędkości do warunków na drodze. Jako pierwszy skrzynię biegów w samochodzie parowym zamontuje Julius Griffin w roku 1821.

• 1785 r. - Francuski chemik Claude Louise Berthollet wynajduje proch chloranowy oparty o chloran potasu (KClO₃), który eksploduje nie tylko po zapaleniu, lecz także pod naciskiem mechanicznym.

• 1785 r. - Francuz J.- P. F. Blanchard i Amerykanin J. Jeffries przelatują balonem przez Kanał La Manche, przewożąc zarazem listy do Francji - jest to pierwsza w dziejach poczta lotnicza.

• 1786 r. - Powstaje mechaniczny warsztat tkacki (Edmund Cartwright, Wielka Brytania).

• 1786 r. - W. Tyler zakłada w Londynie agencję zajmującą się reklamowaniem towarów i usług.

• 1786 r. - Szkocki inżynier William Murdock (Murdoch) buduje mały (30 cm wysokości) model pojazdu napędzany silnikiem parowym i chce go wypróbować na ulicy. Zabawka jednak ucieka konstruktorowi i sama pędzi przez miasto, a jej widok tak przeraża anglikańskiego pastora z Redruth, że umiera na zawał serca. Duchowny przechodzi do historii jako pierwsza ofiara motoryzacji, a Murdock otrzymuje zakaz dalszych badań nad pojazdami parowymi. Przyczynia się do tego James Watt, który co prawda sam nie zajmuje się konstruowaniem pojazdów, ale zastrzegł dla siebie prawo do budowania maszyn parowych. Murdock koncentruje się odtąd na badaniu gazu ziemnego i węgla.

• 1787 r. - Niemiec E. Chladni wyjaśnia powstawanie figur (linie sił) w cienkiej warstwie piasku na drgających ciałach. Będzie to potem wykorzystywane do wykrywania ukrytych uszkodzeń wewnętrznych w przedmiotach wykonanych z metalu.

• Lata 1787, 1802 - Niemiec F. C. Achard zaczyna wytwarzać cukier z buraków cukrowych na Śląsku w Jeleniej Górze, a potem koło Wrocławia. Wkrótce tani cukier buraczany zastępuje cukier trzcinowy znany w Indiach od wielu wieków, w Arabii od VIII w., a w Europie wytwarzany jeszcze później.

• Od 1788 r. - Niemiec J. H. Gottlob von Justy produkuje łatwe do mycia naczynia emaliowane. Podobną rewolucją będzie pokrycie naczyń teflonem (wynajdzie go R. Plunkett w USA, 1938) zapobiegającym przywieraniu potraw. Teflon to bardzo odporny chemicznie (niereaktywny) polimer o strukturze ...–CF₂–CF₂–CF₂–...

• 1789 r. - Brytyjczyk H. Cavendish konstruuje aparat do pomiaru siły grawitacji działającej między kulkami ołowiu. W 1916 r. Czesi po raz pierwszy użyją grawimetrii (pomiar siły grawitacji Ziemi) do oceny gęstości i rodzaju skał (złóż).

• 1789 r. - Brytyjczyk W. Herschel buduje najdoskonalszy w tym czasie teleskop lustrzany. Ogromna rura teleskopu wisi między rusztowaniami o wysokości kilkunastu metrów.

• 1790 r. - Francuz de Sivrac buduje rower. Jest to pojazd w postaci pionowej ramy na dwóch obracających się w pionie kołach umieszczonych jedno za drugim. Przednie koło jest ruchome względem ramy dzięki dodatkowej pionowej osi, która pozwala zmieniać kierunek jazdy za pomocą ręcznej kierownicy. Jadący napędza pojazd odpychając się nogami od ziemi po obu stronach roweru.

Podobne dwukołowe pojazdy powstawały już w XVII w., lecz żaden nie znalazł szerszego uznania. Prawdziwa kariera roweru zacznie się dopiero w XIX w. wraz z konstrukcjami Draisa, Johnsona, MacMillana i Michaux.

• 1791 r. - Francja postuluje wprowadzenie metra równego 1/10 000 000 długości południka, tym samym realizując pomysł Burattiniego. Już w 1766 r. Francja przyjęła wzorzec sążnia przeznaczony do pomiaru stopnia Ziemi w Peru. Zastąpi go wzorzec z pomiarów Delambre’a i Mechaina, a 22 VI 1799 r. francuskie Archiwum Państwowe otrzymuje do przechowywania platynowy wzorzec metra.

• 1792 r. - Szkot William Murdock przeprowadza proces destylacji węgla: praży węgiel kamienny z parą wodną bez dostępu powietrza i otrzymuje smolistą półpłynną masę oraz mieszaninę wodoru (H) i tlenku węgla (CO), które reagując ze sobą tworzą węglowodory, przede wszystkim metan (CH₄). Tak powstaje palny gaz świetlny wcześniej znany już J. Becherowi. Murdock proponuje użyć gazu jako paliwa w lampach i latarniach. Mimo niechęci otoczenia opracowuje metody oczyszczania i przechowywania gazu (1799).

• Od 1792 r. - Francuski lekarz J. I. Guillotin upowszechnia nowe narzędzie egzekucji od jego imienia nazwane gilotyną. Gilotynę zaprojektował francuski chirurg Antoine Louis, a zbudował niemiecki wytwórca klawesynów Tobias Schmidt. Skazanych ścinano wcześniej toporem lub mieczem, wieszano lub rozstrzeliwano. Między innymi w Italii, Brytanii i Irlandii w XVI-XVIII wieku używano też ciężkiego ostrza, które podnoszono na pionowej ramie i spuszczano na szyję skazańca. Louis udoskonalił tamto urządzenie, wstawiając ukośne ostrze, dzięki czemu gilotyna niezawodnie odcina głowę.

• 1793 r. - Uważany często za twórcę nowoczesnej psychiatrii francuski lekarz Philippe Pinel zmienia metody leczenia zaburzeń psychicznych, znacznie ograniczając przemoc wobec pacjentów zgodnie z oświeceniowym przekonaniem o godności i wolności ludzkiej osoby. Wprowadza terapię zajęciową i ruchową, które pozytywnie oddziałują na stan psychiczny leczonych. W dalszej konsekwencji zapoczątkuje to rehabilitację psychologiczną, czyli powrót do psychicznego zdrowia dzięki określonym ćwiczeniom.

Mimo ustaleń Pinela jeszcze w początkach XX w. ludzie z zaburzeniami będą traktowani gorzej niż przestępcy, będą bici, oblewani lodowatą wodą, co ma rzekomo przywrócić im zdrowie, i staną się obiektem okrutnych eksperymentów, jak na przykład wstrząsy elektryczne lub usuwanie niektórych części mózgu (na przykład lobotomia).

• 1794 r. - Brytyjczyk Ph. Vanghan uzyskuje patent na łożysko kulkowe. Oś nie obraca się w tulei, lecz opiera się na kulkach, które toczą się wewnątrz łożyska dając minimalne opory. Praktycznie zostanie ono zastosowane dopiero w 1883 r., kiedy Niemiec Ph. M. Fischer zbuduje maszynę do precyzyjnego szlifowania kulek.

• 1795 r. - Na życzenie cesarza Napoleona francuski mechanik i malarz Jacques Nicolas Conté opracowuje nową technologię produkcji ołówków bez angielskiego grafitu, którego nie można importować z powodu blokady kontynentalnej. Miele pewną ilość grafitu z gliną i wodą, formuje z tej masy cienkie pręciki i wypala w piecu, a po ostudzeniu oprawia w drewno. Zastosowanie kolorowych glinek pozwala zaś wytwarzać kredki do rysowania kolorowych grafik. W istocie jest to rozwinięcie pomysłu F. Stadlera z drugiej połowy XVII w.

Co ciekawe, w tym samym czasie niezależnie od Conté’a podobną technologię opracowuje też wiedeński wynalazca J. Hardtmuth. Od 1839 r. zaś w Norymberdze działa fabryka kredek J. Fabera bazująca na graficie importowanym z Syberii.

W XX w. głównymi dostarczycielami grafitu będą Sri Lanka, Madagaskar, Rosja, USA, Kanada i Meksyk, ale złoża grafitu występują również w wielu innych rejonach świata.

• 1795 r. - Anglicy Joseph Bramah i Henry Maudslay budują prasę hydrauliczną, gdzie czynnikiem przenoszącym nacisk jest woda: niewielki nacisk na tłok w wąskim cylindrze powoduje małe przesunięcie tłoka w szerokim cylindrze, lecz wytwarza tam duży nacisk. Co ciekawe, zasadę działania prasy hydraulicznej przedstawił B. Pascal już w 1651 r., ale jej nie zrealizował.

• 1795 - 1799 r. - Francja wprowadza metryczny system miar: metr, gram i ich dziesiętne wielokrotności. Z czasem tę ideę przejmie większość krajów świata, co znakomicie ułatwi współpracę techniczną i ekonomiczną.

• 1796 r. - Brytyjczyk George Atwood rozwija badania nad statecznością okrętów prowadzone wcześniej przez P. Bouguera i L. Eulera. Podkreśla znaczenie odległości między środkiem ciężkości okrętu i środkiem wyporu przy określonym przechyle. Wprowadza wzory na obliczanie ramienia prostującego. Ramię prostujące przy danym przechyle statku to linia pozioma równoległa do powierzchni wody pomiędzy skierowaną pionowo do góry linią siły wyporu (przechodzącą przez środek wyporu) i skierowaną pionowo w dół linią siły ciążenia (przechodzącą przez środek ciężkości okrętu). Im dłuższe jest ramię prostujące, tym stabilniejszy jest okręt, czyli łatwiej powróci z przechyłu do stanu równowagi. Atwood wskazuje, że stosowana dotąd metoda oceny stateczności okrętów odwołująca się tylko do wysokości metacentrum (badania Bouguera z 1746 r.) jest niewystarczająca. Według niego przy konstruowaniu statków ważne są także powiązane ze sobą długość ramienia prostującego oraz wolna burta, czyli pionowa odległość od powierzchni wody do górnej krawędzi burty lub pokładu statku. Przy przechyle wysokość wolnej burty decyduje, czy woda zaleje statek.

Wyniki Atwooda wskazują, że tratwy, statki płaskodenne, łodzie z bocznymi pływakami (na przykład polinezyjskie) i katamarany są na wodzie bardzo stabilne, ponieważ ich ramię prostujące jest bardzo długie. Natomiast nadmierne podniesienie środka ciężkości w przypadku statków bardzo wysokich równoznaczne z małą wysokością metacentrum wiąże się ze zmniejszeniem stabilności. Nawet stosunkowo niewielki przechył może wtedy doprowadzić do przewrócenia statku, czego przykładem jest słynne zatoniecie szwedzkiego okrętu Vasa w 1628 r.

Niestety, praca Atwooda nie wzbudza większego zainteresowania wśród inżynierów, którzy nadal stosują wysokość metacentrum w stanie równowagi (bez przechyłu) jako podstawowy wskaźnik stabilności okrętu. Sytuacja zacznie się zmieniać dopiero po szeroko komentowanym zatonięciu statku Captain w 1870 r.

• 1796 - 1798 r. - Brytyjczyk E. Jenner szczepi przeciw ospie chłopca o imieniu James Phipps poprzez wtarcie w małe nacięcia na skórze płynu pobranego z wrzodów na wymieniu krowy chorującej na krowią odmianę ospy niegroźną dla człowieka. Ten sposób już w roku 1774 zastosował brytyjski farmer Benjamin Jesty, który uwierzył w ludowe opowieści o uodpornieniu na prawdziwą ospę poprzez zakażenie ospą krowią i zabezpieczył rodzinę przed nadchodzącą epidemią.

• 1797 r. - W Paryżu Francuz André Jacques Garnerin skacze z balonowego kosza na spadochronie. Idea spadochronu jako wielkiego parasola z płótna hamującego tempo opadania w powietrzu, znana była już kilkaset lat wcześniej w Chinach i renesansowej Italii. Jednak dopiero w XX w. spadochrony staną się standardowym elementem wyposażenia lotników, a nawet sprzętem sportowym.

• Od 1797 r. - Francuski wynalazca Philippe Lebon d’Humersin (1767-1804) pracuje nad wytwarzaniem palnego gazu z drewna. Jego pomysłem jest też silnik w postaci cylindra z tłokiem poruszanym przez spalany w cylindrze gaz zapalany iskrą elektryczną (1801). Jest to zapowiedź gazowego silnika spalinowego zrealizowany praktycznie przez Samuela Browna w roku 1823.

• 1798 r. - W Paryżu powstaje zadaszone centrum handlowe Passage du Caire jako miejsce, gdzie znane firmy i wielcy handlowcy lokują swoje sklepy. Dzięki temu klienci mają łatwy i wygodny dostęp do wielu towarów na stosunkowo niewielkiej powierzchni. Francuzi nawiązują w ten sposób do zadaszonych bazarów z krajów muzułmańskich. Z drugiej zaś strony jest to zapowiedź rozwoju wielkich centrów handlowych jak The Arcade w Providence (USA, 1828), Market Square w Lake Forest (USA, 1916) oraz tysięcy następnych na całym świecie w XX i XXI w.

• 1798 - 1800 r. - Brytyjski konstruktor Ezekiel Baker i inni znawcy broni palnej w Wielkiej Brytanii opracowują nowy karabin z lufą gwintowaną wewnątrz. Dzięki spiralnym nacięciom w lufie pocisk kręci się wokół swojej osi, co ogromnie zwiększa stabilność jego lotu i celność strzału.

• Koniec XVIII w. - Brytyjscy przemysłowcy na coraz większą skalę stosują kolej do wożenia węgla z kopalni, gdzie ciągnięte przez konie wozy (wagony) poruszają się po drewnianych torach. Koła wozów toczą się w długich rynnach-prowadnicach, co ma zapewnić utrzymanie właściwego kierunku. W rzeczywistości jednak rowki często okazują się zbyt płytkie i koła z nich wypadają. Poza tym drewniane rynny są nietrwałe, łatwo się ścierają i łamią.

• Koniec XVIII - XX w. - Armie poszczególnych krajów rozwijają znormalizowaną hierarchię, czyli stopnie wojskowe określające, kto ma prawo wydawać rozkazy i kto powinien te rozkazy wykonywać. Większość armii świata przyjmuje europejskie standardy: żołnierz-szeregowiec podlega kapralowi, ten sierżantowi, a wyżej stoją oficerowie. Do kadry oficerskiej należą: porucznik, czyli lejtnant, kapitan dowodzący kompanią a w kawalerii rotmistrz dowodzący rotą lub chorągwią, major mający dowodzić batalionem i pułkownik, który z założenia ma być dowódcą pułku (regimentu). Najwyższe stanowiska w armii piastują zaś generał dowodzący co najmniej brygadą i marszałek (odpowiednik hetmana), który dowodzi armią lub grupą armii. Szczególną pozycję poniżej kadry oficerskiej zajmuje chorąży, którego pierwotną rolą było trzymanie sztandaru swojej jednostki podczas bitwy.

Hierarchii stopni w wojsku odpowiada hierarchia jednostek wojskowych. Najmniejsze jednostki to drużyna (kilku-kilkunastu żołnierzy), pluton (do kilkudziesięciu żołnierzy) i kompania, której w kawalerii odpowiada rota lub chorągiew (ok. 100 żołnierzy). Większą jednostką jest batalion piechoty (700-900 żołnierzy), któremu odpowiada dywizjon dzielony na szwadrony w kawalerii, na baterie w artylerii lub na eskadry w lotnictwie. Następna pod względem rozmiarów jednostka to złożony z kilku batalionów regiment, czyli pułk (do ok. 2100 żołnierzy).

Liczniejsze są związki taktyczne: brygada obejmująca zwykle jeden rodzaj broni, której w marynarce wojennej odpowiada eskadra obejmująca okręty tego samego rodzaju (3-6 tysięcy żołnierzy), dywizja składająca się z kilku brygad (ok. 5-15 tysięcy żołnierzy) oraz korpus złożony z trzech dywizji (ok. 15-45 tysięcy żołnierzy).

Największe są związki operacyjne: armia składająca się z trzech korpusów oraz front lub grupa armii (kilkaset tysięcy żołnierzy).

• XVIII/XIX w. - W Wielkiej Brytanii a potem również w innych krajach wyodrębnia się nowa klasa okrętów bojowych nazwana krążownikami (po angielsku cruisers). Są to duże, dość szybkie jednostki, uzbrojone w liczne i możliwie dalekosiężne działa. Ich napęd stanowią pierwotnie żagle, lecz z czasem obok ożaglowania pojawią się silniki parowe. W odróżnieniu od okrętów liniowych walczących wspólnie, krążowniki działają samodzielnie, przeczesując oceany w poszukiwaniu wrogich jednostek i chroniąc własne szlaki morskie. Początkowo rolę krążowników spełniają fregaty i mniejsze od nich slupy (angielska nazwa sloop-of-war) w kontynentalnej Europie określane jako korwety.

W drugiej połowie XIX w. fregaty wyjdą z użycia jako okręty bojowe, ustępując krążownikom i pancernikom. W XX w. zaś zmieni się pojęcie okrętów liniowych, ponieważ wielkie, ciężkie pancerniki, mniejsze i szybsze od nich krążowniki oraz najmniejsze i najszybsze niszczyciele będą w czasie bitwy działały razem w określonych szykach, czyli będą spełniały kryterium okrętów liniowych, a poza tym mogą też działać samodzielnie.

• XVIII/XIX w. - Napoleon upowszechnia standardowy, prawostronny ruch pojazdów na drogach Europy.

Pierwszym krajem, który oficjalnie wprowadził ruch prawostronny była Dania: w 1758 r. w Kopenhadze, a w 1793 r. w całym kraju. W 1794 r. rewolucyjne władze Francji wprowadziły ruch prawostronny, żeby dostosować się do utrwalonego już zwyczaju ludu. Francuska arystokracja bowiem tradycyjnie jeździła lewą stroną drogi zmuszając lud do poruszania się po prawej stronie. Jednak po Rewolucji Francuskiej arystokraci nie chcieli drażnić zrewoltowanego ludu, żeby nie wywołać agresji, więc przyjęli jego zwyczaje na drogach. Przy ruchu lewostronnym pozostaje Wielka Brytania podkreślając swoją odrębność od Francji. Inne kraje, które po okresie napoleońskim trwają przy ruchu lewostronnym to wroga wobec Francji Austria, państwa skandynawskie i Portugalia, a Holandia przywraca ruch lewostronny (zrezygnuje z niego w XX w.).

• XVIII/XIX w. - Niemiec Samuel F. C. Hahnemann (1755-1843) tworzy homeopatię: leczenie małymi dawkami substancji, wywołującymi chorobę (zasada leczenia podobnym) i rozcieńczonymi lekami, co ma sprzyjać ich przyswajaniu. Częścią jego idei jest też balneologia, którą w XIX w. rozwiną w Austrii V. Priessnitz i W. Winternitz.

• Od XVIII/XIX w. - W zachodnim kręgu kulturowym trwa intensywny rozwój języków migowych używanych przez głuchych. Powstają szkoły uczące tych języków, kształtują się grupy spokrewnionych języków migowych oraz lokalne style. Okazuje się, że języki migowe mogą być równie złożone i plastyczne jak języki foniczne.

• Od XVIII/XIX w. - Europejskie miasta-twierdze tracą sens z powodu nowoczesnej artylerii zdolnej rozbić każdy mur. Do końca XIX w. powstaje miasto otwarte, bez murów, ewentualnie otoczone tylko systemem fortów wyposażonych w baterie armat.

• 1800 r. - Dzięki standaryzacji Whitney (USA) zaczyna masową produkcję towarów - tanią, choć jakościowo zwykle gorszą od rzemieślniczej.

• 1800 r. - Brytyjski chemik Edward Howard łączy rtęć z kwasem azotowym i alkoholem otrzymując biały krystaliczny pył, czyli azotan rtęci (Hg(CNO)₂). Wkrótce odkrywa, że uderzenie proszku młotkiem powoduje eksplozję. Okazuje się, że nowa substancja jest skrajnie niestabilna i łatwo rozpada się wybuchowo pod wpływem nacisku mechanicznego lub podwyższonej temperatury. Dlatego upowszechni się jej zwyczajowa nazwa mercury fulminate czyli piorunian rtęci.

• 1800 r. - W Italii Alessandro Volta buduje ogniwo galwaniczne, czyli baterię dającą kilka volt napięcia.

Prace nad ogniwem lepszym niż butelka lejdejska Volta zaczął już w roku 1755. W pierwotnej wersji jego bateria składała się z szeregu naczyń połączonych drutem i napełnionych roztworem soli (NaCl). W każdym naczyniu Volta umieścił po dwie blaszki dwóch różnych metali, a w pierwszym i ostatnim tylko po jednej blaszce. Wielkość przepływającego ładunku elektrycznego oceniał zanurzając dłonie w kolejnych naczyniach. W ten sposób ustalił, że największy ładunek powstaje po zastosowaniu blaszki z miedzi lub srebra oraz drugiej blaszki z cynku. Z czasem zastąpił naczynia stosem płytek miedzianych i cynkowych, pomiędzy które wstawił tekturę nasączoną wodnym roztworem soli. Tak powstał stos Volty lub ogniwo Volty, gdzie elektryczność pojawia się w rezultacie różnych wartości ładunków samorzutnie gromadzących się na metalowych płytkach.

Ogniwo okaże się pierwszym źródłem elektryczności nadającym się do wykorzystania w przemyśle. Na przykład paryska politechnika będzie dysponować baterią wytwarzającą prąd o napięciu 500 V i natężeniu ok. 10 A. Natomiast brytyjski uczony i wynalazca Humphry B. Davy (1778-1829) w roku 1809 konstruuje baterię złożoną z 2000 elementów. Wytwarza ona prąd zdolny wytworzyć łuk elektryczny, czyli wyładowanie elektryczne między elektrodami, które dzięki temperaturze rzędu 6000^oC jonizuje gaz, doprowadzając go do stanu plazmy. Jonizacja gazu przez łuk elektryczny będzie potem wykorzystywana jako źródło światła w lampach łukowych. Łuk elektryczny stanie się też jednym z elementów wspomagających niektóre reakcje chemiczne jak na przykład synteza związków organicznych przez Millera.

• 1800 - 1806 r. - Szwajcar François Isaac de Rivaz (1752-1828) buduje dwusuwowy silnik spalinowy na gaz ziemny lub mieszankę wodoru z tlenem (opatentuje go w roku 1807). Nawiązuje do pomysłów Holendra Christiaana Huygensa (niezrealizowana idea silnika napędzanego przez gaz, który popycha tłok) i Philippe’a

Lebona d’Humersina. Rivaz montuje swój silnik na małym powozie (zapowiedź samochodu).

• Od 1800 r. - Francuz Ph. L. d’Humersin (1800), Szkot R. Stirling (1816) i Anglik S. Brown (1823) budują silniki gazowe wykorzystujące odkrycia Gay-Lussaca i Carnota. Gaz w takim silniku zostaje schłodzony i sprężony a następnie podgrzany, co powoduje jego rozprężenie i poruszenie tłoka, który napędza koło. Potem zaczyna się następny cykl.

• Od 1800 r. - Kolejne łodzie zdolne do pływania w zanurzeniu budują: Amerykanin R. Fulton (parowa łódź podwodna Nautilus wyposażona w składany maszt i żagiel, 1800), Rosjanin A. Szilder (1834), Niemiec W. Bauer (1850), Brytyjczyk L. Philips (1860-1866) oraz Amerykanie H. L. Hunley, J. McClintock i B. Watson (1863). W latach 1881-1888 Francuzi Dupuy de Lôme, A. C. Krebs i Gustave Zédé konstruują łódź podwodną z napędem elektrycznym nazwaną Gymnote (Węgorz elektryczny).

• XIX w. - Stulecie pary i elektryczności. Niemal cała energia w krajach uprzemysłowionych pochodzi ze spalania węgla, maszyny parowe są podstawą przemysłu, a w drugiej połowie stulecia elektryczność wkracza do wszystkich dziedzin życia. Wiatraki tracą na znaczeniu. Rośnie za to zanieczyszczenie powietrza i wody przez przemysłowe odpady, dymy i ścieki. Smog staje się coraz powszechniejszym problemem. Próbą częściowego i chwilowego rozwiązania tych problemów jest budowa coraz wyższych kominów, które mają oddalić dym od ludzi. Początkowo przemysłowe kominy osiągają wysokość kilkunastu metrów, potem kilkudziesięciu, a w XX w. ponad stu. Rekordowe kominy funkcjonujące na początku XXI w. mają między innymi elektrownia Endesa Termic w hiszpańskiej miejscowości As Pontes (356 m), elektrownia Trbovlju w Słowenii (360 m), rosyjska elektrownia Szarypowo (370 m), elektrownia Homer City w Stanach Zjednoczonych (371 m), Inco Superstack w Sudbury w Kanadzie (380 m), elektrownia GRES-2 w Ekibastuz na obszarze Kazachstanu (419,7 m).

• XIX w. - Coraz większe zużycie wody przez rosnącą liczbę ludzi, zwłaszcza w miastach oraz przez rozwijający się przemysł wymusza rozbudowę systemów transportujących wodę. Jednym z wczesnych przykładów może być zbudowany w latach 1837-1842 Croton Aqueduct, czyli akwedukt prowadzący wodę do Nowego Jorku (USA) z oddalonej o 66 km rzeki Croton. Z czasem podobne konstrukcje pojawią się na całym świecie. W latach 1939-1945 zostanie zaś zbudowany Delaware Aqueduct dostarczający wodę dla Nowego Jorku, którego częścią jest tunel o rekordowej długości 137 km.

• XIX w. - Ogromny postęp w produkcji szkła w krajach Zachodu przynosi obniżenie ceny tego materiału i upowszechnienie szklanych szyb w oknach, chociaż początkowo tylko w bogatszych domach i głównie w miastach.

Pojawia się też szkło hartowane. Powstaje ono przez podgrzanie tafli szklanej do temperatury mięknięcia a potem gwałtowne ochłodzenie jej mocnym strumieniem zimnego powietrza. Powierzchnia szkła szybko wtedy stygnie i kurczy się tworząc mocno napiętą warstwę. Natomiast wnętrze szkła stygnie dużo dłużej, co wytwarza naprężenie na granicy z warstwą powierzchniową. W rezultacie takie szkło jest bardzo odporne na stłuczenie, a po rozbiciu rozpada się na drobne kawałki nie tworząc długich odłamków grożących skaleczeniem. W przyszłości szkło hartowane będzie używane jako szyby w samochodach, gdzie jest potrzebna duża odporność na uderzenia, a po ewentualnym stłuczeniu, na przykład w czasie wypadku, nie ma kawałków szyby, które mogłyby ranić pasażerów.

• XIX w. - Francuz Mathieu Joseph Bonaventure Orfila (1787-1853) tworzy toksykologię (naukę o truciznach), wkrótce ważny dział kryminalistyki.

• XIX w. - W latarniach morskich pojawiają się kolejne udoskonalenia. Bardzo sprawne lampy Arganda spalają tłuszcz wielorybi lub olej roślinny zamiast dużo cięższego węgla i mniej wydajnego drewna.

Już w XVIII w. Brytyjczyk William Hutchinson (1715-1801) wprowadził wklęsłe lustra koncentrujące światło w lepiej widoczną wiązkę. Inny pomysł ma Francuz Augustin-Jean Fresnel, wynalazca soczewek Fresnela. Są to przezroczyste szklane płyty, które mają na powierzchni koncentrycznie ułożone fałdy. Nachylenie krawędzi tych fałdów jest tak dobrane, aby przechodzące przez nie światło tworzyło spójną wiązkę równoległych promieni. Soczewka Fresnela jest dużo cieńsza i lżejsza od klasycznej soczewki skupiającej światło. Z czasem soczewki Fresnela znajdą zastosowanie w różnych lampach, na przykład w reflektorach samochodów.

Jednym z największych osiągnięć w dziedzinie budowy latarni morskich na początku XIX wieku jest latarnia Bell Rock postawiona 18 km od wschodniego wybrzeża Szkocji w latach 1807-1810. Jej twórcą jest Robert Stevenson częściowo wzorujący się na latarni z Eddystone. Kamienna wieża stoi na skale wciąż zalewanej przez morze. Lampa na szczycie budowli jest zaopatrzona w system skupiający światło i obraca się dając mocne świetlne impulsy łatwo zauważalne dla żeglarzy.

Wraz z intensywną komunikacją morską ogarniającą całą planetę rozwija się system latarni już nie tylko w rejonie Europy i w krajach zdominowanych przez Europejczyków, lecz także w południowej Azji, na Dalekim Wschodzie, w Oceanii i Afryce, a nawet w Antarktyce. Wzdłuż szczególnie uczęszczanych szlaków latarnie są rozmieszczone co kilkanaście-kilkadziesiąt kilometrów, ponieważ taki jest zasięg ich światła.

• XIX - XXI w. - Na całym świecie występują zjawiska znane jako szkody górnicze, czyli zniszczenia spowodowane przez kopalnie. Najbardziej spektakularne są zapadliska związane z podziemnymi sztolniami: obniżanie się powierzchni ziemi, pękanie budynków, uszkodzenia dróg i rurociągów oraz lokalne trzęsienia ziemi i katastrofy budowlane (zawalenie budynków).

Zanika też woda na powierzchni i w glebie, ponieważ odpływa podziemnym chodnikami kopalni i zbiera się w dołach pozostawionych przez górników. Na obszarach pokopalnianych i wokół kopalni obniża się poziom wody gruntowej, postępuje wysuszanie gleby a potem pustynnienie. Wszystkie te zjawiska występują na wszystkich kontynentach, na przykład w rejonie Zagłębia Ruhry, na Górnym Śląsku, w przemysłowych rejonach Anglii i Stanów Zjednoczonych, na Syberii, w Chinach i w Australii.

• Początek XIX w. - W Europie płodozmian (zmiana uprawianych roślin zamiast trójpolówki pozostawiającej 1/3 pola jako nieużytek) zapobiega wyjałowieniu gleby i zwiększa wydajność produkcji rolnej (Niemiec A. D. Thaer).

• Pierwsza połowa XIX w. - Niemcy V. van Baerle i Johann G. Dingler niezależnie od siebie zaczynają przemysłową produkcję szkła wodnego. Jest to mieszanina krzemianu tlenków potasu lub sodu z wodą powstający poprzez stopienie w wysokiej temperaturze piasku kwarcowego, popiołu ze spalania węgla drzewnego i potażu: SiO₂ + K₂CO₃ (lub Na₂CO₃) → K₂O (lub Na₂O) ·SiO₂·H₂O. Półpłynne szkło wodne wystawione na działanie powietrza traci wodę i tworzy przezroczystą, odporną masę. Służy więc do ochrony powierzchni rozmaitych przedmiotów oraz impregnacji drewna przeciw działaniu wody lub ognia. Ze szkła wodnego będą potem wytwarzane żywice i masy silikonowe, kleje, dodatki do mas ceramicznych oraz trwałe farby odporne na wodę i ścieranie.

• Od pierwszej połowy XIX w. - Pod naciskiem organizacji robotniczych i ugrupowań lewicowych Niemcy, a potem inne kraje wprowadzają świadczenia socjalne finansowane przez składki pracowników a częściowo przez państwo: zasiłki dla bezrobotnych, renty, emerytury, w pewnym zakresie opiekę zdrowotną, a także państwową edukację na poziomie podstawowym. Okazuje się, że jest to metoda neutralizacji wielu potencjalnych buntów, a zarazem sposób uzyskania sprawniejszych i wydajniejszych pracowników. W XX w. świadczenia socjalne rozpowszechnią się w całej Europie, skutecznie ograniczając nędzę i do pewnego stopnia niwelując społeczne nierówności. Poza Europą świadczenia będą nieźle rozwinięte między innymi w Kanadzie, Nowej Zelandii i Australii, a na przełomie XX i XXI w. szczególnie dobrze będą funkcjonować w Singapurze.

• Od 1801 r. - Brytyjczyk Richard Trevithick (1771-1833) buduje parowe samochody jako dorożki (taksówki). W roku 1801 Trevithick przejeżdża parowym samochodem bez przystanku 150 km.

Konstruktor stworzy też pierwszą kolej (Penydor-Abercynon, 15 km) dla celów przemysłowych z wagonami ciągniętymi przez maszynę parową po drewnianych torach (1804).

• 1802 r. - Szkocki inżynier William Murdock (Murdoch) i mieszkający w Anglii austriacki przedsiębiorca i wynalazca Zachaus Winzler (Winsor) przekonują kierownictwo firmy Boulton & Wast w londyńskim Soho, aby na terenie fabryki użyć oświetlenia gazowego. W 1807 r. Murdock i Winzler oświetlą gazem jedną ulicę w Londynie. Ciekawostką jest, że szukając wystarczająco mocnych rur do przesyłania gazu Murdock użył luf starych muszkietów leżących bezużytecznie w londyńskim arsenale.

W XIX w. latarnie gazowe pojawią się praktycznie we wszystkich większych miastach na całym świecie.

Na upowszechnienie ulicznych latarni w znamienny sposób reaguje Kościół katolicki. W 1831 r. rzymski papież Grzegorz XVI zakazuje używania latarni w Państwie Kościelnym i potępia ideę oświetlania miast, ponieważ według niego latarnie oznaczają grzeszny sprzeciw wobec Boga, który rzekomo zdecydował o istnieniu nocy.

Wygodne i niepozostawiające zanieczyszczeń paliwo znane jako gaz węglowy, świetlny lub miejski będzie używane do połowy XX w. Potem zastąpi je tańszy gaz ziemny, czyli gazowe węglowodory (głównie metan) powstające naturalnie zazwyczaj przy pokładach ropy naftowej i węgla.

Niestety, spalanie gazu, zwłaszcza w pomieszczeniach zamkniętych, może być też przyczyną kolejnej choroby cywilizacyjnej. Spalanie gazu przy niedostatecznej ilości tlenu w powietrzu może wytwarzać silnie toksyczny tlenek węgla (CO), który w mniejszych stężeniach wywołuje ból głowy, a w większych prowadzi do śmierci.

• 1802 r. - Zachaus Winzler buduje pierwszą kuchenkę gazową, która jest wygodniejsza i czystsza od kuchni na węgiel, a poza tym nie dymi i nie pozostawia popiołu. Mimo tych zalet dopiero w 1834 r. udaje mu się przekonać kilka hoteli, aby zakupiły jego kuchnie. Dwa lata później Brytyjczyk James Sharp, pracownik gazowni w Northampton uruchamia produkcję kuchni gazowych. W 1852 r. pojawia się gazowy piekarnik Bowera, w latach 1880-1881 londyński inżynier Leoni zaczyna masową produkcję kuchni gazowych, a w 1928 r. fabryka broni we francuskim Saint Etienne wypuszcza na rynek bardzo eleganckie emaliowane na biało piecyki kuchenne, które oczarują Europę. W XX w. kuchnie gazowe staną się standardowym wyposażeniem zamożnych domów w Europie i Ameryce, potem na całym świecie.

• 1803 - 1805 r. - Niemiecki farmaceuta Friedrich Sertürner (1783-1841) otrzymuje morfinę (nazwa od greckiego boga snu Morfeusza) wyodrębnioną z opium. Stwierdza, że morfina sprowadza sen, blokuje odczuwanie bólu i może być halucynogenna. Od 1844 r. morfina będzie używana w medycynie jako jeden z najskuteczniejszych środków przeciwbólowych. Morfina to pierwszy opiat, czyli psychoaktywny alkaloid wyodrębniony z opium. Następne będą pochodne morfiny między innymi kodeina, tebaina, papaweryna i najmocniejsza z nich heroina zsyntetyzowana przez Brytyjczyka C. R. Aldera Wrighta w 1874 r.

Alkaloidy są używane jako leki, narkotyki, środki przeciwbólowe blokujące układ nerwowy, środki psychotropowe zmieniające stan emocjonalny i postrzeganie, halucynogeny wywołujące omamy lub trucizny.

Wyodrębniona w 1818 r. z owoców, liści, kory i korzenia południowoazjatyckiego drzewa kulczyba (Strychnos) strychnina jest silną trucizną (wywołuje skurcze mięśni i uduszenie), lecz zarazem środkiem przeciwgorączkowym, lekiem na anemię i astmę, składnikiem okładów leczących wrzody skóry, halucynogenem oraz środkiem dopingującym. Jest jednak niebezpieczna, ponieważ dawki lecznicze są bardzo bliskie dawkom zabójczym. Wzór chemiczny strychniny (sumaryczny wzór C₂₁H₂₂N₂O₂) ustali Brytyjczyk Robert Robinson w 1946 r., a jej pełną syntezę przeprowadzi Amerykanin Robert Woodward w 1954 r.

Chinina (C₂₀H₂₄N₂O₂) wyodrębniona w 1820 r. z kory południowoamerykańskiego chinowca jest gorzką substancją, która zażywana doustnie okazuje się pierwszym skutecznym środkiem przeciw malarii, a poza tym działa przeciwgorączkowo i przeciwbólowo, lecz może uszkadzać układ nerwowy, osłabiając wzrok i słuch lub powodując zapalenie nerwów.

Kofeina (C₈H₁₀N₄O₂) wyizolowana w latach 1819-1820 przez Niemca Friedricha Ferdinanda Runge (1794-1867) działa pobudzająco na organizm ludzki (przyspiesza wydzielanie adrenaliny) a zwłaszcza na wydolność mózgu. Kawa na kilkanaście minut podwyższa ciśnienie krwi, a w dłuższym czasie obniża je, ponieważ działa moczopędnie. Dzięki obecności fenoli jako antyoksydantów zmniejsza zagrożenie nowotworami jelit, chorobami układu nerwowego oraz cukrzycą i chorobami serca. W największym stężeniu występuje w kawie, a poza tym w herbacie (forma zwana teiną), yerba mate (jako mateina), guaranie, kakao i innych roślinach stosowanych jako używki.

Kokaina (C₁₇H₂₁NO₄) zostaje wyekstrahowana przez Niemca Alberta Niemanna w latach 1859-1860.

Nikotyna (C₁₀H₁₄N₂) otrzymana w stanie czystym w 1904 r. jest jedną z najsilniejszych trucizn: 20 mg tego alkaloidu jest dawką śmiertelną dla człowieka, a jednak palenie tytoniu czy też zażywanie tabaki zawierających nikotynę należą do najpopularniejszych nałogów. Z drugiej strony preparaty nikotynowe są używane jako skuteczne insektycydy i herbicydy.

Alkaloidy służą do leczenia zaburzeń psychicznych i wtedy są nazywane opioidami, stając się pierwszą grupą związków chemicznych świadomie stosowanych jako środki psychotropowe.

Jednak są też substancjami uzależniającymi i narkotycznymi. Ich względna dostępność pozwala niektórym stosować narkotyki w celach rekreacyjnych, dla doświadczenia szczególnych emocji lub podtrzymania towarzyskiej zabawy. Alkaloidy nie są zresztą jedyną grupą takich substancji. Ludzie poszukujący szczególnych doznań wdychają na przykład eter, co zapewnia im dobry humor i stępia odczuwanie bólu.

• Od 1803 r. - Zaczyna się masowa, tania produkcja druków dzięki takim wynalazkom jak papier wytwarzany w wielkich belach (Anglia, 1803), maszyna drukarska napędzana przez silnik parowy (Niemcy, 1811), barwny druk (1837) i maszyna rotacyjna (1846).

• 1804 - 1810 r. - Powstają konserwy dla armii: żywność jest gotowana w szczelnych, szklanych naczyniach (Francuz N. F. Appert). Konserwy mogą być długo przechowywane. Użycie konserwowej żywności zmienia wojenną taktykę a nawet strategię, ponieważ pozwala uniezależnić prowadzenie walk od pory roku. Dotychczas bowiem wojny toczono od wiosny do jesieni, kiedy była dostępna żywność zbierana na polach, lub odbierana ludności cywilnej.

W 1810 r. Brytyjczyk P. Durand kruchy słoik zastąpi stalową puszką, która jednak okaże się trująca ze względu na lutowanie jej ołowiem i cyną. Dopiero z czasem powstanie bezpieczna puszka ze stali ocynkowanej. Od połowy XIX w. istnieją też otwieracze do konserw - specjalne zakrzywione ostrza do rozcinania cienkiej blachy, z które wykonano puszkę (R. Yeates).

W XX w. pojawią się chemiczne środki konserwujące, a dla astronautów opracuje się liofilizację - maksymalne odwodnienie i sproszkowanie pokarmu. Dania w proszku staną się popularne w drugiej połowie XX w.

• 1805 r. - Francuz T. F. K. Chancel opracowuje rozniecanie ognia za pomocą zapałek. Są to patyczki powlekane mieszaniną chloranu potasu, siarki, cukru i gumy arabskiej zapalane w kwasie siarkowym.

• 1805 r. - Prusy organizują urząd statystyczny zbierający dane o ludności i ekonomii. Podobne urzędy będące źródłem informacji dla ekonomistów i polityków oraz narzędzie badawcze powstaną wkrótce na całym świecie.

• 1805 r. - Japoński lekarz Hanaoka Seishu stosuje chemiczną (przy użyciu opiatów) pełną narkozę do znieczulenia pacjentki podczas amputacji piersi.

W 1808 r. amerykański chirurg E. McDowell znieczula pacjenta przed operacją za pomocą opium (ryzykuje karę przez powieszenie, ponieważ obowiązujące w tym czasie prawo USA zakazuje rozcinania ciała człowieka).

• 1805 r. - Francuz J. M. Jacquard buduje maszynę dziewiarską do mechanicznego wytwarzania dzianiny. Do programowania swojej maszyny stosuje karty perforowane. Sterowanie maszynami za pomocą kart i taśm perforowanych upowszechni się w ciągu XIX w. również poza przemysłem odzieżowym i pozostanie popularne do chwili zbudowania elektronicznych komputerów.

• 1805 r. - Szkocki pastor John Forsyth wynajduje kapiszon, czyli niewielki ładunek do broni palnej zawierający piorunian rtęci lub chloran potasu (KClO₃), czyli substancje, które wybuchają po uderzeniu. Dzięki kapiszonowi broń palna staje się bardziej niezawodna: uderzony kapiszon eksploduje i zapala proch, która wyrzuca pocisk. Wcześniejsze zapalanie prochu za pomocą lontu lub skałki bywało niepewne.

Od roku 1820 w broni palnej upowszechni się zamek kapiszonowy, gdzie sprężyna uderza w kapiszon, który eksploduje i zapala prochowy ładunek miotający zespolony z pociskiem. Dzięki temu ładowanie stanie się dużo łatwiejsze i szybsze.

• 1806 r. - Francuzi Cuchet i Montfort budują filtr oczyszczający wodę z mechanicznych zanieczyszczeń.

• 1806 r. - Francuz H. J. Paixhans buduje pierwsze torpedy jako pływające na powierzchni wody pociski napędzane silnikiem rakietowym spalającym proch i wybuchające po uderzeniu w cel, zwykle okręt. Niestety torpedy mają zasięg zaledwie kilkudziesięciu metrów, są powolne i bardzo niecelne.

• 1807 r. - R. Fulton buduje parostatek Claremont - parowy silnik porusza dwa koła z łopatkami na obu burtach. Claremont pływa po rzece Hudson. W roku 1818 amerykański parowiec Savannah po raz pierwszy przepłynie Atlantyk (w ciągu 25 dni), a od roku 1838 przez ok. 10 lat trwa wyścig statków parowych, które próbują przepłynąć Atlantyk w jak najkrótszym czasie, aby zdobyć Błękitną Wstęgę Atlantyku. W roku 1825 brytyjski parowiec Enterprise przepłynie z Anglii do Indii.

• 1807 r. - Anglik Thomas Young podejmuje próby zapisania dźwięku za pomocą igły, która drgając poruszana przez fale dźwiękowe rysuje linię na powierzchni pokrytej sadzą. Taki zapis oczywiście nie pozwala odtworzyć dźwięku zobrazowanego przez linię.

• 1808 r. - W Portsmouth Brytyjczyk M. I. Brunel zaczyna produkcję taśmową przy wytwarzaniu forniru. Produkcja taśmowa polega na tym, że obrabiany lub produkowany przedmiot jest przesuwany przez maszynę od pracownika do pracownika, a każdy wykonuje tylko jedną określoną czynność, To przyspiesza produkcję, chociaż monotonia pracy ma niszczący wpływ na ludzką psychikę.

• 1809 - 1810 r. - Brytyjczyk George Cayley (1773-1857) ogłasza teorię aparatu latającego cięższego od powietrza. Już w 1799 r. stwierdził, że człowiek nie może naśladować lotu ptaków (czyli budować ornitopterów), lecz powinien skupić się na aparatach o nieruchomych skrzydłach. W 1804 r. zaś opracował teorię budowy skrzydła, które dzięki wypukłości górnej powierzchni uzyskuje siłę nośną pod spodem, gdzie powietrze przepływa wolniej (prawo opisane przez Daniela Bernoulliego). Identyfikuje cztery podstawowe siły decydujące o tym, czy obiekt cięższy od powietrza może latać: skierowane w dół ciążenie (weight, gravity), skierowaną do góry siłę nośną (lift), stawiany przez powietrze skierowany do tyłu opór (drug) oraz pchający obiekt do przodu ciąg (thrust). Cayley zauważa też, że nie ma mowy o lataniu, dopóki człowiek nie wynajdzie dość lekkiego i wydajnego silnika, który będzie mógł wytworzyć odpowiedni ciąg i siłę nośną.

• 1809 r. - Niemiec S. T. Sömmerring buduje elektryczny telegraf. Następne stworzą Brytyjczyk F. Ronalds (1816), Niemcy G. T. Fechner (1829) oraz C. F. Gauss i E. E. Weber (1833), a także Brytyjczyk Charles Wheatstone (Londyn, 1837). Informacja ma być wysyłana w postaci elektrycznych impulsów biegnących po kablu. Nie wiadomo jednak, jak w łatwy sposób zakodować kilkadziesiąt liter i innych znaków. Pierwotny pomysł, by każdy znak miał swój kabel oznaczałby, że trzeba tworzyć grube wielożyłowe kable między stacjami telegrafu, co byłoby bardzo niewygodne i drogie. Problem rozwiąże dopiero S. Morse w 1837 r.

• 1811 r. - Amerykański żołnierz John Hall buduje jednostrzałowy karabin ładowany odtylcowo (od tyłu), co skraca czas ładowania po każdym strzale. W 1819 r. karabin wejdzie na wyposażenie amerykańskiej armii.

• 1812 r. - Świetny angielski matematyk Charles Babbage (1791-1871) projektuje mechaniczną maszynę liczącą. Od brytyjskiego rządu otrzymuje ogromną sumę pieniędzy na budowę prototypu, ale maszyna nigdy nie powstanie. Babbage projektuje za to jeszcze bardziej złożoną (i też niezrealizowaną) maszynę, którą można ustawić, aby wykonała określone zadanie.

Na prośbę Babbage’a komentarz do jego pracy o maszynie liczącej pisze doskonała matematyczka lady King-Noel (córka G. G. Byrona Ada Lovelace, 1815-1852). Jej komentarz okazuje się większy od komentowanego tekstu i tak wnikliwy, że Babbage proponuje wydanie go w postaci odrębnej książki, ale King-Noel odrzuca propozycję.

Jej pomysłem jest wprowadzenie algorytmów jako ustalonych i powtarzalnych sposobów ustawienia maszyny liczącej, aby osiągnąć określony cel. Jest to zapowiedź tablicy stanów dopuszczalnych Turinga, programowania oraz przyszłego rozwoju komputerów i informatyki. Co więcej, wizjonerka zapowiada zastosowanie maszyn liczących do pisania tekstów literackich, analizowania dzieł sztuki i badania wszelkich zjawisk, które dadzą się przedstawić w formie liczbowej. Niestety, lady King-Noel porzuca naukę na rzecz towarzyskich zabaw, skandalicznych intryg i romansów. Staje się alkoholiczką i narkomanką, a po wykryciu raka macicy popada w dewocję oczekując cudownego uzdrowienia, które jednak nie nastąpiło.

Z czasem tezy Babbage’a i King-Noel okażą się nie tylko istotnym etapem na drodze do skonstruowania komputera, ale też elementem liberalizmu ekonomicznego i kapitalistycznej wizji społeczeństwa jako maszyny służącej do wytwarzania dóbr zgodnie z ideami Adama Smitha. Optymalizacja procesów produkcji według zasad Babbage’a i King-Noel znajdzie praktyczne zastosowanie w amerykańskich fabrykach mięsa, a potem w zakładach Forda.

• 1814 r. - Doskonały angielski inżynier George Stephenson buduje parową lokomotywę nazwaną Blücher (na cześć pruskiego generała), która ciągnie wagony po torach.

Idea toru nie jest nowa: wyżłobione w wapieniu rynny, w których toczą się koła wozów znano już kilka tysięcy lat wcześniej (Malta, Grecja), a podobnie działające drewniane rynny budowano w kopalniach w XVII i XVIII w., żeby ułatwić transport wydobytego węgla, rudy lub innych materiałów.

• 1816 r. - Pod wrażeniem katastrofalnego wybuchu metanu w brytyjskiej kopalni węgla Anglik Humphry B. Davy konstruuje lampę, w której płomień jest otoczony przez gęstą metalową siatkę ochładzającą gazy ze spalania. Dzięki temu nie zapala się metan w atmosferze na zewnątrz siatki, a za to płomień lampy zmienia swoją wysokość i barwę na niebieską zależnie od ilości metanu. Idea takiego urządzenia była znana już wcześniej, lecz dopiero lampa Davy’ego okazuje się skuteczna i znajduje powszechne zastosowanie, redukując niebezpieczeństwo eksplozji i będąc zarazem wskaźnikiem stężenia metanu w danym chodniku.

• 1816 r. - Brytyjczyk G. Manby buduje ręczną gaśnicę strażacką, czyli zbiornik z wodą i sikawką napędzaną ręczną pompą tłokową. Od 1870 r. w dużych budynkach montuje się automatyczne systemy przeciwpożarowe (przewody tryskające wodą), a od 1906 r. funkcjonują samochody pożarowe wyposażone w zbiornik z wodą i pompę.

• 1816 r. - W Sèvres we Francji rusza produkcja porcelany odlewanej w formach. Wkrótce wyroby z Sèvres stają się sławne i cenione niemal tak samo jak porcelana chińska.

• 1816 r. - Francuski lekarz René Laennec konstruuje stetoskop, czyli słuchawkę w formie lejka połączonego rurką z uchem lekarza. Po przyłożeniu lejka do ciała pacjenta można słuchać, co dzieje się wewnątrz ciała. Laennec wpadł na ten pomysł pod wpływem śmierci matki na gruźlicę. Z drugiej strony legenda głosi, że za wynalezienie stetoskopu odpowiada pruderia: lekarz pragnący osłuchać pacjentkę musiałby przyłożyć ucho do jej piersi, a stetoskop utrzymuje „właściwy, przyzwoity” dystans, nie budząc skojarzeń seksualnych.

• 1817 r. - Niemiec D. Uhlhorn buduje tachometr mierzący prędkość pojazdu poprzez odkształcenie mechanizmu poddanego sile odśrodkowej (zastosowany do lokomotyw w 1840 r.). Kolejne tachometry, mechaniczne i elektryczne, będą zliczać obroty lub wykorzystywać dynamiczne ciśnienie powietrza i wody na pojazd (rurki Pitota i Prandtla).

• 1818 r. - Amerykanin Whitney buduje frezarkę, maszynę, której wirujące ostrza wycinają zagłębienia w drewnie lub innym materiale.

• 1818 r. - Francuz markiz Manoury d’Ectot buduje pompę strumieniową. Jej opis teoretyczny stworzyli już w 1570 r. fransuscy wynalazcy Vitro Delarme i Philibert Delarme, ale konstrukcja pozostała niezrealizowana aż do XIX w. Do wnętrza pompy otwiera się dysza wlotowa, a tuż przed nią znajduje się otwór dyszy wylotowej. W bocznej ścianie pompy zaś jest zamontowany tłok, który cofając się wytwarza podciśnienie w komorze pompy i wciąga materiał z dyszy wlotowej do wnętrza. Wtedy materiał trafia do dyszy wylotowej, a przy powrotnym ruchu tłoka jest wypychany na zewnątrz. Cykl powtarza się dowolną liczbę razy i prowadzi do przesuwania materiału sypkiego, cieczy lub gazu. Pompa strumieniowa (strumienica, inżektor) jest niezawodna dzięki małej liczbie ruchomych elementów (tylko tłok) i znajdzie zastosowanie na przykład jako podajnik paliwa (węgla) w maszynach parowych i w parowozach (Niemiec Ernest Kötring, 1872), lub do przesypywania piasku.

• 1818 r. - Niemiecki baron Karl Drais von Sauerbronn patentuje w Karlsruhe maszynę do biegania (Laufmaschine) - ramę z dwoma kołami, na której siada się tak, żeby nogami odpychać się od ziemi. W przeciwieństwie do pojazdu de Sivraca z 1790 r. konstrukcja Draisa nie ma obracanej kierownicy. Jednak już w 1819 r. Denis Johnson z Londynu buduje podobny pojazd z kierownicą, która pozwala skręcać przednie koło i zmieniać kierunek jazdy. Na takich maszynach zwanych drezynami lub welocypedami można osiągać prędkość 10-15 km/h, czyli dwa lub trzy razy większą niż prędkość idącego człowieka. Jest to zapowiedź roweru.

• 1820 r. - Brytyjski mechanik T. Burr używa prasy hydraulicznej do wytłaczania rur z ołowianej blachy. Jest to początek przemysłowego tłoczenia metalowych elementów, które jest dużo tańsze, wydajniejsze i dokładniejsze niż ich ręczne wykuwanie.

• 1821 r. - W Londynie powstaje balon wypełniony lekkim, lecz łatwopalnym (wybuchowy) gazem ziemnym.

• 1822 - 1826 r. - Podczas destylacji roślinnego indygo Niemiec Otto Unverdorben (1806-1873) otrzymuje substancję, którą nazywa crystalliną. Jest to anilina, której cząsteczka ma kształt pierścienia C₆H₅NH₂. Wkrótce okazuje się, że anilinę można otrzymywać również z węgla i ropy naftowej. Sam związek zaś będzie używany do produkcji pigmentów (farby do celów przemysłowych i artystycznych), herbicydów, leków (na przykład środki przeciwbakteryjne i paracetamol) oraz polimerów.

• 1823 r. - Szkot C. MacKintosh tworzy nieprzemakalny płaszcz przeciwdeszczowy dzięki pokryciu go (podgumowaniu), a z czasem nasączeniu (impregnowaniu) wodoodpornym kauczukiem rozpuszczonym wcześniej w benzynie.

• 1823 r. - Anglik Samuel Brown patentuje gazowy silnik spalinowy, gdzie gaz spalany w cylindrze popycha tłok, którego ruch jest przetwarzany na obrót wału. Brown nawiązuje do wcześniejszych koncepcji Francuza Philippe’a Lebona d’Humersina (1801) i brytyjskiego pastora Williama Cecila (1820).

• 1824 r. - W Genewie powstaje szkoła zegarmistrzów: szwajcarskie zegary mechaniczne będą odtąd uznawane za najlepsze na świecie.

Miniaturyzacja mechanizmu zegara pozwala tworzyć niewielkie zegarki noszone w kieszeni. Ludzie bogaci zyskują w ten sposób możliwość sprawdzania godziny w dowolnym miejscu. Wkrótce pojawią się większe zegarki kieszonkowe dla mężczyzn oraz mniejsze dla kobiet. Z czasem kobiety zaczną nosić zegarki przymocowane paskiem do przegubu ręki.

• 1824 r. - Brytyjski murarz J. Aspdin tworzy cement - mieszaninę rozdrobnionej gliny i wapienia. Podobne masy były znane już w Egipcie i Rzymie. Cement z piaskiem i wodą tworzy półpłynną masę. Po wyschnięciu daje beton, który będzie podstawą budownictwa w XX w., a od 1865 r. jest też używany do budowy dróg.

• 1825 r. - Brytyjczyk W. H. James buduje noszony na plecach zbiornik sprężonego powietrza do oddychania dla nurka. Klatka piersiowa człowieka zanurzonego pod wodą poniżej jednego-dwóch metrów jest ściśnięta przez ciężar wody, co oznacza niemożność podniesienia żeber, aby oddychać. Ciśnienie powietrza z butli niweluje ten efekt.

• 1825 r. - Angielski rolnik Smith w Deanstone zakłada sieć rur melioracyjnych zakopanych w glebie i odsączających wodę z pola zamiast dotychczas stosowanych otwartych kanałów, które zajmowały sporą część ziemi uprawnej.

• 1825 r. - Francuski prawnik i polityk a z zamiłowania znawca kuchni Jean Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826) publikuje słynną książkę Physiologie du goût (Fizjologia smaku) o sztuce kulinarnej. Do historii przechodzą jego słynne maksymy: „powiedz mi, co jesz, a ja ci powiem, kim jesteś”, „losy narodów zależą od sposobu ich odżywiania”, „odkrycie nowego dania jest większym szczęściem dla ludzkości niż odkrycie nowej gwiazdy”.

• 1825 r. - Brytyjczyk Robert Stephenson współpracując ze swoim ojcem Georgem buduje pierwsze żelazne tory kolejowe na linii Stockton-Darlington (60 km), gdzie jeździ pociąg z parową lokomotywą nazwaną Locomotion. W konstrukcji Stephensona tor składa się z dwóch stalowych szyn, czyli belek układanych na ziemi. Stalowe koła wagonów zaś otrzymują dodatkową taśmę wystającą poza obwód koła. Koło toczy się więc po gładkiej powierzchni szyny, a taśma obejmuje szynę od strony wewnętrznej, co zapobiega zsuwaniu się koła z szyny. Dzięki takiej konstrukcji oraz użyciu mocnej stali maleje prawdopodobieństwo wykolejenia, to znaczy wypadnięcia lokomotywy lub wagonów z toru. Odporne stalowe tory pozwalają rozwijać większe prędkości niż to było możliwe na torach z drewna.

Robert Stephenson ustala rozstaw szyn, czyli szerokość toru kolejowego na 56,5 cala. Nawiązuje w ten sposób do kolei konnej, gdzie szerokość toru musiała być wystarczająca, żeby zmieścił się koń ciągnący wagon. Szerokość 1435 mm równa 56,5 cala zostanie potem uznana za „normalną”, czyli standardową i będzie dominować w krajach podporządkowanych Wielkiej Brytanii a także w Europie, Ameryce Północnej i wielu innych rejonach świata. Odmienne szerokości torów przyjmą między innymi Rosja i część krajów afrykańskich. Poza tym lokalnie będą stosowane inne szerokości zależnie od warunków i potrzeb w danym miejscu.

Stephenson wprowadza jeszcze jedną innowację: po raz pierwszy do lokomotywy parowej przyczepia nie tylko wagony towarowe, lecz także wagon pasażerski Experiment służący do przewożenia ludzi. Jest to zapowiedź pociągów pasażerskich.

Krytycy pomysłu Stephensona obawiają się, że na stalowych szynach pociągi mogą się ślizgać, więc nie wjadą pod górę, a zjeżdżając w dół nie dadzą się zahamować. Inni uważają, że buchający parą i dymem, hałaśliwy pociąg pędzący z prędkością 20 i więcej kilometrów na godzinę może wywołać panikę, zaszkodzi zwierzętom hodowlanym, a nawet spowoduje bezpłodność kobiet. Wszystkie te obawy okazały się jednak bezpodstawne.

• 1825 - 1827 r. - Po latach prób z powielaniem obrazów Francuz Joseph Nicéfore Niépce stosuje asfalt syryjski jako materiał światłoczuły naniesiony na płytę ze szkła zastąpioną potem płytą ze stopu cyny. Naświetla taką płytę za pomocą camera obscura skupiającej światło, które wpada do wnętrza przez niewielki otwór. W ten sposób Niépce zbudował prosty aparat fotograficzny i tworzy pierwszą fotografię przedstawiającą widok z jego okna w Le Gras.

Jest to zapowiedź przyszłego rozwoju fotografii opartej jednak nie na asfalcie lecz na solach srebra. Ich światłoczułość opisali Niemcy Georg Fabricius już w 1556 r. i J. H. Schulze w 1727 r. Naświetlone sole srebra ulegają bowiem zaciemnieniu, a od intensywności naświetlenia zależy stopień zaciemnienia danego fragmentu obrazu.

• 1826 r. - Anglik J. Walker opracowuje zapałki pocierane o masę z siarczku antymonu i chloranu potasu.

W 1828 r. Francuz S. Charles robi zapałki z patyczków pomalowanych związkami fosforu. Aby uniknąć trującego fosforu Szwed E. Patsch stworzy zapałki bez tego składnika (1844), chociaż też zapalane przez potarcie. Zapałki jako patyczki z zapalną końcówką okazują się najlepszym sposobem rozniecania ognia.

• 1826 r. - W Paryżu rusza miejska sieć komunikacyjna oparta na konnych omnibusach (nazwa oznacza pojazdy dla wszystkich), czyli powozach mogących przewozić do 42 osób. Omnibusy krążą po mieście wzdłuż określonych tras i zgodnie z ustalonym planem czasowym. Przejazdy są względnie tanie, więc zyskują wielu klientów i znacząco usprawniają komunikację.

Dwa lata później podobna sieć komunikacyjna powstanie w Nowym Jorku (USA), a potem w kolejnych miastach w Europie, Ameryce Północnej i na innych kontynentach. Po kilku latach powstaną konne tramwaje, czyli powozy poruszające się po szynach. Dzięki gładkim szynom tramwaj mniej trzęsie niż omnibus jadący po wyboistych drogach pokrytych żwirem lub kamieniami i może przewozić dużo więcej osób.

W 1828 r. Brytyjscy konstruktorzy Gurney i James budują w Londynie parowe omnibusy jako uzupełnienie komunikacji konnej. Mimo to do lat 1880. w miastach dominują konne dorożki, omnibusy i tramwaje. Na ulicach więc zalegają tony cuchnącego łajna, w powietrzu unoszą się suche drobiny końskich odchodów, a muchy żerujące na odchodach roznoszą choroby.

• Od 1826 r. - Systematyczne obserwacje meteorologiczne są wykorzystywane w gospodarce i komunikacji.

• 1827 r. - Brytyjski wynalazca Charles Wheatstone (1802-1875) buduje przetwornik energii akustycznej w drgania, które produkują energię elektryczną, co zapowiada konstrukcję mikrofonu odbierającego i wzmacniającego dźwięk.

Konstruktorzy poszukują odpowiedzi na pytanie, jak za pomocą elektryczności przesyłać dźwięki, zwłaszcza mowy. Tak powstanie tuba zakończona membraną, z którą jest połączony metalowy (najlepiej miedziany) pręcik częściowo zanurzony w kwasie. Jeżeli ktoś mówi do wnętrza tuby, fale głosowe uderzają w membranę, zmieniając zanurzenie pręcika, co przekłada się na zmiany w natężeniu prądu elektrycznego płynącego przez pręcik. Tak modyfikowany prąd przepływa do tuby odbiorcy, gdzie porusza analogiczny pręcik i membranę wytwarzającą fale dźwiękowe. Jakość przekazu jest jednak słaba, a konstrukcja tuby kłopotliwa.

• 1828 r. - Brytyjski uczony W. Nicol buduje aparat do otrzymywania światła spolaryzowanego.

• 1829 r. - Francuski wynalazca André Galle opracowuje łańcuch rolkowy (drabinkowy) składający się ze stalowych rolek połączonych ruchomo ze sobą. Łańcuch służy do przenoszenia ruchu obrotowego z jednego koła zębatego na drugie dzięki temu, że poszczególne ogniwa łańcucha zahaczają o zęby obu kół. Łańcuch Galle’a okaże się użyteczny przy stosunkowo małych prędkościach, na przykład w rowerach, w niektórych przekładniach i silnikach.

• 1829 r. - Czeski konstruktor J. Ressel buduje w austriackim Trieście pierwszy statek (parowy) napędzany śrubą. Następne okręty bojowe z napędem śrubowym stworzą F. Sauvage w Italii (w 1843 r.) i Brytyjczyk Smith (w 1837 r.).

• 1829 r. - W Wielkiej Brytanii powstaje linia kolejowa Liverpool - Manchester, a jej właściciele ogłaszają konkurs na lokomotywę: w imponującym stylu wygrywa go Rocket, lokomotywa zbudowana przez Stephensonów. Zaczyna się wielka kariera kolei jako jednego z głównych czynników rozwoju przemysłu, handlu i komunikacji.

Okazuje, że wbrew krytykom tarcie między stalowym kołem i stalową szyną jest wystarczające, aby odpowiednio ciężki pociąg mógł pokonywać nawet dość strome zbocza. Nie potwierdzają się też obawy, że maszyna może źle wpływać na zdrowie ludzi i zwierząt.

Z czasem pociągi i inne pojazdy staną się przedmiotem fantastycznych opowieści, na przykład o rzekomym zniknięciu pociągu w alpejskim tunelu w 1911 r. W Stanach Zjednoczonych zaś od 1979 r. krążą opowieści o „ucieczkach” lokomotyw, które podobno jeżdżą bez udziału ludzi. W XX w. na całym świecie mówi się o pociągach-widmach, czyli o duchach pociągów. W istocie takie opowieści nie są niczym szczególnym, bo rzekomo feralne lub przeklęte „statki-widma” są znane od dawna, a łodziom przypisywano jakąś formę ducha. W przyszłości zaś pojawią się podobne historie o samochodach (na przykład auto Jamesa Deana) i samolotach jako przejawy prastarej wiary w istnienie demonów maszyn, zwłaszcza pojazdów.

• 1829 r. - Anglik N. B. Ward wynajduje szczelny pojemnik ze sklejonych szklanych tafli przeznaczony do przewożenia egzotycznych roślin, ponieważ większość roślin zabranych z właściwej im strefy klimatycznej ginęła podczas podróży. Konstrukcja Warda ma temu przeciwdziałać. W roku 1833 wynalazek przechodzi praktyczny test, kiedy konstruktor wysyła do Australii rośliny z Wielkiej Brytanii i sprowadza do Europy rośliny australijskie. Próba kończy się sukcesem; kilkumiesięczną morską podróż rośliny przeżywają w bardzo dobrym stanie.

W roku 1841 Ward proponuje użycie jego szklanych pojemników jako akwariów dla wodnych zwierząt ze strefy tropikalnej. Rok później wynalazca wydaje książkę On the Growth of Plants in Closely Glazed Cases, w której opisuje swój pomysł i jego zastosowanie do badań botanicznych oraz do hodowli roślin. Wynalazek znajdzie wkrótce zastosowanie w oranżeriach i w szklarniach w ogrodach botanicznych, gdzie pod osłoną szkła można zapewnić egzotycznym roślinom odpowiednią temperaturę i wilgotność.

Konstrukcja Warda to również zapowiedź terrariów ze sztucznie utrzymywanym wewnętrznym mikroklimatem.

• 1830 r. - Saletra chilijska, czyli azotan sodu (NaNO₃) jest pierwszym szeroko stosowanym nawozem sztucznym, to znaczy otrzymanym chemicznie. Wcześniej była wydobywana jako minerał nitratyn. Azotan sodu staje się podstawą do produkcji kwasu azotowego.

• 1830 r. - Brytyjczyk J. Perry buduje stalówkę zastępując pióra ptaków, które były dotąd używane do pisania.

Już wcześniej pojawiały się pióra ze stalową końcówką: Niemiec Johann Jantssen z Aachen (1750), pewien Francuz (1750), bliżej nieznany nauczyciel z niemieckiego Königsbergu (1808) oraz Amerykanin Peregrine Williamson z Bostonu. Najprawdopodobniej więc wynalazku dokonuje kilku ludzi niezależnie od siebie.

• 1831 r. - Brytyjczyk Thomas Willson projektuje dla Londynu cmentarz w formie wielkiej piramidy z grobami umieszczonymi na coraz wyższych poziomach. W ten sposób chce rozwiązać problem z grzebaniem setek tysięcy zmarłych, dla których nie ma miejsca w Londynie. Projekt nie zostanie jednak zrealizowany.

• 1831 r. - C. McCormick (USA) buduje ciągniętą przez konie kosiarkę do zbioru pszenicy.

Mechanizacja rolnictwa w XX w. doprowadzi do nadprodukcji żywności w krajach rozwiniętych i spadku liczby ludzi zatrudnionych w rolnictwie. Upowszechnia się ogrodnictwo szklarniowe (już w XVII w. znane w Holandii), czyli uprawa roślin pod szkłem: światło słoneczne ogrzewa wnętrze szklarni mimo chłodu panującego na zewnątrz.

• 1832 r. - Francuski wynalazca Hippolyte Pixii (1808-1835) buduje prądnicę wytwarzającą prąd zmienny dzięki obracaniu ferromagnetyków w polu magnetycznym.

• 1832 r. - Francuz J. A. F. Plateau wynajduje latarnię magiczną z obracanym za nią kołem, na którym jest seria obrazków. Szybkie wyświetlanie kolejnych obrazków tworzy wrażenie ruchu narysowanych postaci.

Podobnego wynalazku dokonuje S. R. von Stampfer w Wiedniu. To oznacza początek kina.

• 1832 - 1834 r. - Pruski generał Carl von Clausewitz w dziele O wojnie analizuje sztukę prowadzenia wojny. Autor postuluje wojnę totalną, gdzie celem ataków są również ludność cywilna oraz obiekty cywilne. Clausewitz pokazuje, jak terroryzowanie ludności, łamanie oporu przez egzekucje, celowe wywoływanie paniki oraz systematyczne niszczenie całych miast i wsi utrudniają przeciwnikowi obronę na przykład poprzez zablokowanie dróg przez uciekinierów i obniżenie wiary w zwycięstwo. Nieliczenie się z życiem żołnierzy, masowe zabijanie ludności cywilnej i taktyka totalnego wyniszczania znajdą potem zastosowanie podczas dwóch wojen światowych, kiedy generałowie będą podejmowali decyzje o śmierci tysięcy lub milionów ludzi, nie mając poczucia winy.

• 1832 - 1835 r. - Charles-Louis Havas zakłada we Francji agencję prasową i informacyjną, która zbiera i publikuje informacje. Agencja używa telegrafu optycznego, a potem gołębi pocztowych (1840) i zakłada swoje biura w stolicach Europy (od 1850 r). W swoich publikacjach agencja zamieszcza reklamy (od 1857 r.), które wkrótce staną się głównym źródłem dochodu.

Przy masowej produkcji w XIX w. reklama przekształca się w ogromną dziedzinę wiedzy i praktycznej działalności perswazyjnej, której celem jest nakłonienie klienta do zakupu określonego towaru lub usługi, a w formie bardziej zaawansowanej ma służyć promocji, czyli upowszechnieniu znajomości określonego towaru, usługi oraz firmy, która ten towar lub usługę oferuje. Reklamą zajmują się kolejne agencje informacyjne jak na przykład Associated Press (od 1848 r.) i agenci reklamowi. Pierwszym szeroko znanym agentem reklamowym zbierającym reklamy od firm i umieszczającym je w prasie jest Amerykanin Volney Palmer od 1843 r. działający w Filadelfii. Natomiast w 1870 r. amerykańska firma Procter & Gamble przeprowadza pierwszą w historii masową akcję reklamową w czasopismach i na plakatach – zachęca do kupowania mydła Ivory Soap.

• 1833 r. - Gauss publikuje dzieło Intensitas vis magneticae terrestris ad mensuram absolutam revocata. Proponuje w nim pierwszy system miar absolutnych (niezależnych i uniwersalnych) wyprowadzonych z milimetra, miligrama i sekundy. Większą popularność zdobędą potem układy SI (1867) i CGS (1875).

• 1834 r. - Brytyjczyk Jacob Perkins buduje maszynę do produkcji lodu (lodówka), gdzie maksymalnie stężony roztwór soli chłonie ciepło z otoczenia (metodę opisał Szkot W. Cullen już w 1755 r.).

• 1834 - 1851 r. - Rozwój maszyny do szycia. Amerykanie E. Howe i W. Hunt wzorując się na konstrukcji Thimmonier tworzą maszynę dużo sprawniejszą, chociaż jej mankamentem jest częste wypadanie nici z igły. Howe udoskonala tę konstrukcję w roku 1846, dzięki czemu staje się opłacalna produkcja maszyn (rusza masowa produkcja w USA, Niemczech i Szwajcarii).

W roku 1851 niemiecki Żyd Isaac M. Singer kopiuje maszynę Howe’a i dodaje ruchomą stopkę przytrzymującą materiał. Co prawda w wyniku procesu z Howem o prawa patentowe musi podzielić się z nim zyskami (1854), lecz firma Singer staje się wkrótce jednym z największych producentów maszyn do szycia.

• 1835 r. - Niemiecki chemik J. von Liebig opracowuje względnie prostą metodę pokrywania srebrem tafli szklanej, dzięki czemu można uruchomić masową produkcję luster bez używania szkodliwej rtęci. Jednak wyższa cena luster srebrzonych powoduje małe zainteresowanie klientów i w 1858 r. wynalazca rezygnuje z produkcji. Dopiero po 1886 r., kiedy władze Niemiec zakażą luster z trującą rtęcią, pomysł Liebiga znajdzie powszechne zastosowanie.

Warstwa srebra jest z jednej strony chroniona przez szkło, a z drugiej bywa pokrywana warstwą izolującą, która zapobiega czernieniu srebra reagującego z tlenem i siarką z powietrza. Tę warstwę może tworzyć minia (nazwa od kopalni Miño w Hiszpanii), czyli czerwony tlenek ołowiu Pb₃O₄. Pod koniec XX w. minia zostanie wycofana ze względu na szkodliwość ołowiu, a warstwa odbijająca w lustrach będzie wykonywana ze sproszkowanego aluminium.

• 1835 r. - Niemiec Johann N. Dreyse buduje karabin ładowany od tyłu (produkcja od 1849 r.) podobnie jak to było w karabinie Halla z 1819 r. Stosuje ładunek zespolony, w którym z tyłu znajduje się kapiszon, środkową część stanowi proch miotający pocisk, a z przodu jest metalowy pocisk. Buduje zamek iglicowy, gdzie naciśnięcie spustu uruchamia sprężynę z igłą uderzająca w kapiszon, który eksploduje i zapala proch miotający pocisk. Jest to postęp w stosunku do zamka skałkowego bardzo wrażliwego na wilgoć. Wkrótce Ph. Remington (USA) powtórzy pomysł Dreysego, a pierwszą armatę odtylcową zbuduje G. Cavalli (Italia, 1847). Amerykanin S. Colt (1835) skonstruuje rewolwer (pistolet z obracanym bębenkowym magazynkiem na kilka ładunków), a O. F. Winchester (USA, 1866) słynny wielostrzałowy karabin z magazynkiem na kilka ładunków. Ideę Winchestera rozwijają potem P. P. Mauser (Niemcy, 1896) i F. Mannlicher (Austria, 1900).

W istocie dopiero wynalazki Colta i Winchestera zapewniają szybkostrzelność większą od szybkostrzelności łuku. Na górnej powierzchni lufy karabinu i pistoletu pojawiają się proste urządzenia celownicze - szczerbinka, czyli wcięcie z tyłu i muszka, czyli wystający element z przodu lufy, które należy zgrać, aby ukierunkować pocisk. Począwszy od wojny secesyjnej będą powstawać ogromnie celne karabiny snajperskie do precyzyjnego strzelania na duże odległości (nawet do kilku kilometrów) wyposażone w lunetę na górnej powierzchni lufy.

Coraz doskonalsza broń palna wymaga odpowiednich pocisków i precyzyjnego określania ich kalibru. Zamiast dawnego wagomiaru pojawia się dokładna średnica pocisku (a więc wnętrza lufy) wyrażona w milimetrach: na przykład 5,5; 6,35; 7,62; 9; 11,18 mm dla wielu pistoletów lub karabinów, 28; 37; 40; 50 mm dla działek, 83,8; 106,7 mm dla armat, 121,92 mm dla haubic. Sporadycznie pojawiają się jeszcze większe kalibry: ok. 880 mm – tureckie moździerze z XV w. użyte przez Turków podczas zdobywania Konstantynopola; 890 mm – moskiewska Car Puszka z 1586 r.; 800 mm – niemiecka armata kolejowa Schwerer Gustav (Dora) z czasów II wojny światowej; 914 mm – amerykański moździerz eksperymentalny Little David.

Brytyjczycy określając kaliber zamiast milimetrów używają cali oraz linii, czyli 1/10 cala: na przykład 3 linie to 7,62 mm. Na przełomie XIX i XX w. Brytyjczycy, za nimi Rosjanie, a potem również inne kraje zaczną podawać kaliber w postaci dwóch liczb – pierwsza to średnica, a druga długość pocisku. Jest to istotne, ponieważ pocisk musi zmieścić się w komorze nabojowej.

• 1836 r. - Niemiecki konstruktor Brackenburg buduje samochód napędzany przez gazowy silnik spalinowy, w którym spala się wodór, a produkt końcowy to woda. Produkcja wodoru okazuje się jednak kłopotliwa, a zbiornik z wodorem grozi eksplozją. Ostatecznie więc ten typ napędu zostaje zarzucony i nadal dominują silniki parowe stosowane na przykład do napędzania omnibusów z wielkim kotłem i zazwyczaj wysokim kominem, czyli rurą odprowadzającą dym ponad głowami ludzi.

W roku 1869 zostaje odnotowany pierwszy śmiertelny wypadek spowodowany przez pojazd silnikowy: Brytyjka Mary Ward wypada z parowego omnibusa swego kuzyna i zostaje przejechana.

• 1836 r. - Brytyjski wynalazca Latham projektuje oczyszczalnię ścieków miejskich z Croydon - wypuszcza ścieki na specjalnie przygotowane pole, gdzie zanieczyszczenia zostają odfiltrowane i zatrzymane przez ziemię.

• 1837 - 1840 r. - Samuel F. B. Morse (USA) ulepsza elektryczny telegraf do przesyłania wiadomości. Koduje każdą literę, cyfrę i znak interpunkcyjny w postaci umownych zestawów krótkich i długich impulsów elektrycznych. Tak powstaje alfabet Morse’a (Morse code) obejmujący łącznie ok. 50 znaków razem z ich szczególnymi formami do zapisu różnych języków. Dzięki temu jeden kabel może przekazywać wszystkie litery alfabetu, znaki interpunkcyjne i wszystkie liczby. Wynalazek wypiera nie tylko telegrafy optyczne (heliografy) i dymne, lecz przede wszystkim bardzo kosztowne i niewygodne projekty wielożyłowych telegrafów elektrycznych.

• 1837 r. - Niemiec August Siebe tworzy pierwszy kostium (z impregnowanego kauczukiem płótna żaglowego) do przebywania pod wodą szczelnie okrywający całe ciało. Głowę chroni metalowa kula ze szklanymi okienkami, a rura łącząca hełm nurka z powierzchnią zapewnia mu powietrze do oddychania pompowane przez ludzi na górze. Z czasem rurę zastąpi zbiornik powietrza noszony na plecach. Jest to realizacja idei opisanej już w roku 1438 przez Marianusa Jacobusa, lecz wtedy jeszcze niemożliwa do zastosowania w praktyce. Natomiast w przyszłości skafander nurka z własną butlą na powietrze przekształci się w akwalung.

• 1837 r. - Niemiec F. W. Bessel mierzy paralaksy gwiazd i metodami trygonometrycznymi ocenia ich odległość. Za podstawę służącego do pomiaru trójkąta przyjmuje średnicę orbity Ziemi (podwójna jednostka astronomiczna).

• 1838 r. - Niemiec Moritz H. Jacobi (1801-1874) w Petersburgu a potem Spencer w Liverpoolu budują elektryczne aparaty do galwanizacji. Prąd przepływający przez roztwór soli metalu przenosi jony tego metalu na powierzchnię o przeciwnym ładunku elektrycznym. W rezultacie powstaje warstwa metalu, która jest bardzo cienka, lecz doskonale przylega do powierzchni.

M. H. Jacobi buduje też pierwszy użyteczny silnik elektryczny (1834-1838), realizując idee Czecha Jedlicki z roku 1829, który zaprojektował silnik wykorzystujący siłę elektrodynamiczną (SEM) Faradaya i prąd przesunięcia. Następny był silnik Faradaya zbudowany w 1831 r., który jednak nie nadawał się do praktycznego wykorzystania. Podstawą działania silnika elektrycznego jest interakcja między polem magnetycznym obudowy silnika oraz prądem elektrycznym płynącym przez wirnik w centrum całej konstrukcji. Zmiana kierunku przepływu prądu popycha wirnik przez pole magnetyczne, a kolejne szybkie zmiany kierunku prądu przekładają się na obroty wirnika, które można wykorzystać do poruszania innych obiektów, na przykład koła w maszynie lub śruby łodzi. Jacobi pływa łódką napędzaną przez elektryczny silnik (1838).

• 1838 r. - Włoski chemik R. Piria wyodrębnia z kory wierzby kwas salicylowy, środek przeciwbólowy.

• 1838 r. - Amerykanin Elish Graves Otis buduje mechaniczną koparkę; napędza ją silnik parowy. Po raz pierwszy zostanie użyta w roku 1843 podczas budowy linii kolejowej Pacific. W następnym stuleciu powstaną koparki spalinowe i elektryczne.

• 1838 r. - Brytyjski fizyk William R. Grove buduje ogniwo paliwowe, w którym łączy tlen i wodór wytwarzając wodę, a dodatkowym efektem jest powstanie prądu elektrycznego w platynowym drucie zanurzonym w kwasie siarkowym.

Rok później w Petersburgu Niemiec Moritz von Jacobi sponsorowany przez cara Mikołaja I buduje motorową łódź napędzaną przez elektryczny silnik, który czerpie energię z ogniwa paliwowego, czyli ze spalania wodoru. Ostatecznie ogniwo okazuje się zbyt kosztowne (wymaga użycia platyny) i niewydajne. W przyszłości jednak znajdzie zastosowanie w zasilaniu rakiet kosmicznych.

• 1838 r. - Francuz F. Dujardin (1802-1860) posiada akwarium z morską wodą i morskimi zwierzętami.

Osiem lat później Brytyjka Anne Thynne zbuduje w Londynie morskie akwarium. W tym samym czasie morskie akwarium buduje też inny Brytyjczyk Robert Warrington.

• Lata 1838, 1845 - Niezależnie od siebie Francuz Theophile-Jules Pelouze (1807-1867) i Niemiec Christian Friedrich Schönbein (1799-1868) działając kwasem azotowym na celulozę otrzymują nitrocelulozę, czyli mieszaninę azotanów celulozy o różnym stopniu nasycenia resztami kwasu azotowego. Przy maksymalnym nasyceniu azotem nitroceluloza ma sumaryczny wzór chemiczny n[C₆H₇O₂(ONO₂)₃].

W 1845 r. Christian Friedrich Schönbein i Rudolf Christian Böttger opisują nitrocelulozę zawierająca ponad 12% azotu. Tak powstaje bawełna strzelnicza - bardzo silny materiał wybuchowy eksplodujący po zapaleniu.

• 1839 r. - Francuz Louis-Jacque-Mandé Daguerre opracowuje nową metodę wykonywania fotografii (dagerotypia). Obraz jest rzucany za pomocą soczewki na powierzchnię pokrytą związkami srebra.

H. Bayard pokazuje w Paryżu swoje fotografie, a Brytyjczyk John Herschel wprowadza pojęcia fotografii i negatywu. Negatyw to zapis obrazu, gdzie miejsca najmocniej naświetlone są najciemniejsze. Przepuszczając światło przez negatyw można potem wykonać właściwą fotografię, na której najciemniejsze części negatywu są najsłabiej naświetlane, a więc dają najjaśniejsze części obrazu. Herschel wynajduje też metodę utrwalania fotografii przez zanurzenie w roztworze tiosiarczanu sodu). Kolejny ważny krok w rozwoju techniki fotografowania wykonuje Frederick Scott Archer w roku 1851, kiedy wprowadza płyty szklane pokryte warstwą światłoczułą, co daje ogromną precyzję obrazu.

• 1839 r. - Amerykanin C. N. Goodyear otrzymuje gumę ze zmieszania na gorąco kauczuku i siarki.

Elastyczny, wodoodporny materiał znajdzie wiele zastosowań: na przykład giętkie gumowe rurki (przewody), masowa produkcja prezerwatyw (1844), opona osłaniająca koło samochodu (Brytyjczyk R. W. Thomson, 1845).

• 1839 r. - Szkocki kowal Kirkpatrick MacMillan buduje sprawniejszy od drezyny rower z nożnymi korbami, czyli pedałami, które odpowiednio naciskane nogami poruszają koła. Dzięki temu można jechać bez dotykania ziemi nogami. Ideę pedałów w zmodyfikowanej postaci przejmie potem Francuz Pierre Michaux (1861-1862)

• 1839 r. - Brytyjczyk C. Wheatstone buduje elektryczny zegar. L. Breguet (1804-1883) synchronizuje elektryczne zegary w sieci (Lyon), a Niemiec W. von Siemens (1816-1892) konstruuje prądnicę i zegar na prąd zmienny.

• 1839 r. - Amerykanin Charles Goodyear (1800-1860) utwardza kauczuk w procesie wulkanizacji, czyli stapiania elastomerów kauczuku z siarką w temperaturze ok. 150^oC. Atomy siarki łączą ze sobą węglowe łańcuchy tworząc przestrzenną siatkę. Tak powstaje guma zawierająca do 3% siarki. Jest to masa elastyczna, lecz twardsza od kauczuku, która nie przepuszcza wody, chociaż dość łatwo ulega zniszczeniu pod wpływem wysokiej temperatury. Można z niej wykonać na przykład elastyczne rury, opony samochodowe, korki do butelek, uszczelki, piłki i wiele innych przedmiotów.

Co ciekawe, w roku 1843 Brytyjczyk Thomas Hancock niezależnie opracowuje identyczny proces utwardzania kauczuku.

• 1839 - 1843 r. - Brytyjczyk J. C. Ross mierzy głębokość Pacyfiku (4438 m) i pobiera próbki dna za pomocą sondy spuszczanej na linie z oznaczoną długością.

Brooke, inny Brytyjczyk, zbuduje sondę, która na dnie odrzuca ciężką kulę, aby ludzie na powierzchni mogli zauważyć ten moment. Natomiast w 1870 r. Kelvin i niezależnie kapitan Rung do pomiaru głębokości użyją barometru. Głębokościomierz ciśnieniowy (mierzący ciśnienie statyczne wody zwane też ciśnieniem hydrostatycznym) pozostanie jedynym do XX w., kiedy powstaną urządzenia oparte na falach dźwiękowych (echosondy) i radiowych (radiosondy).

• 1840 r. - Niemiec J. von Liebig wprowadza nawozy sztuczne. Niemcy F. Haber i C. Bosch opracują produkcję nawozów amonowych z azotu atmosferycznego (reakcja Habera-Boscha) wprowadzoną do przemysłu w 1909 r.

• 1841 r. - Królewska Akademia Nauk w Brukseli (Belgia) prezentuje stereogramy. Stereogram powstaje przez nałożenie na siebie dwóch fotografii tego samego obiektu wykonanych pod różnym kątem. Oglądany potem przez odpowiednie okulary daje wrażenie głębi i dzięki temu pozwala łatwiej dostrzec szczegóły.

• 1842 r. - Odbudowany po pożarze Hamburg jako pierwsze duże miasto w Europie otrzymuje kanalizację.

Jest to do pewnego stopnia realizacja postulatów Brytyjczyków J. Snowa i E. Chadwicka, którzy twierdzą, że zanieczyszczona woda jest przyczyną wielu epidemii. Edwin Chadwick ogłasza słynny raport (1842) o stanie higieny w najbiedniejszych klasach społecznych Anglii i Walii. Twierdzi, że epidemie, zwłaszcza cholery, nie są dopustem bożym lub wynikiem klątwy, lecz odpowiadają za nie miazmaty przenoszone przez wodę. Postuluje przebudowę kanalizacji, a przed wszystkim odizolowanie ścieków od źródeł wody pitnej, co oczywiście spotyka się z oporem władz miejskich pragnących uniknąć kosztów przebudowy. Mimo to władze brytyjskie wprowadzą przepisy o ochronie zdrowia swoich obywateli (1848, 1875) i zaczyna się świadome planowanie wodociągów dostarczających czystą wodę oraz kanalizacji odprowadzającej ścieki.

• 1842 r. - Amerykański lekarz Crawford Long stosuje eter jako środek znieczulający podczas operacji wycięcia guzków na szyi pacjenta. Inny Amerykanin William Clarke próbuje potem zastosować eter do znieczulania podczas operacji dentystycznej na uczelni w Vermont, ale przypływ wesołości u pacjentki został uznany za atak histerii i eksperyment przerwano. Mimo to w roku 1846 amerykański stomatolog William Morton skutecznie znieczula pacjenta eterem, pokazując, że jest to środek naprawdę skuteczny.

W ten sposób dokonuje się jeden z największych przełomów w dziejach medycyny, ponieważ przez tysiące lat ludzie nie umieli uciec przed bólem. Alkohol, akupunktura lub wręcz uderzenie w głowę, żeby pozbawić przytomności i zastopować odczuwanie bólu były trudne i nie zawsze skuteczne. Eter zaś pozbawia przytomności łatwo i pewnie. Tak zaczyna się prawdziwa anestezjologia (po grecku anaisthesia - nieczułość), czyli dział medycyny zajmujący się znieczulaniem i zwalczaniem bólu.

• 1842 r. - W Anglii H. Phillips podejmuje próbę latania w pojeździe wykorzystującym zasadę śruby: silnik parowy porusza bardzo duże poziome śmigło (w postaci długich łopatek) umieszczone nad pojazdem. Szybko obracane śmigło ma wkręcać się w powietrze i ciągnąć cały pojazd. Próba okazuje się jednak nieudana. Dopiero w roku 1877 Włoch E. Forlanini w swoim wirolocie również napędzanym przez silnik parowy wzniesie się na wysokość 13 m zapowiadając przyszłą karierę helikoptera.

• 1842 r. - Francuska Akademia Nauk zaleca galwanizację jako skuteczną i bezpieczną metodę pozłacania zamiast stosowanego od tysiącleci złocenia ogniowego, które jest niezwykle szkodliwe i często prowadzi do śmierci pozłotników. Drastycznym przykładem jest złocenie kopuł Soboru Isaakijewskiego w rosyjskim Petersburgu w latach 1838-1841, kiedy ginie ponad 50 pozłotników zatrutych rtęcią. Po zaleceniu Francuskiej Akademii Nauk złocenie ogniowe zanika, a galwanizacja staje się dominującą metodą pokrywania przedmiotów cienkimi powłokami złota i innych metali.

Przedmiot przeznaczony do złocenia zostaje na pewien czas zanurzony w gorącej kąpieli (roztworze), która zawiera cyjanek złota AuCN lub cyjanozłocień potasu K[Au(CN)₂]. Dodatki składające się na kąpiel to związki sodu NaCN i NaH₂PO₄, związki potasu K₄[Fe(CN)₆] lub wersenianu o wzorze sumarycznym C₁₀H₁₆N₂O₈. Pod wpływem ciepła i przepływającego prądu nietrwałe związki złota rozpadają się, a wytrącone metaliczne złoto osiada na powierzchni ścianek naczynia oraz złoconego przedmiotu.

Podobne techniki galwanizacji będą potem stosowane przy pokrywaniu żelaznych przedmiotów niklem (Niemiec Wolf w 1850 r.), cynkiem (Francuzi Roseleur i Boucher w 1850 r.) lub chromem, żeby uchronić je przed korozją, ponieważ te trzy metale ulegają pasywacji. Galwanizowanie jest też metodą upiększania przedmiotów przez pokrycie ich na przykład złotem, srebrem, miedzią czy chromem.

• Od ok. 1843 r. - J. von Liebig próbuje wyprodukować zastępnik kobiecego mleka, aby ułatwić żywienie niemowlaków. W tym czasie w Niemczech śmiertelność wśród dzieci do pierwszego roku życia przekracza 30%. Liebig opracowuje mieszankę złożoną z krowiego mleka, mąki, słodu i związków potasu. Odżywka spełnia swoją rolę, ale jest nietrwała, bo fermentuje po kilkunastu godzinach.

Niedługo później w latach 1860. Niemiec H. Nestlé opracuje technologię produkcji trwałego mleka w proszku, które powstaje poprzez odparowanie mleka krowiego. Tak otrzymany suchy proszek można przechowywać przez dłuższy czas, a przed użyciem należy go wymieszać z wodą.

• 1843 r. - Po niemal dwudziestu latach budowy zostaje oddany do użytku tunel pod korytem Tamizy łączący dwie dzielnice Londynu Rotherhithe i Wapping. Użyto rewolucyjnej maszyny z wielką tarczą, która obracając się drąży w skale okrągły tunel.

• 1843 - 1850 r. - H. Labrouste buduje bibliotekę Saint Genvieve w Paryżu, pierwszy budynek z żelaznym szkieletem. Żelazne konstrukcje stają się odtąd podstawą dla hal wystawowych, w których można prezentować duże obiekty, jak na przykład podczas wystaw w Londynie (1851) i Paryżu (1889).

• 1843 - 1850 r. - Szkocki wynalazca Alexander Bain (1811-1877) buduje specyficzny telegraf, gdzie maszyna tworzy dwuwymiarową mapę przesyłanej strony i koduje ją w postaci elektrycznych impulsów, które wysyła po kablu. Maszyna odbierająca zaś zamienia otrzymane impulsy elektryczne w symbole na powierzchni, czyli odtwarza mapę i steruje drukarką rysującą kopię przesyłanej strony. Maszyny Baina w trakcie tworzenia mapy strony i późniejszego jej odtwarzania opierają się na ruchomych wahadłach.

Niedługo później angielski fizyk Frederick Bakewell (1800-1869) zastąpi wahadła obracającymi się wałkami: ruch wałka w maszynie wysyłającej jest powtarzany przez analogiczny wałek w maszynie odbiorczej. Natomiast w 1865 r. Giowanni Caselli (1815-1891), fizyk na uniwersytecie we Florencji (Italia) buduje pantelegraf: ruchy pantografu, czyli ruchomego ramienia w maszynie nadawczej są powtarzane w maszynie odbiorczej, która odtwarza przesłany obraz. Wszystkie te urządzenia zapowiadają powstanie faksu.

• 1844 r. - Plac Concorde w Paryżu jest oświetlany elektrycznością. Elektryczność oświetli potem ulice Petersburga (1849), Londynu, Berlina i następnych miast, wypierając lampy gazowe. Jest to nie tylko wygodniejsze, lecz także bezpieczniejsze, bo spalanie gazu ziemnego może powodować wydzielanie silnie trującego, lecz bezwonnego tlenku węgla (CO), czyli czadu.

• 1845 r. - Pod zabudowaniami Brooklynu, dzielnicy Nowego Jorku, powstaje 500-metrowy tunel, w którym jeździ pociąg. Konstrukcja antycypuje powstanie metra.

• 1845 r. - Irlandczyk William Parsons w Birr Castle buduje teleskop z lustrem o średnicy aż 72 cali. Ciężką konstrukcję podtrzymują dwie solidne ściany. Instrument Parsonsa będzie największy na Ziemi aż do roku 1917.

• 1846 r. - W Charlottetown na Wyspie Księcia Edwarda kanadyjski lekarz i geolog Abraham Pineo Gesner (1797-1864) publicznie przeprowadza destylację węgla kamiennego. Z prażonego węgla wypływa przezroczysta ciecz, którą Gesner nazywa kerosen (od greckiego keros - wosk), a poza angielską strefą językową będzie znana jako nafta lub kerozyna. Ciecz jest doskonałym, bezwonnym, bezdymnym i tanim (na przykład w porównaniu do tłuszczu wielorybiego) paliwem do lamp.

• 1846 r. - W USA powstaje pralka, stanowiąca rozwinięcie wynalezionej w roku 1797 tary, czyli pofałdowanej blachy, o którą pociera się namoczoną odzież, żeby łatwiej usunąć brud. W pralce znajdują się dwie pofałdowane blachy ułożone poziomo, przy czym górna jest ruchoma i pociera praną odzież wciągniętą pomiędzy te blachy.

Niedługo później, bo w roku 1851, Amerykanin James King patentuje pralkę z drewnianym bębnem na odzież, a głównym czynnikiem czyszczącym jest gorąca para wodna pod ciśnieniem. W roku 1858 inny Amerykanin Hamilton Smith buduje pralkę z obracanym bębnem. Oba te wynalazki znajdują zastosowanie przede wszystkim w dużych pralniach.

W 1861 r. pojawia się dodatkowy element pralki nazwany wyżymaczką. Są to dwa elastycznie przylegające do siebie wałki napędzane korbką. Mokrą, wypraną odzież wprowadza się pomiędzy wałki i przesuwa za pomocą korbki, wyciskając wodę.

• 1847 r. - Brytyjski przemysłowiec C. Fox rozwija ideę wytłaczania elementów metalowych, wprowadzając do swoich kuźni prasę hydrauliczną, która zastępuje tradycyjne kucie metalu młotem. Wytłaczanie przedmiotów z blachy znali już wcześniej Bramante w XV w. i Burr w 1820 r., ale dopiero Fox zapoczątkowuje szybki rozwój coraz potężniejszych pras osiągających nacisk wielu ton.

• 1847 r. - Włoski chemik, student T.-J. Pelouze’a, Ascanio Sobrero (1812-1888) otrzymuje nitroglicerynę o wzorze CH₂(NO)₃-CH(NO)₃-CH₂(NO)₃, czyli ester kwasu azotowego HNO₃ i glicerolu CH₂(OH)-CH(OH)-CH₂(OH). Przez rok ukrywa swoje osiągnięcie obawiając się ogromnej siły wybuchowej nowej substancji, a potem gorąco odradza używanie nitrogliceryny ze względu na jej ogromną niestabilność (na przykład eksploduje po wstrząśnięciu). Mimo to nitrogliceryna staje się przedmiotem badań nad środkami wybuchowymi.

• 1847 r. - W. von Siemens wynajduje kabel, czyli drut przewodzący elektryczność izolowany od otoczenia. Jako izolacji Siemens używa podobnej do kauczuku gutaperki, która jednak jest twardsza od kauczuku i odporniejsza chemicznie. Potem kable będą izolowane papierem, tkaniną impregnowaną pokostem z oleju lnianego, gumą i wreszcie plastikiem. Kabel Siemensa zostanie użyty do zapłonu min w wodzie (jako zapalnik elektryczny) w porcie w Kilonii w roku 1848.

• 1847 r. - W wiedeńskim szpitalu Węgier Ignaz F. Semmelweis zaczyna aseptykę, każąc lekarzom myć ręce i dezynfekować wodą z chlorem. W rezultacie liczba śmiertelnych zakażeń pacjentów, zwłaszcza rodzących kobiet, spada o 50%. Mimo to odkrycie Semmelweisa oburza wielu lekarzy, ponieważ pokazuje, że oni sami mogą nieświadomie zarażać pacjentów. Jest to tym trudniejsze do zaakceptowania, że nadal panuje teoria miazmatów i uczeni nie wiedzą o istnieniu mikroorganizmów. Dlatego w większości szpitali nie stosuje się zasad Semmelweisa. Dotyczy to zwłaszcza wojskowych szpitali w warunkach wojny. Na przykład w czasie wojny secesyjnej trepanacja czaszki kończy się śmiercią co najmniej połowy operowanych (kilkaset lat wcześniej u Inków podobne zabiegi przeżywało ponad 90% pacjentów). Lekarze bowiem wkładają palce do rany i często nie myją rąk ani narzędzi.

• 1847 r. - Pracujący we Francji polski chemik Filip Neriusz Walter (1810-1847) otrzymuje Krzyż Legii Honorowej w uznaniu ogromnych zasług. Walter destylował żywice roślinne, woski i olejki. Destylując ropę naftową otrzymał naftę (ciekła mieszanina węglowodorów zawierających 12-15 atomów węgla). Nafta będzie potem stosowana jako paliwo do lamp, rozpuszczalnik, paliwo lotnicze, a nawet lek. Poza tym Walter odkrył toluen (C₆H₅CH₃) i ok. 20 innych związków organicznych. Jest też autorem polskiej nomenklatury w chemii nieorganicznej.

• 1849 r. - Londyńska agencja informacyjna Reuters wprowadza pocztę gołębią, w tym czasie najszybszy sposób przesyłania informacji.

• 1849 r. - Austriacka armia wysyła nad Wenecję niesterowane balony niosące materiały wybuchowe.

Jest to zapowiedź idei latającej torpedy (Kettering, 1917) i dronów. W 1915 r. zaś Nikola Tesla przedstawi wizję floty bezzałogowych samolotów bojowych, a rok później angielski inżynier Archibald Montgomery Low (1888-1956) podejmie próby zbudowania zdalnie sterowanych torped, rakiet i samolotów.

• 1849 r. - Francuz A. H. L. Fizeau buduje pierwszy skuteczny aparat do mierzenia prędkości światła.

• 1849 r. - Gorrie (Anglia) buduje chłodziarkę: spręża gaz (amoniak, eter), który się przy tym nagrzewa, potem ochładza go do temperatury otoczenia i rozpręża powodując pobranie ciepła z otoczenia, a następnie znów spręża i tak dalej (cykl Carnota oparty na prawach gazowych Gay-Lussaca). Pierwsze tak działające lodówki zbudowane przez J. Harrisona w Australii (1851) wejdą na rynek w 1862 r.

• Od połowy XIX w. - Ostatecznie zanikają kolorowe mundury żołnierzy, ponieważ stanowią doskonały cel dla przeciwnika ze sprawną bronią palną i urządzeniami optycznymi (luneta, lornetka) pozwalającymi na daleką obserwację. Pojawiają się za to mundury maskujące. Brytyjczycy wprowadzają umundurowanie w beżowo-brązowym kolorze khaki (w języku hindi słowo khak oznacza pył, kurz) stanowiącym świetny kamuflaż na tle piasku. Niemcy od 1906 r. testują mundury w kolorze feldgrau (polowa szarość), a cztery lata później wprowadzają je do armii. W XX wieku upowszechniają się mundury pokryte nieregularnymi plamami szarości, zieleni, żółci i brązu, żeby ułatwić kamuflaż na tle lasu, pola lub skał.

• Od połowy XIX w. - Prace H. von Helmholtza stają się impulsem do rozwoju urządzeń akustycznych opartych na wykorzystaniu fal dźwiękowych o różnej częstotliwości, ich nakładaniu na siebie i na rezonansie. Z jednej strony jest to kontynuacja tradycji sięgających czasów jaskiniowych, a z drugiej zapowiedź ekranów akustycznych Tuckera i mikrofonów.

• Od połowy XIX w. - Amerykanin Eben Norton Horsford rozwija chemię spożywczą zajmując się między innymi fosforanami, kondensacją mleka, fermentacją i racjami żywnościowymi. Najbardziej jest znany jako współautor razem z Justusem von Liebigiem receptury proszku do pieczenia. Chodzi o to, by uniknąć długiego procesu pieczenia ciasta na drożdżach, a zarazem uzyskać typową dla ciasta drożdżowego strukturę gąbki. Można to osiągnąć dodając do ciasta wodorowęglan sodu lub amonu.

Wodorowęglan sodu, czyli soda oczyszczona podczas pieczenia w temperaturze powyżej 60^oC wydziela gazowy dwutlenek węgla, który spulchnia ciasto: 2NaHCO₃ → Na₂CO₃ + H₂O + CO₂↑. Jednak ciasto ma wtedy nieprzyjemny, lekko mdły smak związany z zasadowymi własnościami sodu. Wodorowęglan amonu zaś rozkłada się na wodę oraz gazowy amoniak i dwutlenek węgla: NH₄HCO₃ → NH₃↑ + H₂O + CO₂↑ lecz ciasto ma posmak amoniaku. Chcąc uniknąć tych wad do sody oczyszczonej należy dodać substancję kwaśną, aby zobojętnić zasadowy sód. Zwykle jest to winian potasu (KC₄H₅O₆, czyli KO-CO-CHOH-CHOH-COOH), który naturalnie pojawia się w winie w postaci kryształków, a reagując z sodą daje winian sodu. Ewentualnie może go zastąpić kwaśne mleko lub maślanka, które reagując z wodorowęglanem sodu wytwarzają mleczan sodu (NaC₃H₅O₃, czyli NaO-CO-CHOH-CH₃).

Horsford jednak szuka takiej formuły, aby proszek do pieczenia nie wymagał żadnych dodatków i był od razu gotowy do użycia. Wygodną substancją regulującą kwasowość okazały się pirofosforan sodu (Na₂H₂P₂O₇) oraz wodorofosforan wapnia (CaH₂PO₄), które nie są co prawda zdrowe, lecz są tanie. Horsford dodaje jeszcze skrobię, która ma chronić przed wchłanianiem wilgoci i zbijaniem się proszku w bryłki.

• Druga połowa XIX w. - Poszukując nowych materiałów chemicy tworzą papier pergaminowy, który jest odporny na wilgoć i tłuszcz, prawie nie przepuszcza powietrza i jest twardy, ale bardziej łamliwy niż zwykły papier. Pergaminizowanie polega na pokryciu papieru klejem i zanurzaniu go kolejno w kwasie siarkowym (H₂SO₄) reagującym z klejem i celulozą, następnie w wodzie, w roztworze sody (Na₂CO₃) i znowu w wodzie, a w końcu poddaje się go sprasowaniu w kalandrach. Tak otrzymany papier pergaminowy jest używany jako izolacja, szczelne opakowania lub materiał chroniący delikatne powierzchnie.

• Druga połowa XIX w. - Nowoczesna technika i przemysł docierają do większości krajów świata. Zwiększa się produkcja i dostępność towarów, lecz zarazem pojawiają się problemy społeczne (nierówności i kapitalistyczny wyzysk) oraz zdrowotne związane z uprzemysłowieniem. Szerzą się choroby wywoływane przez masową produkcję i pogoń za zyskiem.

Przykładem są pylice, czyli osiadanie w płucach pyłów z powietrza, najczęściej węgla (głównie górnicy), bawełny (robotnice w przędzalniach), krzemu (krzemica typowa dla szlifujących kamienie, pracowników kamieniołomów i niektórych kopalni odkrywkowych) oraz azbestu (robotnicy produkujący azbestowe maty ocieplające budynki lub ogniotrwałe rękawice i tkaniny dla strażaków). Płuca podrażnione przez pył lub włókna azbestu wytwarzają włóknistą tkankę blokującą przepływ powietrza (kaszel, osłabienie, niedotlenienie organizmu) a czasem przekształcającą się w nowotwór.

Do chorób związanych z rozwojem przemysłu i urbanizacją należą też alergie lub szerzej rozumiana nadwrażliwość wywoływana przez pyły i rozmaite substancje chemiczne. Układ immunologiczny człowieka wytwarza przeciwciała, które jednak w przypadku nadwrażliwości atakują nie obce elementy pojawiające się w organizmie (antygeny), lecz zdrowe komórki należące do organizmu. Typowe objawy to katar, kichanie, kaszel i łzawienie oczu, ale też lokalne zapalenie skóry lub gardła, a w skrajnych przypadkach wstrząs anafilaktyczny, który może zakończyć się śmiercią.

Zanieczyszczenie środowiska w połączeniu z uwarunkowaniami genetycznymi, a czasem też z zaawansowaną alergią mogą prowadzić do astmy (po grecku asthma – zadyszka). Jest to przewlekły stan zapalny dróg oddechowych z powtarzającymi się atakami kaszlu i zwężeniem (obturacją) oskrzeli, co może doprowadzić do uduszenia, jeżeli chory nie otrzyma środków rozkurczających na przykład kortykosteroidów (hormony wytwarzane w korze nadnerczy) i siarczanu magnezu.

• Druga połowa XIX w. - Balony stają się podstawowym narzędziem badania atmosfery. Następuje udoskonalenie konstrukcji balonów na ciepłe powietrze. Pojawia się lina zwisająca z gondoli balonu aż do ziemi, co ułatwia utrzymanie właściwej wysokości, ponieważ ciężar liny służy jako balast, a jeśli balon opada w dół, część liny spoczywa na ziemi, co zmniejsza obciążenie balonu i hamuje jego opadanie. Lina pomaga też określać wysokość i kierunek lotu.

Balony osiągają coraz większe wysokości, dzięki czemu służą poznaniu atmosfery, chociaż rzadkie, ubogie w tlen powietrze i zimno panujące na dużych wysokościach mogą być zagrożeniem dla badaczy powodując ich omdlenia.

• Druga połowa XIX w. - Powstają wojskowe szkoły lotnicze jak brytyjska Balloon School w Chatham w 1879 r. oraz wyspecjalizowane oddziały balonowe w Niemczech (1872), Francji (1877), Wielkiej Brytanii (1879), we Włoszech (1885), w Rosji (1885), Stanach Zjednoczonych (1892) i Austro-Węgrzech (1893).

Powolne i stanowiące łatwy cel balony nie sprawdzają się jako narzędzia bombardowania, ale są używane do obserwacji (na przykład podczas wojny rosyjsko-japońskiej w 1905 r. i w początkach I wojny światowej). Później zaś bywają stosowane jako zapory przeciw samolotom (w Wielkiej Brytanii podczas II wojny światowej).

• Druga połowa XIX w. - Powstają filtry zdolne zatrzymać bakterie (otwory nie są większe niż 750 nm). Są one sporządzane z ziemi okrzemkowej (skała osadowa powstała z pancerzyków okrzemek), glinki kaolinowej i nieglazurowanej porcelany. W XX wieku pojawią się filtry bakteryjne z włókna szklanego i syntetyków, a niektóre będą dość drobne, by zatrzymywać część wirusów.

• Druga połowa XIX w. - W niektórych miastach pojawiają się sieci ciepłownicze do pewnego stopnia powtarzające rzymskie systemy ogrzewania budynków za pomocą gorącego powietrza lub pary wodnej. Rury biegną od pieca do podłóg (ogrzewanie podłogowe) w pomieszczeniach, które mają być ogrzane. Na przykład w 1877 r. Amerykanin Birdsill Holly uruchamia sieć pompującą gorącą parę wodną w dzielnicy miasta Lockport koło Nowego Jorku. Mieszkańcy, którzy zgodzili się przystąpić do tego projektu, nie muszą ogrzewać mieszkania i mają gorącą wodę w kranie bez uruchamiania tradycyjnych pieców. Pomysł przejmują potem również inne amerykańskie miasta jak Denver w 1880 r. i Nowy Jork. Na Manhattanie w Nowym Jorku sieć z gorącą parą pod ciśnieniem uruchamia Wallace C. Andrews w latach 1881-1882. Dzięki temu rozwiązaniu nie trzeba rozwozić po całym mieście węgla spalanego w piecach, a powietrze jest czystsze. Z drugiej jednak strony ciśnienie pary wodnej musi rosnąć, jeżeli trzeba ją dostarczyć do coraz wyższych budynków. To zaś oznacza, że rury są narażone na rozszczelnienie i czasem dochodzi do niebezpiecznego wybuchu gorącej pary.

• 1851 r. - Amerykanin Nelson Goodyear syntetyzuje ebonit (od greckiego ebonos - heban), czyli kauczuk utwardzony metodą Charlesa Goodyeara. W ebonicie jednak siarka stanowi 25-30% masy, czyli dziesięciokrotnie więcej niż w gumie. Twardy, odporny na ścieranie i niepalny ebonit staje się pierwszym plastikiem, który znajduje szerokie zastosowanie w elektrotechnice (doskonały izolator elektryczny), wytwarzaniu przedmiotów codziennego użytku (uchwyty noży, klamki, obudowy rozmaitych urządzeń, guziki), motoryzacji (elementy samochodów) i w wielu innych dziedzinach.

• Od 1851 r. - Powstają podwodne kable telegraficzne Francja-Anglia (1851), Anglia-Nowy Jork (1858-1866), Marsylia-Bona w Algierii (1870).

• 1852 r. - Francuz H. Giffard wykonuje w Paryżu pierwszy lot sterowcem. Sterowiec to aerostat zbliżony do balonu, wypełniony gazem lżejszym od powietrza i zaopatrzony dodatkowo w śmigło napędzane silnikiem, w tym wypadku parowym, umieszczonym poniżej balonu. Pierwszy sterowiec jest ciśnieniowy, a więc jego kształt i sztywność zależą od ciśnienia gazu wewnątrz jak w zwykłym balonie.

• 1852 r. - E. G. Otis buduje w Nowym Jorku windę, czyli dźwig do przewożenia ludzi między piętrami budowli z automatem zabezpieczającym przed urwaniem. Windy będą potem stałym elementem wysokich budynków. Do 1875 r. windy będą napędzane przez maszyny parowe lub czasem hydrauliczne (wykorzystujące ciśnienie wody), a w XX w. przez silniki elektryczne.

• 1852 r. - Francuz L. J. B. Foucault opracowuje podstawy funkcjonowania żyroskopu (od greckich słów gyros i skopeo, czyli obrót i patrzę). Jest to dość ciężki, szybko wirujący krążek z możliwie najmniejszym tarciem, który dzięki zasadzie zachowania momentu pędu utrzymuje stałe nachylenie osi obrotu. Krążek wiruje wewnątrz kilku ruchomych pierścieni połączonych przegubami Cardana.

• 1853 r. - Polski farmaceuta Jan Józef Ignacy Łukasiewicz (1822-1882) zaczyna wydobycie ropy naftowej w Bóbrce na Podkarpaciu. Buduje lampę naftową złożoną ze zbiornika na naftę, czyli paliwo z ropy naftowej i szklanej osłony płomienia. Wielkość płomienia a tym samym siłę światła reguluje stopień wysunięcia płonącego knota. Lampy naftowe, często wyposażone dodatkowo w lustra zwiększające siłę światła, zastąpią mniej wygodne świece i będą używane aż do upowszechnienia żarówki.

• 1853 r. - W londyńskim Regent Park powstaje pierwsze akwarium dostępne dla wszystkich. Dziewiętnaście lat później w Brighton (Wielka Brytania) publiczność może podziwiać morskie akwarium z wodnymi roślinami i zwierzętami oglądanymi przez szklaną ścianę. Pomysł podejmą też inne miasta, budując coraz większe akwaria. Na przykład w roku 1929 J. G. Shedd zbuduje w Chicago największe w tym czasie akwarium o pojemności 1,7 miliona litrów. W późniejszych latach powstaną jeszcze większe akwaria: w Perth (Australia, 1988 r.) 3 miliony litrów; w Genui (Włochy, 1992 r.) 6 milionów litrów; akwarium uShaka w Durbanie (RPA, 2004 r) ponad 6 milionów litrów; w Turkuazoo (Turcja, 2009 r.) 5 milionów litrów; akwarium l’Oceanogràfic w Walencji (Hiszpania, 2003 r.) 7 milionów litrów; Georgia Aquarium w Atlancie (USA, 2005 r.) ok. 24 miliony litrów. Na początku XXI w kilka akwariów, na przykład w Atlancie i na Okinawie (Japonia, 2002 r.), będzie mogło pokazywać nawet olbrzymie rekiny wielorybie. Wraz z rozwojem technicznych możliwości pojawią się też akwaria z przezroczystymi tunelami dla ludzi chodzących wewnątrz akwarium. Na przykład w Szanghaju w roku 2002 powstaje tunel o długości 120 m na głębokości 155 m, którym zwiedzający przechodzą akwaria pokazujące rafę koralową, podmorską jaskinię i otwarty ocean.

• 1853 - 1854 r. - Podczas wojny krymskiej po raz pierwszy zostają użyte miny-pułapki z automatycznym zapalnikiem wykorzystującym ideę kapiszona. Ofiarą eksplozji ma być żołnierz przeciwnika, nieświadomie uruchamiając mechaniczne urządzenie (na przykład je nadeptując), które uderza w kapiszon i dokonuje zapłonu ładunku.

Podczas tej wojny brytyjska armia po raz pierwszy stosuje przenośne żelazne piecyki, na których żołnierze mogą przyrządzać posiłki. Wcześniej robili to na mało wydajnych i wymagających dużo opału otwartych ogniskach. Coraz liczniejsze armie Wielkiej Brytanii, Niemiec czy Francji a potem innych państw otrzymują wyspecjalizowane jednostki zajmujące się wyłącznie zaopatrzeniem w żywność i inne dobra niezbędne dla żołnierzy. Dotychczasowa praktyka zdobywania żywności poprzez rabunek ludności cywilnej ustępuje planowemu dostarczaniu konserw celowo wyprodukowanych dla wojska. Oczywiście nadal zdarzają się rabunkowe napaści żołnierzy na cywili, ale zasadą jest żywienie żołnierzy przez odpowiednie jednostki wojskowe.

Wojna krymska jest pierwszą wojną w dziejach, gdzie rząd walczącego państwa ma bezpośrednią łączność z oddziałami na froncie: Brytyjczycy kładą kabel telegraficzny między Bałakławą na Krymie i Londynem.

Jest to także pierwsza wojna, w której uczestniczą dziennikarze opisujący i fotografujący walki, aby przekazać swoje relacje do gazet.

• 1854 r. - Niemiecki lekarz Hermann Brehmer (1826-1889) zakłada w Görbersdorf (późniejsze Sokołowsko) w Sudetach pierwsze sanatorium (uzdrowisko) do leczenia gruźlicy. Sanatoria leczą nie tylko lekarstwami, ale też poprzez masaże i ćwiczenia, klimat, wody mineralne (balneologia) oraz spokojny tryb życia.

Brehmer wpadł na pomysł leczenia sanatoryjnego po powrocie z wyprawy w Himalaje. Cierpiał bowiem na gruźlicę, a pobyt w górach wyraźnie poprawił jego stan. W 1887 r. ukazuje się książka Brehmera o leczeniu chorób płucnych Therapie der Lungenschwindsucht.

W drugiej połowie XIX w. i w XX w. sanatoryjne leczenie upowszechni się w Niemczech i na całym świecie.

• 1854 r. - Niemiec Julius Plücker buduje pierwszą jarzeniówkę, czyli urządzenie oświetleniowe złożone ze szklanej rury wypełnionej rozrzedzonym gazem (zwykle gaz szlachetny), który emituje światło pod wpływem prądu (zjawisko elektroluminescencji). W XX w. kolorowe jarzeniówki (kolor światła zależy od gazu) będą masowo używane nie tylko do oświetlania (konkurencja dla żarówki), lecz także jako efektowne reklamy.

Lampy kwarcowe, czyli jarzeniówki wyposażone w osłony z kwarcu, który przepuszcza promieniowanie ultrafioletowe, będą używane do opalania imitując światło słoneczne.

• 1854 r. - Francuz A. Merian pokrywa naturalnym asfaltem drogę Travers-Pontarlier. Gładkie, bezkurzowe drogi ze sztucznego asfaltu (wytwarzanego z ropy naftowej lub węgla) będą powszechne w XX w. i umożliwią poruszanie się samochodem z prędkościami dużo powyżej 100 km/h. Naturalny asfalt już wcześniej bywał wykorzystywany dla uzyskania gładkiej powierzchni, na przykład w Babilonie (VII w. p.n.e.) i do pokrywania podłóg.

• 1855 r. - Działający w Stanach Zjednoczonych brytyjski fizyk David Edward Hughes (1831-1900) opracowuje telegraf z klawiaturą, gdzie nie trzeba stosować dość kłopotliwego alfabetu Morse’a. Przyciśnięcie odpowiednich klawiszy w aparacie wysyłającym informację wytwarza impuls elektryczny, który koduje określone litery i poprzez kabel dociera do aparatu odbierającego. Tam impulsy są automatycznie odkodowywane, czyli zamieniane na litery i drukowane. Tak powstaje dalekopis (teletype, telewriter), w pewnym sensie zapowiadający maszynę do pisania i internet.

Konstruktorzy pracowali nad podobnymi urządzeniami już kilka lat wcześniej, ale dopiero wynalazek Hughesa znajdzie praktyczne zastosowanie. Zaledwie dwa lata po jego ogłoszeniu system Hughesa zostanie użyty przez jedną z amerykańskich kompanii prasowych. Podobne maszyny zaczną budować też inni konstruktorzy. Przykładem są urządzenia Amerykanina Elishy Graya z 1871 r. i Brytyjczyka Charlesa Wheatstone’a z 1875 r. W 1877 r. zaś linia kolejowa Paryż-Bordeaux zostanie wyposażona w dalekopis według pomysłu Jeana Baudota. Od 1910 r. w USA jest używany dalekopis Charlesa Kruma i Howarda Kruma: służy między innymi do rozsyłania tekstów do rozsianych po całym kraju redakcji Associated Press. W 1914 r. w USA E. Kleinschmidt buduje ulepszony dalekopis. Między drugą i ósmą dekadą XX w. urządzenie rozpowszechni się w całym świecie jako teleksy czyli sieci dalekopisów przesyłające informacje. Dalekopis straci na znaczeniu i w końcu zaniknie pod wpływem takich wynalazków jak faks i internet.

• 1855 r. - Luigi Palmieri (Italia) buduje pierwszy sejsmograf rejestrujący siłę i czas trwania trzęsienia ziemi dzięki pisakom poruszanym przez rtęć umieszczoną w systemie rurek. Pisaki zostawiają ślad na taśmie papieru odwijanego z walca, a odchylenie wykresu od prostej pokazuje siłę wstrząsów. Nieco później austriacki meteorolog Karl Kreil także konstruuje sejsmograf piszący, lecz oparty na ciężkim wahadle względnie nieruchomym w stosunku do ziemi poruszanej przez trzęsienie.

• 1855 r. - Francuski chemik i fizyk Henri Victor Regnault (1810-1878), zajmujący się alkaloidami, węglowodorami i kwasami organicznymi, buduje termoparę. Jest to urządzenie, gdzie na styku dwóch metali poddanych działaniu ciepła powstaje niewielki ładunek elektryczny, którego pomiar pozwala ocenić wysokość temperatury. Różne termopary znajdą potem zastosowanie w przemyśle. Na przykład termopary niklowo-chromowo-glinowe działają w zakresie temperatur od -200 do +1200^oC, żelazo-miedziano-niklowe są użyteczne do +750^oC, a wolframowo-renowe aż do +2200^oC.

• 1856 r. - Brytyjczyk J. Perkins stosuje anilinę jako podstawowy składnik sztucznych barwników.

• 1856 r. - Brytyjski wynalazca i przedsiębiorca Alexander Parkes (1813-1890) patentuje plastik. Jest to nitroceluloza rozpuszczona na gorąco w kamforze i innych rozpuszczalnikach, która po wyschnięciu twardnieje w lekką i dość elastyczną masę. W latach 1866-1868 Parkes prowadzi w Londynie firmę produkującą plastik pod nazwą parkesin, lecz produkcja okazuje się nieopłacalna. Za to współpracownik Parkesa, Daniel Spill ulepsza wynalazek i nowy plastik nazywa xylonitem.

• 1857 r. - Francuz M. Kind poszukując wody w Paryżu osiąga głębokość wiercenia w skałach równą 537 m.

• 1857 r. - Książka polskiego botanika Wojciecha B. Jastrzębowskiego (1799-1882) Rys ergonomji... kładzie podwaliny pod ergonomię (greckie ergon i nomos - praca i zasada) jako naukę o organizacji pracy zgodnie z budową człowieka.

• 1857 r. - Pochodzący z Italii Antonio Santi Giuseppe Meucci (1808-1889) buduje elektryczny telefon w swoim domu na Staten Island w Nowym Jorku. Trzy lata później opisuje swój wynalazek, lecz nie ma pieniędzy na jego opatentowanie. W rezultacie za twórcę telefonu zostanie uznany naturalizowany w Kanadzie Szkot A. G. Bell.

• 1857 - 1871 r. - Budowa tunelu pod przełęczą Col du Fréjus w Alpach między Francją i Włochami.

W latach 1871-1881 Szwajcarzy przebijają tunel kolejowy o długości 15 km pod Przełęczą Świętego Gottharda. W trakcie budowy prowadzonej metodą wysadzania skał ginie ok. 200 robotników, a inżynier kierujący pracami Louis Favre (1826-1879) umiera w tunelu na zawał serca.

• 1858 r. - Felix Nadar używa balonu, aby wykonać pierwsze lotnicze (z powietrza) zdjęcie Paryża.

Również w Paryżu Aime Laussedat zacznie fotogrametrię (1864), czyli pomiary terenu i tworzenie map na podstawie fotografii. Jego idee rozwinie niemiecki fizyk Carl Pulfrich w roku 1911.

• 1860 r. - Brytyjczycy budują statek z grubym stalowym kadłubem Warrior, pierwszy nowoczesny pancernik. Gruby pancerz na burtach, napęd żaglowy zamienny z parowym oraz ciężkie działa o dużym zasięgu czynią go w tym czasie niepokonanym. Następne będą opancerzone statki amerykańskie powstałe w roku 1862: Virginia zbudowana przez Konfederatów i Monitor walczący dla Unii.

Pancerniki stają się nową klasą okrętów wojennych, większych, cięższych i wolniejszych od krążowników, lecz dysponujących nieporównanie silniejszą artylerią. Złoty okres pancerników przypadnie na pierwszą połowę XX w., kiedy żaden inny rodzaj broni nie będzie w stanie realnie zagrozić potężnym jednostkom. Kres ich dominacji przyniesie II wojna światowa, ponieważ ciężkie i mało zwrotne pancerniki okażą się doskonałym celem dla coraz sprawniejszego lotnictwa.

• 1860 r. - Aktywny we Francji Belg Jean Joseph E. Lenoir (1822-1900) w oparciu o prawa gazowe Gay-Lussaca buduje silnik spalinowy napędzany benzyną (uzyskiwana podczas destylacji ropy naftowej mieszanina alifatycznych węglowodorów zawierających 5-12 atomów węgla). Mieszanka benzyny i powietrza jest wpuszczana przez zawór do metalowego cylindra silnika, następnie jest sprężana za pomocą tłoka i zapalana przez elektryczną iskrę, a ciśnienie spalin odpycha tłok, który spręża następną porcję mieszanki, zaczynając cykl od nowa. Spaliny wychodzą przez drugi zawór.

Ten pierwotny schemat pracy dotyczy silnika czterosuwowego, lecz z czasem pojawią się jego modyfikacje. W silniku dwusuwowym cykl jest krótszy i dochodzi do mieszania świeżej mieszanki i spalin. W silniku wysokoprężnym Diesla zapłon odbywa się poprzez sprężenie mieszanki paliwa i powietrza, co doprowadza do jej rozgrzania i wybuchowego zapalenia bez udziału iskry elektrycznej. Natomiast w zbudowanym w XX w. silniku rotacyjnym niemieckiego konstruktora Felixa Wankla w cylindrze wiruje trójkątny tłok tworzący trzy ruchome komory, w których jednocześnie odbywa się ssanie paliwa, jego spalanie i wyrzucanie spalin na zewnątrz. Silnik rotacyjny jest najwydajniejszym silnikiem spalinowym. Dzięki równoczesności wszystkich etapów pracy i centralnie umieszczonej osi obrotu działa z minimalnymi drganiami, lecz wymaga ogromnej precyzji wykonania, co utrudnia szersze zastosowanie.

• 1860 r. - Amerykański lekarz z Missisipi Richard Oglesby Davidson opracowuje plany samolotu Artis Avis z nieruchomymi skrzydłami i śmigłem napędzanym przez silnik parowy. Nie ma jednak pieniędzy na realizację pomysłu.

Próby zbudowania samolotu z nieruchomymi skrzydłami i ciężkim silnikiem parowym będą się powtarzały w różnych krajach do początków XX w., lecz konstrukcje okazują się niezdolne do lotu.

• Od 1860 r. - Amerykanie Williams (1860), Young (1865) i Packham (1869) upowszechniają kraking (od angielskiego cracking - pękanie) ropy naftowej: destylację prowadzącą do wydzielenia frakcji o różnej gęstości a następnie termiczny (ewentualnie wspomagany chemicznie) rozkład węglowodorów wielkocząsteczkowych na prostsze. J. Dewar i R. Redwood otrzymają patent na urządzenie do przemysłowego krakingu ropy (1890).

Ropa naftowa, gaz ziemny a potem dodatkowo węgiel kamienny stają się głównym źródłem węglowodorów dla przemysłu chemicznego. W następnych latach, zwłaszcza w XX w. kraje dysponujące dużymi złożami ropy, gazu i węgla zdobędą ogromny wpływ na światową gospodarkę i politykę.

• Od lat 1860. - Rozwój kolei opartej o silnik parowy i żelazne tory. Powstają transkontynentalne linie kolejowe przez Amerykę Północną, przez Rosję, z Europy do Indii, w Afryce i innych rejonach świata, a także przez Andy i pustynie.

W XX w. powstaną lokomotywy napędzane silnikami spalinowymi a potem elektrycznymi.

Prędkość pociągu stopniowo wzrasta od kilkudziesięciu km/h do znacznie przekraczającej 100 km/h. Głównym czynnikiem ograniczającym jej dalszy wzrost okazuje się tarcie i w konsekwencji przegrzewanie się osi kół.

Między innymi dlatego w XX/XXI w. pojawią się tory magnetyczne, gdzie pociąg nie ma kół, lecz unosi się ponad pojedynczą szyną na magnetycznej poduszce, dzięki czemu likwiduje tarcie. W ten sposób w XX/XXI w. można będzie zwiększyć prędkość do ponad 300 km/h.

• 1861 r. - Brytyjczyk R. Whitehead buduje podwodną torpedę napędzaną przez silnik spalinowy poruszający śrubę. Ładunek wybuchowy eksploduje pod wodą, co ułatwia zatopienie celu, czyli okrętu. Nadal jednak torpedy są niecelne i podatne na prądy w wodzie.

• Lata 1861, 1878 - Francuz A. Mouchot buduje silnik a potem lodówkę; oba urządzenia napędzane ciepłem Słońca.

• 1861 - 1862 r. - Francuz Pierre Michaux buduje rower z pedałami przymocowanymi do przedniego koła. Obrót pedałów pod naciskiem nóg jest przekształcany w obrót całego koła. Tak powstaje wielocyped.

W 1868-1869 r. Francuzi André Romain Guilmet i Edouard Meyer budują rower o dwóch równych kołach, gdzie tylne koło jest napędzane za pomocą łańcucha Galle’a, który przenosi ruch z pedałów umieszczonych między kołami.

W 1869 r. Brytyjczycy James Starley i William Hunter konstruują bardzo lekkie, a zarazem mocne koła rowerowe z wieloma drucianymi szprychami.

W 1871 r. Brytyjczyk James Starley zwiększy prędkość jazdy wielocypedu do ok. 20 km/h poprzez powiększenie przedniego koła. Tak powstaje wysoki, wielocyped z ogromnym kołem przednim (czasem nawet półtora metra średnicy) i małym tylnym. Dzięki wielkiemu kołu pojedynczy obrót pedałów przekłada się na względnie długą drogę równą obwodowi tego koła.

• 1862 r. - Francuz Pierre-Émile Martin (1824-1915) buduje opalany gazem wielki piec (nazwany potem martenowskim) do wytopu dużych ilości żelaza w ok. 1750^oC. To oznacza początek wielkiego uprzemysłowienia, powstają coraz większe ośrodki górniczo-metalurgiczne z charakterystycznymi wysokimi hutniczymi piecami i kominami fabryk. Bardzo szybko pojawia się katastrofalne zanieczyszczenie atmosfery, wód i gleby, które w XX w. stanie się jednym z głównych zagrożeń dla środowiska naturalnego, a nawet dla istnienia człowieka jako gatunku.

• 1863 r. - Włoch Giovanni Martignoni wynajduje wiertło kręte z gwintem odprowadzającym odpady.

Następnym udoskonaleniem techniki wiercenia będzie wprowadzenie udaru, czyli uderzania wiertła w wierconą powierzchnię. Udar będzie wytwarzany przez silnik parowy, spalinowy lub elektryczny bądź przez sprężone powietrze. Wiertarki udarowe zastosowane do materiałów bardzo twardych jak kamień czy beton okazują się dużo sprawniejsze od zwykłych wiertarek opartych tylko na obrocie wiertła.

• 1863 r. - Niemiec Julius B. F. A. Wilbrand syntetyzuje wybuchowy trójnitrotoluen, czyli trotyl (TNT), cykliczny węglowodór o wzorze chemicznym C₆H₂CH₃(NO₂)₃. Odpalenie trotylu odbywa się za pomocą wysokiej temperatury (iskra, płomień).

• 1863 r. - Brytyjczyk Faraday buduje klatkę Faradaya, czyli przestrzenną metalową konstrukcję, do wnętrza której nie może przeniknąć żaden ładunek elektryczny.

• 1863 r. - Fowler i Pearson zaczynają w Londynie budowę metra, czyli podziemnej miejskiej kolei. Początkowo obsługują ją pojazdy konne, a potem parowe (do 1905 r.) stopniowo zastępowane przez elektryczne (od 1890 r.).

Podobne rozwiązania przyjmą potem inne duże miasta mające problemy z tłokiem: Budapeszt (1896), Boston (1897), Berlin (1899), Paryż (1900), Nowy Jork (1904), Moskwa, Leningrad (Petersburg) i inne. Do końca XX wieku ok. 140 miast w różnych częściach świata będzie miało metro. Równolegle działają miejskie kolejki nadziemne na wysokich słupach ponad zatłoczonymi ulicami. Przeludnienie miast wymaga szczególnych rozwiązań.

• 1864 r. - W Kronsztadzie Rosjanie budują pierwszy lodołamacz Pajłot. Lodołamacz to statek zdolny do przełamywania pokrywy lodowej na morzu, co pozwala płynąć tam, gdzie tradycyjne statki są zablokowane lub toną zgniecione przez lód.

• 1864 r. - Niemiecki żołnierz Eduard Schultze wynajduje w Poczdamie proch bezdymny, który jest dużo silniejszy od prochu czarnego i nie daje dymu podczas spalania. Powstaje ze zmieszania nitrocelulozy z eterem i alkoholem, wysuszenia mieszaniny i rozkruszenia na pył. Proch bezdymny jest mniej zapalny od prochu czarnego a więc bezpieczniejszy w użyciu i podczas przechowywania.

Niezależnie od Schultzego na pomysł nowego rodzaju prochu wpadnie francuski chemik Paul Vieille w roku 1886.

Proch bezdymny zmienia wojskowa taktykę - ze względu na brak trującego dymu można strzelać z wnętrza zamkniętych pomieszczeń na przykład w twierdzach i bunkrach, nie szkodząc strzelającym.

Żołnierze atakują tyralierą (pojedynczym szeregiem) a nie zwartymi kolumnami, bo dzięki dużej sile rażenia prochu bezdymnego łatwo je rozbić jednym strzałem lub miną zawierającą ten nowy środek wybuchowy, zwłaszcza po wynalezieniu pól minowych (dużych zaminowanych obszarów) podczas wojny secesyjnej.

Postęp w dziedzinie materiałów wybuchowych jest coraz szybszy. Na przykład w 1976 r. A. Nobel patentuje wybuchowy żel gelignite złożony z nitrocelulozy rozpuszczonej w eterze lub alkoholu, zmieszanej z nitrogliceryną pulpą drzewną (drobno zmielonego drewna) oraz saletrą potasową lub sodową.

W roku 1889 Anglik Frederick Abel i Szkot James Dewar opracują kordyt, czyli kolejny materiał wybuchowy oparty na nitrocelulozie wymieszanej z nitrogliceryną, środkami zmiękczającymi oraz acetonem. Kordyt będzie potem używany jako materiał miotający w pociskach, zwłaszcza przez Brytyjczyków podczas II wojny światowej.

• 1865 r. - S. van Syckle (USA) buduje pierwszy rurociąg do transportu ropy. Ropę wożą też statki (od 1861 r.) i specjalne statki tankowce (w Rosji w 1874 r. i statek Zoroaster Ludwiga Nobla, brata Alfreda, zbudowany w 1877 r.).

W XX i XXI w. dużym problemem będą wycieki ropy naftowej z rurociągów, wiertni, gdzie wydobywa się surowiec oraz z rozbitych tankowców. Będzie to jeszcze jedna przyczyna zanieczyszczenia środowiska.

• 1865 r. - Francuski wynalazca Louis F. Janin wprowadza pojęcie fil de fer barbelé, czyli drut kolczasty. Jest to podwójny drut wyposażony w ostre kolce rozmieszczone w określonych odległościach. Idea drutu z kolcami jest jednak nieco starsza, bo w roku 1845 Anglik Richard Newton używa takiego drutu w Argentynie, żeby zwierzęta hodowlane, głównie krowy, nie wychodziły poza wyznaczony teren. W roku 1867 zostanie opatentowanych aż sześć rodzaj ów drutu z kolcami. Kilka lat później Amerykanin Isaac Ellwood uruchamia produkcję drutu kolczastego używanego do grodzenia pastwisk dla bydła i ich ochrony przed dzikimi zwierzętami. W roku 1874 inny Amerykanin Joseph F. Glidden patentuje swoją wersję drutu kolczastego. Wkrótce wynalazek znajdziee wiele, niekoniecznie miłych, zastosowań, na przykład w wojsku do budowania zapór przeciw atakującym oddziałom (w roku 1903 Baden-Powell napisze, że drut kolczasty to znaczący postęp w sztuce wojennej). Będzie też używany do zamykania granic i do ogradzania obozów koncentracyjnych. W drugiej połowie XX wieku pojawi się drut żyletkowy lub ostrzowy, bardziej agresywny niż tradycyjny drut z kolcami. Płaskie ostrza bowiem tną ciało, a nie tylko kłują. Ten rodzaj drutu będzie stosowany głównie przeciw ludziom między innymi do ogradzania więzień i do celów militarnych.

• 1865 - 1870 r. - Brytyjczyk Joseph Lister (1827-1912) wprowadza karbol (wodny roztwór fenolu) do odkażania (zabicie drobnoustrojów) rąk lekarza przed operacją chirurgiczną, aby ograniczyć zakażenia. Jest to właściwy początek medycznej aseptyki. Odkażane są też rany i miejsca przecięcia ciała pacjenta.

Natomiast narzędzia chirurgiczne mogą być odkażane, czyli sterylizowane przez wygotowanie, aby wysoka temperatura zabiła drobnoustroje. R. Koch wprowadza sterylizację narzędzi za pomocą gorącej pary wodnej w szczelnym naczyniu zwanym autoklawem. W początkach XX w. zaś austriacki wynalazca Friedrich W. Schindler wprowadzi wygodne autoklawy elektryczne.

• 1865 r. - Niemiec Wilhelm H. Stephan ze Stolp (Słupsk) proponuje kartkę pocztową, czyli krótki list bez koperty, ale z nadrukowanym obrazkiem. Pomysł powtarza Austriak z Wiednia Emanuel von Herrmann w memoriale o nowym sposobie korespondowania (1869). Pocztówka wchodzi do użytku w Prusach (1870) i w obiegu międzynarodowym (1875).

• 1866 r. - Rosjanin Sokowin formułuje teoretyczne podstawy pracy silnika odrzutowego, lecz patent na taki silnik otrzyma wiele lat później francuski inżynier René Lorin (1913). Jest to rodzaj silnika rakietowego, ale powietrze dopływa tu z przodu i jest sprężane przez wirniki, następnie miesza się z wtryskiwanym paliwem, a w końcu rozpręża się i wraz ze spalinami wylatuje z tyłu popychając pojazd w kierunku przeciwnym (trzecia zasada dynamiki Newtona).

Wkrótce pojawi się koncepcja odrzutowego silnika jonowego, o którym pisze między inny Konstanty Ciołkowski. Zjonizowany gaz (na przykład związki rtęci lub ksenon) zostaje wprowadzony do komory silnika i poddany silnemu polu magnetycznemu, które odpycha jony jako nośniki ładunku elektrycznego. Dzięki odpowiedniej konstrukcji silnika jony rozpędzają się i ostatecznie wylatują z silnika z ogromną prędkością. To zaś oznacza, że pojazd wyposażony w silnik jonowy zostaje popchnięty w przeciwnym kierunku.

• 1866 - 1872 r. - Krótki okres rozkwitu kliprów, najszybszych żaglowców transportowych zaopatrzonych w ogromne żagle.

• 1867 r. - C. L. Sholes i C. Glidden (USA) tworzą maszynę do pisania: naciśnięcie klawisza ze znakiem odpowiedniej litery porusza ramię dźwigni zakończone wypukłą czcionką, która uderza w taśmę nasączoną tuszem i odbija się na papierze. Brytyjczyk H. Mill podobne urządzenie skonstruował już w 1714 r. ale jego wynalazek nie przyjął się. W pierwszej wersji maszyny do pisania Sholes i Glidden rozmieszczają klawisze według kolejności liter w alfabecie. Odkrywają jednak, że litery używane częściej od innych nie powinny znajdować się obok siebie, bo to utrudnia pisanie, a czasem prowadzi nawet do wzajemnego zablokowania dźwigni podniesionych po ich szybkim naciśnięciu. W 1868 r. powstaje nowa klawiatura z dwoma grupami klawiszy na dwie ręce, gdzie rozdzielono litery znajdujące się obok w alfabecie jak na przykład p oraz r, s oraz t, b oraz c…

Amerykanin Ph. Remington zacznie masową produkcję mechanicznych maszyn do pisania w 1873 r. i odniesie spektakularny sukces.

Natomiast układ znaków na klawiaturze maszyny do pisania okaże się na tyle wygodny, że zostanie potem przeniesiony na klawiaturę komputerów.

• 1867 r. - Na wystawie w Paryżu kilka państw przyjmuje system metryczny SI (następne kraje zrobią to w latach 1872 i 1875). W 1881 r. Kongres Elektryków przyjmie system CGS i jednostki: amper, wolt, kulomb, om oraz farad.

Ujednolicenie jednostek okazuje się istotnym czynnikiem postępu naukowego i technicznego.

• 1867 r. - Brytyjski lekarz Thomas Clifford Allbutt (1836-1925) po raz pierwszy mierzy temperaturę ciała człowieka za pomocą termometru. Wcześniej oceniano temperaturę, dotykając czoła pacjenta. W ciągu następnego stulecia pomiar temperatury stanie się standardową metodą badania w medycynie. Zostają ustalone prawidłowe temperatury różnych części ciała zdrowego człowieka: pod pachą 36,6^oC, w jamie ustnej 36,9^oC, w odbytnicy 37,1^oC, w uchu 37,1^oC. Podwyższenie temperatury o niecały stopień jest uznawane za stan podgorączkowy, a jeszcze wyżej za gorączkę, która oznacza, że organizm walczy z chorobą. Gorączka jednak wyniszcza organizm, zwłaszcza mózg i serce, a utrzymująca się przez dłuższy czas temperatura rzędu 41^oC jest dla człowieka śmiertelna. Z drugiej strony zbyt niska temperatura jest również szkodliwa, ponieważ procesy fizjologiczne wymagają określonej ciepłoty.

• 1867 r. - Niemcy Nikolaus August Otto i Eugen Langen budują gazowy silnik spalinowy, gdzie paliwem jest gaz ziemny. Konstrukcja jest jednak ciężka, mało wydajna i zawodna, więc nie znajdzie szerszego zastosowania. W roku 1876 Otto zbuduje sprawny silnik czterosuwowy.

• 1867 r. - E. Thomson (USA) wynajduje spawarkę dzięki łukowi elektrycznemu dającą temperaturę ponad 2000^oC, co pozwala łączyć metale nadtapiając ich części. W przypadku większych kawałków spawanych metali, na przykład przy łączeniu żelaznych szyn kolejowych lub konstrukcji stalowych w budownictwie łuk elektryczny zapala mieszaninę tlenku żelaza z glinem zwaną termitem (FeO + Al), która stapia się, dając żelazne spoiwo oraz tlenek glinu jako odpad (Fe + Al₂O₃).

• 1867 r. - Szwed Alfred Nobel tworzy nowy materiał wybuchowy dynamit.

Na pomysł wynalazku naprowadził go przypadek, kiedy użył ziemi okrzemkowej jako uszczelniacza w naczyniu na nitroglicerynę. Odkrył wtedy, że ziemia okrzemkowa nasączona nitrogliceryną tworzy plastyczną masę, którą łatwo formować w dowolny kształt i wysuszyć. Poza tym jest ona mniej wybuchowa od nitrogliceryny i odporna na wstrząsy, więc bezpieczniejsza. Pierwotnie dynamit Nobla składa się z 75% nitrogliceryny i 25% ziemi okrzemkowej, lecz w XX w. zwykle będzie zawierał tylko ok 10% nitrogliceryny. Resztę stanowią wybuchowa nitroceluloza i azotan amonu, materiał palny na przykład w postaci mączki drzewnej lub pyłu węglowego oraz materiał porowaty jak ziemia okrzemkowa lub węglan magnezu.

Nobel wynajduje też spłonkę (detonator), czyli zapalnik inicjujący eksplozję głównego ładunku wybuchowego w pocisku. Wymagane cechy substancji nadającej się na spłonkę to duża eksplozywność (łatwość eksplozji) pod wpływem temperatury lub mechanicznego nacisku oraz duża prędkość powstających przy tym gazów, co gwarantuje, że wywołają zapłon głównego ładunku wybuchowego. Takie warunki spełnia na przykład piorunian rtęci, który jest jednak bardzo wrażliwy i łatwo eksploduje, a na dodatek jest silnie trujący.

Dlatego z czasem zastąpią go nieco mniej kłopotliwe substancje jak DDNP, czyli diazodinitrofenol (C₆H₂N₄O₅, syntetyzuje go Niemiec P. Griess w 1858 r.), tetryl (C₇H₅N₅O₈, Holender Karel Hendrik Mertens w 1877 r.), HMTD, czyli heksametylenotriperoksydiamina (C₆H₁₂N₂O₆, Niemiec L. Legler w 1885 r.), tetrazen (C₂H₆N₁₀, Niemcy R. Roth, H. Hock i K. A. Hofmann w 1910 r.) czy styfninian ołowiu (C₆HN₃O₈Pb, Niemiec Edmund von Herz w 1914 r.).

• 1867 r. - Francuski ogrodnik J. Monier chce zbudować zbudować mocny pojemnik na ziemię dla roślin i wynajduje żelbeton. Jest to kompozytowy materiał budowlany złożony z betonu z zatopionymi wewnątrz stalowymi prętami nadającymi konstrukcji elastyczność.

Po tragicznym pożarzez Chicago (USA) w październiku 1871 r. upowszechnia się budownictwo oparte na niepalnych a jednocześnie mechanicznie odpornych szkieletach ze stali. Ściany tych budynków są wykonywane z niepalnych cegieł, płyt ceramicznych i betonu.

Francuski inżynier François Hennebique (1842-1921) opatentuje żelbeton w 1892 r. i będzie z niego tworzył wiele budowli. Ponieważ nowy materiał jest odporny na mechaniczne odkształcenia, pozwala budować ogromne budynki (do ok. 150 m wysokości) i samonośne (niepodparte) sklepienia. Wkrótce zacznie się era wieżowców, czyli bardzo wysokich budynków, które zapełnią wielkie miasta na całej planecie.

• 1869 r. - Amerykanin I. W. MacGaffey wynajduje odkurzacz, który ułatwia sprzątanie. Turbina wewnątrz odkurzacza wsysa powietrze wraz ze śmieciami, powietrze jest wyrzucane na zewnątrz, a śmieci zatrzymują się na sicie lub ażurowym worku.

W Anglii C. Booth zbuduje odkurzacz elektryczny w roku 1901, a W. I. Hoover zacznie masową produkcję w roku 1908.

• 1869 r. - Znaczący postęp w gastronomii: we Francji powstaje pasteryzacja, niszczenie drobnoustrojów wysoką temperaturą, aby konserwowana żywność mogła być długo przechowywana.

W tym czasie w Europie i Ameryce rozpowszechniają się lekkie i mechanicznie odporne naczynia żelazne (potem stalowe).

• 1869 r. - W New Hampshire (USA) powstaje kolej zębata, wspinająca się do góry po stalowych zaczepach rozmieszczonych wzdłuż toru. Pomysł jest wcześniejszy, bo już w 1812 r. Brytyjczyk John Blenkinsop zbudował kolej zębatą poruszająca się po poziomym torze. Chodziło o to, że parowóz był zbyt lekki, żeby uciągnąć wagony, a jego stalowe koła ślizgały się na gładkich żelaznych szynach. Blenkinsop zastosował więc zęby (tryby) na kołach i torach, które pozwalały uniknąć poślizgu. Z drugiej jednak strony tryby skutecznie ograniczały prędkość. Dopiero z czasem odkryto, że cięższa lokomotywa zapewnia wystarczające tarcie kół o szyny i dzięki temu mogą powstać sprawne, szybkie pociągi.

Kolej zębata zaś, aczkolwiek nie znalazła szerszego zastosowania, okazała się bardzo użyteczna w górach (często jako atrakcja turystyczna).

• 1869 r. - Powstaje Kanał Sueski.

• 1870 r. - Niemiec W. Bauer opuszcza łódź podwodną zanurzoną na głębokość 20 m. Jest to pierwszy taki wyczyn.

• 1870 r. - Dwa zbliżone rozmiarami i płynące razem brytyjskie statki Captain oraz pancernik Monarch napotykają sztorm w Zatoce Biskajskiej. Captain przewraca się i tonie, a Monarch wychodzi z burzy bez szwanku. Jest to zaskoczenie dla inżynierów, ponieważ Captain miał większą wysokość metacentrum (0,79 m) niż Monarch (0,73 m). Wypadek przekonuje inżynierów, że dla stabilności statku ważne jest nie tylko metacentrum, lecz także długość ramienia prostującego i związana z nim wysokość wolnej burty, o czym wiele lat wcześniej pisał G. Atwood. Wolna burta u Captaina miała wysokość 1,98 m, a u Monarcha aż 4,27 m i odpowiednio do tego długość ramienia prostującego Monarcha była wyraźnie większa. Dlatego Monarch mógł przetrwać przechyły sięgające nawet 70^o.

Po tej szeroko komentowanej katastrofie zmieniają się standardy budowy statków. W 1885 r. zaś brytyjski admirał E. A. Reed publikuje w Londynie Treatise on the Stability of Ships z wykresami (krzywe Reeda) opisującymi długość ramion prostujących dla różnych nachyleń statku, co pozwala z dobrym przybliżeniem oszacować stabilność statku na wodzie. Krzywe Reeda będą najlepszym narzędziem pokazującym stabilność statku aż do przełomowej pracy J. Raholi z 1939 r.

• 1870 r. - Angielski wynalazca Lord William G. Armstrong buduje pierwszą hydroelektrownię w Cragside (Northumberland). Tama spiętrza małą rzekę, aby uzyskać większe ciśnienie płynącej wody, która napędza turbinę poruszającą prądnicę. Tak wytwarzana elektryczność jest przesyłana miedzianym drutem do domu odległego o ok. 1000 m i tam służy do oświetlenia pomieszczeń.

• 1870 r. - W angielskim Paddington powstaje pierwsza spalarnia śmieci (wkrótce zamknięta z powodu wysokich kosztów - tańsze jest wyrzucanie śmieci na wysypisko).

• 1870 r. - R. A. Cheesebrough (USA) wynajduje wazelinę - półpłynny produkt destylacji ropy naftowej zawierający rozmaite węglowodory, głównie dokozan (C₂₂H₄₆) i trikozan (C₂₃H₄₈). Będzie używany w kosmetyce, farmacji (gojenie ran, lek doustny), konserwacji skór jako smar w mechanice (w łożyskach) oraz składnik plasteliny.

• Od 1870 r. - Powstają kolejki linowe dla ludzi. Użytą tu stalową linę wynalazł Francuz Reignier w 1780. Wagoniki do zawieszania na linie (początkowo jeszcze konopnej) budowali A. Wybe (Gdańsk, 1844) i F.- F. von Dücker (Bad Oeyenhausen, 1861).

• 1871 r. - Brytyjczyk Francis Herbert Wenham (1824-1908) buduje tunel aerodynamiczny. Jest to zamknięta rura, przez którą przepływa powietrze ze ściśle kontrolowaną prędkością, co pozwala obserwować zachowanie ciał w strumieniu powietrza. Z czasem tunel aerodynamiczny okaże się ważnym urządzeniem pomagającym budować samoloty.

• 1871 r. - Pierwsze próby miniaturyzacji fotografii za pomocą urządzenia łączącego aparat fotograficzny i mikroskop mają miejsce podczas oblężenia Paryża przez Niemców. Francuzi przesyłają informacje w postaci prostokątnych fotografii o długości nie przekraczającej 4 cm. Jest to początek nowej techniki steganograficznej, która doprowadzi do powstania mikrokropki w latach 1940.

• 1872 r. - Amerykanin John Wesley Hyatt (1837-1920) tworzy celuloid, zastępujący drogą kość słoniową w kulach bilardowych. Jest to mieszanina (kompozyt) nitrocelulozy, eteru i kamfory, wzorowana na parkesinie i xylonicie (D. Spill bezskutecznie próbuje przed sądem wykazać, że Hyatt skopiował xylonite).

• 1873 r. - Na Pike’s Peak (4321 m) w Górach Skalistych powstaje pierwsze górskie obserwatorium astronomiczne. W ten sposób astronomowie unikają pyłów obecnych w powietrzu na nizinie, które obniżają jakość obserwacji.

• 1873 r. - Niemiec Ernst Abbe wykazuje, że mikroskop optyczny pozwala dostrzec obiekty nie mniejsze niż 200 nanometrów, co wynika z długości fali światła. Przy mniejszych obiektach obrazy sąsiadujących obiektów zachodzą na siebie i przez to się rozmywają.

• 1873 - 1879 r. - Brytyjczyk Harry John Lawson buduje kolejne rowery, modele Sussex Dwarf i Bicyclette. Obrót pedałów jest przenoszony na tylne koło za pośrednictwem metalowego łańcucha Galle’a, którego kolejne ogniwa zaczepiają o koła zębate połączone z kołem jezdnym. W najprostszym przypadku jeden względnie duży obrót pedałów przekłada się na kilka obrotów małego koła zębatego połączonego z dużym kołem jezdnym. To oznacza, że dzięki przekładni łańcuchowej jeden obrót pedałów daje kilka obrotów koła jezdnego, czyli pozwala uzyskać duży odcinek przejechanej drogi.

• 1874 r. - Kanadyjczyk S. Flemming proponuje podzielić Ziemię na 24 strefy czasowe, gdzie w każdej obowiązuje jedna godzina bez względu na rzeczywisty czas słoneczny. Ma to ułatwić komunikację, handel i organizację produkcji.

• 1874 r. - Amerykanin William Blackstone buduje dla swojej żony pierwszą pralkę domową. Jest to wstawiony do wielkiej miski napędzany korbą bęben, w którym znajduje się prana odzież. W misce jest woda z mydłem, która przez otwory dostaje się do bębna, a ruch obrotowy ułatwia usuwanie brudu z odzieży.

• 1874 r. - Ukończenie budowy Kościoła św. Mikołaja w Hamburgu oznacza nowy rekord wysokości budynku - 147 m (wyższe gotyckie wieże stojące wcześniej w Lincoln, Tallinnie i Stralsundzie spłonęły). Odtąd we względnie krótkim czasie powstają kolejne najwyższe budynki na Ziemi: katedra w Rouen (1876) - 151 m, katedra w Kolonii (1880) - ponad 157 m i katedra w Ulm (1890) - 161,5 m.

• 1875 r. - W Europie pojawiają się napędzane nogą wiertarki stomatologiczne służące do oczyszczania ubytków w zębach, zanim zostaną one wypełnione plombą. W początkach XX w. do stomatologii wejdą wiertarki elektryczne, które zapanują w drugiej połowie stulecia. Jeszcze później, na przełomie XX i XXI w. dentyści zaczną używać laserowych odpowiedników wiertła, które rozbijają warstwy próchnicy, lecz są bezbolesne, ponieważ skoncentrowana wiązka światła nie wywołuje drgań odbieranych przez nerwy.

• Od 1875 r. - Niemcy S. Marcus (1875), N. A. Otto (1876), G. Daimler i W. Maybach (1883) budują swoją wersję silnika na benzynę.

• 1875 r. - Niemiec E. von Siemens buduje fotokomórkę wykrywającą ruch przez odchylenie promieni katodowych w polu elektromagnetycznym. Z czasem fotokomórki staną się urządzeniem zabezpieczającym przed złodziejami.

• 1876 r. - Przebywający w Kanadzie (od 1870 r.) a potem w USA Szkot Alexander Graham Bell (1847-1922, syn Alexandra Melville’a Bella) buduje telefon, bezwiednie powtarzając pomysł A. Meucciego z 1857 r.

Bell próbował zbudować elektryczne urządzenie wzmacniające dźwięk dla ludzi z wadami słuchu. Wzmacniacz okazuje się jednak zbyt duży, żeby go nosić, ale doskonale przekazuje dźwięk. Drgania membrany wywołane dźwiękiem są zamieniane na impulsy elektryczne (urządzenie to zostanie później nazwane mikrofonem), a następnie przesyłane drutem do drugiego aparatu, gdzie powodują drgania innej membrany, a więc odtworzenie dźwięku w głośniku, który przykłada się do ucha.

W 1878 r. pracujący dla Bell Telephone Company E.T. Holmes zakłada w New Haven (USA) pierwszą centralę telefoniczną, gdzie pracownik łączy kable prowadzące do różnych aparatów telefonicznych, aby umożliwić rozmowę. A. B. Strowger (USA, 1889) wynajdzie automatyczną centralę działającą bez człowieka uruchomioną w Indianie (1892), a w roku 1915 powstanie aparat telefoniczny z ruchomą tarczą, aby wybrać numer telefonu, z którym chce się połączyć telefonującą osoba. W następnych dziesięcioleciach telefony stają się metodą komunikacji na całej planecie instytucji i ludzi bogatych, a potem już dosłownie wszystkich.

Od 1889 r. rozpowszechnia się telefon publiczny, gdzie za rozmowę płaci się poprzez wrzucenie odpowiedniej monety (potem żetonu) do automatu telefonicznego. Odwrót od wynalazku Bella nastąpi dopiero pod koniec XX w., gdy upowszechni się telefon komórkowy, który nie wymaga kabli, ponieważ odbiera fale radiowe przesyłane przez sieć anten naziemnych lub satelity.

• 1877 r. - Angielski konstruktor Edward Frost buduje maszynę do latania. Jest jednym z ostatnich zwolenników ornitopterów, czyli samolotów naśladujących ptaki. Wyposaża swój pojazd w ruchome jak u ptaków skrzydła poruszane przez silnik parowy o mocy 5KM, chociaż wie, że potrzebuje co najmniej 25KM. Dodatkowo montuje też nieruchome skrzydła i pokrywa konstrukcję sztucznymi piórami. Co prawda pojazd nie odrywa się od ziemi, ale Frost nie rezygnuje i na przełomie 1905/1906 r. tworzy następną konstrukcję pokrytą piórami, która wznosi się ok. 60 cm nad ziemię.

• 1877 r. - Słynny fonograf T. A. Edisona (USA) zapisuje dźwięk z drgającej membrany jako rowek żłobiony przez igłę w wosku (rozwinięcie idei Thomasa Younga z 1807 r.) na ruchomym walcu. Edison udoskonala przetwornik dźwięku na elektryczność skonstruowany przez Bella, stosując płytkę węglową jako element zmieniający natężenie prądu zależnie od fali dźwiękowej. Rok później Amerykanin brytyjskiego pochodzenia David Hughes (1831-1900) zastosuje jeszcze czulszy pył węglowy i po raz pierwszy użyje nazwy mikrofon.

Polski badacz Bronisław Piłsudski po raz pierwszy używa fonografu do celów naukowych, kiedy na przełomie XIX i XX w. nagrywa pieśni Ajnów z Sachalinu. Na początku XXI w. mocno uszkodzone i częściowo zapleśniałe woskowe walce fonograficzne z nagraniami zostaną odczytane dzięki zastosowaniu techniki laserowej.

• 1878 r. - Niemiecki rzemieślnik Adolf Wilhelm Keim patentuje farbę mineralną. Jest to mieszanina wodnego roztworu krzemianów, związków potasu i mineralnych barwników, która po wyschnięciu przekształca się w twardą masę odporną na mechaniczne ścieranie, działanie wody i promieni ultrafioletowych. Farba mineralna nie tworzy powłoki na powierzchni malowanego obiektu, lecz wiąże się z tym obiektem w procesie sylifikacji. Polega on na wnikaniu wodnego roztworu krzemianów w pory podłoża, gdzie krzemionka twardnieje poprzez odparowanie wody.

Podobne trwałe farby mineralne opracowuje w tym czasie V. van Baerle.

• 1878 r. - Szkocki inżynier Dugald Clerk buduje swoją wersję silnika dwusuwowego.

• 1879 r. - Niemiec E. von Siemens buduje elektryczną kolejkę miejską w Berlinie.

W 1895 r. ruszy pierwsza elektryczna linia kolejowa Baltimore-Ohio (USA).

• 1879 - 1883 r. - Edison oraz Brytyjczyk J. Swan budują tanią (we wcześniejszych był platynowy drut) i trwałą żarówkę - szklaną kulę, w której prąd elektryczny rozżarza przewodnik, produkując światło (ponad 80% energii przechodzi jednak w ciepło).

• 1880 r. - Szkot H. Faulds używa odcisków palców (daktyloskopia) do identyfikacji złodzieja według linii papilarnych. H. Gross zaczyna naukową kryminalistykę (1893). Do badań policyjnych wprowadza fotografię. Francuz A. Bertillon (1853-1914), twórca antropometrii kryminalistycznej, opracowuje biometryczną metodę identyfikacji człowieka na podstawie wysokości w pozycji stojącej i siedzącej, rozpiętości ramion, długości i szerokości głowy oraz prawego ucha, długości lewej stopy, środkowego i małego palca lewej dłoni i lewego przedramienia.

E. Locard zaś formułuje fundamentalną dla kryminalistyki zasadę wymiany (1918), według której kontakt dwóch obiektów zawsze pozostawia ślad na obu, co pozwala wyśledzić przestępcę.

• Lata 1880. - Zaczyna się zainteresowanie polimerami krzemu, czyli silikonami, których zasadniczym elementem jest łańcuch tlenowo-krzemowy –O–Si–O–Si–O– z dołączonymi do krzemu łańcuchami węglowodorowymi jak na przykład –CH₃, –CH₂–CH₃ lub jeszcze dłuższe. Brytyjski chemik Frederic Kipping (1863-1949) wprowadzi silikony do przemysłu, gdzie okażą się użyteczne jako smary, kleje, wypełniacze, elastyczne zastępniki lateksu czy gumy oraz materiały do wytwarzania implantów (na przykład naczyń krwionośnych).

• Lata 1880. - Parowe omnibusy kursują po miastach Europy i Ameryki Północnej zastępując omnibusy konne oraz między miastami (zapowiedź autobusów) jako uzupełnienie dyliżansów i kolei. Jedną z najlepszych takich konstrukcji jest omnibus La Mancelle (lata 1880.), na którym jego twórca Francuz Amadee Bollee odbywa podróż z Paryża do Wiednia.

W komunikacji miejskiej zdominowanej dotąd przez konie pojawia się szynowy tramwaj z silnikiem elektrycznym (konstrukcja firmy Siemens w Niemczech) oraz napędzany silnikiem spalającym gaz ziemny (Niemcy, XIX/XX w.). Powstaje także trolejbus - bezszynowy pojazd miejski napędzany elektrycznością czerpaną z trakcji to znaczy z drutów rozciągniętych nad ulicami (Siemens).

• 1881 r. - Francuz Charles Jeantaud zajmujący się produkcją konnych powozów buduje elektryczne auto. Pojazdy firmy Jeantud będą produkowane w Paryżu w latach 1893-1907.

• 1881 r. - Niemiec H. Bockhacker patentuje w Berlinie drzwi obrotowe z pionową osią obrotu w połowie szerokości, dzięki czemu ludzie mogą jednocześnie wchodzić jedną stroną i wychodzić drugą. Siedem lat później mieszkający w Filadelfii (USA) Holender Theophilus van Kannel buduje takie drzwi pod nazwą Storm-Door Structure, aby za ich pomocą ograniczać przenikanie wiatru, deszczu i śniegu do wnętrza budynku. Pomysł znajdzie potem szerokie zastosowanie w budynkach publicznych, gdzie jest duży ruch.

• Od 1881 r. - Powstają elektrownie na płynącą wodę w Godalming (Anglia), Londynie (1882) i Nowym Jorku (1882, projekt Edisona).

Edison buduje pierwszą w dziejach sieć elektryczną dostarczającą napięcie 110 V do 59 domów na Manhattanie w Nowym Jorku. Edison jest zwolennikiem prądu stałego (directed current), co wywołuje kilkuletni spór z Teslą propagującym prąd przemienny (alternating current).

• 1882 r. - Amerykanin H. W. Seeley konstruuje żelazko elektryczne (z drutem o dużym oporze elektrycznym, co powoduje jego nagrzewanie).

• 1882 r. - Francuz E.- J. Marey wynajduje przenośną kamerę wykonującą 12 zdjęć po kolei. Jest to zapowiedź filmu.

• Od 1882 r. - Elektrotechnika jest odrębnym kierunkiem studiów na uniwersytecie Darmstadt (Niemcy), a potem również w Nowym Jorku, Londynie i na innych uczelniach.

• 1883 r. - Polacy Zygmunt F. Wróblewski i Karol Olszewski skraplają powietrze stosując ciśnienie i niską temperaturę. W 1899 r. Szkot James Deware zestali powietrze a potem tlen i wodór (w 1878 r. bezskutecznie próbował te gazy skroplić).

• 1883 r. - W Paryżu zostaje podpisana międzynarodowa konwencja chroniąca prawa patentowe wynalazców.

• 1883 r. - Francuz Gaston Tissandier montuje elektryczny silnik Siemensa w gondoli balonu. W ten sposób buduje pierwszy pojazd latający (w tym wypadku sterowiec) napędzany elektrycznie. Jego pomysł rozwiną potem C. Renard i A. C. Krebs.

• 1883 r. - Pracujący w laboratorium piwowarskiej firmy Carlsberg w Kopenhadze duński mikrobiolog i botanik Emil Christian Hansen (1842-1909) jako pierwszy wyodrębnia czysty szczep drożdży piwowarskich Saccharomyces cerevisiae zdolny do przeprowadzania fermentacji w niskich temperaturach rzędu 8-12^oC. Początkowo ten szczep nosi nazwę Unterhefe Nr. 1, a od 1908 r. S. carlsbergensis. Jednak w drugiej połowie XX w. upowszechni się starsza nazwa drożdży piwowarskich Saccharomyces pastorianus, którą w 1870 r. zaproponował niemiecki badacz Max Reess, aby upamiętnić L. Pasteura.

Drożdże szczepu pastorianus są używane do produkcji piw dolnej fermentacji odbywającej się przy dnie kadzi. Dzięki panującej tam niskiej temperaturze (ewentualnie uzyskiwanej też poprzez schłodzenie) piwa dolnej fermentacji zwane ogólnie lager zawierają mało alkoholi wyższych i estrów. W rezultacie mają zdecydowany, jednoznaczny smak.

Piwa górnej fermentacji ogólnie określane angielskim słowem, ale powstają w wyższych temperaturach, przy powierzchni kadzi i zawierają sporo alkoholi wyższych i estrów, co daje im bogactwo smaku i zapachu.

• 1883 r. - Prefekt paryskiej policji Eugene Poubelle jako pierwszy wprowadza kosze na śmieci, aby przechodnie nie rzucali odpadków na drogę i chodnik. Kosze są systematycznie opróżniane przez służby miejskie.

• 1883 r. - Niemiecki wynalazca Max von Foerster (1845-1905) opracowuje i sprawdza eksperymentalnie ideę ładunku kumulacyjnego. W przedniej części takiego ładunku znajduje się stożkowate wydrążenie w materiale wybuchowym. W momencie zapłonu powstające gazy kumulują się w tej przestrzeni i dzięki kształtowi wydrążenia jako gorący strumień gwałtownie wytryskują na zewnątrz przez szczyt stożka. To powiększa siłę rażenia ładunku, ponieważ energia gazów jest skoncentrowana na niewielkiej powierzchni i skierowana w jeden punkt.

Podobne eksperymenty przeprowadzą później między innymi Amerykanin Charles E. Munroe (1888) i Niemiec M. Neumann (1911). W latach 1911-1912 powstanie pomysł wyposażenia wojska w pociski kumulacyjne zawierające materiał wybuchowy ze stożkowatym wydrążeniem w przedniej części, dzięki czemu łatwiej przebijają pancerz. Poza tym pojawi się dodatkowo wkładka kumulacyjna, czyli metal umieszczony w stożkowatym wydrążeniu w przedniej części pocisku. Pod wpływem temperatury gazów metal zamienia się w ciecz i staje się jeszcze jednym czynnikiem przebijającym pancerz.

• 1883 - 1884 r. - W Niemczech Hiram S. Maxim buduje bardzo ciężki, masywny karabin maszynowy strzelający długimi seriami po 450 a potem nawet więcej pocisków na minutę. Wykorzystuje odrzut (gwałtowne cofnięcie) broni po strzale jako mechanizm automatycznie naciągający zamek karabinu przed następnym strzałem. Pociski są umieszczone w długich taśmach, które kolejno przechodzą przez zamek karabinu, dzięki czemu można stale strzelać nawet przez kilka godzin. Lufa jest chłodzona pojemnikiem z wodą, co jest istotne przy tak długich seriach strzałów.

Karabiny maszynowe staną się jedną z najgroźniejszych broni w I wojnie światowej, kiedy wykażą, że bezpośredni atak piechoty nie ma sensu, skoro giną w nim setki a potem nawet tysiące żołnierzy ściętych seriami z jednego lub najwyżej kilku karabinów maszynowych.

• 1884 r. - Brytyjczyk W. Pankcoast leczy bezpłodność przez inseminację kobiety - wprowadza spermę do pochwy za pomocą strzykawki.

• 1884 r. - Francuzi Charles Renard (1847-1905) i Arthur Constantine Krebs (1850-1935) budują sterowiec La France z elektrycznym napędem i 9 sierpnia wykonują lot w Chalais Meudon. Wykazują wtedy, że zbudowali pierwszy w pełni sterowny statek powietrzny, który w przeciwieństwie do balonu potrafi wrócić dokładnie do miejsca startu.

• 1884 r. - Rosyjski oficer polskiego pochodzenia Aleksander Możajski wykonuje 30-metrowy lot samolotem własnej konstrukcji z nieruchomymi skrzydłami, napędzanym przez silnik parowy ze śmigłem umieszczonym z przodu. Aparat ma z tyłu ster pozwalający zmieniać kierunek lotu. Kilka lat wcześniej Możajski latał przy użyciu wielkich latawców bez napędu, czym zainteresował armię. Niestety, zarówno w latawcach, jak też w nowym samolocie umieścił płaskie skrzydła, które nie wytwarzają siły nośnej, więc aparat nie potrafi sam wznieść się w powietrze, a start musi być wykonany ze szczytu wzniesienia.

• 1884 r. - Amerykanin L. Waterman buduje wieczne pióro (stalówka ze zbiornikiem na atrament). Wcześniej zrobił to Niemiec Drescher (1843), ale jego pomysł nie doczekał się upowszechnienia.

• 1884 r. - Francuz Gaubard buduje transformator - aparat zmieniający napięcie zmiennego prądu elektrycznego poprzez zmianę oporu (zgodnie z prawem Ohma). Odbywa się to za pomocą suwaka, który wydłuża bądź skraca drogę prądu a więc opór. Wkrótce okazuje się, że dzięki transformacji prądu zmiennego na wysokie napięcia można go przesyłać na wielkie odległości za pośrednictwem metalowego drutu praktycznie bez strat energii.

• Od 1884 r. - Podział Ziemi na 24 strefy czasowe różniące się o jedną godzinę. Ułatwia to synchronizację wszelkich procesów społecznych, zwłaszcza działalności gospodarczej i administracyjnej.

• 1884/1886 r. - Niemiecki chemik Herrmann August Seger (1839-1893) wprowadza oryginalny sposób określania bardzo wysokich temperatur rzędu 600-2300^oC. Są to czworościany lub małe piramidki o trójkątnej podstawie wykonane z tak dobranych materiałów ceramicznych (krzemiany), żeby miękły i zginały się po osiągnięciu określonej temperatury. Pirometryczne stożki Segera są używane w przemyśle i laboratoriach do czasu rozpowszechnienia dużo dokładniejszych i wygodniejszych termopar.

• 1884 - 1886 r. - Niemiec Ottmar Mergenthaler buduje w USA linotyp.

Linotyp ma klawiaturę przypominającą maszynę do pisania połączoną mechanicznie z formami do odlewania poszczególnych czcionek. Naciśnięcie danego klawisza powoduje wybranie formy określonej czcionki. W ten sposób zecer za pomocą klawiatury ustawia kolejne formy tworząc z nich jeden wiersz tekstu. Maszyna zaś odlewa cały ten wiersz w metalu, a formy czcionek automatycznie wracają do pierwotnego położenia. Wtedy zecer w taki sam sposób tworzy drugi wiersz, który zostanie potem odlany, następnie trzeci i kolejne... Odlane w metalu wiersze są później składane w strony i stanowią matrycę do drukowania na papierze. Ta mnetoda składania tekstu jest o wiele szybsza niż wcześniejszy ręczny skład, ponieważ zecer nie traci czasu na wybieranie czcionek z kaszt, a potem na ręczne odkładanie pojedynczych użytych czcionek do właściwych przegródek, żeby móc je ponownie wykorzystać. W linotypie czcionki odlane w postaci całych wierszy są przetapiane, a metal będzie użyty ponownie do odlania następnych czcionek. Ma to dodatkową zaletę, że czcionki nie ulegają wycieraniu podczas kolejnych drukowań, bo za każdym razem są odlewane od nowa. Elementem stałym nie są bowiem same czcionki, lecz formy do ich odlewania wybierane automatyczne za pośrednictwem klawiatury.

• 1885 r. - Brytyjczyk John Kemp Starley (bratanek Jamesa Starleya) buduje Rover Safety Cycle, który ma dwa równe koła, pedały umieszczone pomiędzy nimi i łańcuchową przekładnię na tylne koło oraz skrętne przednie koło z kierownicą zmieniającą kierunek jazdy. Ten model roweru przetrwa bez zasadniczych zmian aż do XXI w. W 1902 r. zaś Henry Sturmey i James Archer opatentują przekładnię zmieniającą biegi, czyli liczbę obrotów koła przy pojedynczym obrocie pedałów, co zmienia prędkość jazdy i pozwala oszczędzać siły podczas jazdy pod górę.

• 1885 r. - Niemiec Carl Friedrich Benz buduje trójkołowy (koła wyjęte z rowerów) samochód Mercedes z czterosuwowym silnikiem spalinowym na benzynę, kierowany za pomocą pionowej korby. Uruchomienie silnika odbywa się poprzez energiczne zakręcenie korbą z przodu pojazdu - dokonuje się wtedy pierwszy obrót silnika i powstaje iskra zapalająca benzynę. W 1902 r. Niemiec Robert Bosch ulepszy zapłon rezygnując z mechanicznego kręcenia korbą na rzecz iskrownika, który wykorzystuje wysokie napięcie prądu.

G. Daimler montuje na rowerze silnik spalinowy, tworząc w ten sposób pierwszy motocykl (1885), a rok później konstruuje własny czterokołowy samochód benzynowy. Natomiast pod koniec lat 1880. Daimler buduje pierwszą łódź motorową, w której silnik spalinowy napędza śrubę zanurzoną w wodzie.

• 1885 r. - L. Pasteur ratuje małego Josepha Meistera, którego w roku 1885 pogryzł wściekły pies zarażony wirusem Rabies. Wścieklizna zwana też wodowstrętem poraża mózg chorego, wywołuje nadmierną aktywność, gorączkę, ślinotok i stopniowo blokuje oddychanie prowadząc nawet do śmierci. Uczony podając chłopcu jeszcze niesprawdzony lek w postaci osłabionych zarazków wścieklizny.

Na pomysł użycia szczepionki, czyli osłabionych zarazków, Pasteur wpadł przypadkiem w roku 1879. Jego asystent zapomniał wtedy o hodowli bakterii Pasteurella multocida wywołującej cholerę drobiu i dopiero po kilku tygodniach wstrzyknął je eksperymentalnym kurom. Ku jego zaskoczeniu ptaki nie zachorowały, a w dodatku stały się odporne na kolejne próby zarażenia cholerą. Pasteur odkrył więc, że szczepionka mobilizuje system immunologiczny organizmu do wytworzenia przeciwciał zwalczających groźne zarazki, które są zbyt słabe, żeby mu zaszkodzić. Kiedy później pojawią się silne zarazki, system immunologiczny już ma gotową odpowiedź i skutecznie blokuje zakażenie.

• Lata 1885, 1888, 1897 - Optycy A. Clark i jego syn A. G. Clark (USA) budują wielkie refraktory (lunety): o średnicy 76 cm w Petersburgu (zniszczony podczas II wojny światowej) oraz w Kalifornii o średnicy 90 cm w Lick’s Observatory i 102 cm w Yerkes Observatory. Większe szklane soczewki są bezużyteczne, bo pochłaniają zbyt dużo światła.

• 1886 r. - Niemiec H. R. Hertz wytwarza fale elektromagnetyczne. Wbrew przypuszczeniom Hertza, że fale elektromagnetyczne pozostaną tylko naukową ciekawostką i nie znajdą praktycznego zastosowania, wkrótce staną się podstawą rozwoju radia.

• 1886 r. - Amerykanin Charles M. Hall i Francuz Paul-Louis Toussaint Héroult niezależnie od siebie opracowują metodę przemysłowej produkcji aluminium, czyli stopu glinu z innymi metalami poprzez elektrolizę stopionej mieszaniny boksytu (ruda glinu) i kriolitu (AlF₃, NaF). Aluminium stanie się jednym z ważniejszych materiałów używanych w XX w. Jest lekkie, wytrzymałe mechanicznie, wykazuje odporność na substancje chemiczne dzięki zjawisku pasywacji, a nawet wytrzymuje kontakt ze stężonym kwasem azotowym.

• 1886 r. - Niemcy O. Anschütz i J. Schneider budują Schnellseher - aparat do pokazywania ruchomych fotografii.

Anschütz zbudował wcześniej migawkę otwierającą obiektyw fotograficzny na 1/1000 sekundy, co pozwoliło mu zrobić pierwsze zdjęcia obiektów w ruchu (jeździec na koniu w 1882 r., lecący gołąb, bociany nad gniazdem w 1891 r.).

• 1887 r. - Niemiec G. Daimler buduje czterokołowy samochód z silnikiem spalinowym na benzynę. W 1890 r. założy firmę produkującą samochody. Po 1910 r. w USA powstaną stacje benzynowe sprzedające paliwo do aut.

• 1887 r. - Amerykański chemik Krey stosuje kraking do rozkładu smoły otrzymanej z węgla.

• 1887 r. - Niemiec E. Berliner (USA) wzorując się na fonografie Edisona buduje gramofon, w którym igła odtwarza dźwięk z rowka na obracającej się płycie pokrytej woskiem (zapis analogowy, gdzie kształt rowka odpowiada dźwiękowi). Zapis jest odczytywany po spirali od krawędzi płyty do jej środka. Berliner opracuje potem metodę masowej produkcji płyt poprzez odbijanie miedzianej płyty wzorcowej na gumie (1892) lub w twardszym od gumy szelaku (1895-1898).

Edison zaś wynajdzie płytę gramofonową z ebonitu, która będzie powszechnie używana przez ponad 50 lat.

• 1887 r. - Lazne Edeleanu, rumuński chemik pracujący w Berlinie, otrzymuje amfetaminę o wzorze C₆H₅CH₂CH₂CH₂NH₂, która okazuje się środkiem silnie psychoaktywnym, zwiększa koncentrację, wywołuje stany euforii i powoduje wysoką samoocenę. Wkrótce preparaty zawierające amfetaminę lub jej pochodne, na przykład metamfetaminę, znajdą zastosowanie przy leczeniu zaburzeń psychicznych, ale okażą się też narkotykiem silnie uzależniającym i wyniszczającym układ nerwowy oraz krążenia aż do spowodowania śmierci. Mimo to w pierwszej połowie XX w. pojawią się w handlu doustnie zażywane tabletki z amfetaminą: na przykład w Niemczech i USA.

• 1887 r. - Pochodzący z Serbii Nikola Tesla (1856-1943, od 1884 r. w USA) patentuje sieć elektryczną dostarczającą prąd przemienny (alternating current) jako lepszy niż preferowany przez Edisona prąd stały jednofazowy (direct current). Pochodzący tylko z jednego źródła prąd stały oscyluje w zakresie od 0^o do 360^o, co powoduje krótkotrwałe zaniki napięcia w kablu. Natomiast prąd przemienny pochodzi z kilku niezależnych źródeł, które do jednego kabla wysyłają prąd o innej oscylacji. W prądzie dwufazowym są dwa źródła prądu, a oscylacje są wzajemnie przesunięte o 180^o. W prądzie trójfazowym zaś są trzy źródła, a oscylacje przesunięte o 120^o. W ten sposób są redukowane zmiany napięcia, ponieważ w momencie, gdy dwie fazy wzajemnie się wygaszają, trzecia przyjmuje wartość pośrednią. Przesyłanie prądu przemiennego jest też tańsze, ponieważ nie wymaga tak dużych nakładów energii jak w prądzie stałym i tak grubych przewodników, czyli kabli.

Natomiast praca urządzenia elektrycznego w obu wypadkach wygląda zasadniczo podobnie. Zarówno prąd stały, czyli jednofazowy, jak i przemienny, zwykle trójfazowy, jest przesyłany kablem o określonym napięciu w stosunku do drugiego kabla zerowego, gdzie nie ma napięcia. Zgodnie z prawami Kirchhoffa, ostateczna wartość napięcia prądu trójfazowego w kablu zależy od różnic potencjałów między trzema źródłami prądu oraz sumarycznej różnicy ich potencjałów w stosunku do kabla zerowego. Kabel zerowy zaś umożliwia pracę urządzeniu elektrycznemu, ponieważ prąd z kabla pod napięciem przepływa przez urządzenie i płynie dalej kablem zerowym. Gdyby tego kabla nie było, prąd nie popłynąłby, a urządzenie nie mogłoby pracować.

• 1887 - 1888 r. - Powstają pierwsze szkła kontaktowe dające się praktycznie zastosować do korekty wzroku. Niemiecki specjalista od dmuchania szkła F. E. Müller wytwarza soczewki napełniane wodą, które można nakładać na gałkę oczną. Rok później inny Niemiec Adolf Gaston Eugen Fick (1852-1937) w Zurychu opisuje metodę wytwarzania szklanych soczewek napełnianych roztworem dekstrozy, które opierają się nie na całej gałce oka, lecz na twardszej tkance wokół gałki (praca Contactbrille w czasopiśmie Journal für Augenheilkunde). W następnych latach szklane soczewki kontaktowe są ulepszane przez kolejnych okulistów. Dopiero w roku 1936 Amerykanin William Feinbloom (1904-1985) opracuje lżejsze soczewki z pleksiglasu. W roku 1949 powstaną pierwsze soczewki nakładane tylko na rogówkę, czyli przykrywające tylko kolorową tęczówkę i źrenicę oka. Dziesięć lat później czescy uczeni Otto Wichterle (1913-1998) i Drahoslaw Lim (1925-2003) wprowadzą miękkie soczewki żelowe z polimeru metakrylanu metylu, które nie uciskają oka i nie kruszą się.

• 1887 - 1888 r. - H. W. Goodwin (USA) używa celuloidu jako podstawy dla emulsji fotograficznej. G. Eastman (USA) tworzy celuloidową błonę Kodak (pomysł zakupiony od braci Stanley) i pierwszy aparat fotograficzny dostępny w sprzedaży (1888). Francuz L. A. A. le Prince buduje projektor filmowy, aby pokazać ruch. W latach 1910-1914 R. Fischer poda zasady fotografii kolorowej (produkcja od 1935 r.), a w1925 r. powstaną błony reagujące na podczerwień.

W latach 1940. zostaną rozpowszechnione slajdy, czyli klisze fotograficzne naświetlone tak samo jak pozytywy. Obrazy ze slajdów są rzucane na ekran za pomocą mocnego strumienia światła i soczewki podobnie jak w kamerze.

• 1888 r. - John Dunlop, weterynarz z Belfastu, wprowadza oponę pneumatyczną - gumową rurę na koła roweru napełnioną sprężonym powietrzem, co łagodzi wstrząsy podczas jazdy. Bracia Michelin pomysł przeniosą na samochody (1895), choć częste (co ok. 100 km) gwałtowne wręcz wybuchowe pękanie opon jest niebezpieczne. Dopiero w drugiej połowie XX w. powstaną opony niepękające bezpośrednio po przebiciu.

• 1888 r. - Niemiecki przedsiębiorca Andreas Flocken (1845-1913) buduje samochód elektryczny osiągający bardzo podobne prędkości jak samochody spalinowe. Jednak zasilanie z akumulatora, który musi być wymieniany jest bardzo kłopotliwe, więc samochód spalinowy zdobywa zdecydowanie więcej zwolenników.

W 1890 r. Flocken buduje w Coburgu elektrownię napędzaną przez płynącą wodę.

• 1888 r. - W Paryżu powstaje żelazna Wieża Eiffla o wysokości 312 m, najwyższa budowla na Ziemi. Ażurowa konstrukcja wieży opiera się na czterech nogach, a pod szczytem znajduje się platforma dla zwiedzających.

W 1890 r. brytyjski inżynier Edward Watkin projektuje jeszcze wyższą stalową konstrukcję, która ma stanąć w Londynie. Jej budowa zakończy się jednak na etapie budowania czterech filarów podstawy.

• 1889 r. - Belg Leo Hendrik Baekeland (1863-1944, od 1889 r. w USA) wynajduje bakelit, czyli plastik z żywicy fenolowo-formaldehydowej. Bakelit jest twardy, niepalny, trudno topliwy, lecz łatwy w obróbce mechanicznej, nie przewodzi ciepła ani elektryczności. To sprawia, że może być używany do izolacji w urządzeniach elektrycznych i odlewania praktycznie dowolnych kształtów. Baekeland patentuje swój wynalazek w 1909 r.

Potem powstaną inne syntetyczne polimery: celuloza wiskozowa (Brytyjczycy C. Cross i E. Bevan, 1891-1893) oraz przezroczysty, imitujący szkło, nietłukliwy pleksiglas - polimetakrylan metylu o wzorze sumarycznym n∙C₅O₂H₈ (Niemiec W. Bauer, 1928).

Jednym z najpowszechniej stosowanych materiałów syntetycznych jest wytwarzane ze szkła wodnego (uwodnione krzemiany różnych metali) elastyczne włókno szklane znane też jako włosy Pele, hawajskiej bogini wulkanów. Cienkie nici włókna szklanego o grubości 0,005-0,01 mm są wyciągane z gorącej masy roztopionego szkła i mogą być używane jako podstawa do stworzenia tkanin: w 1893 r. w Chicago zostaje zaprezentowana suknia z włókna szklanego.

W roku 1922 pojawią się cienkie folie służące na przykład do zawijania, a w 1936 elastyczne rurki polimerowe.

• 1889 r. - Znana amerykańska dziennikarka Nelly Bly okrąża planetę w rekordowym czasie 72 dni, 6 godzin, 11 minut i 14 sekund, co stanowi dowód na rozwój komunikacji, zwłaszcza kolei i statków.

Kilka miesięcy później amerykański przedsiębiorca George Francis Train (1829-1904) dokona podobnego tyleż sportowego, ile technicznego wyczynu w ciągu 62 dni.

• 1890 r. - Po raz pierwszy egzekucja skazanego na śmierć zostaje wykonana na krześle elektrycznym w USA. Użycie elektryczności to największa zmiana w technice egzekucji od czasu, gdy wynaleziono gilotynę. Potem będą stosowane również inne metody zabijania skazańców jak zastrzyki trucizny czy komory gazowe (zamknięte przestrzenie wypełnione trującym gazem).

• 1890 r. - Po kilku latach badań Niemiec Emil Adolf von Behring (1854-1917) i Japończyk Kitasato Shibasaburo (1853-1931) publikują artykuł o powstawaniu odporności na zakaźną błonicę (dyfteryt) i tężec u zwierząt. Ich pomysł polega na oddzieleniu osocza od komórek krwi pobranej od zwierząt, które przebyły daną chorobę. Tak powstaje surowica, czyli preparat z osocza krwi z przeciwciałami zdolny zablokować określone zarazki. W roku 1891 Behring ratuje małą dziewczynkę umierającą na błonicę gardła, czyli dyfteryt. Jego surowica niszczy bakterie Corynebacterium diphtheriae, które powodują powstawanie błon pokrywających ściany gardła, wywołuą ból gardła i gorączkę, a czasem uszkadzają mięsień sercowy i nawet mogą prowadzić do śmierci.

Szybko też okaże się, jak użyteczna jest surowica przeciw tężcowi, niezakaźnej, lecz często śmiertelnej chorobie, której przyczyną są toksyny uszkadzające układ nerwowy wytwarzane przez Clostridium tetani. Groźna bakteria rozwija się w ranach i do czasów Behringa zabijała tysiące ludzi, zwłaszcza rannych żołnierzy.

Również niemiecki bakteriolog R. Koch ogłasza sukces (1890), kiedy twierdzi, że znalazł środek leczący gruźlicę, nazwany później tuberkuliną. Niestety preparat okazuje się nieskuteczny.

• 1890 r. - Amerykanin Herman Hollerith (1860-1929) stosuje kartę perforowaną do szybkiego zliczania ogromnej liczby danych pochodzących ze spisu ludności w USA. Układ otworów wybitych w karcie jest odczytywany przez tabulator, maszynę z bolcami, które wchodząc w odpowiednie otwory karty „rozpoznają” rodzaj informacji, w tym wypadku przede wszystkim liczbę. Z czasem tabulatory mechaniczne ustąpią szybszym elektrycznym.

• 1890 r. - Francuz Clément Ader przelatuje 50 m samolotem Éole wyposażonym w nieruchome skrzydła i napędzanym przez ciężki silnik parowy. Lot odbywa się jednak zaledwie kilkadziesiąt centymetrów nad ziemią.

Parowe samoloty zwykle okazują się nieefektywne, jak wcześniejsze konstrukcje Davidsona w USA i Możajskiego w Rosji lub później Karla Jatho w Niemczech na przełomie XIX i XX w. W 1898 r. Amerykanin Augustus Moore Herring ogłosi, że swoim parowym samolotem zdołał przelecieć kilkanaście metrów, lecz nie potrafi tego udowodnić. Nie ma za to wątpliwości, że w latach 1903-1904 szkocki konstruktor Preston Watson lata samolotem z napędem parowym, chociaż znaczna waga i mała moc silnika ograniczają zasięg oraz czas trwania lotu.

• Lata 1890. - Niemiecki chemik F. Hoffmann syntetyzuje aspirynę dla firmy Bayer. Jest to salicylan zbliżony do związków z kory wierzby o działaniu przeciwgorączkowym i przeciwbólowym, a nawet obniżającym ryzyko choroby serca. Produkcja aspiryny (od 1899 r.) przynosi ogromne zyski.

• 1890 - 1895 r. - Niemiec graf Zeppelin buduje wielkie sterowce szkieletowe z rozmieszczonymi wzdłuż boków pojazdu silnikami spalinowymi, które napędzają śmigła. Sterowiec szkieletowy jest zaopatrzony w sztywną konstrukcję, zazwyczaj metalową, na której oparta jest zewnętrzna powłoka oraz poszczególne zbiorniki z gazem. Dzięki szkieletowi sterowiec ma stały kształt, więc jego zachowanie w powietrzu jest bardziej przewidywalne. Jedynie górna część powłoki nie jest ograniczana przez szkielet, aby umożliwić zmiany objętości, co ułatwia regulowanie wysokości lotu.

Nośny balon wypełnia gaz lżejszy od powietrza, zazwyczaj wodór, co jednak grozi eksplozją. Pod balonem znajduje się gondola czasem tak duża, że mieści salon z fortepianem i łazienki oraz palarnię z zabezpieczeniami, żeby zapobiec zapłonowi wodoru. Ten typ sterowca będzie udoskonalany przez Niemców w ciągu następnych dziesięcioleci.

Do 1917 r. sterowce wyposażone w karabiny i bomby będą używane jako pojazdy bojowe. W 1924 r. zaś sterowiec Zeppelina przeleci Atlantyk, a w 1929 r. sterowiec Graf Zeppelin okrąży planetę.

• 1891 r. - Serb Nikola Tesla buduje transformator wysokich częstotliwości.

Wbrew Edisonowi popularyzuje ideę, że energetyka powinna opierać się na prądzie zmiennym (właściwie naprzemiennym), ponieważ ta forma elektryczności jest najłatwiejsza i najtańsza do przetwarzania, zwłaszcza do przesyłania. Co prawda większość urządzeń elektrycznych wymaga prądu stałego, ale można go łatwo uzyskać dzięki zastosowaniu transformatorów zazwyczaj wbudowanych w samo urządzenie.

• 1891 r. - Niemiecka firma AEG (Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft) oraz szwajcarska Oerlikon na światowej wystawie we Frankfurcie nad Menem prezentują największą dotychczas sieć elektryczną o długości 175 km. W roku 1895 Tesla buduje koło Niagary hydroelektrownię w oparciu o bardzo wydajną turbinę wodną, która wytwarza prąd zmienny. Ta elektrownia kończy spór Tesli z Edisonem jako zwolennikiem prądu stałego.

W kolejnych krajach powstają sieci elektryczne rozprowadzające prąd zmienny trójfazowy: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy... W XX w. elektryfikacja dotrze do niemal wszystkich zakątków planety z wyjątkiem najbardziej izolowanych i zacofanych regionów na przykład w głębi Afryki, Amazonii i Nowej Gwinei.

• Od końca XIX w. - Mechanizacja i elektryczność rewolucjonizują prace domowe, co w pierwszym rzędzie ułatwia życie kobietom tradycyjnie obarczanym tymi pracami. Oczywiście pierwsze takie urządzenia są drogie, więc kupują je najbogatsi, a poza tym przede wszystkim w krajach Zachodu.

Na przykład w latach 1880. Amerykanka Josephine Cochrane z Chicago konstruuje automatyczną zmywarkę do naczyń, aby uniknąć tłuczenia cennej porcelany podczas mycia ręcznego. Pomysł okazuje się tak atrakcyjny, że po kilku latach ruszy produkcja maszyn myjących naczynia kuchenne. Upowszechniają się elektryczne lodówki pozwalające długo zachować świeżość jedzenia dzięki schłodzeniu lub zamrożeniu, które hamują lub powstrzymują procesy fermentacji i gnicia. Po 1910 r. pralki napędzane ręcznie coraz częściej są zastępowane pralkami elektrycznymi. Na początku XX w. austriacki przedsiębiorca i wynalazca F. W. Schindler wprowadza elektryczny czajnik do gotowania wody, prodiż, czyli elektryczne naczynie do pieczenia ciasta i rozwija ideę elektrycznego żelazka. W 1919 r. Amerykanin Charles Strite wynajduje elektryczny toster do opiekania pieczywa. W 1922 r. Amerykanin Stephen J. Poplawski wynajduje elektryczny blender, czyli urządzenie do rozdrabniania żywności - jest to naczynie z wirującym wewnątrz ostrzem. Pomysł upowszechni potem Fred Waring. W 1947 r. Brytyjczyk K. Wood buduje elektryczny robot kuchenny - uniwersalne urządzenie do wyciskania soku, mieszania składników potraw, rozdrabniania i mielenia.

W XX w. upowszechnią się gazowe a potem elektryczne kuchenki, elektryczne maszyny do szycia, maszynki do golenia i wiele innych urządzeń. Do najpopularniejszych należy elektryczna latarka, czyli przenośne źródło światła zasilane z niewielkiej baterii. Pierwszą taką latarkę pod nazwą Bull’s Eye Lantern wypuszcza na rynek w roku 1891 amerykańska firma Bristol Electric Lamp Company. Jest to urządzenie dość duże, ważące kilogram, ale zapowiada przyszłe małe i lekkie konstrukcje noszone w kieszeni.

• 1891 r. - Powstaje karborund (SiC, węglik krzemu), pierwszy syntetyczny materiał ścierny. Jest wytwarzany w piecach poprzez spiekanie krzemu i węgla w temperaturze 2000^oC.

• 1891 r. - Francuz H. de Chardonnet zaczyna produkcję włókien sztucznych - jedwabiu z nitrocelulozy.

• 1891 r. - Amerykanin T. A. Edison buduje aparat (projektor) do pokazywania serii zdjęć tworzących sekwencję, czyli film.

• Od 1891 r. - Niemiec H. Gutzmann tworzy foniatrię (początek logopedii) - zespół metod leczenia wad wymowy.

• 1891 - 1893 r. - W Dreźnie (Niemcy) powstaje jeden z pierwszych żelaznych mostów wiszących, czyli podtrzymywanych przez stalowe liny lub taśmy, które są zaczepione o pylony - słupy dużo wyższe niż powierzchnia mostu. Ze względu na kolor drezdeński most jest znany jako Blaues Wunder, czyli Niebieski Cud.

• 1891 - 1896 r. - Niemcy Otto Lilienthal (1848-1896) i jego brat Gustav (1849-1933) budują szybowce czy raczej lotnie z drewna i wełnianego płótna. Inspiracje do swoich konstrukcji i prób czerpią z obserwacji ptaków, a także ze zdjęć ptaków wykonanych przez O. Anschütza za pomocą aparatu fotograficznego z bardzo krótką migawką. Początkowo budują więc ornitoptery, maszyny naśladujące ptaki, lecz szybko odkrywają, że człowiek nie ma dość sił, żeby skutecznie poruszać skrzydłami, więc skupiają się na tworzeniu aparatów ze skrzydłami nieruchomymi, czyli lotni. Otto wykonuje na nich ok. 2000 lotów ślizgowych na dystansie rzędu 300 m, tworząc podstawy szybownictwa i lotniarstwa. W roku 1889 ukazuje się jego książka Der Vogelflug als Grundlage der Fliegekunst (Lot ptaka jako podstawa sztuki latania). Dziełem Lilienthala jest skrzydło mające w przekroju kształt kropli spłaszczonej od dołu i wypukłej na górze, szerokiej, zaokrąglonej z przodu i spłaszczonej z tyłu. Powietrze płynące wolniej pod takim skrzydłem i szybciej nad nim unosi skrzydło ku górze, a więc powstaje działająca przeciw sile grawitacji siła nośna zgodnie ze wzorem F_n* = ½Cspv², gdzie C* – współczynnik siły nośnej zależny od nachylenia i kształtu skrzydła, s – powierzchnia skrzydła, p – gęstość powietrza, v – prędkość lotu. W momencie startu kub wznoszenia się skierowana do góry siła nośna samolotu musi być większa niż skierowana w dół grawitacja, w czasie lotu poziomego siła nośna jest równa grawitacji, a podczas lądowania przeważa grawitacja.

Lilienthal w Berlinie zakłada pierwszą na świecie firmę produkującą maszyny do latania. Co prawda ginie w wypadku podczas kolejnego ślizgu, lecz dokonane przez niego wynalazki okażą się bezcenne dla następnych konstruktorów. W XX w. skrzydło Lilienthala wykorzystają bracią Wright, aby zbudować pierwszy sprawny samolot silnikowy. Potem zaś bezsilnikowe szybowce będą wyposażone w bardzo długie skrzydła o wypukłej górnej powierzchni, co zapewnia im znaczną siłę nożną i pozwala wykorzystywać prądy atmosferyczne, żeby długo utrzymać się w powietrzu.

• 1892 r. - Rosyjski wynalazca N. Żukowskij buduje tunel aerodynamiczny powtarzając wynalazek F. H. Wenhama z 1871 r. Kolejną taką konstrukcję stworzą bracia Wright w Dayton (USA) w 1902 r., aby przewidywać zachowanie samolotu owiewanego silnym strumieniem powietrza podczas prawdziwego lotu. Dzięki uzyskanym w ten sposób danym można wyliczyć siłę nośną oraz ciąg, a także wyznaczać wartość liczby Reynoldsa danego obiektu, co jest decydujące dla bezpieczeństwa lotu.

Samolot jest stabilny, jeżeli moment siły nośnej głównych skrzydeł jest równy momentowi siły nośnej ogonowej (tylnej) części samolotu zgodnie ze wzorem: F_na = F_ntb, gdzie F_n – siła nośna głównych skrzydeł, F_nt – siła nośna części ogonowej, a – mierzona na osi samolotu odległość między środkiem ciężkości samolotu i kierunkiem działania siły nośnej głównych skrzydeł, b – mierzona na osi samolotu odległość między środkiem ciężkości samolotu i kierunkiem działania siły nośnej części ogonowej. Środek ciężkości samolotu znajduje się przed punktem działania siły nośnej głównych skrzydeł. Środek ciężkości mocno przesunięty do przodu destabilizuje samolot, ale zwiększa jego zdolność do nagłych skrętów (dlatego myśliwce będą miały ciężki dziób). Jeżeli jednak środek ciężkości jest za bardzo wysunięty do przodu, samolot nie poleci.

• 1892 r. - Polski lekarz, pianista i wynalazca Jakub Jodko-Narkiewicz (1848-1905) buduje radio nadające i odbierające fale elektromagnetyczne.

• 1892 r. - Szkocki chemik i fizyk James Dewar (1842-1923) buduje termos: naczynie z próżnią między podwójnymi ściankami, co spowalnia wymianę ciepła między wnętrzem naczynia i otoczeniem. Termos może służyć do przechowywania ciepłego lub zimnego napoju.

• 1892 r. - Koło Rybnika na Górnym Śląsku z inicjatywy Kobricha zostaje wykonane najgłębsze dotąd wiercenie na świecie - 2003,34 m, przy czym stwierdza się wzrost temperatury od 12^oC przy powierzchni do 69^oC na dnie odwiertu.

• 1892 r. - Amerykanin George T. Sampson patentuje suszarkę do wypranej odzieży. Wykorzystuje wentylator, czyli ręcznie napędzane śmigło, które strumień gorącego powietrza z pieca popycha w stronę suszonej odzieży.

• 1892 r. - Żydowski uchodźca z Rosji Waldemar Wolff Haffkine (Mordechai Wolff Hafkin, 1860-1930) opracowuje w Instytucie Pasteura skuteczną szczepionkę przeciw cholerze i wypróbowuje ją na samym sobie: celowo się zakaża, a potem powstrzymuje rozwój choroby za pomocą szczepionki

• 1892 r. - Brytyjczyk J. Milne buduje pierwszy łatwy w obsłudze sejsmograf. W ciągu dziesięciu lat powstanie sieć stacji sejsmicznych rejestrujących trzęsienia ziemi na całej planecie.

• 1894 r. - Powstaje brytyjska Turbinia, pierwszy statek napędzany przez silnik z turbodoładowaniem. Silnik jest zasilany przez mieszankę paliwa z powietrzem sprężoną dodatkowo przy pomocy turbiny, dzięki czemu moc silnika jest znacząco większa. Turbinia jest w tym czasie najszybszym statkiem na morzach, osiągając prędkość 56 km/h.

• 1894 r. - Francuski zoolog Louis Boutan wykonuje pierwszą fotografię pod wodą. Niedługo potem Martin Chaufour używa pod wodą lampy błyskowej, która na moment oświetla fotografowany obiekt.

Od roku 1859 w fotograficznych lampach błyskowych jest używana wybuchowa i przez to niebezpieczna magnezja. Magnezja to proszek zawierający zwykle 40% Mg i 60% utleniacza na przykład KNO₃, NaNO₃, Ba(NO₃)₂.

W roku 1899 powstają bezpieczniejsze elektryczne lampy błyskowe.

• 1894 r. - Austriacki inżynier Hanns Hörbiger opracowuje nowy rodzaj gazowego zaworu odporny na wysokie ciśnienie i temperaturę. Nietrwałe blokady wykonane z elastycznej skóry zastępuje blokadami stalowymi. Dzięki temu będzie możliwe przesyłanie gazu pod wysokim ciśnieniem w wielokilometrowych rurociągach.

• 1894 r. - W Londynie powstaje Tower Bridge z wieżami, pomiędzy którymi jest podnoszony przez silniki parowe (potem spalinowe i w końcu elektryczne) most szerokości 60 m, pozwalający statkom morskim przepływać do portu w Londynie. Jest to jedno z większych osiągnięć technicznych tej epoki.

• 1894 r. - Amerykanin William Hooker patentuje mechaniczną pułapkę na myszy, odwieczną plagę domowych spiżarni. Pięć lat później Brytyjczyk James Atkinson wprowadza swoją wersję pułapki, gdzie naciągnięta sprężyna ma zabić mysz zwabioną kawałkiem sera. W ten sposób powstaje mechaniczna konkurencja dla kota, który dotąd był głównym tępicielem szkodliwych gryzoni. W następnych latach pojawią się również chemiczne środki zwalczania myszy i szczurów, czyli trucizny mieszane z pokarmem. Niestety, szybko się okaże, że ani koty, ani pułapki i trucizny nie są w stanie skutecznie zwalczyć szczurów, które uczą się rozpoznawać tego rodzaju zagrożenia. Dlatego w XIX-XX w. w każdym większym mieście na świecie jest kilka razy więcej szczurów niż ludzi.

• 1894 - 1897 r. - Polak Edmund Biernacki (1866-1911) wprowadza do medycyny metodę określania stanu zapalnego w organizmie poprzez pomiar prędkości opadania komórek krwi na dno naczynia w temperaturze 18-25^oC (OB - odczyn Biernackiego). Normalnie czerwone krwinki poza organizmem aglutynują (sklejają się) i sedymentują (opadają na dno naczynia), lecz w stanie zapalnym odbywa się to szybciej, ponieważ do krwinek przyczepiają się cząsteczki białek, w tym białek związanych ze stanem chorobowym. Wyniki Biernackiego potwierdza szwedzki hematolog Robin Fåhræus w roku 1921.

• 1895 r. - Pułkownik Davidson montuje płytę pancerną i karabin maszynowy na trójkołowym samochodzie budując w ten sposób prototyp bojowego czołgu dla armii Stanów Zjednoczonych. Konstrukcja nie wzbudza jednak zainteresowania wojskowych. Później w roku 1911 Austriak Günther Burstyn próbuje zainteresować wojskowych swoim opancerzonym pojazdem na gąsienicach, lecz on także nie znajduje zrozumienia.

Podczas I wojny światowej w 1917 r. Rosjanin Nikołaj Lebiedienko prezentuje carowi gigantyczny pojazd bojowy ważący 60 ton i obsługiwany przez 10 żołnierzy. Między dwoma kołami o średnicy 9 m znajduje się opancerzona kabina zawieszona 5 m nad ziemią. Z tyłu całość stabilizuje trzecie mniejsze koło. Pojazd jest wyposażony w armatę i karabiny maszynowe, a ogromnymi kołami ma niszczyć zasieki i przekraczać okopy. Poruszają go dwa silniki Maybacha wymontowane z niemieckiego sterowca. Całość okazuje się jednak za ciężka i grzęźnie w piachu. Porzucona zostanie rozebrana na złom w 1923 r.

• 1895 r. - Wyścig Paryż-Bordeaux pokazuje wyższość samochodów z silnikami spalinowymi nad parowymi.

Z drugiej jednak strony bracia-bliźniacy Amerykanie Francis E. Stanley (1840-1918, ginie w wypadku) i Freelan O. Stanley (1849-1940) od roku 1896 budują samochody parowe (łącznie ponad 200). Na przykład w roku 1899 Freelan i jego żona Flora wjeżdżają takim pojazdem na szczyt Mount Washington w New Hampshire, a w roku 1907 parowiec Stanleyów bije rekord prędkości, osiągając ok. 197 mil na godzinę. Jego wadą jest konieczność nagrzewania kotła ok. 20 minut przed jazdą.

Pod koniec XIX w. zaczyna się motoryzacja oparta na wydajniejszym silniku spalinowym, który może być szybciej uruchomiony i jest lżejszy. Istotnym czynnikiem jest też wprowadzenie elektrycznego zapłonu zamiast dotychczas stosowanej korby, która uruchamiała silnik spalinowy, lecz wymagała dużej siły i mogła uderzyć kręcącego. Zwycięstwo silnika spalinowego przełoży się potem na strategiczną i polityczną rolę ropy naftowej oraz jej producentów.

W XX w. samochody spalinowe będą dominować zarówno w komunikacji miejskiej, jak też na dłuższe dystanse. Spalinowe taksówki zastąpią konne dorożki, a duże spalinowe autobusy przewożące wielu ludzi jednocześnie (pierwszy buduje C. F. Benz w 1895 r.) zajmą miejsce konnych dyliżansów i parowych omnibusów.

Freelan Stanley sprzedaje swoją firmę (1918), która ostatecznie upada w latach 1920. nie mogąc równać się z masową produkcją Forda. Klęski Stanleya nie odwracają nawet nowe sprawne kotły parowe, które skracają czas ich uruchomienia do niecałych dwóch minut, ani też zamknięty obieg wody, dzięki czemu samochód nie otacza się kłębami pary i nie wymaga ciągłego dolewania wody.

• Od 1895 r. - Powstają oparte na przenikliwych promieniach X aparaty rentgenowskie do prześwietlania ciała człowieka dla celów medycznych. Co ciekawe, Lord Kelvin stwierdza, że prześwietlające ciało promienie to bzdura bez przyszłości.

• Od 1895 r. - Za twórców filmu są uznawani francuscy przemysłowcy, bracia Louis Jean i Auguste Lumière.

• 1895 - 1897 r. - Włoch G. Marconi wynajduje i rozpowszechnia swoją wersję radia. Niezależnie od Marconiego aparat radiowy buduje też A. Popow w Rosji (1896). Radio staje się środkiem komunikacji i nową dziedziną sztuki. W 1926 r. konwencja podpisana w Genewie podzieli częstotliwości fal różnych radiostacji, aby uniknąć ich nakładania.

Wyróżnia się pasma fal radiowych: długie LW (ok. 1050 - 2000 m) o najsłabszej jakości przekazu i średnie MW (ok. 180 - 580 m) używane przez rozgłośnie radiowe i w łączności morskiej, fale krótkie SW (ok. 11 - 50,5 m) ze względu na wysoką jakość przekazu stosowane przez rozgłośnie radiowe, radioamatorów, urządzenia radarowe i stacje telewizyjne oraz fale ultrakrótkie UKF (ok. 2,5 - 4,6 m) używane między innymi przez sieci telefonii komórkowej.

• 1895 - 1917 r. - Austriak S. Freud opracowuje psychoanalizę jako metodę leczenia zaburzeń psychicznych.

• Do 1896 r. - Amerykanin W. L. Judson opracowuje zamek błyskawiczny. Ulepszy go G. Sundback (1913): dwa szeregi ząbków na krawędzi tkaniny są łączone przesunięciem suwaka, zapinając odzież dokładniej i szybciej niż guziki.

• 1896 r. - We Frankfurcie nad Menem niemiecki chirurg Ludwig Rehn (1849-1930) dokonuje pierwszej udanej operacji na sercu (zszycie rany). Rok wcześniej ogłosił, że rak pęcherza często stwierdzany u okolicznej ludności wynika prawdopodobnie z oddziaływania szkodliwych substancji z pobliskiej fabryki aniliny.

• 1896 r. - Genialny wynalazca z Polski Jan Szczepanik patentuje w Niemczech i Wielkiej Brytanii maszynę do fotoelektrycznego tkania gobelinów. Obraz, który ma być utkany jest przedstawiany jako elektryczna mapa, gdzie istnienie napięcia oznacza kolor czarny, a brak napięcia to kolor biały. Następnie taka mapa jest przenoszona automatycznie na perforowaną taśmę, gdzie otwory określają, jakiej nici należy użyć w danym miejscu. Wcześniej specjalnie przeszkoleni pracownicy tkalni przez wiele godzin a czasem dni musieli ręcznie ustawiać tak zwane patrony, czyli wkłady z odpowiednimi otworami, przez które miała przechodzić określona nić.

• 1896 r. - Powstaje nieinwazyjna i łatwa metoda mierzenia ciśnienia krwi odtąd powszechnie stosowana w medycynie. Na ramię pacjenta jest zakładana gumowa rurka jako opaska połączona ze słuchawką pozwalającą słyszeć kolejne fale krwi wypychanej przez serce. Do wnętrza opaski jest pompowane powietrze do chwili, gdy zaniknie dźwięk przepływającej krwi, czyli przepływ zostaje zahamowany przez ucisk opaski. Wtedy stopniowo wypuszcza się powietrze z opaski, rejestrując moment, gdy znów pojawi się dźwięk przepływającej krwi. Zarejestrowane w tym momencie ciśnienie powietrza w opasce odpowiada ciśnieniu krwi.

• 1896 r. - Francuski wynalazca A. C. Krebs patentuje samochód z elektromagnetyczną skrzynią biegów oraz automatem, który samoczynnie prostuje przednie koła, jeżeli kierowca wypuszcza z rąk kierownicę.

• 1896 r. - Brytyjczyk T. Turner buduje pierwszy sklerometr. Jest to przyrząd do określania bezwzględnej twardości materiałów, zwłaszcza minerałów, na podstawie głębokości i szerokości rysy, jaką w badanym materiale pozostawia diamentowe ostrze obciążone określonym ciężarkiem.

W 2013 r. szwajcarski inżynier Ernst Schmidt wynajdzie doskonalszy sklerometr zwany młotkiem Schmidta używany głównie w budownictwie do określania twardości betonu i metalu. Kilkunastocentymetrowe urządzenie ze ściśle określoną siłą uderza w badaną powierzchnię i rejestruje odbicie, które odpowiada twardości tej powierzchni.

• 1896 r. - Polak J. Jodko-Narkiewicz fotografuje energetyczną aurę człowieka, zwierząt i przedmiotów w polu elektrycznym. Doświadczenia powtórzą Brytyjczyk W. Kilner (1908) i Rosjanin S. Kirlian (1939) zyskując opinię fotografów duszy.

• Od 1896 r. - Francuski uczony L. Teisserenc de Bort zaczyna badania atmosfery za pomocą balonów meteorologicznych.

• 1897 r. - Po kilku latach prób Amerykanin Tolbert Lanston buduje efektywną maszynę do mechanicznego składu tekstu przygotowywanego do druku; nazywa ją monotypem. Lanstone wykorzystuje pomysł taśmy perforowanej zastosowanej w 1890 r. podczas spisu ludności Stanów Zjednoczonych. Tekst jest przepisywany za pomocą tastera, czyli klawiatury przypominającej maszynę do pisania. Uderzenie w określony klawisz tastera wycina w tekturze otwór odpowiadający określonemu znakowi pisma. W ten sposób powstaje tekturowa taśma z tekstem zakodowanym w postaci szeregu otworów. Taśma perforowana zostaje potem umieszczona w maszynie odlewającej czcionki, która za pomocą bolców wchodzących w otwory taśmy ustawia dyszę wtryskującą roztopiony metal do właściwych form czcionek. Następnie maszyna układa poszczególne czcionki w kolejności zakodowanej na taśmie perforowanej i po zapełnieniu całego wiersza (linii) wysuwa na zewnątrz. Tak otrzymane wiersze składa się w całe strony i kieruje do druku. Ewentualne błędy można naprawić wymieniając pojedyncze czcionki. Taśma perforowana może być zachowana w archiwum do ewentualnego powtórzenia druku.

• 1897 r. - Niemiec R. Diesel buduje silnik spalinowy wysokoprężny: paliwo produkowane z ropy naftowej zapala się przez sprężenie (rozgrzanie).

• 1897 r. - Francuz de Lambert buduje wodolot, szybką łódź ślizgającą się po wodzie na rodzaju skrzydła o kroplowym przekroju typowym dla skrzydła samolotu. Pomysł powtórzy i wprowadzi do praktycznego użytku Włoch Enrico Forlanini w 1906 r.: jego wodolot osiągnie prędkość 38 węzłów. Pierwszy wodolot wprowadzony do regularnego użytku powstanie kilka lat później w Stanach Zjednoczonych według projektu Alexandra Grahama Bella: jego prędkość to 61,5 węzła.

• 1897 r. - Mieszkający w USA polski zakonnik Kazimierz Żegleń (ur. 1869) pod wrażeniem zamachu dokonanego w roku 1893 na burmistrza Chicago patentuje kamizelkę kuloodporną zbudowaną z kilku warstw jedwabiu wzmocnionego elementami ze stali. Osłabia ona skutki strzału, a słabsze uderzenia pocisku może nawet całkowicie zatrzymać. Wynalazek udoskonali potem słynny polski konstruktor Jan Szczepanik. Jego tkanina wytrzymuje ciosy sztyletem i strzały z pistoletu, które mogą przebić sosnową deskę lub żelazną blachę.

Kamizelki są odtąd noszone pod ubraniem przez polityków obawiających się zamachu, policjantów, strażników więziennych, bandytów, a czasem też żołnierzy zwłaszcza z oddziałów specjalnych wykonujących szczególne operacje.

• 1898 r. - Duńczyk V. Poulsen buduje magnetofon. Dźwięk, czyli drgania powietrza poruszają membranę, a jej ruchy są zapisywane na stalowym drucie poprzez zmianę ułożenia spolaryzowanych cząstek. Magnetyczny ślad na drucie służy potem za wzór do odtworzenia dźwięku. W latach 1930. niemieckie firmy Telefunken i Farben wprowadzą lżejszą taśmę plastikową jako nośnik zapisu magnetycznego (zazwyczaj namagnesowanych cząstek związków chromu). Łatwe w użyciu magnetofony upowszechnią się jednak dopiero w latach 1960. i 1970.

• 1898 r. - Niemiecki chemik Hans von Pechman (1850-1902) przypadkowo otrzymuje spolimeryzowany eten C₂H₄, czyli polietylen o wzorze ...–CH₂–CH₂–… Przemysłowa produkcja tego polimeru ruszy jednak dopiero w 1933 r. Jest stosowany do produkcji między innymi folii, rur i pojemników.

W XX wieku chemicy opracują metody polimeryzacji szeregu innych węglowodorów i ich pochodnych. Tak powstaną na przykład polipropylen ...–CH₂CH(CH₃)–... (pojemniki odporne na kwasy i zasady, rury, opakowania) oraz mniej odporny chemicznie polistyren …–CH₂CH(C₆H₅)–... (opakowania, przedmioty codziennego użytku). Polistyren spieniony parą wodną, czyli styropian jest doskonałym materiałem termoizolacyjnym stosowanym między innymi w budownictwie, chociaż jest miękki, nieodporny na działanie kwasów oraz rozpuszczalników i łatwo się topi pod wpływem podwyższonej temperatury.

• 1899 r. - Japoński chemik Santori Kato opracowuje w Chicago (USA) technologię produkcji kawy rozpuszczalnej. Santori zaparzył kawę tradycyjnie, czyli zmieloną kawę zalał gorącą wodą. Potem zlał wywar znad osadu i odparował otrzymując proszek sprzedawany jako kawa rozpuszczalna, którą potem wystarczy wsypać do wody, aby uzyskać napój. Podobny sposób będzie później stosowany do produkcji innych napojów w proszku.

• 1899 r. - Bawaria wprowadza tablice identyfikacyjne (rejestracyjne) na autach. Potem zrobią to Belgia i Hiszpania (1900) oraz Francja (1901) i w końcu wszystkie kraje świata.

• 1899 r. - Jan Szczepanik opracowuje metodę wykonywania kolorowych filmów. Czarno-biały film naświetla przez filtr czerwony, niebieski i zielony, a po nałożeniu tych obrazów uzyskuje zestaw barw bardzo zbliżonych do rzeczywistości. Nagrywa krótkie kolorowe filmy, które pokazuje w Niemczech i Szwajcarii wzbudzając powszechne zainteresowanie. W 1902 r. Anglik Turner użyje tej samej metody, aby nagrać zabawę swoich dzieci. Szczepanik udoskonali wynalazek w latach 1918-1925 i stanie się inspiracją dla opracowania kolorowej kliszy fotograficznej w amerykańskiej firmie Kodak (1928) i niemieckiej Agfa (1932).

• 1899 r. - Szwed Waldemar Jungner buduje baterię elektryczną opartą na elektrodach z uwodnionego tlenku niklu (NiO/OH/) oraz metalicznego kadmu (Cd). Jest ona dużo lżejsza od baterii ołowiowo-kwasowej i bardziej wydajna. W następnych latach pojawi się co najmniej kilka nowych rodzajów baterii elektrycznych, a w 1902 r. Edison patentuje swoja wersję baterii niklowo- lub kadmowo-kobaltowej.

• 1900 r. - Na wystawie w Paryżu są prezentowane ruchome schody (escalator) Amerykanów J. W. Reno i G. H. Wheelera (zbudowane już w roku 1892). W XX w. wejdą do użytku w miejscach publicznych. Pojawiają się też taśmociągi, czyli długie, giętkie pasy poruszane przez obracające się rolki; służą zwykle do transportu towarów w kopalniach i fabrykach. Z czasem powstanie też działający na podobnej zasadzie ruchomy chodnik do przewożenia ludzi w dużych budynkach, na dworcach kolejowych i lotniczych.

• 1900 - 1907 r. - Pochodzący z Moraw niemiecki przedsiębiorca Ludwig Hatschek (1856-1914) opracowuje płytę cementowo-azbestową, która jest całkowicie niepalna, doskonale izoluje termicznie, nie chłonie wody i nie gnije, a dzięki azbestowym włóknom w dużym stopniu jest odporna na zginanie. Płyty tego rodzaju będą powszechne stosowane w budownictwie w Ameryce Północnej (do 1910 r. ok. 43% światowej produkcji azbestu przypada na USA), Europie i innych rejonach świata aż do drugiej połowy XX w. Po roku 1929 w Ameryce Północnej, Europie i innych rejonach świata będą masowo używane azbestowo-cementowe rury kanalizacyjne i wodociągowe. Odporny na mechaniczne zniszczenie azbest stanie się też elementem hamulców w samochodach.

Prawie nikt nie zwraca uwagi, że, pył azbestowy jest szkodliwy, chociaż już w 1918 r. Amerykańskie Biuro Statystyki Pracy publikuje dane o zwiększonej śmiertelności wśród pracowników branży azbestowej. Jednak zapotrzebowanie na budynki mieszkalne, pogoń za zyskiem oraz nieświadomość robotników pozwalają wciąż rozwijać niebezpieczną produkcję.

W 1930 r. brytyjski lekarz E. Merewether opisuje azbestową chorobę płuc, lecz mimo to zapotrzebowanie na azbest jeszcze wzrośnie w czasach odbudowy po II wojnie światowej. Do lat 1960. USA będą konsumentem 83% całej światowej produkcji włóknistego minerału. Spadek zacznie się dopiero pod koniec lat 1970., a w XXI w. azbest zostanie wycofany z powszechnego użytku w większości rozwiniętych krajów.

• XIX/XX w. - Upowszechniają się ruchome blaszane zabawki dla dzieci napędzane przez spiralnie zwiniętą stalową sprężynę, która jest napinana za pomocą kluczyka.

• XIX/XX w. - Torpedy stosowane w wojnach na morzu zostają udoskonalone przez zastosowanie silnika elektrycznego oraz użycie żyroskopu jako mechanizmu utrzymującego założony wstępnie kierunek ruchu. Żyroskop uniezależnia ruch torpedy od prądów w wodzie i ogromnie zwiększa celność.

W drugiej połowie XX w. zamiast mechanicznego żyroskopu pojawią się urządzenia elektroniczne. Poza tym powstaną torpedy samonaprowadzające, które nie poruszają się wyłącznie po liniach prostych, lecz kierują się na dźwięk silnika okrętowego.

• XIX/XX w. - G. W. Carver (USA) postuluje równowagę między człowiekiem i środowiskiem (ekologia). Propaguje korzystanie z naturalnych produktów (co określa terminem chemurgy), twierdząc, że materiały sztuczne i syntetyki są szkodliwe.

• Od XIX/XX w. - Powstaje idea budowy pozaziemskich siedzib człowieka.

Jako jeden z pierwszych pisze o tym E. E. Hale (USA, 1896) w powieści fantastyczno-naukowej The Brick Moon o sztucznym satelicie Ziemi zbudowanym z cegieł. Futurystyczne wizje rozwoju ludzkości głosi też zainspirowany ideami N. Fiodorowa rosyjski autor K. Ciołkowski twierdząc, że ludzie będą uprawiali rośliny w szklarniach na innych planetach (1900). Później, bo w roku 1929, irlandzki astroinżynier-wizjoner John Desmond Bernal opublikuje książkę The World, the Flesh, and the Devil. An Enquiry into the Future of the Three Enemies of the Rational Soul, gdzie przedstawia niezwykły projekt kulistej struktury nazwanej potem sferą Bernala o średnicy 10 mil. Dzięki rotacji całej konstrukcji siła odśrodkowa miałaby imitować grawitację, więc na wewnętrznej powierzchni sfery mogłoby mieszkać ok. 20-30 tysięcy osób. Wnętrze sfery wypełniałoby powietrze, a na zewnątrz znajdowałyby się urządzenia dostarczające energii, na przykład ekrany pochłaniające promieniowanie słoneczne. Jeszcze śmielszą futurystyczną wizję inżynieryjnej działalności człowieka w kosmosie przedstawi brytyjski autor Olaf Stapledon w powieści Star Maker (Gwiazdotwórca) wydanej w roku 1937. Stapledon zakłada nie tylko tworzenie ogromnych sztucznych miast, ale też kreację układów planetarnych i gwiazd, czyli przejęcie roli, jaką religie przypisują Bogu. Stąd też oskarżenie Stapledona o kult diabła sformułowane przez C. S. Lewisa (autor Kronik Narnii) w roku 1942.

Pierwszą poważniejszą wizję stacji kosmicznej na orbicie Ziemi stworzy Wernher von Braun w serii artykułów w USA (1952); będzie to zapowiedź stacji kosmicznych powstających około 20 lat później. Z drugiej zaś strony artykuły von Brauna zapowiadają śmiałe wizje takich autorów jak F. J. Dyson, L. Niven, D. J. Alderson czy C. Waldvogel.

• Od XIX/XX w. - Rozwijają się coraz wymyślniejsze techniki dopingu w sporcie, początkowo głównie chemiczne (alkaloidy).

• Od XIX/XX w. - Szybki rozwój technik białego wywiadu opartego na otwartych, nieutajnionych, ogólnie dostępnych źródłach informacji. Biały wywiad istniał zawsze jako uzupełnienie dla klasycznego szpiegostwa polegającego na wykradaniu informacji tajnych. Przykładem białego wywiadu może być wykorzystywanie relacji misjonarzy wysyłanych do Afryki przed podbojem kolonialnym. Po upowszechnieniu druku a potem prasy biały wywiad staje się jednym z najważniejszych sposobów zdobywania informacji. Dyplomaci, handlowcy, przedsiębiorcy i turyści świadomie lub nieświadomie dostarczają dane o odwiedzanym kraju zawarte w prasie, dokumentach gospodarczych czy nawet literaturze. Wyspecjalizowane jednostki pracujące dla służb specjalnych, wywiadu, armii, rządu i innych instytucji łączą tak zdobyte informacje budując ogólny obraz kraju. W pierwszej połowie XX w. powstaje zawód analityka, którego rolą jest analizowanie danych nietajnych i wykorzystywane ich dla celów wywiadowczych. O takim właśnie analityku opowiada słynny thriller S. Pollacka Trzy dni Condora (1975).

• Od XIX/XX w. - Rozwój transportu, a zwłaszcza motoryzacji, powoduje powstanie coraz bardziej złożonych znaków stawianych przy drodze. Jako jedne z pierwszych pojawiają się tablice oznaczające wjazd do miasta lub innej miejscowości. W pierwszej połowie XX w. w zachodniej Europie zostają wprowadzone białe poprzeczne pasy oznaczające, że w danym punkcie piesi mogą przechodzić przez drogę samochodową; w Niemczech dość szybko zyskają one nazwę zebry. W miejscach niebezpiecznych są stawiane znaki ostrzegawcze, na przykład informujące o niewidomych w pobliżu szkół lub ośrodków opieki nad niepełnosprawnymi. W roku 1909 w Paryżu odbywa się międzynarodowa konferencja na temat znaków drogowych, która formalnie wprowadza cztery znaki: droga zamknięta, skrzyżowanie dróg (krzyż), przejazd przez linię kolejową (rysunek szlabanu) i niebezpieczne zakręty (zygzak). Zaznacza się różnica między Europą, gdzie na znakach dominują piktogramy i Ameryką Północną, w której częściej są stosowane napisy. Z każdym następnym dziesięcioleciem rośnie liczba znaków drogowych, na przykład około roku 1930 powstaje znak Taxi, pokazujący miejsce postoju taksówek.

• Po 1900 r. - Elektryczność jest wykorzystywana praktycznie w Europie i Ameryce Północnej: elektryczne obrabiarki, oświetlanie mieszkań, piec (w 1910 r.), pralka (Amerykanin Alva J. Fisher, w latach 1901-1908, patent w 1910 r.), elektryczne suszarki wypranej odzieży, suszarki do włosów i wiele innych urządzeń.

• XX w. - Naukowcy tworzą kolejne szczepionki uodparniające na rozmaite choroby i surowice pomagające w leczeniu. W roku 1919 Polak Rudolf Weigl tworzy szczepionkę na śmiertelnie groźny tyfus plamisty (dur brzuszny), stosując przy tym nowatorską metodę hodowania riketsji tyfusu w jelicie wszy.

W roku 1921 Francuzi Albert Calmette (1863-1933) i Camille Guérin (1872-1961) ogłaszają, że stworzyli szczepionkę zwaną odtąd BCG (Bacillus-Calmette-Guérin) przeciw bakterii Mycobacterium tuberculosis wywołującej gruźlicę.

W roku 1923 Duńczyk Thorvald Madsen opracowuje szczepionkę na krztusiec (koklusz) objawiający się atakami kaszlu (bakterie z rodzaju Bordetella).

Pochodzący z Afryki Południowej Amerykanin Max Theiler w roku 1937 opracowuje szczepionkę przeciwko żółtej febrze (RNA-wirusy jednoniciowe z grupy flawiwirusów).

W tym samym roku Amerykanin Jonas Salk (1914-1995) tworzy pierwszą szczepionkę przeciw grypie (RNA-wirusy jednoniciowe z grupy ortomyksowirusów) wykazującą 70% skuteczności.

Inny Amerykanin John Franklin Enders (1897-1985) w roku 1949 opracowuje szczepionkę przeciwko śwince, dziecięcej chorobie często prowadzącej do zapalenia opon mózgowych.

Polski Żyd naturalizowany w USA, Hilary Koprowski (1916-2013) wynajduje szczepionkę na polio (enterowirusy należące do RNA-wirusów jednoniciowych) w roku 1950.

Potem w roku 1964 J. F. Enders tworzy szczepionkę przeciwko odrze.

W roku 1981 Francuz Philippe Maupas (1939-1981) i Amerykanin (Maurice Hilleman, 1919-2005) opracowują szczepienie przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby, czyli żółtaczce typu B przenoszącemu się głównie przez krew (jeden z hepadnawirusów należących do RNA-wirusów z odwrotną transkryptazą).

W roku 1985 pojawia się szczepionka, która zapobiega zapaleniu opon mózgowych (flawiwirusy z grupy RNA-wirusów jednoniciowych), a w roku 1992 wirusowemu zapaleniu wątroby, czyli żółtaczce typu A (jeden z hepatowirusów należących do RNA-wirusów jednoniciowych), którą można się zarazić przez przewód pokarmowy.

W 2017 i 2019 r. amerykańscy naukowcy opracują pierwsze szczepionki przeciw dwóch rodzajom malarii; okazują się skuteczne w ponad 50%, co jest dużym osiągnięciem, ponieważ malaria należy do najgroźniejszych chorób. W tym czasie choruje niemal 220 milionów ludzi, a umiera ok. 660 tysięcy ludzi rocznie, głównie w strefie tropikalnej, zwłaszcza w Afryce.

• XX w. - Rozwija się psychiatria jako umiejętność opiekowania się i leczenia ludzi z zaburzeniami psychicznymi. Coraz więcej osób uznawanych dotąd za przestępców jest teraz poddawana leczeniu. Brytyjski badacz genetycznych uwarunkowań zaburzeń psychicznych L. Sh. Penrose (1898-1972) formułuje nawet przybliżoną regułę (prawo Penrose’a), w myśl której wzrost liczby szpitali psychiatrycznych w danym kraju jest skorelowany ze spadkiem liczby więzień.

• XX w. - Wśród okrętów bojowych wyróżnia się kilka wyspecjalizowanych klas. Najpotężniejsze są pancerniki, które w latach 1906-1922 występują jako klasa dreadnought z parowymi silnikami i napędem turbinowym. Potem pancerniki są napędzane silnikami spalinowymi - zanikają po II wojnie światowej. Nieco słabiej uzbrojone, ale szybsze od pancerników są krążowniki (po roku 1960 wyposażone w rakiety). Poza tym pojawiają się niewielkie i szybkie niszczyciele wyposażone w działa, ewentualnie torpedy, a z czasem rakiety, korwety zwalczające nieduże jednostki przeciwnika lub atakujące okręty podwodne za pomocą bomb głębinowych, kutry torpedowe, stawiacze min. Upowszechniają się lotniskowce i okręty do przewożenia śmigłowców. Napęd żaglowy zostaje całkowicie zarzucony na rzecz napędu parowego, a potem spalinowego czy nawet jądrowego.

• XX w. - Rosnąca liczba ludzi stymuluje szereg nowatorskich projektów urbanistycznych zmierzających do rozwiązania problemu zagęszczenia i braku miejsca w miastach. Przykładami niezrealizowanych projektów są między innymi: budynki na mostach Manhattanu w Nowym Jorku (Harvey W. Corbett i Hugh Ferriss, 1925), budynek na pionowej kolumnie ponad dachami Chicago (Norman B. Geddes, 1933), gigantyczna wieża mieszkalna Illinois w Chicago (Frank L. Wright, 1956), domy unoszące się na wodach Zatoki Tokijskiej w Japonii (Kenzo Tange, 1960), fantastyczne domy mocowane do kilkusetmetrowych pionowych kolumn (Japończyk Arata Isozaki, 1962), domy poruszające się na wielkich nogach, czyli kroczące miasto w USA (Ron Herron, 1964). Natomiast amerykański architekt Richard Buckminster Fuller w 1968 r. projektuje ogromną kopułę nad Manhattanem w Nowym Jorku.

• XX w. - Upowszechniają się laminaty.

Jednym z najstarszych jest płótno nasączone bakelitem stosowane między innymi jako podstawa dla urządzeń elektrycznych. W latach 1940. Niemcy i Amerykanie wynajdują laminaty na bazie włókien sztucznych nasączane żywicami chemoutwardzalnymi na przykład poliestrowymi. Pojawiają się próby wykorzystania laminatów, na przykład włókna szklanego z poliestrami, do budowy samolotów i kadłubów łodzi. Laminaty z kilku warstw papieru nasączonych żywicami poliestrowymi będą używane między innymi do wyrobu mebli. W drugiej połowie XX w. poliestry ustępują trwalszym żywicom epoksydowym. Natomiast stosowane dotąd włókna i tkaniny są wypierane przez włókna węglowe. Mimo to jednak laminaty poliestrowe pozostają najczęściej stosowanymi kompozytami w meblarstwie.

• Początek XX w. - Niemiec Arthur Korn (1870-1945) buduje maszynę Bildetelegraph do telegraficznego przesyłania i kopiowania tekstu lub obrazu analogicznie do wcześniejszych konstrukcji A. Baina, F. Bakewella i G. Casellego. W latach 1904 i 1906 Korn po raz pierwszy przesyła telegraficznie fotografie, a w roku 1913 krótki film.

Równolegle w 1907 r. francuski fotograf i wynalazca Édouard Belin (1876-1963) opracowuje wynalazek, który nazywa belinografem. Jego maszyna służy do telegraficznego przesyłania obrazów, w tym fotografii. Od 1914 r. belinograf jest używany przez dziennikarzy. W 1921 r. zaś Belin znacząco ulepsza swój wynalazek, ponieważ buduje urządzenie do wysyłania obrazów bez kabla, czyli drogą radiową. Tak powstaje faks (od łacińskiego fac simile - robić podobne). W latach 1920. amerykańska firma Western Union wprowadza swój model faksu (fax) pracujący na tych samych kablach, co telefony.

• Pierwsza połowa XX w. - W protetyce stomatologicznej są stosowane plomby wypełniające ubytki, pojedyncze zęby wykonane z metalu lub ceramiki i mocowane do naturalnych zębów pacjenta oraz całe sztuczne zestawy zębów znane jako sztuczne szczęki.

• 1901 r. - W Dreźnie powstaje zaprojektowana przez Niemca Eugena Langena kolej podwieszana Schwebebahn, w której wagoniki dla pasażerów wiszą pod stalową szyną nad ziemią i przesuwają się dzięki rolkom. Podobne rozwiązania są stosowane również w innych miastach, jak na przykład w niemieckim Wupperthalu, gdzie według projektu tego samego inżyniera powstaje kolej podwieszana o długości 13,3 km.

• 1901 r. - Rosjanin I. I. Iwanow zakłada pierwszy ośrodek sztucznej inseminacji koni.

• 21 VIII 1901 r. - Pochodzący z Niemiec amerykański konstruktor Gustave Albin Whitehead wykonuje dwa 800-metrowe loty na wysokości ok. 15 m. Dokonuje tego na samolocie Number 21 wyposażonym w skrzydła wykonane zgodnie z zasadami aerodynamiki ustalonymi przez Lilienthala, czyli z wypukłą górną powierzchnią. Silnik spalinowy o mocy 20 koni mechanicznych napędza dwa przeciwbieżne śmigła umieszczone na skrzydłach. Whitehead zrobił kadłub z wanny, do której przymocował podwozie, czyli koła, co pozwala na samodzielny start z płaskiej powierzchni bez stosowania katapulty lub wysokiej konstrukcji. Niestety, samolot Whiteheada nie ma steru kierunku, więc lata wyłącznie w linii prostej.

• 1902 r. - Powstaje pierwszy w Nowym Jorku drapacz chmur - 20-piętrowy Flatron Building o wysokości 95 m.

Najwyższym budynkiem w tym czasie jest jednak ratusz City Hall w Filadelfii zbudowany w 1901 r. i osiągający wysokość 167 m. Następni rekordziści to nowojorskie budynki: Singer Building (1908) - 187 m, Metropolitan Life Insurance Company Tower (1909) - 213 m, Woolworth Building (1913) - 241 m, 40 Wall Street (1930) - 282,5 m, Chrysler Building (1930) - 319 m, Empire State Building (1931) - 381 m i World Trade Center (1970) - 417 m. Później rekord wysokości należy do Sears Tower w Chicago (1973) - 442 m.

• Lata 1902, 1921 - Willis Carrier (1876-1950, USA) wynajduje elektryczny klimatyzator utrzymujący stałą temperaturę i wilgotność powietrza w pomieszczeniu, co zwiększy wydajność fabryk i znacznie poprawi standard życia.

• 1903 r. - Holender W. Einthoven zaczyna elektrokardiografię - badanie elektrycznej aktywności serca za pośrednictwem elektrod przyłożonych do odpowiednich miejsc na ciele człowieka.

• 1903 r. - Niemiec H. Anschütz-Kaempfe buduje pierwszy żyrokompas, czyli urządzenie wskazujące północ na podstawie zachowania żyroskopu, czyli niezależnie od pola magnetycznego Ziemi (zwłaszcza, że biegun magnetyczny nie pokrywa się z biegunem geograficznym). Konstrukcję żyrokompasu opatentował wcześniej (1885) Holender Martinus Gerardus van den Bos, ale nie potrafił wykonać działającego urządzenia. Dokonał tego Francuz Arthur C. Krebs (1890), lecz jego konstrukcja nie wskazywała geograficznej północy. Dopiero Anschütz-Kaempfe zdołał tak dobrać zawieszenie żyroskopu, aby wskazywał kierunek zgodny z osią Ziemi. Wirnik podlega oddziaływaniu wirującej planety i siły grawitacji, co powoduje, że oś wirnika ulega precesji. Oś precesji zaś jest zgodna z osią Ziemi, czyli na półkuli północnej wskazuje geograficzny Biegun Północny. Tak działa żyrokompas morski stosowany na statkach. Nie nadaje się niestety do samolotów, ponieważ potrzebuje sporo czasu (nawet kilka godzin), żeby zgrać swoją oś precesji z osią planety.

Dopiero w roku 1923 niemiecki inżynier Maximilian J. J. E. Schuler (1882-1972), kuzyn i współpracownik H. Anschütz-Kaempfego, opublikuje artykuł, w którym wyjaśni, że wirnik powinien oscylować z częstotliwością raz na 84,4 minuty, aby oś żyroskopu zachowywała pion w stosunku do grawitacji Ziemi. To oznacza powstanie sztucznego horyzontu, czyli urządzenia, które dzięki żyroskopowi zawsze wskazuje linię horyzontu, czyli poziom. Sercem sztucznego horyzontu jest napędzany elektrycznie ciężki wirnik wewnątrz kilku pierścieni połączonych przegubami Cardana.

W XX w. żyroskop znajdzie jeszcze jedno zastosowanie. Na jachtach będą montowane żyroskopy z bardzo ciężkim stalowym kołem, które wirując zachowuje poziom mimo falowania i kieruje dodatkowymi silnikami, które ograniczają kołysanie, zwłaszcza na burty. Stabilizuje więc pozycję statku.

• 1903 r. - Francuski malarz i wynalazca Edouard Benedictus wynajduje szkło klejone. Okazuje się, że szyba sklejona z dwóch warstw szkła jest dużo odporniejsza na stłuczenia od szyby jednowarstwowej. Siłę uderzenia przejmuje pierwsza warstwa, która może ewentualnie pęknąć, a druga jest w ten sposób częściowo chroniona. Już wkrótce takie odporne na rozbicie szyby kompozytowe znajdą zastosowanie w samochodach, dzięki czemu pasażerowie są lepiej chronieni podczas kolizji. Podobne szyby z warstwami plastikowymi zwane pancernymi staną się elementem chroniącym cenne obrazy, okna w szczególnie ważnych pomieszczeniach, laboratoria, gdzie może dojść do eksplozji czy też kabiny samolotów i statków kosmicznych.

• 1903 r. - Amerykanka Mary Anderson jadąc samochodem do Nowego Jorku zauważa, że kierowcy często muszą się zatrzymywać, aby z przedniej szyby ścierać śnieg, który utrudnia widzenie drogi. Wynajduje więc długie gumowe ramiona, które można przesuwać po zewnętrznej powierzchni szyby usuwając śnieg lub wodę deszczową. Tak powstają samochodowe wycieraczki. Początkowo są poruszane ręcznie za pomocą dźwigni umieszczonej wewnątrz samochodu, a z czasem zostaną wprowadzone wycieraczki z napędem elektrycznym.

• 1903 r. - Rosyjski uczony Konstanty Ciołkowski pisze książkę o przyszłych podróżach w kosmosie za pomocą pojazdów napędzanych siłą odrzutu, ponieważ w przestrzeni międzyplanetarnej nie ma powietrza potrzebnego do latania na skrzydłach i śmigłach.

Zakłada, że najwydajniejszym paliwem będzie wodór, ponieważ spalanie wodoru daje wielokrotnie więcej energii niż spalanie prochu, węgla czy węglowodorów. Poza tym zdaje sobie sprawę, że największym problemem przy wyniesieniu rakiety ponad atmosferę Ziemi jest masa rakiety i dlatego proponuje, aby zastosować kilka silników, które po zużyciu paliwa będą odrzucane (idea rakiety wielostopniowej), aby zmniejszyć masę pojazdu.

Kilkadziesiąt lat później jego pomysły znajdą praktyczne zastosowanie przy budowie rakiet zdolnych opuścić Ziemię.

• 1903 r. - Po niemal dwudziestu latach pracy norweski inżynier Ægidius Elling buduje sprawną turbinę gazową o mocy 11 koni mechanicznych. W istocie jest to zmodyfikowany silnik odrzutowy, w którym dodatkowo zamontowano turbinę poruszaną przez gazy opuszczające komorę spalania. Wał silnika obracany przez spaliny wyrzucane do tyłu spręża powietrze dostające się do silnika od przodu i napędza śmigło. W przeciwieństwie do typowego silnika odrzutowego energia wyrzucanych gazów jest w większości zamieniana na obrót wału a tylko w niewielkim stopniu na siłę odrzutu.

Podobnie skonstruowane turbiny gazowe tworzą bracia Armengaud we Francji i Hans Holzwarth w Niemczech. Jest to zapowiedź silnika turbowałowego, który powstanie kilka lat przed II wojną światową, lecz dopiero po wojnie znajdzie szerokie zastosowanie w samolotach i helikopterach a także w czołgach.

• III 1903 r. - Według relacji naocznych świadków nowozelandzki inżynier Richard Pearse lata w samolocie własnej konstrukcji. Pojazd ma trójkołowe podwozie, szerokie pojedyncze skrzydła i pojedyncze śmigło z przodu napędzane silnikiem spalinowym. W przeciwieństwie do większości ówczesnych konstrukcji stery kierunku i wysokości znajdują się z tyłu. Niestety, pomysł Pearse’a nie wzbudza zainteresowania ewentualnych inwestorów, a on sam popada z czasem w paranoję. Umrze w szpitalu psychiatrycznym przekonany, że wszyscy chcą ukraść jego pomysły.

• XII 1903 r. - Bracia Orville i Wilbur Wright w Kitty Hawk (USA) budują samolot Flyer, wzorem Whiteheada wykorzystując lekki silnik spalinowy. Silnik do Flyera opracowuje inżynier Charlie Taylor.

Pojedyncze śmigło pchające znajduje się z tyłu, szerokie podwójne skrzydła (dwupłatowiec) utrzymują pojazd nad ziemią, a ruchome pionowe i poziome płaty z przodu to stery służące do zmiany kierunku i wysokości lotu. Aparat zbudowany z drewna i płótna zostaje publicznie zaprezentowany w grudniu, wzbudzając zrozumiałą sensację. Do startu i lądowania wymagany jest długi rozbieg po ziemi (pas startowy, lotnisko).

To być może sprawia, że w roku 1904 pułkownik F. Foch (późniejszy marszałek Francji) nie wierzy w przyszłość samolotu, który według niego pozostanie zaledwie zabawką bez możliwości zastosowania w wojsku. Mimo to kolejni konstruktorzy zajmują się budową aparatów latających. Na przykład Francuz H. Farman w 1906 r. buduje samolot z dużym śmigłem umieszczonym z przodu (śmigło ciągnące).

Podczas pokazu w Fort Myer w Wirginii (1908) ginie T. E. Selfridge lecący z Orvillem Wrightem jako pasażer; maszyna rozbija się o ziemię. Jest to pierwszy odnotowany tragiczny wypadek związany z samolotami napędzanymi silnikiem. Mimo to bracia Wright wygrywają pierwszy przetarg na produkcję samolotów dla armii USA (1909), prezentując konstrukcję zdolną do nieprzerwanego lotu aż przez godzinę.

Samuel P. Langley (USA, 1903) bezskutecznie próbuje wystartować samolotem z pokładu statku. Dokona tego dopiero Eugene Fly w 1910 r. (USA).

Glenn Curtiss zaś zbuduje pierwszy hydroplan (USA, 1911), czyli samolot z pływakiem pod kadłubem, dzięki czemu jest zdolny do startu i lądowania na wodzie. Hydroplan zainteresuje amerykańską marynarkę wojenną, która zamówi u Curtissa kilka hydroplanów. Curtiss stworzy potem latającą łódź, której kadłub powtarza budowę łódki i jest dużo sprawniejszy od modelu z pływakiem.

Natomiast podczas I wojny światowej powstaną morskie okręty-lotniskowce, z których startują i lądują samoloty, aby samodzielnie atakować przeciwnika (brytyjskie Argus i Eagle, niemiecki Karlsruhe). Początkowo są to klasyczne okręty przerabiane na lotniskowce poprzez dodanie szerokiego i długiego pokładu jako pasa lądowiska. Początkowo jeszcze nikt nie zdaje sobie sprawy, że właśnie powstaje jedna z najpotężniejszych broni, która będzie decydować o losach wojen w XX w.

Samoloty myśliwskie z I wojny światowej zostają wyposażone w karabiny maszynowe, a samoloty bombowe w ładunki wybuchowe (bomby) przeznaczone do zrzucania na cele naziemne.

• 1904 r. - Brytyjczyk John A. Fleming (1849-1945) buduje pierwszą lampę elektronową, diodę próżniową. Jest to szklana bańka, z której wypompowano powietrze, a wewnątrz znajdują się końcówki przewodów elektrycznych. Po rozgrzaniu katody za pomocą oddzielnego obwodu elektrycznego emituje ona elektrony, czyli prąd płynie od katody do anody, lecz nie może płynąć odwrotnie: dzięki temu dioda służy do regulacji i prostowania prądu. Z czasem powstaną też diody gazowe, gdzie bańkę wypełnia gaz szlachetny lub na przykład pary rtęci. Natomiast w roku 1906 Amerykanin Lee De Forest (1873-1961) buduje triodę, czyli diodę z dodatkową siatką między katodą i anodą. Zmiany napięcia prądu elektrycznego płynącego przez siatkę zmieniają strumień elektronów przechodzących od katody do anody. Wynalezienie diody to początek elektroniki, czyli technologii opartej na przetwarzaniu prądu elektrycznego.

• 1904 r. - W Larderello (Italia) powstaje pierwsza elektrownia na ciepło geotermalne (czerpane z głębi Ziemi za pośrednictwem wody pompowanej poprzez głęboko zakopane rury).

• 1904 r. - Francuski inżynier André Citroën patentuje przekładnię daszkową, z którą zapoznał się w Polsce, gdzie stosowano ją w maszynach włókienniczych napędzanych siłą wody. Ukośne ułożenie trybów na powierzchni koła minimalizuje ich ścieranie i zapewnia dobre przenoszenie ruchu. Citroën wytwarza stalowe przekładnie daszkowe dla przemysłu samochodowego. Schemat takiej przekładni staje się logo firmy Citroën.

• 1904 r. - Amerykański uczony szwedzkiego pochodzenia Ernst Frederik Werner Alexanderson (1878-1975) konstruuje alternator, czyli maszynę, w której obracający się układ elektromagnesów wytwarza prąd zmienny o wysokiej częstotliwości zdolny do ciągłej emisji silnych fal elektromagnetycznych. Wcześniej alternatory o wysokiej częstotliwości budowali między innymi E. Thomson (USA, 1889), N. Tesla (USA, 1891) i Siemes w Niemczech, lecz żadna z tych konstrukcji nie nadawała się do komunikacji radiowej. Wynalazek Alexandersona okazuje się kamieniem milowym w rozwoju inżynierii elektrycznej. Dzięki niemu powstają stacje radiowe pracujące na długich falach o zasięgu tysięcy kilometrów między innymi w Nowym Brunszwiku (Kanada, 1918), Marion (USA, 1920), Kahuku na Hawajach (1920), Caernarvon w Walii (1921), w Babicach pod Warszawą (Polska, 1923) i w Grimeton (Szwecja, 1924). Anteny tych urządzeń są olbrzymie. Na przykład w Babicach antena to dziesięć stalowych wież o wysokości 126,5 m rozstawionych w linii prostej co 384 m i połączonych przewodami.

• 1904 - 1914 r. - Amerykanie budują Kanał Panamski, walcząc z dżunglą, malarią i żółtą febrą. Jednym z technicznych wyczynów jest budowa ogromnej śluzy komorowej długiej na 290 m. i szerokiej na 30 m. Statki oceaniczne pokonują tam rekordową różnicę poziomów 27 m. Tak ogromne konstrukcje zdolne wytrzymać wielkie ciśnienie wody są możliwe dzięki zastosowaniu żelbetonu.

• 1905 r. - Włoski pedagog Roberto Nevilis chcąc ukarać niefornych uiczniów każe im wykonać w domu określone zadanie. Tym samym wprowadza do praktyki szkolnej zadanie domowe (pracę domową), które stanie się uzupełnieniem ćwiczeń prowadzonych w czasie lekcji. Z drugiej zaś strony oznacza to pozbawienie uczniów ich czasu wolnego od nauki. Na przełomie XX i XXI w. dojdzie do absurdalnej sytuacji, kiedy na Zachodzie i w Azji Wschodniej nauka będzie trwała nawet kilkanaście dziennie, a uzasadnieniem dla tej praktyki będzie zapewnienie uczniom dobrego wykształcenia i potem dobrej pracy. Przepracowanie, nadmiar obowiązków, brak wolnego czasu i narzucony uczniom wyścig o lepsze oceny staną się przyczyną częstych problemów psychicznych i depresji, a nawet samobójstw wśród dzieci.

• 1905 - 1920 r. - Bracia Pathé we Francji produkują patefony, czyli gramofony napędzane przez ręcznie nakręcaną sprężynę i pracujące na ebonitowych płytach wgłębnych (dźwięk został zapisany jako rowek o zmiennej głębokości). Elementem, który przesuwa się w rowku jest mała kuleczka (zwykle szafirowa), aby zminimalizować szumy wynikające z tarcia igły o obracającą się płytę, co stanowiło główny problem gramofonów igłowych. Zapis dźwięku jest odczytywany po spirali od środka płyty na zewnątrz.

• 1906 r. - Austriak Eduard K. Zirm (1863-1944) przeprowadza w Ołomuńcu pierwszy udany przeszczep rogówki oka u człowieka.

• 1907 r. - Francuz Paul Cornu buduje helikopter z silnikiem spalinowym napędzającym dwa poziome śmigła, jedno z przodu, drugie z tyłu, aby startować pionowo. Śmigła wirują w przeciwnych kierunkach zapobiegając obracaniu się całego aparatu. Następny helikopter w 1910 r. buduje Rosjanin Igor Sikorski (od 1919 r. w USA). W roku 1919 Hiszpan Juan de la Cierva opracowuje autogyro, czyli taki napęd śmigłem, który nie wprowadza w rotację kabiny pod spodem; w 1923 r. de la Cierva odbywa lot swoim autogyro C-4. W 1936 r. powstaje Focke-Wulf Niemca Heinricha Focke wykorzystujący zasadę autogyro. Dopiero jednak konstrukcja Sikorskiego z roku 1942 okaże się punktem wyjścia dla rozwoju helikopterów w XX i XXI w. Jej podstawowym założeniem jest zastąpienie skomplikowanego autogyro dodatkowym małym śmigłem obracającym się w pionie, które zapobiega rotacji kabiny.

• 1908 r. - W Hanowerze (Niemcy) powstaje ogólnoniemiecka organizacja zwalczająca szkodliwy hałas, związany przede wszystkim z życiem w mieście, w warunkach uprzemysłowienia i powszechnej komunikacji.

• Lata 1908, 1917 - Amerykanin George Ellery Hale (1868-1938) buduje dla obserwatorium Mount Wilson wielkie teleskopy lustrzane o średnicy 1 m, a następnie 2,5 m (w tym czasie największy). W roku 1928 Hale ogłosi pracę teoretyczną na temat teleskopów lustrzanych, a w roku 1948 zbuduje dla Mount Palomar teleskop o rekordowej średnicy lustra 5,1 m.

• 1908 r. - Amerykański chirurg Charles C. Gurthie (1880-1963) po raz pierwszy w dziejach próbuje dokonać transplantacji głowy: tworzy dwugłowego psa (zwierzę umiera po kilku tygodniach). Swoje okrutne eksperymenty opisze w 1912 r.

Podobne doświadczenia z transplantacją będzie potem prowadziło kilku naukowców w różnych krajach. W 1928 r. Rosjanin Sergiej Bruchonienko odetnie głowę psa i będzie ją utrzymywał przy życiu za pomocą specjalnej aparatury. Inny Rosjanin, Władimir Demichow, stworzy dwugłowego psa (1954) przeszczepiając głowę i część innych organów.

Natomiast rosyjski uczony Ilia Iwanow w 1928 r. podejmuje próbę stworzenia hybrydy człowieka i małpy poprzez zapłodnienie szympansicy ludzką spermą. Kiedy zaś okazuje się, że do zapłodnienia nie dochodzi, Iwanow zaczyna serię eksperymentów chirurgicznych polegających na przeszczepianiu poszczególnych organów między przedstawicielami obu gatunków. Próby okazują się jednak nieskuteczne.

Etycy coraz głośniej się domagają moralnej oceny lub nawet zakazania takich eksperymentów.

• Od 1908 r. - Sygnały radiowe są używane w komunikacji jako drogowskazy dla statków na morzu. Powstaną wkrótce radiolatarnie, czyli radiowe odpowiedniki tradycyjnych latarni świetlnych, lecz są łatwiejsze i tańsze w konstrukcji.

W latach 1990. na całym świecie będzie używanych kilkaset radiolatarni nadających sygnały o częstotliwości 283,5-325 kHz i mających zwykle zasięg ok. 30-40 mil morskich. Wyjdą z użytku, kiedy pojawi się dużo precyzyjniejszy satelitarny system określania położenia, na przykład GPS, ogarniający całą planetę. W roku 2007 będą działały już tylko 3 morskie radiolatarnie na całym świecie.

• 1909 r. - Włoszka Maria Montessori głosi, że dzieci należy uczyć w oparciu o swobodę i spontaniczność myślenia oraz działania (naturalizm pedagogiczny).

• 1909 r. - Amerykanin O. Wright wznosi się samolotem na wysokość 499 m, a w 1913 r. Francuz G. Legagneaux osiągnie 6120 m. Do stratosfery na wysokość 15781 m pierwszy dotrze Szwajcar Auguste Piccard używając balonu w 1931 r.

• 1909 r. - We francuskim Reims odbywa się pierwsza w dziejach wystawa samolotów. W tym czasie są to indywidualne konstrukcje poszczególnych wynalazców oparte głównie na drewnie i płótnie.

• 1909 r. - John Moody (USA) wprowadza do ekonomii technikę ratingu (szacowanie wartości obligacji i ekonomicznej stabilności firm). W XX w. agencje ratingowe będą ważnym czynnikiem kształtującym życie ekonomiczne.

• 1909 r. - Henry Ford (USA) zaczyna taśmową produkcję samochodów spalinowych, gdzie robotnik wykonuje jedną czynność, co przyspiesza pracę i obniża cenę (racjonalizacja produkcji). Dodatkowym czynnikiem ułatwiającym produkcję jest stosowanie gotowych części produkowanych jako prefabrykaty o znormalizowanych parametrach i następnie składanych razem.

Taśmowa produkcja, prefabrykaty i normalizacja upowszechnią się w XX w. Ubocznym skutkiem monotonii i powtarzalności pracy jest stres robotników; ograniczy go dopiero mechanizacja (zastąpienie człowieka przez maszynę) i automatyzacja, a z czasem robotyzacja.

Samochód staje się popularny (kierowcami są zwykli ludzie, a nie tylko sportowcy), lecz spaliny samochodowe w drugiej połowie XX w. tak zatrują środowisko, że powstaną katalizatory (urządzenia do dokładniejszego spalania), a potem domieszki z olejów roślinnych dających tylko wodę i dwutlenek węgla.

Auto będzie też bohaterem dziwacznych lub po prostu fantastycznych opowieści. Na przykład w 1977 r. Kevin Kelly podobno zostawił swój nowy samochód na ulicy w Staffordshire (Anglia). Kiedy wszedł do domu, silnik samochodu zaczął samoczynnie pracować. Nikogo nie było w aucie, a kluczyki uruchamiające elektryczny zapłon miał sam Kelly. Właściciel i sprowadzeni mechanicy odłączyli kable od silnika i zatkali rurę wydechową, ale podobno maszyna wbrew (?) prawom fizyki nadal działała, dopóki po ponad godzinie sama się nie wyłączyła. Przegląd techniczny auta nie wykazał ponoć żadnych usterek.

• 1909 - 1916 r. - Pracujący dla General Electric Amerykanin Irving Langmuir (1881-1957) buduje dyfuzyjną pompę próżniową. Doprowadzony do wrzenia olej mineralny lub rtęć jest przepuszczany przez komorę z gazem, gdzie porywa ze sobą cząstki gazu i wynosi na zewnątrz. W ten sposób po kilku cyklach pracy pompy można rozrzedzić gaz do poziomu nieosiągalnego dotychczasowymi metodami. Dzięki temu będzie możliwe konstruowanie lamp elektronicznych wymagających wysokiej próżni.

Natomiast w roku 1912 niemiecki fizyk Wolfgang Gaede (1878-1945) zbuduje molekularną pompę próżniową, gdzie rotuje wirnik z prędkością (kilkanaście-kilkadziesiąt tysięcy obrotów na minutę) porównywalną z prędkością ruchu cząstek gazu powietrzu. W ten sposób cząsteczki gazu zyskują dodatkową prędkość i są kierowane na zewnątrz pompy, czyli gaz jest usuwany.

W XX w. powstanie kilka kolejnych rodzajów pomp próżniowych opierających się na zjawiskach na poziomie molekularnym jak na przykład dyfuzja gazu przez półprzepuszczalne bariery, procesy sublimacji kondensacji, jonizacja lub wychwytywanie cząstek gazu za pomocą naładowanych elektrycznie mikrosit.

• 1910 r. - Początek krótkofalówek. Amatorzy (konstruktorzy pracujący dla przyjemności) hobbyści budują pierwsze radia do odbioru i nadawania sygnałów na bardzo krótkich falach. Już w 1912 r. USA przyznają krótkofalowcom zakres poniżej 300 m. Szybko okazuje się, że krótkie fale pozwalają kontaktować się na ogromne odległości (w 1923 r. USA-Francja, w 1924 r. Londyn-Nowa Zelandia). W 1925 r. powstaje międzynarodowa liga krótkofalowców.

• Od 1910 r. - Greenwich, a potem inne stacje radiowe, wysyłają sygnały pomiaru czasu dla całej Ziemi, co pozwala ujednolicić wskazania zegarów. Oczywiście pierwszym i najsłynniejszym zegarem regulowanym według sygnałów z Greenwich jest Big Ben na wieży koło brytyjskiego parlamentu w Londynie.

• 1910 r. - W USA powstaje traktor, maszyna z silnikiem spalinowym zastępująca w rolnictwie konia ciągnącego na przykład pług lub bronę.

• 1910 r. - Paul Ehrenfest głosi, że maszyny liczące będą elektryczne. Potwierdzi to w 1938 r. Amerykanin C. E. Shannon, tworząc zarazem teoretyczne podstawy przyszłej komputeryzacji.

• 1910 r. - B. Burman ustanawia rekord prędkości samochodem Blitzen-Benz w Daytona (USA): 228,1 km/h.

• 1911 r. - Amerykanin C. P. Rodgers dokonuje pierwszego etapowego lotu samolotem przez USA w ciągu 84 dni.

• 1911 r. - Przedsiębiorca Karl August Lingner organizuje w Dreźnie (Niemcy) pierwszą Międzynarodową Wystawę Higieny, na której są pokazywane urządzenia i zachowania służące czystości oraz ich wpływ na zdrowie ludzi, w tym na powstawanie epidemii. Od maja do października wystawę odwiedza 5,5 miliona gości.

• 1911 r. - Niezależnie od siebie Austriak G. Burstyn i Australijczyk L. De Mole projektują pancerny wóz na gąsienicach. Gąsienica to płaski łańcuch Galle’a łączący koła. Wynalazł ją Brytyjczyk G. Cayley w 1825 r., a po raz pierwszy gąsienica została zastosowana w 1901 r. Jej zaletą jest duża powierzchnia, na której opiera się pojazd, co zapobiega zapadaniu się w miękki grunt i ułatwia przejeżdżanie przez rowy i pagórki.

W roku 1916 Brytyjczycy wprowadzą do walki gąsienicowy czołg Mark I (projekt brytyjskiego inżyniera Ernsta Swintona z 1915 r.) jako powolną (ok. 5 km/h) maszynę do przełamywania drutów kolczastych, wyposażoną w karabiny lub armaty.

• 1912 r. - Niemiecki samolot Gelber Hund (Żółty pies) zaczyna przewozić pocztę.

• 1912 r. - Amerykański marynarz Bradley A. Fiske patentuje bombowiec torpedowy, czyli samolot zrzucający nie bombę, lecz torpedę z własnym napędem, która samodzielnie porusza się potem w wodzie aż do eksplozji po trafieniu w cel znajdujący się w odległości do 1800 m. Podczas I wojny światowej bombowce torpedowe wejdą do praktycznego użycia.

• 1912 r. - W Hadze powstaje Międzynarodowa Federacja Farmaceutyczna zwana po francusku Fédération Internationale Pharmaceutique (FIP).

Między innymi pod jej wpływem w XX w. kształtuje się standardowa trójfazowa metoda testowania nowych leków i szczepionek mająca zabezpieczyć pacjentów przed użyciem niesprawdzonych i szkodliwych substancji.

Pierwsza kliniczna faza sprawdzania nowego leku odbywa się w szpitalu pod ścisłą kontrolą lekarzy. U wybranej grupy pacjentów, którzy zgodzili się na eksperyment bada się biologiczne procesy wchłaniania leku, jego metabolizm w organizmie, interakcje z innymi lekami, wydalanie i ewentualnie toksyczność. Druga faza kliniczna dotyczy dużo większej grupy pacjentów i koncentruje się na skuteczności leku. Trzecia faza wykracza poza szpitale i obejmuje swoim badaniem tysiące osób. Dlatego proces testowania leku, który ma być wprowadzony do powszechnego użytku, może trwać kilka lat. Nawet wtedy jednak wciąż jest badane działanie i skutki uboczne leku, lecz tym razem w skali ogólnoludzkiej.

• 1912 r. - Po katastrofie Titanica Brytyjczyk L. F. Richardson proponuje wykrywanie gór lodowych w ciemności za pomocą fal dźwiękowych, a Amerykanie i niezależnie Niemiec A. Behm budują echosondę (sonar) sięgającą dna morza. Jej działanie polega na emitowaniu fal dźwiękowych, które wracają po odbiciu się od twardej powierzchni, a czas, jaki upływa między emisją i odbiorem jest proporcjonalny do odległości, czyli określa odległość lub głębokość.

• 1912 r. - J. J. Abel (USA) buduje pierwszą sztuczną nerkę, czyli urządzenie oczyszczające krew poza organizmem. Maszyna zostanie użyta z sukcesem podczas operacji w 1938 r. Analogicznie pomyślane zewnętrzne sztuczne serce (pompa) powstaje w 1935 r. Później pojawią się kolejne aparaty chwilowo zastępujące narządy podczas operacji i jako stałe protezy.

• 1912 - 1913 r. - Amerykanin Lawrence Sperry, założyciel firmy Sperry Corporation, opracowuje pierwszego w dziejach autopilota, czyli urządzenie automatycznie utrzymujące samolot na określonym kursie bez udziału człowieka. Jego działanie polega na utrzymywaniu określonego ustawienia kompasu, wysokościomierza, żyroskopu i prędkościomierza. Próbny lot częściowo z tym urządzeniem odbywa się w roku 1914. Pierwszy lot według przyrządów z zasłoniętymi szybami kabiny wykona James Dolittle na Long Island (Nowy Jork) w roku 1929.

• 1912 - 1914 r. - Brytyjczyk H. Brearley poszukujący odpornego materiału na lufy wynajduje stop stali, chromu i niklu, który nie kruszeje w niskich temperaturach. Dlatego stop będzie stosowany na przykład do wytwarzania zbiorników na skroplony, czyli bardzo zimny gaz.

Stal składająca się z żelaza i kilku procent chromu okaże się jednym z najważniejszych i przez to najbardziej poszukiwanych materiałów technicznych mających tysiące zastosowań, ponieważ jest nierdzewna. Chrom w zetknięciu z tlenem tworzy bowiem warstewkę tlenku chromu chroniącą stop przed dalszym utlenianiem. Co więcej, nawet po zarysowaniu powierzchni, czyli po zdarciu ochronnej powłoki, w uszkodzonym miejscu samorzutnie powstaje nowa ochronna warstwa tlenku chromu. Ze stali nierdzewnej są wyrabiane nie tylko elementy uzbrojenia, do czego ją pierwotnie wynaleziono, ale też narzędzia, sztućce, urządzenia wykorzystywane w domu oraz maszyny stosowane w przemyśle.

Chrom potrzebny do produkcji stali nierdzewnej jest wytapiany głównie z chromitu (FeCr₂O₄) dość pospolitego minerału związanego ze skałami magmowymi, zawierającego zwykle domieszki glinu, magnezu, manganu i cynku.

• 1913 r. - Niemiecki Junkers 1 jest pierwszym samolotem o kadłubie wykonanym z metalu zamiast płótna i drewna.

• 1913 r. - Niemiec Friedrich Bergius otrzymuje syntinę, czyli syntetyczną benzynę (płynne węglowodory) z węgla kamiennego i wodoru. W roku 1927 ruszy fabryka syntiny pod Mannheim, podczas II wojny światowej ponad 90% niemieckiego zapotrzebowania na paliwa będzie pokrywała syntina, a od roku 1950 RPA będzie produkować syntinę zamiast paliw z ropy.

Alternatywnym paliwem może też być metanol (CH₃OH), czyli alkohol metylowy otrzymywany przez suchą destylację drewna i dlatego nazywany czasem spirytusem drzewnym. W odróżnieniu od etanolu alkohol metylowy jest trucizną, która po spożyciu uszkadza wzrok, a w większych dawkach zabija.

• 1913 r. - Pierwsza międzynarodowa konferencja poświęcona ochronie przyrody odbywa się w Bernie. Jej uczestnicy próbują wypracować skuteczne metody ochrony środowiska naturalnego i ustalić standardy, według których powinny być organizowane rezerwaty i parki narodowe.

• 1913 r. - Pod Berlinem powstaje betonowa autostrada AVUS - droga z oddzielnymi pasami ruchu w przeciwnych kierunkach i bezkolizyjnymi skrzyżowaniami (dzięki systemowi jezdni umieszczonych jedna nad drugą trasy pojazdów nie krzyżują się ze sobą) wzorowana na brytyjskim torze do bicia rekordów prędkości zbudowanym w 1906/1907 r.

W ciągu XX w. pojawiają się coraz szybsze samochody i motocykle, które mają kształty coraz bardziej aerodynamiczne, czyli minimalizujące opory powietrza. Z drugiej strony pojawiają się też pojazdy nie tak szybkie, lecz bardzo proste, tanie i łatwe w użyciu. Przykładem może być motorower, czyli rower zaopatrzony w niewielki silnik jak na przykład francuski velosolex.

Duży ruch samochodowy skłania miasta do rozdzielenia jezdni dla pojazdów i chodnika dla pieszych, aby zmniejszyć możliwość kolizji. Mimo to liczba wypadków w ciągu XX w. wciąż rośnie ze względu na ogromną liczbę pojazdów. Do początków XXI w. w wypadkach samochodowych na całym świecie zginie ponad 20 milionów osób.

W XX w. autostrady z bezkolizyjnymi skrzyżowaniami, zjazdami i wyprofilowanymi (odpowiednio nachylonymi) zakrętami, aby można po nich jeździć z dużą prędkością będą podstawą komunikacji samochodowej. Do 1942 r. w Europie powstanie ok. 5200 km autostrad (głównie w Niemczech), w roku 1961 Europa będzie miała 7000 km, a USA 14 tysięcy km autostrad. Potem te liczby rosną i na przykład w roku 1978 w Europie będzie 26 tysięcy km autostrad, a w USA 78 tysięcy km. Około roku 2000 w Ameryce Północnej będzie 92 500 km autostrad, w Europie 65 tysięcy, a poza tym tysiące kilometrów powstaną też w innych częściach świata.

• 1914 r. - W Cleveland powstają światła regulujące coraz większy ruch na ulicach: czerwone - stój, zielone - jedź. W 1923 r. Murzyn Garret A. Morgan (USA) projektuje sygnalizację miejską: w 1930 r. otrzyma ją Nowy Jork, a potem inne miasta.

Rosnąca prędkość samochodów wymaga zmiany w sposobie budowania dróg. Makadam wystarczający dla koni okazuje się niewygodny i niebezpieczny dla samochodów, ponieważ daje ogromny tuman kurzu ograniczający widoczność. Dlatego kierowcy w tym czasie muszą nosić gogle na oczy i często zakrywają też usta oraz nos. Trwają więc eksperymenty z nawierzchniami, które nie dają kurzu: makadam zalany smołą (Wielka Brytania), a potem beton i asfalt (Francja).

• 1914 r. - Powstaje Kanał Panamski.

• 1914 r. - Biologiczna oczyszczalnia ścieków powstaje w Manchesterze: dzięki napowietrzeniu przez mieszanie bakterie tlenowe rozkładają odpady zlewane do wielkich kadzi.

Pod koniec XX w. w Lubece i Norköping powstaną urządzenia utylizujące ekskrementy i przetwarzające je na nawozy.

• 1914 r. - Włoski major Bethel A. Revelli patentuje pierwszy pistolet maszynowy Villar-Perosa M15 strzelający seriami jak karabin maszynowy, lecz mniejszymi pociskami pistoletowymi. Nowa broń stanie się popularna dzięki sile ognia i lekkości, co ułatwia jej przenoszenie. W roku 1918 powstanie ulepszona wersja tego pistoletu nazwana Beretta.

• Od ok. 1914 r. - Masowe połowy sieciami dryfującymi lub trałowymi (wleczonymi nad dnem, co niszczy denną faunę) zwiększają ilość złowionych ryb morskich i obniżają ich cenę.

• Od 1915 r. - Amerykańska firma Technicolor Motion Picture Corporation nagrywa kolorowe filmy używając filtrów światła zielonego, niebieskiego i czerwonego oraz odrębnych taśm celuloidowych dla każdego koloru. Nałożenie tak otrzymanych obrazów daje kolory bardzo zbliżone do rzeczywistości. To jednak wymaga bardzo drogiego sprzętu i wyszkolonego personelu, a po nagraniu pracochłonnej obróbki polegającej na połączeniu trzech obrazów w jeden. Niestety, pokazywanie tak nagranego filmu też jest możliwe wyłącznie w specjalnych i kosztownych projektorach, więc nie każde kino może je zakupić. Dopiero w 1922 r. pojawi się nowatorska technologia wyświetlania kolorowych filmów w kinach przy użycia zwyczajnych projektorów. W 1934 r. Technicolor wprowadzi taśmę filmową, na której są jednocześnie nagrywane wszystkie trzy pasma: zielone, niebieskie i czerwone. W 1935 r. zaś firma Kodak zaczyna produkcję kolorowej taśmy filmowej. Odtąd nagrywanie i pokazywanie filmów kolorowych nie jest już tak trudne i drogie jak wcześniej.

• Od 1915 r. - Niemcy zaczynają używać gazów bojowych; pierwszy jest iperyt opracowany i przetestowany na ludziach przez F. Habera. Ten sam chemik zsyntetyzuje potem gaz cyklon-B używany między innymi w komorach gazowych w obozie Auschwitz.

Samoloty myśliwskie podczas I wojny światowej zostają wyposażone w karabiny maszynowe, a samoloty bombowe w ładunki wybuchowe (bomby) przeznaczone do zrzucania na cele naziemne.

W czasie wojny zostaje też wprowadzony przedni napęd śmigłowy w samolotach, co wymaga zgrania karabinów maszynowych z pracą silnika, aby pociski nie niszczyły łopatek własnego śmigła.

Lotnictwo wymusza wypracowanie nowych technik kamuflażu. Sztuka ukrywania się przed przeciwnikiem jest starsza niż ludzki gatunek, a zasłanianie się gałęziami, trawą, liśćmi lub skórami zwierząt znają wszystkie kultury na całym świecie. W XIX w. dalekosiężna broń palna zmusiła armie do zmiany stanowiących łatwy cel jaskrawych mundurów na mundury w kolorach maskujących, na przykład khaki i feldgrau. To jednak nie wystarczy, kiedy trzeba ukryć większe obiekty przed atakami lotnictwa. Tak pojawia się siatka maskująca rozciągana nad okopami, bunkrami czy pojazdami imitująca krzewy lub liście, co utrudnia dostrzeżenie ewentualnego celu z powietrza.

Brytyjczycy wprowadzają granat rzucany w przeciwnika: lont w zapalniku czasowym jest zapalany po wyjęciu zawleczki (blokady) i ok. 4,5 sekundy później powoduje wybuch ładunku, który rozrywa stalową skorupę na śmiercionośne odłamki rażące wielu żołnierzy jednocześnie.

Innym zabójczym wynalazkiem z czasów I wojny światowej jest zapalający pocisk fosforowy, który nie tylko niszczy ogniem, ale też truje ludzi i wywołuje ciężkie oparzenia.

• 1916 r. - Nowozelandczyk H. D. Gillies staje na czele wydziału chirurgii rekonstrukcyjnej Wojskowego Szpitala Cambridge w Aldershot w Anglii. Gillies już od roku zajmuje się poprawą wyglądu i sprawności żołnierzy okaleczonych na froncie, a po wojnie kontynuuje swoją pracę, pomagając kombatantom. Z jego inicjatywy w 1920 r. ruszy Szpital Królowej specjalizujący się w chirurgii plastycznej. W tym samym roku wychodzi drukiem jego książka Plastic Surgery of the Face, jeden z pierwszych podręczników chirurgii twarzy. Gillies stosuje między innymi przeszczepy skóry pobranej z innych części ciała i nakładane na twarz protezy (często metalowe).

W latach 1920. Czech F. Burian z Brna tworzy nowoczesną chirurgię plastyczną ukierunkowaną na poprawę wyglądu. Zajmuje się między innymi usuwaniem znamion na skórze, poprawianiem kształtu nosa i ust, podciąganiem skóry, aby zmniejszyć zmarszczki, poprawianiem kształtu bioder, pośladków i piersi.

• 1916 r. - Niemcy wprowadzają czas letni (przesunięty o godzinę wstecz, od 30 IV) i zimowy (słoneczny, od 1 X), aby skrócić pracę przy sztucznym świetle i zredukować koszty. Idea pochodzi od B. Franklina, a potem od Brytyjczyka Williama Willeta (1907). Od połowy XX w. wiele państw przyspiesza zegar na zimę i opóźnia na lato, lecz sama idea budzi wiele kontrowersji: zaburzenie naturalnego rytmu biologicznego człowieka, zamieszanie w funkcjonowaniu urządzeń technicznych i administracji i niekoniecznie oczywiste zyski ekonomiczne. Włączanie i wyłączanie urządzeń produkcyjnych pracujących całą dobę okazuje się dość kosztowne, podobnie jak zatrzymywanie pociągów, aby dostosować je do zmienionej godziny, dłuższy czas pracy urządzeń klimatyzacyjnych w ciągu dnia, oraz przeprogramowywanie co pół roku komputerów i zegarów.

• 1916 r. - Polak Jan Czochralski opracowuje metodę otrzymywania dużych, regularnych kryształów przez wyciąganie ich z roztopionej masy. W latach 1950. syntetyczne kryształy będą podstawą techniki półprzewodników, tranzystorów i elektroniki.

• Od 1916 r. - Obok długolufowych armat do strzelania na wprost i na duże odległości (ich zasięg to zwykle kilka kilometrów) oraz moździerzy o bardzo wysokim i stromym torze lotu pocisku do strzelania ponad przeszkodami funkcjonują także haubice. Są to wielkokalibrowe armaty, których lufa może być uniesiona do pionu, dzięki czemu potrafią strzelać jak moździerze.

Niemcy i Francuzi wprowadzają bunkry dla artylerii i żołnierzy, czyli wkopane w ziemię schrony osłonięte grubymi (zwykle betonowymi) ścianami i stropami, które mają wytrzymać ostrzał. Otwory w ścianach bunkrów służą jako strzelnice, przez które można prowadzić ogień do wrogich żołnierzy. Na zewnątrz zaś są kopane rowy oraz stawiane zasieki, czyli trudne do przebycia zapory (płoty) z drutu kolczastego. Ten nowy typ fortyfikacji upowszechni się wraz z rozwojem broni palnej w XX w., a zwłaszcza artylerii.

W czasie I wojny światowej Brytyjczyk William Sansome Tucker doskonali techniki lokalizowania artylerii wroga w oparciu o dźwięki odbierane za pomocą wklęsłych ekranów akustycznych. Fale dźwiękowe odbite przez ekran są ogniskowane na oryginalnym urządzeniu zbudowanym przez Tuckera nazwanym mikrofonem z gorącym drutem (hot wire microphone). Jest to powtórzenie idei rezonatora Helmholtza: pojemnik (butelka, słoik lub pudełko) z niewielkim otworem, w którym Tucker umieścił drut rozgrzany przez płynący prąd elektryczny. Fala dźwiękowa o częstotliwości zależnej od rozmiarów pojemnika powoduje zmiany temperatury drutu i, co za tym idzie, zmiany natężenia prądu. W ten sposób urządzenie Tuckera może wykrywać armaty z odległości co najmniej kilkunastu kilometrów.

Podczas obu wojen światowych upowszechnia się użycie min i pól minowych.

Brytyjczycy wprowadzają bomby głębinowe do zwalczania niemieckich okrętów podwodnych. Bomba to metalowy pojemnik zawierający kilkadziesiąt kilogramów materiału wybuchowego, który jest detonowany przez zapalnik reagujący na ciśnienie wody. To oznacza, że bomba zrzucona ze statku opada do głębokości, na którą jest nastawiony zapalnik i tam wybucha, a fala uderzeniowa może zniszczyć lub rozszczelnić i zatopić znajdujący się w pobliżu okręt podwodny.

• 1917 r. - Zostaje oddany do użytku most nad Rzeką św. Wawrzyńca w kanadyjskim mieście Quebec. W tym czasie jest to jeden z największych mostów świata mając długość 549 m i wysokość 104 m. W trakcie budowy doszło do wielu katastrof, w których zginęło kilkudziesięciu robotników.

• 1917 r. - Amerykanin Charles Kettering buduje latającą torpedę zaopatrzoną w dwupłatowe skrzydła i własny silnik. Nigdy nie zostanie użyta, lecz stanie się zapowiedzią przyszłych pocisków dalekiego zasięgu, zwłaszcza rakietowych (jak V-1 i V-2), oraz zdalnie sterowanych, czyli kierowanych na odległość bez udziału pilota.

• 1917 r. - Węgrzy O. S. von Petróczy i T. von Kármán oraz Czech E. V. Žuravec budują elektryczny helikopter połączony kablem ze źródłem prądu na ziemi. Ma zastąpić balony używane do prowadzenia wojskowych obserwacji. Problemem jest ciężar akumulatorów zasilających elektryczny silnik i niewielki zasięg lotu. W roku 1964 amerykański konstruktor William C. Brown zbuduje mały bezzałogowy elektryczny helikopter zasilany z ziemi poprzez promień elektromagnetyczny. Niestety, również w tym wypadku pojazd jest uzależniony od obsługi na ziemi.

• 1917 r. - Amerykanie wprowadzają radio jako metodę porozumiewania się z pilotami samolotów.

• Od 1917 r. - Detergenty stają się podstawowym składnikiem środków rozpuszczających substancje w wodzie, a zwłaszcza środków piorących.

• 1917 - 1918 r. - Niemiec Hugo Schmeisser (1884-1953) konstruuje pierwszy lekki karabinek szturmowy MP18 (Maschinenpistole) strzelający długimi seriami na odległość prawie 200 m, co pozwala użyć go w nagłym ataku.

W latach 1930. i podczas II wojny światowej rozwiną się ręczne karabiny maszynowe, które może przenosić i obsługiwać jeden człowiek, ponieważ są dużo lżejsze od potężnego karabinu Maxima. Jeszcze lżejsze będą pistolety maszynowe (najsłynniejsze to niemieckie tak zwane Schmeissery, czyli modele MP38 i MP40 zaprojektowane przez H. Vollmera).

• 1918 r. - Niemiecki konstruktor Arthur Scherbius (1878-1929) buduje słynną elektryczną maszynę kodującą Enigma. Jest to elektryczny wariant współśrodkowych kół Albertiego (XV w.) od dawna stosowanych w kryptografii, które jednak teraz mogą być dużo szybsze. Powstające w Enigmie szyfry osiągają wysoki stopień złożoności dzięki zastosowaniu trzech kół, co niemal wyklucza analizę statystyczną częstotliwości poszczególnych znaków charakterystycznych dla danego języka. Liczba kombinacji jest tak duża, że praktycznie nie można rozszyfrować tekstu, jeśli nie zna się wcześniej klucza, czyli wzajemnego ustawienia kół Albertiego.

• Po 1918 r. - Tragiczne doświadczenia I wojny światowej wymuszają zmianę w myśleniu o armii i sile militarnej. Wcześniej panował pogląd, że militarną potęgę mierzy się liczebnością wojsk, więc od XVIII w. poszczególne państwa organizowały ogromne armie złożone z ludzi przymusowo wcielanych do wojska, zwykle poddawanych dodatkowo patriotycznej indoktrynacji o rzekomej służbie ojczyźnie. Podczas I wojny światowej te tendencje sięgnęły absurdu, kiedy dowódcy bezmyślnie wysyłali na rzeź po kilkaset tysięcy ludzi dziennie wierząc, że samą ich masą przełamią front. Nie potrafili zrozumieć, że od liczby żołnierzy ważniejsza jest technika, mimo że widzieli, jak tysiące ludzi zabijają karabiny maszynowe, artyleria, broń chemiczna, lotnictwo czy okręty wojenne.

To wszystko spowoduje zmianę myślenia o wojsku zauważalną podczas II wojny światowej, kiedy do ogromnych armii zostaje dodana zaawansowana technika pozwalająca tym armiom zdobywać nowe terytoria. Poza tym upowszechni się idea jednostek specjalnych złożonych ze świetnie wyszkolonych i uzbrojonych komandosów, którzy nie są liczni, ale uderzają w szczególnie ważne punkty, często na terytorium przeciwnika, i wykonują zadania decydujące o wyniku walk.

Idea oddziałów komandosów pochodzi od Burów walczących z Brytyjczykami, a nazwa od portugalskiego słowa comando - rozkaz. Pierwsze jednostki specjalne powstały w USA już w 1775 r., a upowszechnią się po II wojnie światowej.

• 1919 r. - W brytyjskiej stoczni Devonport powstaje Hermes pierwszy okręt od początku zaprojektowany jako lotniskowiec. Zostanie zatopiony przez japońskie lotnictwo koło Cejlonu 9 IV 1942 r.

W czasie II wojny światowej wielkie lotniskowce będą jednym z najważniejszych rodzajów broni na morzu.

• 1919 r. - Félix H. d’Hérelle jako pierwszy stosuje bakteriofagi do leczenia ludzi; za pomocą wirusów niszczy bakterie czerwonki. Fagoterapia przeżywa rozkwit w latach 1920-1940, ale potem zostaje wyparta przez antybiotyki. Wraca pod koniec XX w., kiedy bakterie okazują się coraz mniej wrażliwe na antybiotyki.

• 1919 r. - Brytyjczycy J. W. Alcock i A. W. Brown jako pierwsi przelatują samolotem Atlantyk (Nowa Fundlandia-Irlandia) bez międzylądowania lub wodowania. Przy okazji przewożą też pocztę z Ameryki Północnej.

• 1919 r. - W niemieckiej firmie Junkers powstaje nowatorski projekt samolotu JG1, który ma postać latającego skrzydła bez wyodrębnionego kadłuba i ogona, co minimalizuje opory powietrza i zwiększa siłę nośną. Prototyp zostaje zniszczony w 1921 r. w ramach restrykcji nałożonych na Niemcy po przegranej wojnie. Idea wróci kilkanaście lat później i zaowocuje skonstruowaniem Ho 229 w 1945 r.

• 1920 r. - Powstaje świder Rotary, który dzięki końcówce z bardzo twardej widii (węglik wolframu otrzymany w Niemczech w 1914 r.) jest zdolny przebić każdą skałę.

Może też pobrać próbkę skał z wielokilometrowej głębokości, ponieważ wiertło ma kształt rury, która wcina się w podłoże. W jej wnętrzu powstaje walcowaty rdzeń złożony ze skał, przez które przeszło wiertło.

• 1920 r. - Na lotnisku Croydon w Londynie powstaje pierwsza w świecie kontrola lotów, czyli zespół ludzi kierujących startami i lądowaniami, aby uniknąć kolizji samolotów. Z czasem pomysł przejmą inne lotniska uzupełniając go ideą nawigacji radiowej.

• 1920 r. - T. A. Edison deklaruje chęć zbudowania aparatu do komunikowania się z zaświatami, czyli z duchami zmarłych. Pomysł jednak nie wypali i dopiero w latach 1950. zaczną się kontrowersyjne próby nagrywania rzekomych głosów duchów (Jürgenson).

• Lata 1920. - Kraje uprzemysłowione zaczynają wydobycie gazu ziemnego (zawierającego głównie metan), który dotychczas był bezużyteczny. Po pół wieku spalanie gazu będzie pokrywało aż 20% potrzeb światowej energetyki.

• Lata 1920. - Upowszechnia się użycie ropy naftowej i benzyny jako paliwa. Powstają rurociągi i samochody-cysterny (wewnątrz podzielone na części, żeby zminimalizować falowanie przewożonej cieczy mogące zagrozić równowadze pojazdu) do transportu ropy.

• Lata 1920. - Konstruktorzy pracują nad samolotami jednopłatowymi, ponieważ podwójne skrzydła ustawione jedne nad drugimi dają duże opory powietrza. Chcą też, aby samoloty latały wyżej niż jak dotąd 4-5 km, lecz przeszkadza w tym rozrzedzenie powietrze i mniejsza na dużych wysokościach ilość tlenu potrzebna do pracy silnika. Dopiero brytyjska firma Rolls-Royce wprowadzi sprężarkę zagęszczającą powietrze ściskając je w zamkniętej przestrzeni, dzięki czemu silnik będzie miał dość tlenu i większą moc. W rezultacie jednopłatowe samoloty w latach 1930. osiągają wysokość 12 km. Poza tym są budowane z metalu, a nie z płótna. Mają szczelne kabiny dla pilotów w przeciwieństwie do wcześniejszych dwupłatowców, które latały nisko, a pilot mógł siedzieć w otwartej kabinie i miał dość tlenu atmosferycznego, żeby oddychać.

• Lata 1920. - Rządy poszczególnych państw wprowadzają płatne koncesje dla rozgłośni radiowych, czyli pozwolenia na ich działalność w określonym zakresie i na określonych długościach fal. W ten sposób rządzący mogą regulować i kontrolować działalność radia. Jedną z pierwszych takich koncesji wydaje rząd brytyjski w roku 1922 dla British Broadcasting Corporation (BBC), zakazując jednocześnie działalności komercyjnej, co oznacza zakaz reklamowania produktów i firm za określoną opłatą.

Równolegle jednak poza granicami Wielkiej Brytanii pojawiają się rozgłośnie komercyjne, które sprzedają czas antenowy rozmaitym firmom reklamującym swoje towary, usługi i marki. Na przykład w roku 1924 bracia François i Marcel Anen zakładają w Luksemburgu własną stację nadającą dla mieszkańców Wielkiego Księstwa Luksemburg. A kilka lat później brytyjski żołnierz Leonard F. Plugge uruchamia International Broadcasting Company (IBC), która wynajmuje czas radiowy od rozmaitych stacji poza Wielką Brytanią. Ich audycje są słyszalne również na Wyspach Brytyjskich, łamiąc monopolistyczną pozycję BBC. Tak pojawia się radiowe piractwo, a zarazem radio umacnia wolność słowa. Mimo zdecydowanie wrogiej postawy i oficjalnych protestów władz brytyjskich powstaje Radio Luksemburg (1929-1933) nadające po francusku i angielsku doskonale słyszalne na terenie Zjednoczonego Królestwa. W roku 1934 Brytyjczycy muszą uznać ten stan rzeczy i podpisują umowę określającą długość fal, na których ma pracować Radio Luksemburg, żeby nie pokrywały się z długościami używanymi przez BBC.

• Lata 1920. - Niemcy zaczynają masową produkcję bardzo skutecznych min szrapnelowych, które po nadepnięciu przez żołnierza wyskakują na wysokość ok. 1 metra nad ziemię i eksplodują setkami stalowych kulek rażących piechotę. Niemieccy inżynierowie opracowują też silne miny przeciwczołgowe reagujące na duży nacisk rzędu ok. 100 kg. Oba typy min budowane w wielu krajach znajdą szerokie zastosowanie podczas II wojny światowej.

Po wojnie zaś upowszechnią się pociski szrapnelowe oraz kasetowe. Ładunki szrapnelowe eksplodując wyrzucają setki niewielkich kulek lub nieregularnych kawałków metalu rażących ludzi w promieniu kilkunastu lub kilkudziesięciu metrów. Natomiast ładunki kasetowe działają na podobnej zasadzie, lecz pierwsza eksplozja wyrzuca mniejsze ładunki, które eksplodują w powietrzu dopiero po rozproszeniu się na pewnym obszarze. Siłą i zasięgiem rażenia ładunek kasetowy wielokrotnie przewyższa zwykły ładunek wybuchowy, stając się przez to zagrożeniem nie tylko dla żołnierzy, ale też dla ludności cywilnej.

• Lata 1920. - Francuscy inżynierowie budują oporopowrotnik, czyli urządzenie amortyzujące odrzut armatniej lufy po strzale, co znacznie skraca czas między kolejnymi strzałami. Zasada oporopowrotnika polega na przejmowaniu ruchu lufy przez ciecz i gaz w stalowych rurkach skierowanych w stronę przeciwną do odrzutu.

• Lata 1920. - Brytyjski wynalazca W. S. Tucker pracuje nad konstrukcją akustycznego systemu ostrzegania przed nalotami. Buduje kilkadziesiąt betonowych wklęsłych luster akustycznych zbierających dźwięki znad kanału La Manche. Maksymalny zasięg systemu to 25 mil. To początkowo wystarczy, lecz przy rosnącej prędkości coraz sprawniejszych samolotów okazuje się nieskuteczne, bo ostrzega zaledwie kilka minut przed nalotem. Ostatecznie w 1935 r. program zostanie przerwany ustępując radarowi.

• 1921 r. - Eksplozja w niemieckiej fabryce chemicznej w Oppau, gdzie ginie 561 osób, jest pierwszą tak tragiczną w skutkach awarią przemysłową.

Kolejne wielkie katastrofy związane z zanieczyszczeniem chemicznym pochłoną tysiące ludzi jak w chińskiej prowincji Henan (1975) ok. 230 tysięcy zabitych czy w indyjskim Bhopalu (1984) ok. 15 tysięcy. Zaawansowanie technologiczne i coraz większa ilość zaangażowanej energii przekładają się na katastrofalne awarie, zwłaszcza w krajach zacofanych, biednych i rządzonych autorytarnie, gdzie lekceważy się ludzkie życie.

• 1921 r. - Zegar osiąga dokładność 0,01 sekundy na 24 godziny. W. A. Marrison (Anglia, 1924) buduje zegar oparty na drganiach kryształu kwarcu z odchyleniem 0,001 sekundy na 24 godziny (1950).

Upowszechnia się zegarek noszony na ręku.

• 1921 r. - Amerykański producent samochodów Elmer Berger patentuje lusterko wsteczne, które pokazuje kierowcy sytuację za samochodem. Pomysł był jednak starszy, a za jego twórcę bywa uznawany kierowca rajdowy Ray Harroun. Berger początkowo tylko proponuje lusterko jako dodatek do auta, a w latach 1930. inni producenci pójdą w jego ślady. Ostatecznie w połowie XX w. lusterko wsteczne stanie się standardowym wyposażeniem samochodu.

• 1922 r. - Niemcy oficjalnie wprowadzają miary arkuszy papieru, które są praktycznie stosowane w Europie już od XVIII w. Odrębne wymiary stosują Brytyjczycy i Amerykanie.

• 1922 r. - Władimir M. Bechtieriew (1857-1927) zakłada w Leningradzie Instytut Badania Mózgu, a potem Komitet Badań Sugestii Mentalnej. Celem jest opracowanie metod wpływania na ludzi, kierowania nimi i przekształcenia w posłuszne narzędzia ślepo wykonujące rozkazy.

• 1922 r. - Rosjanin Oleg Łosiew (1903-1942, umiera z głodu w oblężonym Leningradzie) buduje krystadynę - nowy rodzaj diody, czyli wzmacniacz półprzewodnikowy. Częścią centralną krystadyny jest styk metalu z tlenkiem cynku. Na granicy tych materiałów zostaje zablokowana część płynących elektronów stanowiących sygnał, a reszta przepływa, co oznacza jej wzmocnienie oraz ukierunkowanie przepływu prądu o określonych parametrach. Krystadyna zastępuje diodę próżniową i gazową, lecz jest łatwiejsza do wykonania (nie ma tu szklanej bańki) i wymaga mniej energii podczas pracy.

• Od 1922 r. - Amerykanie rozwijają radiową nawigację lotniczą.

Kierunek wyznacza sygnał radiowy wysyłany z określonego punktu na ziemi i odbierany przez samolot za pomocą odpowiedniej anteny. Składa się ona ze zwoju przewodnika elektrycznego, który emituje sygnał radiowy prostopadły do płaszczyzny tworzonej przez zwój. Jeżeli ten sygnał napotyka przeciwstawny sygnał radiowy z zewnątrz, następuje ich wygaszenie. Jest ono całkowite, kiedy płaszczyzna zwoju jest prostopadła do zewnętrznego sygnału radiowego. Zmniejszanie kąta między płaszczyzną zwoju i zewnętrznym sygnałem radiowym powoduje, że część tego sygnału nie zostaje wygaszona, a ustawienie równolegle daje maksymalne natężenie. W ten sposób można dość dokładnie określić, skąd pochodzi sygnał, a to oznacza określenie kierunku dla płynącego statku lub lecącego samolotu. Tak powstaje idea latarni radiowej analogicznej do optycznych latarni morskich.

Mimo to po roku 1922 zdecydowana większość lotników nadal posługuje się prymitywną nawigacją polegającą na wzrokowej obserwacji powierzchni lądu, brzegów morza, dróg lub linii kolejowych oraz na obserwacji słońca i gwiazd. Tak latają między innymi Lindbergh przez Atlantyk i Amundsen w Arktyce.

28 X 1927 r. samolot linii PanAm leci z Kuby do Key West, gubi drogę i rozbija się, co pokazuje dobitnie, jak użyteczna jest radiolokacja.

Pierwsze systemy radiowego naprowadzania samolotów pojawią się na lotniskach w 1932 r.

Podczas II wojny światowej zaś część niemieckich bombowców będzie naprowadzana na cel za pomocą sygnału radiowego.

• 1923 r. - Pochodzący z Siedmiogrodu Niemiec Hermann J. Oberth opisuje przyszłe rakietowe statki kosmiczne, o czym pisał już K. Ciołkowski. Pod koniec lat 1920. Oberth przedstawia pozornie fantastyczny projekt broni, która będzie opisywana jako „promień śmierci”. Miałby to być sztuczny satelita Ziemi zawieszony na wysokości ok. 8200 km i niosący ogromne zwierciadło o powierzchni ok. 9 km². Światło słoneczne skupione przez to zwierciadło w wiązkę i przesłane na Ziemię dawałoby temperaturę co najmniej kilku tysięcy stopni. Mogłoby zatem być używane do podpalania całych miast. Pod koniec II wojny światowej niektórzy fantaści uznają, że projekt Obertha to mityczna Wunderwaffe, ale niemieccy naukowcy ocenią, że jego realizacja zajęłaby ok. 50 lat.

• 1923 - 1925 r. - Niemiec Ernst Leitz w Wetzlar buduje lekki, małoobrazkowy aparat fotograficzny Leica.

Ulepszone wersje z roku 1930 i 1932 zaczną karierę fotografii jako popularnego hobby i nowego rodzaju sztuki. Wkrótce aparat fotograficzny stanie się też nieodłącznym elementem wyposażenia turysty.

• 1923 - 1930 r. - Clarence Birdseye (1886-1956, USA) w Springfield uruchamia masową produkcję mrożonek (zamrożonej żywności), które wkrótce zrewolucjonizują sztukę kulinarną, a zwłaszcza przechowywanie i przygotowywanie posiłków.

• 1924 r. - Naukowcy z Bell Telephone Laboratories (USA) wprowadzają bezwymiarową jednostkę TU (Transmission Unit) jako praktyczne zastosowanie prawa Webera-Fechnera w urządzeniach elektrycznych.

Wcześniej używali jednostki MSC (Miles of Standard Cable) odpowiadającej stratom sygnału dźwiękowego w trakcie jego przesyłania przez standardowy kabel elektryczny na odcinku 1 mili (ok. 1600 m) przy częstotliwości 5000 radianów (795.8 Hz). Kabel uznawany za standardowy charakteryzuje opór 88 omów i pojemność 0,054 mikrofaradów na odcinku jednej mili.

Nowa jednostka TU odpowiada zmianie siły sygnału wychodzącego w stosunku do sygnału wchodzącego i jest wyrażoną logarytmem dziesiętnym jako proporcja między wartością aktualnie mierzoną i wartością wzorcową. Naukowcy przyjmują, że 1 TU jest równe 1 MSC. W 1928 r. jednostka TU zostaje przemianowana na bel, żeby uhonorować Grahama Bella. W tym ujęciu 1 bel = log₁₀(w/w₀) = 10 decybeli, gdzie w oznacza wartość aktualnie mierzoną, a w₀ przyjętą wartość wzorcową.

• 1924 - 1930 r. - Brytyjczycy planują stałe linie lotnicze obsługiwane przez wielkie sterowce (R-100, R-101).

Rozwija się technika związana ze sterowcami: Niemcy budują ponad 130 coraz większych i bezpieczniejszych sterowców szkieletowych. Pod koniec lat 1930. zaczynają w tajemnicy używać atmosferycznych prądów strumieniowych, żeby przyspieszyć lot.

Brytyjczycy wprowadzają wysokie stalowe słupy do cumowania dzioba sterowców, a Amerykanie dodają mniejsze do przywiązywania także tylnego końca aerostatu.

Pierwotnie wysokościomierze barometryczne używane na sterowcach opierają się na spadku ciśnienia wraz z wysokością, co jednak powoduje duże błędy związane z naturalnymi zmianami ciśnienia atmosferycznego. Dopiero udoskonalenie radia pozwoli wprowadzić do lotnictwa precyzyjne wysokościomierze oparte na odbiciu fal radiowych od powierzchni lądu lub wody pod lecącym pojazdem.

• 1924 - 1927 r. - Szkot John L. Baird (1888-1946) buduje telewizor odbierający obrazy czarno białe i pierwszy telewizor kolorowy (1928), oba jako kontynuacja fotokomórki E. von Siemensa (1875) i oscylatora Niemca K. Brauna (1897), gdzie na szklanej powierzchni znajdują się rozżarzane cząstki wrażliwe na promieniowanie i to one tworzą obraz. Podobne idee rozwijali Polacy J. Ochorowicz (1878) i J. Szczepanik (patent w Wielkiej Brytanii, 1897), P. G. Nipkow (Niemcy, 1884), A. C. Swinton (Szkocja, 1908), Rosjanin W. K. Zworykin (Petersburg, 1911; USA, 1923) oraz Ph. T. Farnsworth (USA, 1927). Za głównego twórcę idei telewizji mechanicznej jest jednak uznawany Paul G. Nipkow, który filmuje kolejne obrazy widziane poprzez otwory szybko obracającego się koła i przekazywane potem za pomocą fal elektromagnetycznych lub impulsów elektrycznych. Na początku lat 1930. powstanie telewizja elektroniczna, gdzie kolejne obrazy powstają w postaci następujących po sobie impulsów elektromagnetycznych (światła) odbieranych przez oscylator Brauna. W USA powstają pierwsze stacje telewizyjne (1926-1929), których program mogą odbierać właściciele telewizorów. Zworykin buduje kamerę telewizyjną (USA, 1930).

• 1925 r. - Norweg E. Rotheim tworzy aerozol (mieszaninę cieczy i gazu) pod ciśnieniem w szczelnym pojemniku. Po otwarciu zaworu ciśnienie wypycha aeorozol w postaci cienkiej strugi. Aerozole będą służyć potem do malowania bez pędzla oraz do rozpylania perfum, dezodorantów i leków.

• 1925 r. - Napędzane mechanicznie patefony ustępują gramofonom z napędem elektrycznym, co zapewnia większą stabilność obrotów płyty i podwyższa jakość dźwięku. Nadal są stosowane płyty ebonitowe, a zapis jest analogowy (zmienna głębokość rowka odpowiada różnym dźwiękom).

• 1926 r. - Amerykanin Robert H. Goddard (1882-1945), buduje pierwszą rakietę na ciekłe paliwo.

Wcześniejsze konstrukcje tego rodzaju miały zbyt małą moc i rakiety nie wznosiły wyżej niż kilkadziesiąt metrów na ziemi. Goddard rozwiązuje ten problem dzięki dyszy skonstruowanej przez Szweda Gustava de Lavala (1845-1883). Zwężenie części przewodu dyszy powoduje zagęszczenie przepływającego gazu i podnosi jego ciśnienie, w wyniku czego gwałtownie rośnie prędkość poruszającego się gazu aż do wartości naddźwiękowych. Tak sprężone paliwo wytwarza wielokrotnie więcej energii, niż było to możliwe bez sprężenia. Dzięki temu w 1941 r. na poligonie wojskowym w Nowym Meksyku rakieta Goddarda osiągnie rekordową wysokość 3000 m wyprzedzając osiągnięcia niemieckich inżynierów.

• 1926 r. - Julius E. Lilienfeld (niemiecki Żyd ze Lwowa) patentuje w USA tranzystor (nie używa tej nazwy) oparty na odkrytym przez siebie efekcie polowym (zmiana oporu półprzewodnika pod wpływem poprzecznego pola elektrycznego podobnie, jak w triodzie).

• 1928 r. - W oparciu o odkrycia J. J. Thomsona Niemcy H. Geiger i W. Müller budują licznik rejestrujący promieniowanie, odtąd jedno z podstawowych urządzeń używanych do oceny radioaktywności.

• 1928 r. - Powstaje stała linia lotnicza wożąca pocztę przez Alpy, a cztery lata później pasażerska linia nad Alpami z Monachium do Rzymu. To są pierwsze regularne loty nad tak wysokimi górami.

• 1928 r. - Brytyjczyk F. Whittle buduje spalinowy silnik odrzutowy.

Powtórzy to Niemiec H. Ohain (1930), a niemiecka firma Ernsta Heinkla zbuduje w Peenemünde pierwszy samolot odrzutowy He-178 (1939) według idei Wernhera von Brauna. Podczas II wojny światowej najszybszym (870 km/h) samolotem będzie niemiecki odrzutowiec Messerschmitt Me-262, lecz liczebnie nadal dominują samoloty napędzane silnikiem tłokowym, który porusza śmigło.

Natomiast inżynier Fritz Gosslau pracuje ze swoją grupą w Peenemünde nad bronią nazywaną Fieseler Fi-103, która zostanie potem przemianowana na V-1 (1942) jako latająca bomba bezzałogowa o napędzie odrzutowym.

Niemieccy inżynierowie poszukują wydajnego paliwa rakietowego, ponieważ pochodne ropy naftowej okazują się niewystarczające. Jednym z kandydatów do tej roli jest łatwopalna, silnie trująca i rakotwórcza hydrazyna N₂H₄ otrzymywana z amoniaku i chlorku amonu: NH₃ + NH₂Cl + NaOH → N₂H₄ + NaCl + H₂O.

• 1928 r. - Nikola Tesla jako pierwszy patentuje samolot Flivver zdolny do pionowego startu i lądowania, czyli niewymagający długiego pasa startowego. Tego typu samoloty zwane VTOL (Vertical Take Off and Landing) są marzeniem kolejnych pokoleń konstruktorów, zwłaszcza budujących samoloty bojowe, żeby mogły startować z każdego miejsca, mimo zniszczenia lotnisk. Problemem jest jednak ogromne zużycie paliwa i bezpieczne przestawienie silników z pionowej pozycji startowej do poziomej pozycji podróżnej. Dlatego w praktyce częściej pojawiają się samoloty V/STOL (Vertical or Short Take Off and Landing) zdolne do startu i lądowania w pionie lub wymagające bardzo krótkiego pasa startowego.

W ciągu kilku następnych dekad powstanie szereg eksperymentalnych konstrukcji, które jednak nie wejdą do praktycznego użytku, jak na przykład: napędzany silnikami rakietowymi niemiecki Focke-Wulf Fe Triebflügel z 1944 r.; niemieckie turbośmigłowe samoloty Heinkel Lerche II i Heinkel Wespe z 1944/1945 r.; amerykański odrzutowiec Bell X-14 z 1957 r.; zaprojektowany przez Kanadyjczyka Jacka Frosta turboodrzutowy latający dysk Avro Canada VZ-9-AV Avrocar z 1959 r.; francuskie odrzutowce Dassault Balzac V z 1962 r. i Aérospatiale Ludion z 1967 r.; niemiecki turboodrzutowiec EWR VJ 101 z 1963 r.; sowiecki odrzutowiec Jak-36 z 1963 r.

• 1929 r. - Szkot A. Fleming (1881-1955) wyodrębnia z pleśni (grzyb kropidlak z rodzaju Penicilium) penicylinę, pierwszy znany ludziom antybiotyk, czyli substancję organiczną niszczącą bakterie. W medycynie penicylina zostanie użyta w 1942 r., a pierwszej syntezy penicyliny dokona John Sheehan (USA, 1957).

W ciągu następnych dziesięcioleci zostanie odkrytych lub zsyntetyzowanych wiele kolejnych antybiotyków, które w latach 1940-1990 staną się główną metodą walki z infekcjami bakteryjnymi. To jednak prowadzi do powstania szczepów bakterii odpornych na te środki, co przewidywał już Fleming. Zaczyna się swoisty wyścig chemików, mikrobiologów i lekarzy stosujących coraz to nowe antybiotyki oraz mikroorganizmów, które się na nie uodporniają. Na przykład pierwotna postać penicyliny nie ma już zastosowania w medycynie pod koniec XX w. Podobny los spotka sulfonamidy, czyli organiczne związki siarki używane do niszczenia bakterii oraz środki przeciw malarii znane od pierwszej połowy XX w. Poza tym w drugiej połowie XX w. antybiotyki są masowo używane do ochrony zwierząt hodowlanych, na przykład świń i kur, co sprzyja powstawaniu i szerzeniu się antybiotykooporności. W dwóch pierwszych dekadach XXI w. ponad połowa antybiotyków na całej Ziemi jest używana do leczenia i ochrony zwierząt hodowlanych, żeby zwiększyć produkcję mięsa, jaj i mleka. Z drugiej strony każdego roku umiera kilka milionów ludzi, ponieważ bakterie w ich organizmach nie są wrażliwe na jakiekolwiek antybiotyki. Szerząca się antybiotykooporność sprawia, że biochemicy i lekarze muszą wrócić do fagoterapii. Trwają też badania nad zastosowaniem lizyn, czyli obecnych w osłonach bakteriofagów enzymów, które rozkładają ściany komórkowe bakterii. Na początku XXI w. fagoterapią zajmuje się zaledwie kilka ośrodków na świecie w Rosji, Gruzji (Tbilisi), USA, Polsce (jedyny ośrodek na terenie Unii Europejskiej we Wrocławiu) i w Azji Wschodniej.

• 1929 r. - Amerykański uczony William S. Franklin proponuje eliminowanie niszczycielskich huraganów za pomocą armat o długości 30 m, które miałyby wystrzeliwać tonę prochu na wysokość kilku kilometrów, żeby powstały tam dym zapobiegał tworzeniu gradu i wirów powietrznych.

Amerykanie podejmą tę ideę w latach 1960., rozpraszając w atmosferze jodek srebra (zasiewanie chmur), ale zrezygnują pod naciskiem opinii publicznej, obawiającej się nieprzewidywalnych skutków ubocznych.

• 1929 r. - Zaczyna się badanie elektrycznej aktywności mózgu (encefalografia) w medycynie (Niemiec H. Berger).

• 1929 r. - Niemiecka firma Bayer zaczyna produkcję syntetycznej żywicy z nienasyconych poliestrów, które twardnieją pod wpływem określonych związków chemicznych lub temperatury. Charakterystyczną cechą żywic jest wiązanie estrowe o ogólnym wzorze R₁–CO–OR₂, gdzie to R₁i R₂ to związki węgla połączone wiązaniem estrowym. Syntetyczne żywice znajdą zastosowanie w produkcji rur, uszczelek, włókien (na przykład amerykański terylen od 1945 r.) i rozmaitych przedmiotów. Okażą się też doskonałe przy sporządzaniu preparatów biologicznych - tkanek i całych organizmów utrwalonych za pomocą żywic dla celów naukowych lub artystycznych (plastynacja).

• 1929 r. - Niemiecka firma IG Farben opracowuje metodę produkcji syntetycznego kauczuku (polimeryzacja węglowodorów), który jest tańszy od naturalnego z południowej Azji (97% światowej produkcji) i Ameryki Południowej. Nie uruchomiono zaś produkcji kauczuku z północnoamerykańskiej rośliny nawłoci (Solidago) według metody Edisona.

• 1929 r. - Irlandzki fizyk John Desmond Bernal w fantastycznonaukowej powieści The World, the Flesh and the Devil opisuje kosmiczną kolonię dla kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Konstrukcja miałaby formę pierścienia zamieszkanego od strony wewnętrznej i wirującego, żeby siła odśrodkowa imitowała grawitację.

Bernal jest pierwszym badaczem rozwoju nauki, który na określenie szybkiego postępu używa pojęcia rewolucji naukowo-technicznej (1939). Jest też prekursorem transhumanizmu, czyli idei przekształcania i ulepszania ludzkiego organizmu przy użyciu technologii.

• 1929 - 1934 r. - Francja buduje największą w Europie linię nowoczesnych fortyfikacji na granicy z Niemcami. Autor projektu André Maginot zakłada, że umocnienia są nie do przełamania. Składają się na nie tysiące żelbetonowych bunkrów z potężną artylerią oraz tunele łączące bunkry i zawierające składy amunicji zabezpieczone przed pociskami z zewnątrz oraz miejsca dla żołnierzy. Dodatkowo na zewnątrz znajdują się zasieki z drutu kolczastego oraz rowy i zapory, które mają zatrzymać czołgi. Okopy (transzeje) dla żołnierzy walczących poza bunkrami mają formę zygzaków a nie linii prostych, żeby ograniczyć zasięg rażenia przez pociski, zwłaszcza szrapnele, gdyby wpadły do okopu.

Podobne potężne linie fortyfikacji na granicy z Niemcami budują Belgia w latach 1931-1935 (Eben-Emael) i Czechosłowacja w latach 1936-1938 (Sudety).

Bunkry i podziemne konstrukcje służące do obrony wspomagane dodatkowo przez okopy, zapory przeciwczołgowe, zasieki i pola minowe stają się niezbędnym elementem prowadzenia wojny w epoce coraz potężniejszej artylerii i broni pancernej.

• 1930 r. - Francuz B. Lyot buduje koronograf, czyli teleskop astronomiczny z przesłoną, aby zakryć jasną tarczę Słońca i móc obserwować mniej jaskrawą koronę słoneczną.

• 1930 r. - Powstaje metalowy, trzysilnikowy Junkers Ju-52, najlepszy samolot tej epoki (lata nawet z połową skrzydła i jest niemal niezawodny). Junkersy będą używane przez Niemców w czasie II wojny światowej, jak na przykład zaprojektowany w 1936 r. przez Ernsta Zindela Ju-88, wielozadaniowy myśliwiec i bombowiec o zasięgu do 1800 km i latający z prędkością do 510 km/h.

• 1930 r. - Włoch R. Galeazzi w swoim hydrostacie opuszcza się w morzu na głębokość 210 m.

• 1930 r. - Pierwsza operacyjna zmiana somatycznych cech płciowych. Pacjentem jest Duńczyk Einar Wegener, który urodził się z zespołem Klinefeltera i miał cechy hermafrodyty, lecz rodzice zdecydowali, że jest chłopcem. Potem Einar żeni się z Gerdą Gottlieb, cenioną malarką i pozuje żonie do portretów kobiety jako Lili Elbe. Einar jest znany z tego, że często przebiera się za kobietę i nie jest rozpoznawany.

Operację usunięcia męskich narządów przeprowadza Magnus Hirschfeld w Dreźnie, a rok później kształtuje kobiece genitalia z wyjątkiem jajników wytwarzających komórki jajowe. Niestety, Lili umiera, lecz jej odwaga zostanie opisana w powieści opublikowanej w 1933 r. i stanie się wzorcem dla osób walczących o prawa transwestytów i homoseksualistów.

• Od lat 1930. - Rozwój logistyki jako nauki o optymalnej organizacji systemów (sieci relacji ze wskazaniem punktów kluczowych) w wojsku, państwie, ekonomii i w poszczególnych przedsięwzięciach praktycznych.

• Lata 1930. - Czołg staje się potężną bronią. Niezależne zawieszenie i amortyzacja kół wprowadzone w 1928 r. przez amerykańskiego inżyniera J. Waltera Christiego (1865-1944) pozwala rozwijać prędkości ponad 100 km/h. Obracana wieżyczka z armatą może strzelać w wielu kierunkach, a ukośny pancerz podnosi odporność na uderzenia pocisków (pochylenie ściany pojazdu wydłuża drogę pocisku przez pancerz w porównaniu do pancerza ustawionego pionowo i może prowadzić do odbicia pocisku).

Sowiecki inżynier Michaił Koszkin (1898-1940) kopiuje pomysły Christego i buduje T-34 uznawany za najlepszy czołg II wojny światowej, poprzednik powojennego T-54, który stanie się wzorcem dla czołgów kilkudziesięciu państw.

Z rozwojem broni pancernej wiąże się też rozwój broni przeciwpancernej. W roku 1936 Niemcy po raz pierwszy stosują w Hiszpanii pociski kumulacyjne. Pod dość miękkim czubkiem pocisku jest umieszczona wkładka kumulacyjna, a za nią materiał wybuchowy zapalany w chwili uderzenia pocisku w cel. Wtedy w ułamku sekundy następuje zamiana wkładki kumulacyjnej w strumień gorącego gazu i metalu, który roztapia pancerz. Przez niewielki otwór w pancerzu do wnętrza czołgu dostaje się strumień gazu i płynnego metalu, zabijając załogę i ewentualnie powodując eksplozję amunicji. Pociski kumulacyjne będą powszechnie używane podczas II wojny światowej, a próbą zabezpieczenia się przed nimi będą pancerze wielowarstwowe.

Inny sposób radzenia sobie z mocno opancerzonymi czołgami to pociski podkalibrowe popularne podczas II wojny światowej. Są to pociski w kształcie cienkich, mocno wydłużonych stożków wykonane ze szczególnie twardego materiału. Wystrzelone z armaty o większym kalibrze nabierają ogromnej prędkości, więc uderzają w cel z większą siłą dodatkowo skoncentrowaną na bardzo małej powierzchni. W rezultacie względnie łatwo przebijają pancerz. Wewnątrz czołgu zaś twardy pocisk może się rozprysnąć na odłamki zabijając załogę.

• Lata 1930. - Rozwój techniki przekłada się na zmiany w taktyce wojennej.

Sprawne czołgi stają się podstawą dla niemieckiej koncepcji szybkich ataków pancernych przełamujących linię obrony przeciwnika. W połączeniu z lotniczymi atakami ma to służyć szybkiemu rozbiciu wroga zgodnie z założeniami wojny błyskawicznej (Blitzkrieg).

W Związku Sowieckim zaś zostają zorganizowane pierwsze w dziejach wojska powietrzno-desantowe wykorzystujące lotnictwo do wykonywania szybkich ataków na tyły przeciwnika. Oddziały żołnierzy, lekka artyleria i pojazdy wojskowe są zrzucane na spadochronach lub przewożone samolotami za linię frontu, aby jak najszybciej zająć obce terytorium bez przełamywania obrony wroga.

• 1931 r. - Amerykanin Ernest O. Lawrence (1901-1958) buduje akcelerator cząstek - cyklotron. Ideę wykorzystania pola magnetycznego do rozpędzania cząstek sformułował już George Gamow (1928), a Brytyjczycy J. D. Cockroft i E. T. S. Walton wykorzystali do budowy pierwszego przyspieszacza (1929). W cyklotronie cząstka porusza się coraz szybciej po torze spiralnym, osiągając energie wystarczające do rozbicia jądra atomowego. To pozwala poznawać budowę i właściwości jąder atomowych.

• 1931 r. - Pracujący w Hamburgu optyk Bernhard Schmidt z Estonii buduje nowy typ teleskopu nazwany teleskopem lub kamerą Schmidta, w której nie występuje aberracja sferyczna. Osiągnął to dzięki nałożeniu na obiektyw teleskopu odpowiednio ukształtowanej przezroczystej płyty korygującej bieg promieni świetlnych zanim odbiją się od lustra. Wadą tego rozwiązania jest znaczne wydłużenie całego instrumentu.

• 1931 r. - K. G. Jansky (USA) rejestruje radiowe promieniowanie kosmosu (początek radioastronomii). W 1950 r. Holender van der Hulst zacznie radiowe obserwacje nieba. Anglicy W. A. S. Butemant i P. E. Pollard budują radar (1931) do określania położenia obiektu na podstawie odbitych fal radiowych. Ideę radaru znali już Niemiec C. Hülsmeyer (1904) i Włoch Marconi (1922), lecz nie wykorzystali jej w praktyce. Od 1940 r. radar będzie podstawą nawigacji morskiej i lotniczej, a także stanie się częścią systemu obrony powietrznej Wysp Brytyjskich podczas II wojny światowej.

• 1931 r. - Austriak Eugen Wüster (1898-1977) pracą Internationale Sprachformung in der Technik, besonders in der Elektrotechnik zaczął naukę o terminologii technicznej i naukowej.

• 1931 - 1933 r. - Niemiec Ernst Ruski z zespołem buduje mikroskop elektronowy rejestrujący zaburzenia ruchu elektronów spowodowane obecnością określonego przedmiotu i tworzące jego obraz. Niewielka długość fali elektronów (im wyższe napięcie tym krótsza fala) decyduje o otrzymywaniu powiększeń niedostępnych w mikroskopach optycznych, czyli pozwalają przełamać granicę Abbego. W roku 1970 Francuz Gaston Dupouy zbuduje mikroskop pozwalający dostrzec atom (przy napięciu 3 milionów V).

• 1932 r. - Polscy kryptolodzy Maran Rejewski (1905-1980), Henryk Zygalski (1908-1978) i Jerzy Różycki (1909-1942) poznają Enigmę, niemiecką maszynę szyfrującą i opracowują metodę odczytywania zaszyfrowanych tekstów. Stosują do tego urządzenie nazwane bombą (podczas pracy tyka jak bomba zegarowa), które naśladuje działanie Enigmy. Dla każdego koła szyfrującego w Enigmie jest potrzebna jedna bomba. Niemcy nie zdają sobie z tego sprawy i nie wierzą, że złamanie Enigmy jest w ogóle możliwe. Zwłaszcza że niedługo przed wybuchem II wojny światowej zwiększają liczbę kół prowadzących kolejne etapy szyfrowania. Od ludzi próbujących złamać szyfr wymaga to zbudowania odpowiednio większej liczby bomb. Pomysł zrealizuje A. Turing pracujący nad odkodowaniem niemieckich szyfrów podczas II wojny światowej. Jego wielowirnikowa bomba stanie się prototypem komputera.

• 1932 r. - Na berlińskim lotnisku Tempelhof niemiecka firma Carl Lorenz AG (istniejąca od 1880 r.) instaluje pierwszy w historii radiowy system kierowania samolotami w trakcie lądowania i startu. Dwa lata później taki sam system zostanie zamontowany na lotnisku Dübendorf w Szwajcarii, a potem rozprzestrzeni się na całym świecie. Dzięki temu samoloty mogą precyzyjnie trzymać się pasa startowego nawet we mgle czy w nocy.

• 1932 r. - Brytyjczycy John D. Cockroft i Ernest T. S. Walton przeprowadzają pierwszą sztuczną reakcję jądrową. Niedługo potem E. Rutherford i A. Einstein stwierdzają (1933), że energia jądrowa nigdy nie znajdzie praktycznego zastosowania w technologii. Jednak węgierski Żyd Leó Szilárd, który uciekł do Anglii przed nazistami, patentuje reaktor jądrowy do kontrolowanej reakcji jądrowej (1934), chociaż Rutherford wcześniej wyśmiał jego pomysł.

• 1932 r. - Powstaje francuski statek parowy Normandie zaprojektowany przez rosyjskiego inżyniera Władimira Jurkiewicza (uciekł z Rosji przed bolszewikami). Z przodu pod wodą statek ma okrągłe rozszerzenie, a z tyłu zwęża się, dzięki czemu osiąga niebywałą prędkość (zdobywa Błękitną Wstęgę Atlantyku przebywając ocean w 3 dni, 22 godziny i 7 minut). W 1942 r. padnie ofiarą pożaru w porcie w Nowym Jorku i zatonie.

• 1933 r. - Amerykanie W. Beebe i O. Barton osiągają w batysferze (stalowa kula) głębokość zanurzenia 435 m., a rok później koło Bermudów zanurzają się aż do 923 m.

• 1933 r. - Polski inżynier Tadeusz Sendzimir (1894-1989, od 1938 r. w USA) uruchamia w Katowicach linię do ciągłego cynkowania blach lub drutu. Gorący materiał odwija się z walca, przepuszcza przez oczyszczającą kąpiel chemiczną, potem przez atmosferę utleniającą, następnie przez atmosferę redukującą (azot i wodór), kąpiel w ciekłym cynku (ok. 460^oC) i poddaje się utrwaleniu w piecu. Proces Sendzimira zyskuje uznanie na całym świecie i znacznie usprawnia procesy zabezpieczania stali przed korozją.

Sendzimir projektuje też linię do walcowania blach na zimno oraz słynną walcarkę heliocentryczną lub planetarną. W tej ostatniej małe wałki są otoczone dodatkowymi dużymi wałkami (stąd wizualne podobieństwo do modelu Układu Słonecznego), które zwiększają nacisk na walcowany przedmiot. Dzięki temu w jednym tylko przejściu przez walcarkę stal o grubości 200 mm może być sprasowana do 2 mm.

• Od 1933 r. - Zespół konstruktorów prowadzony przez Hermanna J. Obertha (1894-1989) zwanego ojcem niemieckiej astronautyki oraz Waltera Dornbergera (1895-1980) rozwija program rakietowy. Pracujący w tej grupie Wernher von Braun (1912-1977) buduje A-1, rakietę na ciekłe paliwo, pierwszą z serii Aggregate. Silnik A-1 jest napędzany mieszaniną etanolu (75%) i tlenu opracowaną przez Arthura Rudolpha.

Pierwsze próby kończą się niepowodzeniem, więc powstają ulepszone wersje nazwane A-2, które w roku 1934 na wyspie Borkum (Morze Północne) osiągają wysokość 2200 a potem 3500 m konkurując z rakietami R. H. Goddarda z USA. Kolejny model A-3 skonstruowany w roku 1936 jest wyposażony w kamerę, która ma przesyłać obraz na ekran obserwatora lub ewentualnie pilota zdalnie sterującego rakietą na przykład z samolotu. Testy na wyspie Greifswalder Oie na Morzu Bałtyckim (1937) wypadają jednak niepomyślnie. Następne modele serii Aggregate są projektowane i testowane od roku 1938, głównie koło Peenemünde na bałtyckiej wyspie Usedom (Uznam).

• 1934 r. - Po serii tragicznych wypadków lotniczych Siły Powietrzne Armii Stanów Zjednoczonych USAAF (United States Army Air Forces) zakupują cztery symulatory lotu, czyli urządzenia treningowe dla pilotów, odtwarzające wnętrze kokpitu (kabiny samolotu) i rozmaite sytuacje, w jakich mógłby się znaleźć samolot. Z czasem również inne armie a także cywilne linie lotnicze (pierwsza będzie amerykańska PanAm w 1948 r.) będą szkolić swoich pilotów przy pomocy symulatorów.

Powstaje też lotnicza wirówka przeciążeniowa, czyli kabina umieszczona na długim ramieniu, która z regulowaną prędkością kręci się wokół osi wytwarzając określone przeciążenia. Dzięki temu można obserwować zachowanie ludzkiego organizmu poddanego przeciążeniom na wzór przeciążeń podczas lotu.

• 1934 r. - Amerykański pilot Wiley Post po raz pierwszy leci w zaprojektowanym przez siebie skafandrze. Post odbywał pierwsze loty samolotowe do stratosfery i zrozumiał, że na tak dużych wysokościach pilot nie przeżyje. Dlatego zaprojektował gumowy skafander lotniczy szczelnie okrywający całe ciało z wyjątkiem głowy chronionej przez aluminiowy hełm ze szklanym wizjerem. We wnętrzu skafandra znajduje się tlen pobierany z butli pod ciśnieniem, które odpowiada średniemu ciśnieniu atmosferycznemu. Jest to zapowiedź przyszłych skafandrów kosmicznych wykonywanych zwykle z lateksu. Pierwsze skafandry są niewygodne, a czasem ocierają skórę aż do krwi.

Innym problemem okaże się jedzenie i wydalanie, ponieważ proces zakładania i zdejmowania skafandra kosmicznego zajmuje nawet kilka godzin. Dlatego na przełomie XX i XXI wieku wewnątrz skafandrów znajdą się wysokoenergetyczne przekąski oraz system odciągający wodę, mocz i odchody.

Wiley Post proponuje wykorzystać prądy strumieniowe zwane jet streams, które stale wieją w wysokich warstwach atmosfery na granicy stratosfery i jonosfery i mogą ułatwić szybkie przeloty nawet na duże odległości.

• 1934 r. - Amerykanin W. H. Bennett opracowuje teoretyczne podstawy magnetycznej pułapki na plazmę, aby uniknąć roztopienia naczynia (żaden materiał nie wytrzyma temperatury plazmy). Pomysł zostanie zastosowany praktycznie w roku 1951 podczas badań jądrowych.

• 1934 r. - Nikola Tesla proponuje zbudowanie elektromagnetycznej broni masowego rażenia, która według niego miałaby ostatecznie zakończyć wszelkie wojny, ponieważ byłaby zbyt skuteczna. Atak polegałby na wyrzuceniu do atmosfery ogromnej liczby silnie naładowanych cząstek, które unieruchomiłyby wszelkie urządzenia elektryczne, strącając samoloty w promieniu ok. 250 mil i zabiłyby wszystkich znajdujących się tam ludzi. Pomysł nie znalazł jednak uznania wśród ewentualnych inwestorów, a jedenaście lat później przyćmi go broń atomowa.

Innym morderczym pomysłem Tesli jest manipulowanie pogodą dla celów militarnych. Za pomocą skoncentrowanych fal elektromagnetycznych chce wywoływać gwałtowne, niszczycielskie burze i opady. Jednak i ten pomysł nigdy nie wyjdzie z fazy wstępnych rozważań, ponieważ Tesla nie znajdzie przemysłowca gotowego zainwestować w pozornie dziwaczną ideę.

• 1934 - 1936 r. - Rusza produkcja pierwszego w dziejach włókna syntetycznego Pe–Ce z polichlorku winylu (znany też pod nazwą PVC lub PCW). Jest to polimer oparty na szkielecie węglowodorowym z wbudowanym chlorem …–CH₂–CHCl–CH₂–CHCl–CH₂–CHCl–…

Odporny chemicznie, wodoszczelny i niegnijący polichlorek winylu będzie potem używany między innymi do produkcji opakowań, cienkiej foli (służącej na przykład do pakowania), rurek, izolacji kabli elektrycznych, płyt gramofonowych, wykładzin na podłogę, ram okiennych i płyt budowlanych do nakładania na ściany.

• Od 1934 r. - W USA istnieją pralki, w których można regulować temperaturę wody i prędkość obrotów bębna oraz wykonać płukanie wypranej odzieży. Trzy lata później pojawią się pralki automatyczne, czyli programowane, co oznacza, że można z góry ustawić parametry prania. Pralki automatyczne upowszechnią się jednak dopiero 20 lat później, kiedy amerykańska firma General Electric zacznie ich masową produkcję. Od roku 1950 znane też będą elektryczne pralkosuszarki.

• 1935 r. - H. Hughes (USA) osiąga rekordową prędkość samolotu 567 km na godzinę. W 1944 r. Hughes projektuje największy (181 ton, rozpiętość skrzydeł - 98 m) samolot Hercules, aby transportować wojsko przez Atlantyk.

• 1935 r. - Amerykanin Owens Corning opracowuje kompozytowe włókno szklane składające się z klasycznego włókna szklanego połączonego z żywicą, co ogromnie zwiększa giętkość nici. Pomysł Corninga zapoczątkowuje szereg podobnych wynalazków, które rewolucjonizują technologię tkanin.

• 1935 - 1937 r. - Amerykanin Wallace Hume Carothers (1896-1937) z zespołem chemików pracujących dla przedsiębiorstwa DuPont w Wilmington tworzy syntetyczne włókno poliamidowe o nazwie nylon. Łańcuch polimeru tworzącego nylon ma ogólną postać ...–NH–(CH₂)₆–NH–CO–(CH₂)₄–NH–(CH₂)₆–NH–(CH₂)₄–…

Carothers cierpi na cyklofrenię i w fazie depresyjnej popełnia samobójstwo wypijając cyjanek potasu. Powstają nylonowe tkaniny (1939) i liny lżejsze a zarazem mocniejsze od konopnych. W czasie II wojny światowej upowszechnią się nylonowe spadochrony, a po wojnie nylonowe pończochy, nylonowe szczotki i pędzle, rybackie sieci, zabawki.

Po II wojnie światowej polimery wejdą do powszechnego użytku. Jednym z popularnych rodzajów polimerów staną się poliuretany, czyli związki, których główne łańcuchy zawierają grupy uretanowe –O–CO–NH–. Poliuretany są chemicznie i mechanicznie mniej odporne od poliamidów, lecz za to bardziej elastyczne. Poliuretanowe pianki (polimer spieniany dwutlenkiem węgla) będą używane do wypełniania siedzisk w miękkich meblach, poliuretanowe gąbki zastąpią drogie gąbki naturalne, włókna typu spandex umożliwią produkcję elastycznych tkanin, kombinezony nurków z poliuretanowej gąbki umożliwią nurkowanie w zimnej wodzie, a poliuretanowe izolacje termiczne będą zabezpieczały przed zamarzaniem rury wodociągowe i kanalizacyjne. Lite odmiany poliuretanu będą zaś używane do wyrobu elementów maszyn, samochodów czy butów.

• 1936 r. - Niemiecki chemik Gerhard Schrader (1903-1990), który pracuje nad nawozami sztucznymi dla celów rolniczych przypadkowo otrzymuje fosforo-organiczny silnie toksyczny gaz. Tak powstaje tabun - gaz bojowy niszczący system nerwowy człowieka. Schrader otrzyma później kolejne gazy bojowe zawierające fosfor: sarin w 1938 r., soman w czasie II wojny światowej w 1944 r. i cyklosarin w 1949 r.

• 1937 r. - W San Francisco powstaje najdłuższy (1280 m) w tym czasie wiszący most, słynny Golden Gate Bridge. Pas jezdni podtrzymują stalowe liny zaczepione na ogromnych pylonach, czyli pionowych, wolnostojących słupach. Każdy pylon składa się z wielu ustawionych obok siebie stalowych rur połączonych śrubami, aby uczynić go lżejszym i odporniejszym na zginanie.

• 1937 r. - W Lakehurst (USA) od iskry elektrycznej zapala się gigantyczny (długi na 270 m) niemiecki sterowiec szkieletowy Hindenburg (wypełniony wodorem) po swoim 35. locie przez Atlantyk. Jest to największa dotąd katastrofa lotnicza, która oznacza koniec idei stałych transatlantyckich połączeń obsługiwanych przez pasażerskie sterowce. Potem będą używane już tylko niewielkie sterowce ciśnieniowe (bez szkieletu) służące wojskom brytyjskim i amerykańskim (do 1962 r.) do obserwacji pozycji przeciwnika i kierowania ogniem artylerii za pośrednictwem radia. Podczas II wojny światowej brytyjskie balony zaporowe i sterowce ciśnieniowe będą rozciągały w powietrzu stalowe liny, aby utrudniać dostęp niemieckim samolotom, a amerykańskie sterowce będą zwalczały japońskie okręty podwodne.

• 1937 r. - Niemiecki wojskowy Heinz Guderian (1888-1954) wydaje książkę Achtung - Panzer!, w której formułuje nową koncepcję znaną jako wojna błyskawiczna, czyli Blitzkrieg. Przewiduje ona gwałtowne, bardzo szybkie ataki za pomocą czołgów, które mają przełamywać linię obrony przeciwnika i wychodzić na tyły wrogiej armii, zanim zaatakowani zdołają zareagować. Pomysł wojny błyskawicznej sięga jednak czasów nieco wcześniejszych, kiedy podobną taktykę, lecz bez czołgów proponował A. von Schlieffen i zastosował K. Litzmann w bitwie pod Łodzią podczas I wojny światowej.

• 1937 r. - Amerykanin Grote Reber (1911-2002) buduje w Wheaton (Illinois) pierwszy radioteleskop do obserwacji promieniowania radiowego z kosmosu. Przez następnych 10 lat będzie jedynym radioastronomem na świecie.

• 1937 r. - W nawigacji lotniczej pojawiają się radiolatarnie, czyli urządzenia, które za pomocą fal radiowych wskazują drogę samolotom. Od 1951 r. będą dodatkowo używane radary, a od 2004 r. system GPS.

• 1937 r. - Brytyjczyk F. Whittle eksperymentuje z turboodrzutowcem WU. Cztery lata później powstanie seria turboodrzutowych samolotów myśliwskich Gloster-Meteor. W 1946 r. jeden z tych samolotów MK4 osiągnie ponad 990 km/h.

Tak szybko i wysoko latające samoloty okażą się jednak pułapką dla pilota, jeżeli dojdzie do awarii w powietrzu i pilot musi szybko opuścić kabinę. Zwykle nie może ręcznie otworzyć kabiny i wydostać się na zewnątrz, a zwłaszcza przy dużych prędkościach, kiedy ciało pilota podlega przeciążeniom wielokrotne przekraczającym ciążenie ziemskie. Dlatego w 1938 r. powstanie fotel pilota, który w sytuacji awaryjnej jest wyrzucany z kabiny przez eksplozję ładunek prochowego. Pierwszym samolotem z możliwością katapultowania pilota jest niemiecki odrzutowiec He280 zbudowany w 1941 r. Równolegle podobne próby prowadzą też inne kraje, czego przykładem są szwedzkie samoloty myśliwskie Saab. Katapultujący się pilot przez kilkanaście sekund jest poddany przeciążeniom rzędu 20-50G i jeżeli nie straci przytomności, otwiera potem spadochron. Z czasem otwarcie spadochronu po opuszczeniu kabiny będzie odbywać się automatycznie, co jest szczególnie ważne w przypadku pilotów wojskowych, którzy mogą być ranni. Od 1958 r. katapultowanie będzie napędzane przez silniki rakietowe, ponieważ ładunek prochowy okaże się za słaby w samolotach odrzutowych latających z prędkością ponaddźwiękową.

• Od 1937 r. - Lekarze w Europie, Ameryce Północnej i potem w innych krajach poznają aminy jako środki antyhistaminowe, które mogą zablokować działanie histaminy wywołującej reakcje alergiczne i anafilaktyczne oraz stany depresyjne. Właściwy rozwój środków antydepresyjnych zacznie się jednak dopiero w latach 1950.

• 1937 - 1938 r. - Na polecenie Hitlera niemiecka firma Auto Union (Audi) produkuje prototypowy samochód wyścigowy osiągający prędkość nawet 380 km/h. Kolejne modele tego pojazdu będą zwyciężały w wielu wyścigach, aby, zgodnie z nazistowskimi ideami, wykazać wyższość Niemców nad resztą świata. F. Porsche projektuje dla Hitlera auto mające przekroczyć 550 km/h, a w 1939 r. powstaje Mercedes T80 z silnikiem Daimler-Benz o pojemności 44,5 l oraz mocy ok. 3000 koni mechanicznych, który ma osiągać ok. 750 km/h. Próba bicia rekordu na autostradzie Dessau w 1939 r. nie dochodzi jednak do skutku ze względu na początek działań wojennych.

• 1938 r. - Po konkursie ogłoszonym w 1936 r. przez rząd brytyjski powstają najszybsze w tym czasie seryjnie produkowane samoloty śmigłowe Hurricane i Spitfire. Prototyp Spitfire’a według projektu Reginalda Mitchella powstał w roku 1936, a masowa produkcja rusza w roku 1939. Hurricane’y zaś będą produkowane do 1945 r. Oba samoloty są wyposażone w silniki Merlin firmy Rolls-Royce.

Co ciekawe, Amerykanie kupią licencję Rolls-Royce’a, aby Merliny montować w swoich samolotach Mustang i ku zdumieniu Brytyjczyków ich silniki okażą się lepsze. Jest to rezultat mechanizacji produkcji w USA w przeciwieństwie do wciąż w dużej części ręcznego wykonania w Wielkiej Brytanii.

Kolejne, ulepszane wersje brytyjskiego Spitfire’a będą walczyły przez całą II wojnę światową, a ze służby wyjdą ostatecznie dopiero w roku 1954 (jedyny tak długo używany aliancki samolot).

• 1938 r. - Po czterech latach pracy amerykański fizyk Chester Carlson (1906-1968) wykonuje pierwszą kserokopię (od greckiego kseros - suchy), czyli kopiuje tekst bez stosowania kąpieli chemicznych, czym odróżnia się od fotografii. Metalowy wałek pokryty światłoczułą substancją (selen) i pozbawiony dostępu do światła zostaje poddany silnemu polu elektrycznemu (kilka tysięcy volt), to znaczy na jego powierzchni gromadzi się ładunek elektryczny. Następnie wałek zostaje oświetlony światłem odbitym od kopiowanego obrazu. Dzięki zjawisku fotoelektrycznemu oświetlone części powierzchni bębna wytwarzają ładunek elektryczny, który neutralizuje wcześniejszy ładunek. Tak powstaje elektryczne odwzorowanie obrazu na bębnie. Teraz należy nanieść na bęben toner, czyli suchy barwnik, którego drobinki są naładowane elektrycznie, więc przylegają tam, gdzie powierzchnia bębna jest nadal naładowana. Na papierze przyłożonym do takiego bębna odbija się obraz stanowiący kopię obrazu wyjściowego. Na koniec kopia zostaje poddana utrwaleniu poprzez krótkotrwałe ogrzanie, aby stopione drobiny tonera przykleiły się do papieru. Aż do 1944 r. wynalazek Carlsona nie budzi zainteresowania i dopiero w 1958 r. na rynek trafi pierwsza biurowa kserokopiarka. Od tego momentu maszyna szybko się upowszechnia, a Carlson zostaje milionerem.

Z czasem idea Carlsona zostaje rozwinięta w postaci dokładniejszej drukarki laserowej, gdzie obraz jest oświetlany wiązką lasera. Poza tym jako materiał światłoczuły występuje nie tylko selen, lecz także odpowiednie związki organiczne lub krzem amorficzny (niekrystaliczny).

• 1938 r. - Zespół Paula Schlacka (1897-1987) pracujący w IG Farben w Niemczech opracowuje syntetyczny polimer perlon ...–NH–(CH₂)₅–CO–NH–(CH₂)₅–CO–… jako włókno konkurujące z amerykańskim nylonem. Perlon jest jednak mniej odporny mechanicznie i pęcznieje pod wpływem wody. Mimo to będzie używany do produkcji niektórych tkanin, a w formie niewłóknistej do wytwarzania drobnych przedmiotów codziennego użytku (na przykład grzebieni).

• 1938 r. - Po latach prób Max Rudolf Morgenthaler pracujący dla szwajcarskiej firmy Nestlé, która specjalizuje się w produkcji mleka w proszku i kakao, opracowuje recepturę kawy rozpuszczalnej Nescafé (analogia do pomysłu Santori Karo z 1899 r.

• 1938 r. - Włoch M. Pezzi osiąga samolotem rekordową wysokość 17 083 m.

• 1938 - 1939 r. - Po odkryciach Hahna Niemcy i Amerykanie zaczynają prace nad praktycznym wykorzystaniem energii z rozpadu jąder atomowych. Niemcy myślą o broni jądrowej, a Amerykanie, jak George Pegram i Ross Gunn, o napędzie dla okrętów podwodnych.

Wiedząc o niemieckich pracach nad bronią jądrową Einstein pisze do Roosevelta o konieczności zbudowania amerykańskiej bomby atomowej (1939). Z drugiej jednak strony amerykański pisarz William Laurence dowodzi, że energii jądrowej nie da się wykorzystać do wywołania niszczycielskiej eksplozji (1940), ale można jej użyć do napędzania pojazdów. Idąc tym tropem Philip Abelson i Ross Gunn w roku 1941 opracowują metodę oczyszczania uranu i wzbogacania rudy uranu, czyli zwiększania procentowej zawartości uranu w danej próbce.

Na Ziemi naturalny uran występuje w trzech izotopach: ²³⁸U (ponad 99% całej masy uranu), ²³⁵U (ok. 0,72%) i ²³⁴U (ok. 0,005%), lccz tylko ²³⁵U może być użyty w technice jako materiał rozszczepialny. Należy go jednak wyodrębnić. Ruda uranowa jest w tym celu mielona i poddawana wirowaniu. Dzięki temu najcięższe izotopy „wypadają” z ogólnej masy rudy. Tę procedurę należy powtórzyć kilkakrotnie, aby otrzymać materiał ze zwiększoną procentową zawartością potrzebnego izotopu. Uran nisko wzbogacony zawiera zwykle 3-5% ²³⁵U, a wysoko wzbogacony, wystarczający do budowy bomby atomowej co najmniej 85%.

Jako odpad po procesie wzbogacania pozostaje uran zubożony zawierający przede wszystkim stosunkowo mniej radioaktywny izotop ²³⁸U.

Program Abelsona i Gunna ukierunkowany na pokojowe wykorzystanie energii jądrowej zostaje zawieszony przez rząd USA. Odtąd Amerykanie kładą nacisk na zdobycie potężnej broni. Wkrótce rusza zatem amerykański Manhattan Project mający na celu stworzenie bomby atomowej. Jej działanie opiera się na koncepcji masy krytycznej. Jeżeli bowiem ilość pierwiastka radioaktywnego osiąga masę krytyczną, następuje samozapłon procesów jądrowych i zaczyna się łańcuch kolejnych rozpadów jąder atomowych. Gwałtownie rośnie natężenie promieniowania oraz związana z tym temperatura, więc następuje bardzo szybkie rozprężenie rozgrzanych gazów, czyli dochodzi do eksplozji.

• 1938, 1943 r. - Szwajcar Albert Hofmann (1906-2008) otrzymuje LSD, psychoaktywną pochodną ergoliny, alkaloidu występującego w sporyszu.

• 1938 - 1941 r. - Harold Ransburg i Harry Green w Indianapolis (USA) opracowują malowanie elektrostatyczne, gdzie ujemnie naładowana (przez przepływający prąd o stałym natężeniu) farba jest natryskiwana na dodatnio naładowaną (przez uziemienie) powierzchnię. Dzięki temu cząsteczki farby (płynnej lub w proszku) przyciągane przez malowaną powierzchnię doskonale ją pokrywają i nie ma strat farby rozproszonej poza tą powierzchnią. Poza tym tak otrzymana powłoka jest gładka, a farba wnika nawet w bardzo małe załomki malowanej powierzchni. Rozpropagowane przez firmę Ransburga malowanie elektrostyczne farbą płynną lub proszkową zyska ogromną popularność w drugiej połowie XX w. między innymi w przemyśle samochodowym ze względu na łatwość i precyzję lakierowania karoserii, czyli obudowy aut.

• 1938, 1943 r. - Węgrzy żydowskiego pochodzenia bracia László József Biro (1899-1985) i György Biro projektują długopis, czyli rurkę z tuszem zakończoną metalową kuleczką o średnicy ok. 1 mm, która tocząc się po papierze przenosi tusz na powierzchnię papieru. Szczelina między kulką i obudową jest tak mała, że siły kapilarne (magnetyczne oddziaływanie między cieczą i ciałem stałym) zapobiegają samoistnemu wypływaniu tuszu, kiedy kulka jest nieruchoma.

Po ucieczce przed prześladowaniami Żydów na Węgrzech bracia Biro patentują wynalazek w Paryżu (1938). Potem uciekają z faszystowskiej Europy do Argentyny i tam zaczynają masową produkcję długopisów (1943). Podczas wojny okazuje się, że długopis jest świetnym narzędziem dla alianckich pilotów, ponieważ, w przeciwieństwie do wiecznego pióra, jego działanie nie zależy od ciśnienia powietrza. Po wojnie wynalazek bardzo szybko się upowszechnia, zwłaszcza dzięki francuskiej firmie Bic.

• 1939 r. - Niemiec Walter Schottky opracowuje teorię półprzewodników, antycypując tym samym rozwój elektroniki.

• 1939 r. - Fin Jaakko Rahola (1902-1973) w swojej pracy doktorskiej The Judging of the Stability of Ships and the Determination of Minimum Amount of Stability analizuje metodami statystycznymi zależność między długością ramienia prostującego, wysokością wolnej burty i wysokością metacentrum statków, które przewróciły się na morzu oraz tych, które zwycięsko przeszły sztorm. Stabelaryzowane przez Raholę wyniki okazują się dużo bliższe rzeczywistości niż krzywe Reeda i pozwalają po raz pierwszy sformułować jednoznaczne kryteria stabilności statków dla określonych przechyłów. Po II wojnie światowej parametry Raholi staną się podstawą dla międzynarodowych regulacji odnoszących się do bezpieczeństwa na morzu.

• 1939 r. - Amerykańskie linie lotnicze Pan Am uruchamiają stałe transatlantyckie połączenie pasażerskie między Nowym Jorkiem i Europą obsługiwane przez luksusowe hydroplany. Projekt upada, kiedy wybucha wojna, a po wojnie na trasy między Ameryka i Europą wejdą samoloty lądujące na lotniskach.

• 1939 r. - Irlandzki fizyk, futurolog i prekursor transhumanizmu John D. Bernal wprowadza pojęcie rewolucji naukowo-technicznej zwanej też trzecią rewolucją przemysłową (po mechanizacji w XVIII w. oraz upowszechnieniu maszyn parowych i elektryczności w XIX w.). Opisuje ono gwałtowne przemiany w sferze gospodarczej i społecznej w drugiej połowie XX w. spowodowane przez automatyzację pracy, rozwój telekomunikacji i transportu, komputeryzację i nowe źródła energii, zwłaszcza jądrowej.

• 1939 r. - Według projektu Thomasa Poultera powstaje w Chicago Snow Cruiser, czyli Śnieżny Krążownik przeznaczony do podróżowania po Antarktydzie. Imponujący pojazd waży prawie 37 ton, ma długość 16,7 m i wysokość 4,5 m. Porusza się na czterech kołach o średnicy 3 m z oponami bez bieżnika, ponieważ inżynierowie uznali, że jest on zbędny na śniegu i lodzie. Każde koło jest napędzane przez oddzielny silnik elektryczny, a anergię do silników wytwarzają wysokoprężne silniki diesla. Zapas paliwa ma wystarczyć na ok. 8 tysięcy kilometrów. Wewnątrz krążownika mieszczą się pokoje mieszkalne dla pięciu osób, magazyny oraz aparatura badawcza, a na dachu ma być nawet miejsce do przewożenia małego samolotu.

Niestety, Snow Cruiser od początku sprawia kłopoty. Pokonanie 1600 km z Chicago do portu w Bostonie zajmuje mu prawie trzy tygodnie, ponieważ pojazd wyposażony w zbyt słabe silniki osiąga prędkość zaledwie kilku-kilkunastu kilometrów na godzinę i ma problemy z pokonaniem nawet niewielkich wzniesień. W czasie deszczu wpada w poślizg (brak bieżnika na oponach) i zsuwa się z drogi, a wyciąganie go zajmuje trzy dni. Przed Bostonem zaś powolny krążownik blokuje ok. 70 tysięcy samochodów, co zostanie uznane za jeden z największych dotąd korków komunikacyjnych. Na Antarktydzie jest jeszcze gorzej - Snow Cruiser okazuje się niemal niezdolny do ruchu i ostatecznie służy tylko jako stała baza.

Co prawda Snow Cruiser okazał się nieudany, lecz idea takiego pojazdu będzie odtąd rozwijana, czego przykładem jest sowiecka Charkowczanka opracowana w latach 1957-1958 i produkowana w Charkowie. Konstrukcja opiera się na podwoziu czołgowym i wykorzystuje gąsienice zamiast kół, żeby rozłożyć ciężar na większej powierzchni oraz zapobiec ślizganiu na śniegu, lodzie i błocie. Pojazd waży 35 ton, ma długość 8,5 m, szerokość 3,5 m i wysokość 4 m. Wyposażony w potężny silnik dieslowski może osiągać maksymalnie 56 km/h. Wewnątrz panuje ciasnota i hałas silnika, a opary ze spalin pokrywają wszystko sadzą, ale Charkowczanka bez problemu dociera do Bieguna Południowego. W latach 1970. powstanie ulepszona wersja Charkowczanki, a kolejne generacje tego pojazdu będą używane jeszcze w XXI w.

Odtąd niemal wszystkie pojazdy przeznaczone do używania w warunkach polarnych będą wyposażone w gąsienice.

• 1939 - 1940 r. - Niemiecki profesor Herbert Wagner konstruuje pierwszą bombę kierowaną Hs 293. Jest to próba rozwiązania problemu, jak trafić bombą zrzuconą z samolotu w niewielki cel na ziemi lub wodzie. Jeżeli bowiem samolot bombowy obniża lot i próbuje z bliska trafić w cel, naraża się na ogień artylerii przeciwnika. Hs 293 pozwala uniknąć tych trudności. Bomba jest wynoszona w powietrze w samolocie i zrzucana kilka kilometrów przed celem. Wtedy włącza się jej rakietowy silnik, a pilot leci za nią i steruje lotem bomby radiowo. Nowa broń zostaje użyta po raz pierwszy 25 sierpnia 1943 r. nad Zatoką Biskajską i okazuje się bardzo skuteczna, lecz bombowce sterujące Hs 293 łatwo padają łupem szybkich samolotów alianckich, które panują w powietrzu.

Od roku 1941 Niemcy podejmują też próby z rakietową bombą latającą Blohm und Voss BV 143, która sama kierowałaby się na cel dzięki wbudowanemu prostemu autopilotowi opartemu na żyrokompasie. Konstrukcja nie zostanie jednak wprowadzona na pole walki.

Podobnie zresztą, jak kuriozalna amerykańska rakieta sterowana przez gołębie. Według pomysłu słynnego psychologa-behawiorysty Burrhusa F. Skinnera odpowiednio wytresowane gołębie umieszczone w rakiecie dziobią na ekranie obraz okrętu przekazywany przez kamerę, a nagrodą za celne dziobnięcia są ziarna zboża. Jeżeli obraz przesuwa się poza środek ekranu uderzenia dziobem również trafiają w boczne części ekranu. Miejsca dziobnięcia są przekładane na odpowiednie ruchy stateczników rakiety korygujące kierunek lotu wprost na statek przeciwnika, Mimo pozytywnie zakończonych prób, broni nigdy nie wprowadzono do walki, ponieważ zamiast tresowanych gołębi Amerykanie postanawiają użyć radia. W latach 1944-1945 będą produkować niewielkie rakiety zdalnie sterowane radiowo przez lecącego za nimi pilota i wykorzystają je z dobrym skutkiem do niszczenia dróg zaopatrzenia japońskiej armii w Birmie.

• 1939 - 1948 r. - Szwajcar P. Müller stosuje DDT (dichlorodifenylotrichloroetan otrzymany przez Austriaka O. Zeidlera w 1874) jako pierwszy chemiczny środek (pestycyd) przeciw szkodnikom w rolnictwie. Z czasem będą rozróżniane insektycydy (środki owadobójcze), herbicydy (przeciw chwastom) i fungicydy (grzybobójcze). Podczas II wojny światowej DDT jest stosowany do niszczenia wszy u żołnierzy, a w następnych dziesięcioleciach znacznie ograniczy zasięg malarii, ponieważ zabija komary przenoszące chorobotwórcze pierwotniaki. Stosowanie tego środka ograniczy akcja Amerykanki Rachel Carson (publikacje od roku 1962), która uzna, że DDT jest trujące dla ludzi, wywołuje raka i wyniszcza ptaki. W rzeczywistości żadne z tych oskarżeń nie znajduje potwierdzenia, a ubocznym skutkiem książek Carson jest wzrost liczby zachorowań i zgonów na malarię. Na przełomie XX i XXI wieku DDT wraca do szerokiego użytku.

Zastosowanie chemicznych środków chroniących uprawy nie tylko zwiększa produkcję roślinną, lecz także chroni ludzi. Na przykład chemiczne zwalczanie sporysza skutecznie ogranicza możliwość zatrucia się zbożem lub mąką zawierającą tego pasożyta.

• 1940 r. r. - C. Shannon udowadnia matematycznie, że szyfr jest niemożliwy do złamania tylko wtedy, gdy jest znany wyłącznie nadawcy i odbiorcy i może być użyty tylko jeden raz, a sam szyfr powinien być równie długi jak szyfrowany tekst. Oznacza to, że kryptolodzy nigdy nie stworzą użytkowego szyfru niemożliwego do złamania, ale mogą tworzyć szyfry bardzo skomplikowane, które w praktyce są niemal doskonałe.

• 1940 r. - Wiatr doprowadza do upadku wiszącego mostu w Tacoma (USA). Jest to spektakularny przykład znaczenia rezonansu w technice. Rezonans to zjawisko pochłaniania przez dane ciało określonej długości fal, które stopniowo zwiększają drgania tego ciała czasem osiągając bardzo dużą amplitudę. Każdy obiekt ma własną charakterystyczną długość fal, które szczególnie łatwo pochłania i może wtedy zacząć drgać.

• Od 1940 r. - Dzięki ustaleniom Landsteinera i Wienera transfuzje krwi stają się coraz powszechniejszą metodą leczenia.

• Lata 1940. - Niebywały rozkwit min a także min-pułapek, które są przyczepiane do rozmaitych przedmiotów (broń, naczynia, żywność a nawet zwłoki), aby przyciągnąć uwagę potencjalnej ofiary, która jest rażona wybuchem, kiedy dany przedmiot poruszy. Stosowane są też rozległe pola minowe z tysiącami min umieszczonych w ziemi.

Równolegle upowszechniają się wykrywacze min w 1941/1942 r. opracowane przez dwóch Polaków Andrzeja Garbosia i Józefa Kosackiego dla armii brytyjskiej. Wykrywacz emituje pole elektryczne, a jeśli pole zostanie zakłócane przez metalowe przedmioty jak na przykład ukryte miny, emituje ostrzegawczy dźwięk.

W odpowiedzi powstaną wkrótce niemal pozbawione metalu miny ceramiczne a potem plastikowe, które są praktycznie niewykrywalne.

• Lata 1940. - Podczas II wojny światowej rozkwitają techniki kamuflażu dla celów wojskowych. Na przykład Amerykanie na zachodnim wybrzeżu USA budują tekturowe miasteczka, pod którymi ukrywają fabryki broni, co ma zmylić ewentualne naloty Japończyków. Brytyjczycy ustawiają atrapy czołgów, armat, samolotów i samochodów, żeby przekonać niemieckich lotników, że znajdują się tam duże oddziały wojskowe, podczas gdy prawdziwe oddziały szykują się do działania w innym miejscu. Niemcy zaś budują drewniane samoloty, aby udawały wojskowe lotnisko odwracając uwagę aliantów od prawdziwego lotniska.

Inną metodą unikania nalotów jest ukrywanie fabryk zbrojeniowych w podziemnych tunelach, czego przykładem są niemieckie zakłady produkujące rakiety.

• Lata 1940. - Kamizelki kuloodporne są wytwarzane z wielu warstw jedwabiu, a potem z nylonu. Czasem bywają wzmacniane stalowymi płytkami, a dla lotników samolotów myśliwskich (na przykład brytyjskich i amerykańskich) buduje się bardzo ciężkie kamizelki z wieloma stalowymi płytkami osłaniającymi cały tułów (nowa wersja pancerza).

• Lata 1940. - Niemcy, Amerykanie, Brytyjczycy i Sowieci robią doświadczenia nad środkami chemicznymi znieczulającymi na ból i zwiększającymi agresję żołnierzy. Po wojnie ich badania przyczynią się do rozwoju dopingu w sporcie.

• Lata 1940. - Niemieccy lekarze działający w obozie w Dachau na polecenie Himmlera próbują zbudować broń biologiczną. Klaus Schilling bada możliwość użycia komarów zakażonych malarią, a Kurt Blum opracowuje bombę z takimi komarami. Erich Traub zaś pracuje nad użyciem rozmaitych stawonogów jako ewentualnych przenośników chorób dla celów militarnych. Niemcy jednak nie zdążą użyć broni biologicznej z wyjątkiem wywołania epidemii malarii na dawnych Bagnach Pontyjskich we Włoszech w 1943 r. Po wojnie zaś większość niemieckich naukowców pracujących nad tą bronią trafi do Stanów Zjednoczonych, gdzie podobne prace trwają co najmniej od 1942 r.

Równolegle trwają japońskie prace nad bronią biologiczną, która ma być użyta do zaatakowania amerykańskich miast, zwłaszcza na zachodnim wybrzeżu.

• Lata 1940. - Zatrudniony w IG Farben Niemiec Heinrich Beck dzięki połączeniu aparatu fotograficznego i mikroskopu (technika zastosowana przez Francuzów już w 1871 r.) uzyskuje 300-krotne pomniejszenie fotografii. To oznacza, że obraz kartki papieru A4 można zmniejszyć do prostokąta mającego długość 1 milimetra. Tak powstaje nowa metoda steganografii znana jako mikrokropka (Mikropunkt, Mikrat). Dzięki niej niemieccy szpiedzy mogą umieszczać tajne informacje na przykład pod znaczkiem pocztowym, w rysunkach lub jako kropki w zwyczajnym tekście. Po II wojnie światowej technika mikrokropki stanie się częstym narzędziem służb wywiadowczych na całym świecie a także metodą zabezpieczania przedmiotów przed fałszerstwem (na przykład żetonów w kasynach gier) oraz znakowania cennych przedmiotów (samochodów, biżuterii), żeby je łatwo zidentyfikować w przypadku kradzieży.

• Lata 1940. - Niemcy zaczynają badania nad latającymi pojazdami zdolnymi do pionowego startu przy użyciu silnika odrzutowego lub śmigieł ukrytych pod pojazdem. Po 1945 r. niemieccy inżynierowie pracują głównie w USA. Nieprzypadkowo więc właśnie tam będzie obserwowany najszybszy postęp w dziedzinie napędu odrzutowego, w tym także plecaka odrzutowego do indywidualnego latania.

• 1941 r. - Brytyjczycy po raz pierwszy odnotowują zjawisko znane potem jako radarowe anioły.

W tym wypadku chodzi o widoczne na ekranach radarów grupy niemieckich samolotów, których w rzeczywistości nie ma. Dopiero po II wojnie światowej okaże się, że zjawisko jest rezultatem rozpraszania i częściowego odbicia fali elektromagnetycznej na granicy między masą ciepłego powietrza, które jest rzadsze oraz chłodnego powietrza, które jest gęstsze, lub ewentualnie między powietrzem suchym i wilgotnym. Częściowe odbicia fal radaru pojawiają się często na granicy chmur cumulusów i w strefie silnej konwekcji pod chmurami.

Rozpraszanie i częściowe odbicie fal elektromagnetycznych na granicy ośrodków o różnych właściwościach opisali Braggowie już w 1912-1913 r. Mimo to fantaści i zwolennicy opowieści o kosmitach uznają przynajmniej niektóre radarowe anioły za UFO i dowód, że Ziemię odwiedzają obce cywilizacje.

• 1941 r. - W Stanach Zjednoczonych powstaje pierwsza reklama telewizyjna. Telewizja stwarza nowe możliwości, pokazując towar i jego zastosowanie.

Wkrótce pojawi się reklama podprogowa, gdzie obraz reklamowanego towaru pojawia się na tak krótko, że człowiek go nie dostrzega w sposób świadomy, ale mózg rejestruje dany obraz. Działanie podprogowe wyzwala w widzu-kliencie pragnienia, których pochodzenia on sam nie rozumie.

Innym rodzajem reklamy oddziałującej na nieświadomość jest kryptoreklama, kiedy towar pojawia się w programach telewizyjnych i radiowych sugerujących obiektywny przekaz informacji, a nie przekonywanie do kupna tego towaru.

W początkach XXI w. w bogatych społeczeństwach, których podstawowe pragnienia są już na ogół zaspokojone, pojawi się reklama natywna. Jest to swoista odpowiedź na nachalność tradycyjnych reklam i na powszechnie zakazywane reklamy podprogowe oraz kryptoreklamy. Nowy sposób docierania do klienta polega na wprowadzaniu reklamowanego towaru do interesującej opowieści, audycji radiowej czy telewizyjnej, które same w sobie przyciągają uwagę i budzą ciekawość.

• Lata 1941, 1951 - Szwajcarski wynalazca Georges de Mestral opracowuje i patentuje materiał velcro (od francuskich słów velours i crochet, czyli welwet i haczyk) popularnie zwany rzepem. Mestral zainspirował się owocami pospolitej w Eurazji rośliny łopianu (rodzaj Arctium z rodziny astrowatych), które elastycznymi haczykami wczepiały się w sierść jego psa. Łopian wykorzystuje bowiem sierść i pióra zwierząt, aby rozsiewać się po możliwie dużym obszarze. Mestral częściowo skopiował strukturę występująca u łopianu. Nad powierzchnię jego materiału velcro wystają (ok. 1 mm) elastyczne haczyki, które łatwo sczepiają się z drobnymi pętelkami na innym kawałku velcro. Dzięki temu obie powierzchnie łączą się po zetknięciu, a ich rozdzielenie wymaga użycia sporej siły. Wynalazek znajduje zastosowanie między innymi jako zastępnik guzików, sznurowadeł w butach i zamków błyskawicznych oraz w niektórych urządzeniach technicznych.

Wynalazek przyniesie Mestralowi fortunę.

• Do 1942 r. - Niemcy budują gigantyczne działo Dora o wadze 1350 ton, przewożone specjalnymi pociągami. Działo strzela pociskami kalibru 800 mm o wadze 4,7 tony na odległość 47 km lub 7 ton na odległość ok. 30 km. Pocisk przebija stalową ścianę grubości 1 m, żelbeton grubości 8 m lub wbija się w skałę na głębokość nawet 35 m. Działo wymaga jednak do obsługi aż 4370 żołnierzy, więc w praktyce jest mało użyteczne.

• 1942 r. - W ramach przygotowań do skonstruowania broni jądrowej zespół E. Fermiego buduje reaktor jądrowy, w którym są przeprowadzane kontrolowane przemiany nuklearne (Chicago, USA).

W latach 1940-1955 grupa G. T. Seaborga (USA) otrzymuje kilka transuranowców (pierwiastki cięższe od uranu). Rozdzielanie pierwiastków i ich izotopów różniących się masą odbywa się dzięki sile odśrodkowej w wirówkach. Dochodzi więc do „wzbogacenia” materiału, czyli skoncentrowania atomów o określonych masach.

W tym samym czasie również Niemcy prowadzą prace nad bronią jądrową, lecz 23 VI 1942 r. eksploduje ich reaktor w Lipsku, a nowego już nie zdążą zbudować, ponieważ wcześniej przegrają wojnę.

• 1942 r. - Pracujący w laboratorium Uniwersytetu Harvarda amerykański chemik L. Fieser wynajduje napalm (naphtenic acid i palmitic acid) - środek zapalający złożony z zagęszczonych produktów destylacji ropy naftowej. Zasadniczym elementem napalmu jest żel wiążący benzynę, dzięki czemu nie przecieka przez nieszczelności w zbiornikach. Amerykanie użyją napalmu, żeby atakować zajęte przez Niemców francuskie miasteczka a potem podczas niszczycielskich nalotów na Berlin. Napalm jako środek zapalający o różnym składzie chemicznym stanie się jedną z najstraszniejszych broni drugiej połowy XX w.

• 3 X 1942 r. - W północnoniemieckim Peenemünde na Bałtyku zespół W. Dornbergera wysyła rakietę A-4 na wysokość ponad 90 km do termosfery, czyli w okolice linii Kármána określającej górną granicę właściwej atmosfery. A-4 to znaczący krok w stronę lotów kosmicznych, bo na tak wielkiej wysokości powietrze jest zbyt rzadkie, aby latać w nim za pomocą skrzydeł. Poza tym ciekłe paliwo i tlen ze zbiornika uniezależniają rakietę od dostępu powietrza.

• 1942 - 1944 r. - Po przejęciu dwa lata wcześniej francuskiego prototypu Niemcy produkują zdalnie sterowaną minę Goliath. Jest to mały, lekko opancerzony pojazd na gąsienicach kierowany za pomocą kabla elektrycznego (zwykle długości kilkaset metrów). Kiedy mina podjeżdża do celu (na przykład czołgu) sterujący nią żołnierz detonuje 75-100 kg wiezionego materiału wybuchowego. Broń zostaje użyta między innymi pod Sewastopolem i w powstańczej Warszawie, ale okazuje się łatwa do unieszkodliwienia poprzez przecięcie kabla.

• 1942 - 1944 r. - Amerykańska armia używa pierwszych latających dronów, czyli zdalnie sterowanych samolotów. Prace nad tym nowym rodzajem broni zaczęły się już dwadzieścia lat wcześniej, a od 1936 r. jest nimi zainteresowana amerykańska armia. W 1942 r. firma Interstar podpisuje kontrakt z armią na 200 dronów szturmowych. Ostatecznie powstaje ok. 190 dronów TDR-1, które początkowo są testowane w Ameryce Północnej, a potem na Pacyfiku. TDR-1 to samolot o długości kadłuba ponad 11 m, rozpiętości skrzydeł niemal 15 m, napędzany dwoma silnikami spalinowymi o łącznej mocy 230 KM, osiągający do 225 km/h, pułap lotu do 1800 m i zasięg lotu do 685 km. TDR-1 może być pilotowany przez człowieka siedzącego w kabinie, lub zdalnie sterowany radiowo z innego samolotu oddalonego o kilkanaście kilometrów. TDR-1 może przenosić ponad 900 kg materiałów wybuchowych, które eksplodują po uderzeniu samolotu w cel, a jest przeznaczony do zwalczania okrętów.

Te bezzałogowe samoloty bojowe są zapowiedzią wojskowych dronów, które rozwiną się na dużą skalę pod koniec XX w. i w następnych dekadach staną się jedną z najważniejszych broni.

• 1943 r. - Niemcy konstruują najpotężniejszy czołg II wojny światowej Panzerkampfwagen VI Tiger zwany Tygrysem królewskim. Pojazd waży 68 ton, jego pancerz ma grubość 180 mm w wieżyczce, 150 mm z przodu i 80 mm na bokach, a armata strzela pociskami kalibru 88 mm. Maksymalna prędkość czołgu to tylko 38 km/h, ponieważ zastosowano zbyt słaby silnik. Produkcja okazuje się droga, zbyt mała i zbyt późno rozpoczęta, by ten niemal niepokonany czołg mógł odegrać znaczącą rolę w II wojnie światowej.

• 1943 r. - Pracujący dla Hitlera austriacki fizyk Mario Zippermayr (1899-1979) testuje bombę termobaryczną zawierającą 60 kg pyłu węglowego i ciekłego tlenu. Ładunek tego rodzaju po pierwszej eksplozji rozprasza się w powietrzu i po ułamkach sekundy dochodzi do zapłonu rozproszonych drobin jednocześnie w całej objętości. Na tym etapie spalanie wykorzystuje tlen z atmosfery: następuje gwałtowne rozgrzanie powietrza, powstaje „kula ognia” i potężna fala uderzeniowa. Podmuch wytworzony przez stosunkowo niewielki ładunek Zippermayra wybija szyby w domach znajdujących 1500 m. od miejsca detonacji. Zippermayr twierdzi, że siła niszcząca bomby termobarycznej jest porównywalna z siłą eksplozji ładunku jądrowego.

Idea bomby termobarycznej opiera się na znanym od dawna zjawisku gwałtownej eksplozji po zapłonie chmury pyłu węglowego w kopalniach lub rozproszonej w powietrzu mąki w młynach. Po II wojnie światowej broń termobaryczna zwana też bombą paliwowo-powietrzną będzie rozwijana w kilku krajach, na przykład Zippermayr będzie współpracował z inżynierami amerykańskimi. W większości z tych konstrukcji jest używany pył metalu, na przykład magnezu lub aluminium, azotany albo benzyna jako materiał podlegający rozproszeniu i następnie gwałtownemu spaleniu (utlenieniu) w powietrzu. Czynnikiem wywołującym wstępną detonację zaś może być klasyczny materiał wybuchowy, na przykład trotyl. Ładunki termobaryczne będą używane w rakietach jako pociski przeciwpancerne (kula ognia powstaje wewnątrz zaatakowanego czołgu), a nawet w amunicji broni ręcznej.

• 1943 r. - Niemiecki inżynier Hellmuth Walter projektuje nowe okręty podwodne napędzane perhydrolem, który rozkłada się na tlen i wodę, dzięki czemu wymagające tlenu silniki spalinowe mogą dłużej pracować w zanurzeniu. Walter wprowadza też nowy kształt kadłuba, aby zmniejszyć hałas wywoływany przez płynącą łódź i tym samym utrudnić wykrycie przez sonary.

• 1943 - 1945 r. - Japończycy budują podwodne lotniskowce, czyli największe dotychczas (120 m długości) okręty podwodne klasy I-400 przewożące po 3 samoloty Seiran (nazwa oznacza po japońsku nagłą burzę) z poskładanymi skrzydłami. Po wyprowadzeniu z wnętrza okrętu samoloty mogą rozłożyć skrzydła, wystartować, zaatakować przeciwnika i wrócić wodując obok. Potem są wciągane na pokład, załoga składa skrzydła samolotu i go chowa, a okręt zanurza się i odpływa. W pewnym sensie jest to zapowiedź amerykańskich okrętów podwodnych z lat 1950., które zostaną wyposażone w wyrzutnie rakiet.

• 1943 r. - Francuz Jacques Cousteau buduje pierwsze płuca wodne, czyli akwalung (aqualunge) - przyrząd do pobierania tlenu lub powietrza sprężonego w butli umieszczonej na plecach nurka. Akwalung reguluje ciśnienie gazu pobieranego z butli i pozwala długo pozostawać w zanurzeniu, co sprzyja nurkowaniu jako sportowi i metodzie badawczej.

• 1944 r. - Pracujący dla Hitlera austriacki inżynier Eugen Sänger (1905-1964) występuje z rozwijanym od ponad dziesięciu lat projektem suborbitalnego międzykontynentalnego bombowca Silbervogel (Srebrny Ptak). W pierwszej fazie samolot ma być wyrzucony za pomocą potężnej katapulty, aby potem lecieć na silnikach rakietowych, wznosząc się ponad atmosferę na wysokość ok. 140-150 km. Dalszy lot to rytmiczne odbijanie się samolotu od górnej powierzchni atmosfery. W ten sposób samolot dotarłby do Ameryki w ciągu około godziny, a po dokonaniu bombardowania miałby polecieć dalej do sojuszniczej Japonii.

W pewnym sensie jest to zapowiedź przyszłego promu kosmicznego.

• 1944 r. - W Niemczech zespół Wernhera von Brauna buduje bojowe rakiety balistyczne V-2 (A-4 wyposażone w ładunek wybuchowy). Rakieta jest napędzana alkoholem na początku lotu i wodorem już w powietrzu, a w ostatniej fazie leci swobodnie jak pocisk bez napędu.

Podejmowane są też próby zbudowania dwukrotnie większej rakiety pod nazwą Wasserfall, wzorowanej na V-2, lecz program przerywa klęska Niemiec w 1945 r.

W Oranienburgu koło Berlina, w Lipsku i innych ośrodkach niemieccy fizycy, na przykład Heisenberg, już od kilku lat prowadzą prace zmierzające do zbudowania bomby atomowej. Wykorzystują do tego celu rudę uranu pochodzącą z Sudetów, między innymi z kopalni w Kowarach (Schmiedeberg). Udaje im się jednak zbudować jedynie „brudną bombę”, która zawiera mniej lub bardziej zróżnicowany materiał promieniotwórczy, lecz słabo skoncentrowany i nieprzekraczający masy krytycznej, czyli wywołującej samozapłon procesów jądrowych. Brudna bomba po eksplozji porównywalnej z eksplozją zwykłej bomby powoduje tylko skażenie radioaktywne dużego obszaru.

• 1944 r. - Hitlerowski inżynier Albert Speer prowadzi badania nad armatą akustyczną (broń soniczna, broń akustyczna). Wybuchowe spalanie mieszaniny tlenu i metanu w zamkniętym cylindrze wytwarza potężną falę dźwiękową, która wzmacniana i koncentrowana za pomocą akustycznych luster precyzyjnie uderza w cel znajdujący się w odległości ok. 100 m. Fala wprawia w drgania narządy wewnętrzne człowieka, co ma doprowadzić do szybkiej śmierci.

Idea wykorzystania dźwięku jako broni nie jest nowa, pojawia się na przykład w biblijnej opowieści o trąbach, które rzekomo rozbiły mury Jerycha. Armata akustyczna jest jednak pierwszym realnym chociaż niezrealizowanym projektem broni sonicznej.

Następne próby bojowego użycia dźwięku przyniesie wojna w Wietnamie, gdzie Amerykanie użyją potężnych głośników umieszczonych w helikopterach, żeby zastraszać przeciwnika. Pomysł przejmie potem F. Coppola, który w słynnym filmie Czas Apokalipsy pokaże atak helikopterów przy ogłuszającym akompaniamencie Cwału Walkirii Wagnera.

• 1944 r. - Brytyjski wywiad stosuje lotnicze fotografie stereograficzne (stereogramy) do rozpoznawania umocnień niemieckiego Wału Atlantyckiego.

• 1944 r. - W USA H. Aiken i jego zespół budują maszynę cyfrową opartą na przewodnikach elektrycznych (komputer zerowej generacji). Zostanie użyta do projektowania bomby atomowej. W 1945 r. Brytyjczycy F. C. Williams oraz A. M. Turing zbudują elektroniczną maszynę imitującą procesy w mózgu.

• 1944 - 1945 r. - Amerykanie budują ogromny moździerz Little David kalibru 36 cali (914 mm) miotający pociski o masie 1860 kg na odległość 8,7 km. Pierwotnie miał burzyć japońskie umocnienia, lecz nigdy nie zostanie użyty do walki. Służy za to do badań balistycznych, czyli analizowania toru lotu pocisków.

• 1945 r. - W ramach amerykańskiego programu Manhattan Project kilkudziesięciu fizyków i matematyków z całego świata pracujących w Los Alamos (Nowy Meksyk) pod kierownictwem Johna R. Oppenheimera buduje ładunki jądrowe wykorzystujące reakcję rozpadu niestabilnego jądra atomowego plutonu i uranu, podczas której powstaje promieniowanie. Amerykanie wyprzedzają Niemców i Japończyków, którzy także próbują zbudować bombę atomową, żeby z jej pomocą wygrać wojnę, lecz mają za mało uranu. W amerykańskim programie zaś jest używana ruda uranu importowana z belgijskiego Kongo.

Amerykanie rozwijają dwa zasadnicze modele bomby atomowej. Pierwszy nazwany Thin Man (Chudy Człowiek na cześć prezydenta Roosevelta) zakłada wystrzelenie ładunku plutonu w drugi, większy ładunek plutonu, aby przekroczyć masę krytyczną i zapoczątkować gwałtowną reakcję rozpadu radioaktywnego pierwiastka. Rezultatem jest emisja silnego promieniowania i nagłe rozgrzanie powietrza, co oznacza eksplozję.

Drugi model to Fat Man (Gruby Człowiek na cześć premiera Churchilla), gdzie mechanizmem uruchamiającym bombę jest implozja, czyli zapaść wymuszona przez detonację ładunków otaczających umieszczony centralnie w bombie ładunek materiału radioaktywnego.

16 lipca na poligonie wojskowym w Alamagordo w stanie Nowy Meksyk zostaje przeprowadzona pierwsza próbna eksplozja jądrowa bomby Trinity (Trójca na część indyjskich bogów Brahmy, Wisznu i Sziwy) z wykorzystaniem plutonu. Bomba eksploduje z siłą 22 tysięcy ton trotylu. Fala promieniowania elektromagnetycznego widziana jako oślepiający rozbłysk rozchodzi się z prędkością światła, zabijając lub uszkadzając organizmy żywe. Postępująca za nią fala termiczna (cieplna) topi piasek i zapala okoliczne przedmioty, a stalowa wieża, na której umieszczono ładunek wyparowuje pod wpływem ogromnej temperatury. Następna jest fala uderzeniowa odczuwalna jako wiatr osiągający prędkości ponaddźwiękowe, który niszczy otoczenie mechanicznie. Ostatnia jest fala dźwiękowa wywołana przez sprężone powietrze. Nad miejscem eksplozji wznosi się pionowo słup gorącego powietrza i dymu, który sięga górnych warstw atmosfery, gdzie ulega ochłodzeniu i rozszerza się, dając obraz atomowego grzyba. Na miejscu eksplozji pozostaje krater o średnicy 80 m. Teren wokół zostaje skażony przez pierwiastki radioaktywne wytworzone i rozrzucone w trakcie wybuchu oraz roznoszone przez wiatr i opadające na ziemię (opad radioaktywny).

• I 1945 r. - W Niemczech zostaje zbudowany samolot odrzutowy Horten Ho 229 znany też jako Gotha Go 229 zaprojektowany przez braci Waltera i Reimara Hortenów.

Jest to latające skrzydło, czyli samolot bez wyodrębnionych skrzydeł i steru ogonowego, co zwiększa siłę nośną i pozwala osiągać większe prędkości. To pierwszy samolot zbudowany w technologii stealth (po angielsku skrytość), co oznacza, że odpowiednio ustawione powierzchnie samolotu rozpraszają promieniowanie zmniejszając możliwość wykrycia przez radar. Według projektu Ho 229 wyposażony w dwa działka ma przenosić nawet tonę bomb i latać na odległość do 1000 km.

Hitlerowskie Niemcy nie zdążą uruchomić produkcji Ho 229, lecz idea latającego skrzydła i technologia stealth upowszechnią się w armiach kilku krajów. Już w 1946 r. powstanie amerykańskie latające skrzydło Northrop.

• 6 VIII 1945 r. - Amerykański samolot B-29 zrzuca bombę atomową Little Boy (Mały Chłopiec, nawiązuje do modelu Thin Man) na Hiroszimę o godzinie 8¹⁵. Po 43 sekundach bomba eksploduje nad miastem: następuje rozbłysk, eksplozja 64 kg uranu ma siłę ok. 15 kiloton, temperatura w centrum wybuchu sięga 55 milionów ^oC, a na powierzchni rozpalonej kuli gazu ok. 300 tysięcy ^oC. Promieniowanie zabija natychmiast w promieniu kilkuset metrów, fala termiczna wywołuje pożary, topiąc nawet kamienie, a fala uderzeniowa (wiatr) burzy 2/3 miasta. Tego dnia ginie 70-90 tysięcy ludzi; część ofiar odparowała w ułamku sekundy. Przed 9⁰⁰ pojawia się atomowy grzyb dymów wznoszący się 15 km nad miastem.

Trzy dni później 9 VIII o godzinie 11⁰² plutonowa bomba atomowa Fat Man (Gruby Człowiek) o sile 20 kiloton eksploduje nad Nagasaki zabijając ok. 40 tysięcy osób.

Kilka miesięcy po tych wydarzeniach naukowcy orientują się, że tragiczne skutki eksplozji są długofalowe, ponieważ umiera coraz więcej ludzi, którzy pozornie ocaleli. Amerykanie wysyłają do Hiroszimy lekarzy, żeby obserwować medyczne skutki napromieniowania, czyli chorobę popromienną. Obserwacje potrwają kilka lat, a ich wyniki okażą się tyleż przerażające, co cenne.

Przy pochłoniętej dawce promieniowania od 0,5 do 2 Gy po kilkunastu dniach ofiara odczuwa ogólne osłabienie i spada liczba limfocytów we krwi, ponieważ promieniowanie zaburzyło pracę narządów limfatycznych. Z czasem objawy ustępują. Przy pochłoniętej dawce 2-4 Gy osłabienie i spadek liczby limfocytów pojawiają się po kilku dniach, a potem występują ostra anemia i skaza krwotoczna, czyli krwawienie w różnych narządach. Do 25% chorych umiera. Przy dawce 4-8 Gy już po kilku godzinach występują osłabienie, zanik limfocytów, skaza krwotoczna, wrzody (krwawiące rany) w przewodzie pokarmowym i biegunka z krwią spowodowana zniszczeniem nabłonka jelita, co prowadzi do śmierci 50-100% chorych. Dawka 8-50 Gy oznacza drgawki i utratę przytomności na skutek uszkodzenia systemu nerwowego, zwłaszcza mózgu, w ciągu kilkunastu lub kilkudziesięciu minut. Śmiertelność sięga 100% napromieniowanych w czasie nie dłuższym niż kilka dni. Przy dawkach przekraczających 50 Gy utrata przytomności jest natychmiastowa, a śmierć następuje w ciągu minut, ponieważ promieniowanie niszczy białkowe wiązania enzymów.

Poza tym występują też objawy długofalowe. Ludzie, którzy pozornie nie ponieśli żadnego uszczerbku lub po krótkim osłabieniu wrócili do normalnego stanu mogli jednak doznać uszkodzenia materiału genetycznego. Dlatego w ciągu dziewięciu lat po zakończeniu wojny białaczka i inne formy nowotworów zabiją jeszcze ok. 200 tysięcy osób. Niektórzy okazują się niepłodni, lub dzieci, a nawet wnuki, ofiar wybuchu wykazują obecność szkodliwych mutacji spowodowanych przez napromieniowanie.

Badacze odkrywają też, że karaczany okazały się odporne na silne promieniowanie - jako jedyne zwierzęta przeżyły eksplozję jądrową nad Hiroszimą.

• 21 VIII 1945 r. - Pracujący w Los Alamos amerykański fizyk ormiańskiego pochodzenia Harry Daghlian (1921-1945) przypadkowo upuszcza klocek z węgliku wolframu (WC) na rdzeń zbudowany z plutonu przeznaczony pierwotnie do budowy trzeciej bomby atomowej. Węglik wolframu ma ciekawą właściwość odbijania neutronów, więc neutrony emitowane przez pluton odbijają się od klocka i wracają ponownie uderzając w pluton, co gwałtownie przyspiesza emisję promieniowania. Zaczyna się więc reakcja łańcuchowa: coraz więcej odbić i coraz szybszy rozpad plutonu. Daghlian doskonale rozumie, że to grozi eksplozją, więc ręką strąca klocek. Zdążył jednak wchłonąć ok. 5,1 Gy i umiera 25 dni później.

Podobny wypadek i z tym samym plutonowym rdzeniem ma miejsce 21 maja 1945 r. Jest to słynny incydent w Los Alamos. Kanadyjski fizyk o rosyjsko-żydowskich korzeniach Louis P. Slotin (1910-1946) przypadkowo zamknął nad rdzeniem berylową pokrywę odbijającą neutrony, uruchamiając tym samym reakcję łańcuchową. Ręką zrzuca więc pokrywę, ratując przed eksplozją stojących obok kolegów i laboratorium. Sam jednak przyjął ok. 21 Gy promieniowania i umiera 9 dni później.

Te wydarzenia sprawiły, że w Los Alamos zaprzestano ręcznego manipulowania materiałem radioaktywnym, żeby uniknąć podobnych pomyłek wynikających z natury człowieka.

• Po 1945 r. - Upowszechnia się szkło pancerne, którego pierwsze formy powstały już w czasach II wojny światowej. Szkło pancerne składa się z kilku warstw szkła i elastycznych polimerów, na przykład żywicy, silikonu lub poliwęglanu. Dlatego szyba pancerna ma grubość dwudziestu lub więcej milimetrów. Ma zatrzymać pociski z broni palnej, które rozbijają część szklanych warstw i zatrzymują się w elastycznym materiale między warstwami szkła. Ten rodzaj szyb jest stosowany między innymi w wybranych budynkach i samochodach.

• 1945 - 1952 r. - W amerykańskiej ambasadzie w Moskwie działa aparat podsłuchowy, który rewolucjonizuje dotychczasowe techniki szpiegowskie. Jest niemal niewykrywalny, ponieważ nie potrzebuje zasilania. Jego konstruktor Lew Termin wykorzystał zjawisko zamiany energii dźwięku, czyli mechanicznych drgań w energię elektryczną (zjawisko piezoelektryczne), a ta zostaje zamieniona w fale elektromagnetyczne. Tak więc całość uruchamia głos, a przekaz radiowy trwa tylko tak długo, jak długo podsłuchiwani rozmawiają. Niewielkie urządzenie Sowieci ukryli w drewnianej rzeźbie ofiarowanej Amerykanom na znak sympatii.

• 1946 r. - Brytyjski inżynier Geoffrey de Havilland (1882-1965) konstruuje prototypowy odrzutowy samolot pasażerski Comet (Kometa). Prace nad nim trwają od 1942 r., a seryjna produkcja samolotu ruszy w 1952 r. Wkrótce jednak dojdzie do serii tragicznych katastrof, w których giną wszyscy znajdujący się na pokładzie: 3 marca 1953 r., 10 stycznia 1954 r. i 8 kwietnia 1954 r. Szczegółowe badania, eksperymenty i wydobyte z morza szczątki pozwalają stwierdzić, że przyczyną było za słabe poszycie samolotu z aluminiowej blachy o grubości 0,5 mm. Cienka blacha pęka przy nitach i w narożnikach prostokątnych okien, kiedy samolot wznosi się na ok. 11 tysięcy metrów, a wewnętrzne ciśnienie powietrza znacznie przewyższa ciśnienie panujące na zewnątrz i samolot ulega rozszerzeniu jak balon. Przy lądowaniu zaś ciśnienie zewnętrzne znowu ściska poszycie, a podczas kolejnego wznoszenia samolotu poszycie kolejny raz ulega rozszerzeniu. Po kilku takich cyklach blacha może pękać. Odtąd okna w samolotach są okrągłe, a poszycie mocuje się za pomocą śrub, które nie rozrywają blachy.

• 1946 r. - Amerykanin W. Libby opracowuje metodę określania wieku przedmiotu, który zawiera węgiel organiczny (drewno, kość, róg, papier, naturalne włókna). O wykorzystaniu rozpadu nietrwałych izotopów do określania upływu czasu mówił już E. Rutherford (1904), ale nie opracował konkretnej, znormalizowanej metody.

Podobne metody oceny wieku będą oparte również na innych izotopach, zwłaszcza o dłuższym czasie rozpadu.

Brytyjczycy zaczynają archeologię lotniczą, opartą na fotografowaniu konstrukcji ziemnych i podziemnych z samolotów lub nawet satelitów, co pozwala dostrzec na przykład inną roślinność lub zróżnicowane zabarwienie terenu związane z obiektami znajdującymi się pod ziemią.

• 1946 r. - Amerykanin Percy Spencer buduje kuchenkę mikrofalową. Promieniowanie mikrofalowe wprawia w drgania cząsteczki wody, które uwięzione w naświetlonym obiekcie, w tym wypadku w jedzeniu, uderzają o inne cząsteczki, co oznacza, że nagrzewają się. W ten sposób obiekt zawierający wodę nagrzewa się w całej swojej objętości i to dość szybko. Pod koniec XX w. kuchenki mikrofalowe zyskają dużą popularność, zwłaszcza w restauracjach, gdzie liczy się szybkość podgrzania potrawy. Przeciwnicy jednak twierdzą, że kuchenki mikrofalowe grożą napromieniowaniem otoczenia.

• 1946 r. - W USA J. W. Mauchly oraz I. P. Eckert budują ENIAC (skrót od Electronic Numerical Integrator And Calculator) - maszynę cyfrową pracującą na lampach elektronowych (komputer pierwszej generacji). ENIAC ma rozmiary pokoju.

• Od 1946 r. - Zegary oparte na drganiach atomu dają dokładność 0,000 001 sekundy na 24 godziny (atom cezu), a w 2010 r. 1 sekundy na 3,7 miliarda lat (kalibrowane według drgań pojedynczego atomu glinu).

• Od 1946 r. - Przy pomocy sprowadzonych z Niemiec nazistowskich konstruktorów na czele z W. von Braunem i H. Von Ohainem Amerykanie prowadzą prace nad budową rakiety o zasięgu tysięcy kilometrów wzorowanej na V-2.

• 1947 r. - Artem Mikojan (ZSRS) buduje samolot z silnikiem odrzutowym.

Amerykański lotnik C. E. Yeager osiąga prędkość naddźwiękową (powyżej 1 macha, czyli ok. 1225 km/h) na samolocie odrzutowym Bell-X zbudowanym według projektu Kármána.

Amerykański pilot William Odom startuje z Chicago i okrąża planetę w rekordowo krótkim czasie 73 godzin, osiągając średnią prędkość 504 km/h.

• 1947 r. - W Wielkiej Brytanii zostaje wydana w wersji niemieckiej i angielskiej książka Węgra Rudolfa Labana Antrieb/Effort (Wysiłek) o ruchu ludzkiego ciała w zastosowaniu do pracy, zwłaszcza w przemyśle. Jest to opracowanie ważne dla rozwoju ergonomii.

• 1947 r. - Pierwsze wytępienie gatunku poprzez sterylizację samców. Ofiarą pada mucha Cochliomyia hominivorax (USA). Składała ona jaja do ran, a jej larwy powodowały chorobę i śmierć zwierząt oraz ludzi, przynosząc 15-90 milionów dolarów strat rocznie. Miliony bezpłodnych samców spowodowały złożenie jaj, z których nie wylęgły się nowe muchy.

• Od 1947 r. - Nad zatoką Chesapeake w Wirginii (USA) powstaje stalowy most o długości 6,9 km rozbudowywany potem przez ponad 20 lat. Zaczyna się okres coraz dłuższych, wyższych i bardziej spektakularnych mostów budowanych w różnych krajach.

W 1969 r. w Nowym Orleanie (USA) powstaje Lake Pontchartrain Causeway, most nad jeziorem Pontchartrain, który ma 38,5 km długości, co jest w tym czasie rekordem w skali planety.

W 1970 r. Manchac Swamp Bridge przez bagna w pobliżu Nowego Orleanu osiąga długość 36,71 km.

W latach 1974-1978 najdłuższy most łukowy nad wąwozem New River w Fayetteville (USA) ma długość 924 m., z czego na łuk przypada 518 m.

W latach 1982-1986 r., most króla Fahda między Bahrajnem i Arabią Saudyjską ma długość 25 km;

W roku 1998 zostaje zbudowany najdłuższy w tym czasie wiszący most świata mający 1991 m między wyspami Honshiu i Shikoku nad cieśniną Akashi w Japonii. Wewnątrz stalowych pylonów złożonych z wielu połączonych ze sobą równoległych rur zostają umieszczone kilkutonowe wahadła z hydraulicznymi hamulcami (tłoki popychające ciecz) ich ruchu. Wahadła mają amortyzować wychylenia pylonu pod wpływem wiatru, a przede wszystkim częstych w Japonii trzęsień ziemi.

Najdłuższy w chwili otwarcia w 2000 r. wiszący most świata Kopenhaga-Malmö (Dania-Szwecja) o długości 7,8 km przebiega nad morską cieśniną i szlakiem oceanicznych statków.

W 2005 r. zaś Chińczycy budują most Runyang o długości 35,66 km nad rzeką Jangcy oraz most Donghai łączący Szanghaj z kontynentem osiągający 32,5 km.

Kolejne rekordy również należą do Chińczyków: most nad morską zatoką Hangzhou mający 35,6 km (2006-2007 r.), most Qingdao Haiwan o długości 42,58 km (2011 r.) oraz most Macau długości 55 km łączący Hongkong i Zhuhai (2018 r.).

• 1947/1948 r. - Amerykanie J. Bardeen i W. Brattain konstruują pierwszy działający tranzystor (użyty w radiu, radarze i telewizorze, a potem w komputerze). Wcześniej było to niemożliwe ze względu na brak materiałów dostatecznie czystych chemicznie.

Tranzystory zastępują starsze lampy elektronowe: są mniej zawodne, bez porównania mniejsze i wymagają mniej energii, co pozwala miniaturyzować urządzenia i przyspieszać ich pracę.

• 1948 r. - P. Tucker (USA) buduje najlepszy samochód tych czasów Waltz Blue z potężnym silnikiem. Osiąga prędkość ponad 100 mil na godzinę i jest wyposażony w pasy bezpieczeństwa, które przypinają pasażerów, aby nie wypadli podczas zderzenia lub gwałtownego hamowania. Podobne pasy wprowadzi Szwed N. Bohlin w 1959 r. w samochodzie Volvo, a potem zaakceptuje je cały świat, ponieważ znacząco zmniejszają liczbę śmiertelnych ofiar spowodowanych przez wypadki.

• 1948 r. - R. B. Fuller (USA) wynajduje kopułę geodezyjną (zbudowaną z najkrótszych linii łączących punkty na powierzchni półkuli). Lekka i stabilna konstrukcja nie wymaga dodatkowego podparcia i pozwala pokrywać dachem ogromne powierzchnie, na przykład hale wystawowe.

• 1948 - 1951 r. - Węgierski Żyd, Dennis Gabor (1900-1979, od 1933 r. w Wielkiej Brytanii) opracowuje holografię, czyli zapis przestrzennego obrazu na płaszczyźnie, aby potem odtworzyć go w trzech wymiarach. Ideę holografii przejął od polskiego fizyka Mieczysława Wolfke, który w roku 1920 sformułował teoretyczne podstawy zapisu informacji o przestrzeni trójwymiarowej z wykorzystaniem interferencji fal na płaszczyźnie. Po wynalezieniu lasera holografię optyczną udoskonalą Amerykanie J. Upatnieks (1962), E. N. Leith (1963) i W. Stroke (1963). Natomiast w roku 1969 amerykańscy fizycy B. B. Brendon i G. Langlois opracują zasady holografii akustycznej, gdzie do kodowania i odtwarzania obrazu przedmiotu używa się interferencji fal dźwiękowych.

• Od 1948 r. - Na idealnie gładkim dnie wyschniętego słonego jeziora Bonneville w Utah są ustanawiane rekordy prędkości samochodu: 648,72 km/h (Donald Campbell, 1964), 658,667 km/h (Bob i Bill Summers, 1965), 927,869 km/h z silnikiem odrzutowym (Art Arfons, 1965) i 966,571 km/h z silnikiem odrzutowym (Craig Breedlove, 1965). Po roku 1970 samochody na Bonneville przekraczają 1000 km/h, a w początkach XXI w zbliżają się do 1300 km/h. Oczywiście, są to wyczyny wyłącznie techniczne i sportowe, których nie można przenosić na normalną komunikację drogową.

• 1949 r. - Amerykanin O. Barton opuszcza się w batysferze do oceanu na głębokość 1372 m.

• 1949 r. - Amerykański samolot Boeing B-50 oblatuje Ziemię (Kalifornia-Azory-Arabia-Filipiny-Hawaje-Kalifornia) bez lądowania w ciągu 3 dni i ponad 22 godzin. Cztery razy tankuje paliwo w powietrzu z samolotu-zbiornika na paliwo. Przewód do tankowania jest wcześniej wypełniany azotem, żeby zapobiec zapaleniu paliwa i eksplozji. W roku 1957 trzy amerykańskie samoloty B-52 oblecą Ziemię już tylko w 45 godzin i 19 minut. R. Rutan i J. Yeager (USA) oblecą planetę bez tankowania na samolocie Voyager (1986) według projektu Burta Rutana (brat R. Rutana). Rutan zbuduje potem (1996-2004 r.) pierwszy prywatny prom kosmiczny White Knight.

• 1949 r. - Brytyjski lekarz Nicholas Harold Lloyd Ridley (1906-2001) po raz pierwszy wszczepia choremu sztuczną soczewkę z akrylu, wzbudzając zazdrość i krytykę okulistów zajmujących się dotąd głównie usuwaniem z oka obcych ciał. Mimo prób zablokowania wynalazku przez tradycjonalistów, implanty soczewek przyjmują się i w latach 1980. zyskują dużą popularność.

• 1949 r. - Amerykański chemik Joseph Shivers (1920-2014) pracujący dla firmy DuPont Polimery wynajduje włókno poliuretanowe spandex (znane też jako elastan lub lycra), które bez zerwania można rozciągnąć do 500-1000% wyjściowej długości. Nowe włókno będzie używane między innymi do produkcji elastycznych tkanin.

• 1949 r. - Amerykanin Bernard Silver patentuje kod kreskowy, który na zasadzie podobnej do alfabetu Morse’a zapisuje nazwę i cenę towaru, a ich odczytanie odbywa się poprzez skanowanie układu kresek i ich automatyczną analizę przez komputer. Począwszy od roku 1971 kod kreskowy upowszechni się na całym świecie, znacznie przyspieszając i ułatwiając dokonanie zakupu, zwłaszcza w dużych sklepach.

• 1949 r. - Rosjanin Bogdan W. Wojtsekowski (1922-1999) opracowuje reaktywny pancerz dla czołgów jako odpowiedź na pociski podkalibrowe i kumulacyjne. Pomysł polega na dodaniu do pancerza, zazwyczaj na jego zewnętrznej powierzchni, warstwy komórek w formie metalowych prostopadłościanów wypełnionych materiałem wybuchowym. Komórka trafiona przez pocisk eksploduje wyhamowując pocisk i chroniąc pancerz. Pierwsze czołgi wyposażone w pancerze reaktywne powstają w latach 1960.

Dla pokonania tego rodzaju pancerza powstanie z czasem głowica tandemowa, czyli pocisk podwójny. Kiedy zbliża się do celu, jego czujnik radiowy powoduje wystrzelenie małego pocisku, który uruchamia komórkę reaktywnego pancerza, a kilka sekund później w to samo miejsce uderza właściwy pocisk i przebija się do wnętrza czołgu.

• Od 1949 r. - Przestępcy seksualni w Europie i USA są czasem poddawani leczeniu hormonami i lobotomii (usunięcie części mózgu), aby zredukować ich napięcie. Przestępstwo zostaje uznane za chorobę.

• Ok. 1950 r. - Francuska lekarka Noël rozwija chirurgię kosmetyczną (operacyjne poprawianie urody).

• Ok. 1950 r. - Pochodzący z Niemiec i pracujący w USA wynalazca Otto Herbert Schmitt (1913-1998) wprowadza pojęcie biomimetyki jako technologii naśladujących rozwiązania obserwowane u organizmów żywych. W 1960 r. zastąpi je bionika (od angielskiego biologically inspired engineering).

Przykładem rozwiązań bionicznych są uniesione do góry końcówki skrzydeł samolotów naśladujące podobne struktury u niektórych ptaków i owadów. Tak ukształtowane skrzydła są względnie stabilne, ponieważ uniesione końcówki redukują zawirowania powietrza. Podobną funkcję spełniają ząbkowane krawędzie śmigieł elektrowni wiatrowych przypominające krawędź płetwy wieloryba humbaka. Kroczące roboty są często wzorowane na stawonogach, a samochody i okręty podwodne przybierają opływowe kształty ryb. Elastyczne narzędzia używane w medycynie na początku XXI w. naśladują strukturę ramion głowonogów, a chemicy tworzący polimery próbują odtwarzać strukturę zwierzęcej skóry.

• 1950 r. - Brytyjczyk A. Turing głosi, że jest możliwa uniwersalna maszyna zdolna do wykonywania dowolnej operacji logicznej, zależnie od dostarczonej jej tablicy stanów dozwolonych (idea programu komputerowego). Jego pomysłom sprzyja fakt zbudowania magnetycznego nośnika zapisu informacji (pamięci) dla maszyn cyfrowych (1949). Na konferencji w Dartmouth w 1956 r amerykański elektronik John McCarthy wprowadzi pojęcie sztucznej inteligencji (AI) jako właściwości maszyn naśladujących myślenie człowieka.

• Od połowy XX w. - W sytuacji narastającego zagrożenia wojną nuklearną powstają ukryte głęboko pod ziemią bunkry, gdzie znajdują się miejsca dla najważniejszych osób w państwie oraz dla dowództwa armii. Tego rodzaju fortyfikacje budują na przykład Amerykanie między innym w Appalachach, w Newadzie i w górach Allegheny. Podobne konstrukcje tworzą też Sowieci, Szwajcarzy, Niemcy, Brytyjczycy i kilka innych krajów w nadziei, że zdołają uniknąć zagłady. W rzeczywistości jednak nawet najgłębiej ukryte bunkry z potężnymi ścianami, wyposażone w osłony przeciw promieniowaniu, filtry powietrza, zapasy żywności i wody nie zapewniają pełnej i trwałej ochrony przed bronią jądrową. Ewentualna eksplozja ładunku jądrowego nad takim bunkrem może bowiem zasypać wejścia do niego, co oznacza trwałe uwięzienie ukrytych ludzi. Poza tym wiele miesięcy, a może nawet lat, po eksplozji jądrowej teren będzie skażony, więc nie będzie można bezpiecznie wyjść z bunkra. Innymi słowy żadne fortyfikacje nie zabezpieczą ludzi przed skutkami wojny jądrowej.

• Od połowy XX w. - Sowieci, Amerykanie i inne państwa badają możliwości sterowania zachowaniem ludzi, aby uczynić ich posłusznymi władzy obywatelami lub żołnierzami. Eksperymentują z hipnozą, psychoanalizą, narkotykami, toksynami i impulsami elektrycznymi. Na przykład w połowie XX w. amerykańska CIA rozwija program Bluebird/ARTICHOKE badający wpływ hipnozy i środków chemicznych na osobę przesłuchiwaną. Kontynuacją tych badań jest program MKUltra mający umożliwić sterowanie zachowaniem człowieka.

Tajne służby próbują wykorzystywać nawet obszary uznawane za pseudonaukę jak parapsychologia. Na przykład w 1995 r. po ponad dwudziestu latach badań Amerykanie zamykają program STARGATE, którego celem było wykorzystanie jasnowidzenia w działalności szpiegowskiej.

Marzeniem rządów jest broń psychotroniczna, która poprzez określone impulsy, przede wszystkim elektromagnetyczne, miałaby oddziaływać na emocje, myślenie i zachowanie poszczególnych ludzi lub całych grup. W latach 1953-1975 Sowieci potajemnie bombardują mikrofalami amerykańską ambasadę w Moskwie. W roku 2016 wychodzi na jaw, że amerykańscy dyplomaci na Kubie byli atakowani wiązkami fal elektromagnetycznych, które doprowadziły u nich do zmian neurologicznych. Dwa lata później bardzo podobne dolegliwości zostają wykryte u amerykańskiego dyplomaty w Chinach.

W amerykańskiej armii od 2001 r. jest eksperymentalnie wykorzystywana nieśmiercionośna mikrofalowa broń psychotroniczna (odmiana broni elektromagnetycznej). Według niepotwierdzonych pogłosek taki elektromagnetyczny atak Amerykanów miał wywołać niepokój lub lęk w oddziałach Hussajna w Iraku.

Armie i tajne służby stosują też impulsy podprogowe przemycane w mediach, aby oddziaływać na nieświadomość. Są to na przykład pojedyncze obrazy ukryte w filmie, których mózg świadomie nie wyłapuje, ponieważ nie pasują do danego filmu. Mimo to do mózgu dociera informacja zawarta w takim obrazie i wpływa na zachowanie człowieka. Na przykład niedostrzegany świadomie obraz napoju wywołuje pragnienie, wizerunek potwora może wywołać lęk, a odpowiednio spreparowana fotografia polityka ma wzbudzać sympatię.

Poza tym są też rozwijane znane od prehistorii metody wojny psychologicznej, która polega na szerzeniu określonej ideologii (religijnej, państwowej, narodowej, rasistowskiej), oddziaływaniu poprzez propagandę (media, dzieła sztuki), rozsiewaniu fałszywych informacji (zaczerpnięte z angielskiego pojęcie fake news) lub zastraszaniu przeciwnika (pokazy siły lub okrucieństwa, przekonanie go o nieuchronnej klęsce). Z drugiej zaś strony wojna psychologiczna obejmuje też oddziaływanie na własną armię i ludność, które są przekonywane o ich potędze i bliskim zwycięstwie.

• Druga połowa XX w. - Rozwój techniki wojskowej, a szczególnie elektroniki i informatyki, diametralnie zmieniają pojęcie siły militarnej. W niewielkim stopniu decyduje o niej liczebność armii, ponieważ ważniejsza jest technika. Niewielką wartość ma także armia poborowa, czyli złożona z ludzi przymusowo skierowanych do służby wojskowej, ponieważ tacy żołnierze nie mają wyszkolenia do obsługiwania nowoczesnej broni. Zamiast niedoświadczonych i często niechętnych żołnierzy z poboru dominują żołnierze zawodowi, którzy doskonale znają technikę wojskową i są zainteresowani pracą dla armii. To oznacza, że rośnie znaczenie jednostek specjalnych ze świetnie wyszkolonymi żołnierzami zdolnymi do wykonania szczególnie trudnych misji i pokonania nawet liczniejszego przeciwnika. Przykładem są amerykańscy komandosi Marines i SEAL, brytyjskie jednostki SAS, francuska Legia Cudzoziemska czy sowiecki SPECNAZ.

• Druga połowa XX w. - Japończycy tworzą kierowane przez komputery (przykład sztucznej inteligencji) plantacje-fabryki z wydajnymi odmianami roślin.

• Druga połowa XX w. - Powstają pływające lub postawione na dnie platformy wiertnicze do wydobywania ropy naftowej lub gazu ziemnego spod dna mórz szelfowych. Są to ogromne konstrukcje mające nawet kilkaset metrów wysokości od dna, kilkadziesiąt metrów nad powierzchnią wody wyposażone w platformę dla pracowników i wieżę. Przykładem jest platforma Hibernia w ujściu Rzeki św. Wawrzyńca przeznaczona dla 300 pracowników (1997). Głównym problemem są fale, wiatr i wycieki ropy naftowej, a czasem bąble metanu uwalniane z hydratów na dnie (1 m³ hydratu może dać ponad 160 m³ gazu) na skutek ogrzania wody lub obniżonego ciśnienia atmosferycznego. Bąble grożą eksplozją.

• Druga połowa XX w. - Rozwija się modelarstwo, czyli budowanie małych modeli pojazdów z wszystkimi układami technicznymi naśladującymi oryginalne (duże) pociągi, samoloty, łódki i samochody.

• Druga połowa XX w. - Analiza akustyczna odwołująca się między innymi do wzoru Sabine’a (1895 r.) jest coraz częściej używana do badania jaskiń skalnych i lodowych oraz tuneli i innych przestrzeni pod powierzchnią ziemi.

Poza tym tradycyjnie służy do określania akustycznych parametrów budowli, zwłaszcza sal koncertowych i wykładowych oraz stadionów.

• Od drugiej połowy XX w. - Bardzo szybki rozwój protetyki dzięki zastosowaniu elektroniki, nanotechnologii oraz nowych materiałów syntetycznych i kompozytów. Pojawiają się sztuczne kończyny kierowane impulsami z mózgu i sztuczne narządy zmysłów. Na przykład O. Pistorius (RPA, XX/XX na protezach nóg bije rekordy sportowe na równi ze zdrowymi biegaczami.

Powstają narządy wyhodowane poza organizmem z komórek przechowywanych w bankach tkanek. Na przykład w roku 2009 Francuz E. Martinod wszczepia pacjentowi sztucznie wyhodowane oskrzele (kanał łączący tchawicę i płuca).

• Od drugiej połowy XX w. - Ogromny postęp w chemii przekłada się na masowe stosowanie środków chemicznych w przemyśle spożywczym, kosmetyce i farmaceutyce: fosforany (między innymi konserwanty, czyli środki konserwujące); glicerol (utrzymuje wilgotność, emulgator, czyli środek tworzący emulsje); skrobia (mączki ziemniaczane i kukurydziane stosowane między innymi w kosmetyce jako zasypka, czyli środek chłonący wilgoć); modyfikowana skrobia (ciasta); cytryniany (konserwanty i smakanty, czyli środki nadające smak); guma arabska (emulgator, galaretki, gumy do żucia, kremy kosmetyczne, mydła); pektyny (środki wiążące, galaretki, pasty do zębów, kremy); agar - żelujący cukier wytwarzany z krasnorostów (lody, galaretki, słodycze, kremy kosmetyczne, mydła); karoteny (barwniki); retinol, czyli witamina A (barwnik, konserwant); azot (środek chłodzący, spulchniający i konserwujący); estry kwasów tłuszczowych (środki emulgujące i konserwujące); woski wytwarzane z ropy naftowej (kremy kosmetyczne, szminki); alantoina (kremy kosmetyczne, mydła, szampony); wyciągi z aloesu (leki, kosmetyki); piżmo (środki zapachowe do żywności, kosmetyków i perfum).

Wiele ze stosowanych substancji jest jednak szkodliwych. Benzoesany (antybakteryjne i antygrzybowe środki konserwujące) wywołują alergie i choroby układu pokarmowego; rybonukleotydy (wzmacniają smak) mogą uszkadzać nerki, wywołują alergie i mutacje prowadzące do nowotworów; aspartam (niskokaloryczny środek słodzący) uszkadza układ nerwowy; parafina (szminki, kremy, tusze do rzęs) podrażnia skórę; talk (kosmetyczne zasypki i kremy) uszkadza układ oddechowy i powoduje nowotwory.

• Lata 1950. - W okresie fascynacji UFO włoski naukowiec Giuseppe Belluzzo w wywiadzie dla Il Giornale d’Italia w 1950 r. stwierdza, że naziści od 1942 r. testowali latające dyski, a on sam uczestniczył w ich projektowaniu. Niemiec Rudolf Schriever zaś w wywiadzie dla czasopisma Der Spiegel (1950) opowiada o pracach nad dyskami dla armii Hitlera. Kolejna informacja o niemieckich latających dyskach pochodzi z 1952 r., kiedy Richard Miethe udzielił wywiadu francuskiemu dziennikowi France-Soir. W 1953 r. zaś niemieckie czasopismo Welt am Sonntag zamieszcza relację inżyniera Georga Kleina, według którego w 1944 r. odbył się próbny lot niemieckiego dysku nad brzegiem Bałtyku. Wreszcie w 1958 r. Niemiec Rudolf Lusar pisze książkę Die Deutschen Waffen und Geheimwaffen des 2. Weltkrieges und ihre Weiterentwicklung uznaną za pierwszą tak obszerną pracę o niemieckich tajnych broniach, w tym o programie budowy latających dysków. Mimo że według tych relacji program był podobno zaawansowany, Niemcy nie użyli latających dysków w czasie II wojny światowej.

• Lata 1950. - Około 25% światowej energii pochodzi ze spalania ropy naftowej.

• Lata 1950. - Po II wojnie światowej zaczyna się rozwój farmakologicznych środków antydepresyjnych.

Jedna ich grupa to pochodne hydrazyny używanej przez Niemców jako paliwo do V1 i V2. Po upadku III Rzeszy beczki z hydrazyną trafiły do USA. Tam zaś pochodne hydrazyny, aczkolwiek wyniszczające organizm, okazują się skutecznym lekiem przeciw depresji, ponieważ zwiększają w mózgu ilość neuroprzekaźników w rodzaju serotoniny czy dopaminy.

Druga grupa antydepresantów to aminy oraz ich pochodne otrzymywane syntetycznie od roku 1937. Sławny francuski psychiatra Paul Charpentier bada szereg amin, które mogą blokować dostęp histaminy do receptorów komórkowych. Dzięki temu nie występują reakcje alergiczne, a także spada skłonność do depresji. Francuskie preparaty prometazyna i chloropromazyna to pierwsze skuteczne i szeroko stosowane środki uspokajające i antydepresyjne. W 1952 r. na francuskim rynku medycznym pojawia się chloropromazyna pod handlową nazwą Largactyl. W ciągu kilkunastu lat pochodne chloropromazyny staną się głównym lekiem stosowanym w psychiatrii na całym świecie.

Tak zaczyna się psychofarmakologia, czyli leczenie zaburzeń psychicznych metodami chemicznymi. Dotychczas takie zaburzenia uznawano za „duchowe” odrębne od ciała i leczono je metodami psychicznymi za pomocą psychoterapii, rozmowy, psychoanalizy czy hipnozy. Co prawda przez wieki były stosowane substancje psychoaktywne, w tym narkotyki, które miały wydobywać człowieka ze stanu depresji lub nawet zbliżać go do świata nadnaturalnego, lecz w rzeczywistości nie leczyły, a jedynie chwilowo zaburzały ludzką świadomość. Dopiero od pierwszej połowy XX w. wiadomo, że stany psychiczne człowieka (i innych organizmów) są związane z neuroprzekaźnikami, można więc skutecznie zmieniać psychikę za pomocą substancji chemicznych. Jednym z pierwszych wybitnych zwolenników psychofarmakologii jest Nathan S. Kline (1916-1983) uznawany czasem za ojca tej dziedziny w Stanach Zjednoczonych.

• Lata 1950. - Pracujący w Wielkiej Brytanii chemicy J. F. Newman oraz pochodzący z Indii Ranajit Ghosh tworzą niebywale toksyczną substancję nazwaną VX. Wystarczy jedna kropla VX naniesiona na skórę człowieka, żeby po kilku minutach spowodować śmierć. Wynalazek znajdzie zastosowanie jako broń chemiczna.

• Lata 1950. - Manipulacje pogodą dla celów rolniczych.

Już w 1946 r. Niemiec V. Schaeffer wywołał deszcz, zrzucając z samolotu suchy lód, czyli zamrożony dwutlenek węgla. Potem używa się sproszkowanego jodku srebra, aby tworzył jądra kondensacji pary wodnej, stymulując formowanie kropli. Jednak rezultaty ekonomiczne zasiewania chmur rozmaitymi substancjami są niewielkie, choć wywołanie deszczu lub zmiana układu ciśnień w atmosferze mogą czasem być potrzebne.

• Od lat 1950.- Nad ośrodkami badającymi energię jądrową, w okolicach magazynów broni jądrowej i elektrowni jądrowych, a także w pobliżu okrętów wojennych i okrętów podwodnych o napędzie atomowym obserwuje się zwiększoną liczbę zjawisk znanych jako UFO.

Według niektórych opinii to rządy i armie poszczególnych krajów strzegą w ten sposób własnych obiektów związanych z energią jądrową. Inni zaś podejrzewają, że chodzi o szpiegowskie misje wysyłane przez wrogie państwa. Krytycy zwracają jednak uwagę, że ludzie nie dysponują jeszcze technologią pozwalającą konstruować pojazdy tak szybkie, tak zwrotne i poruszające się bezgłośnie. Mówią raczej o pojazdach cywilizacji pozaziemskich, które obserwują ludzkość, a zwłaszcza rozwój groźnych, niszczycielskich technologii nuklearnych. Oczywiście władze większości krajów oficjalnie odrzucają tę hipotezę, ponieważ jej przyjęcie oznaczałoby przyznanie, że armia i rząd są bezsilne wobec potencjalnie groźnych obcych pojazdów. Dlatego bagatelizują problem, próbują zaprzeczać istnieniu UFO, wskazują wyjaśnienia mieszczące się w dotychczasowej wiedzy, ośmieszają tych, którzy mówią o spotkaniach z UFO, a w przypadku wojskowych i tajnych służb zakazują opowiadania o tajemniczych obiektach. Niektórzy, na przykład w USA, powołują się nawet na religię twierdząc, że UFO nie powinno być badane, ponieważ to rzekomo obraża Boga. Co ciekawe, z jednej strony władze starają się ukryć istnienie UFO, a z drugiej finansują tajne programy badające te zjawiska (na przykład Sign i Blue Book).

• 1951 r. - Frank Rosenblatt (USA) buduje perceptron, maszynę imitującą zmysłowe czynności mózgu.

Siedem lat później ogłosi koncepcję sieci zdolnych do samodzielnego uczenia się, co oznacza uczenie się maszyn i rozwój w stronę sztucznej inteligencji.

Komputery wchodzą do użytku w nauce i przemyśle w USA.

• 1952 r. - Amerykanin John Diebolt publikuje swoją książkę Automation poświęconą automatom, czyli maszynom przynajmniej częściowo działającym bez człowieka. Tytułowy termin jest jednak starszy, bo kilka lat wcześniej użył go Del Harder pracujący w firmie Forda. Tak zaczyna się automatyzacja rozumiana jako zastępowanie pracy człowieka pracą maszyn.

Istnieje kilka poziomów automatyzacji. 1. Poziom manualny, kiedy pracę wykonuje człowiek bezpośrednio kierujący maszyną. 2. Poziom manualno-maszynowy, kiedy człowiek musi sam załadować i własnoręcznie uruchomić maszynę przed każdym cyklem pracy, a w czasie cyklu maszyna działa bez udziału człowieka. 3. Poziom manualno-maszynowy, kiedy człowiek tylko ładuje i rozładowuje maszynę między cyklami, a maszyna sama zaczyna i wykonuje kolejne cykle pracy. 4. Poziom automatyczny, kiedy maszyna pracuje całkowicie samodzielnie, przechodząc od cyklu do cyklu, a człowiek ma tylko dostarczyć materiały na początku pracy i odebrać produkty na końcu. 5. Poziom w pełni automatyczny, kiedy maszyna bez udziału człowieka samodzielnie przechodzi kolejne cykle, pobiera potrzebne materiały i oddaje produkty, a człowiek ją tylko nadzoruje.

W drugiej połowie XX w. automatyzacja stanie się częścią robotyki, a w powiązaniu z komputerami i sztucznymi sieciami neuronowymi również sztucznej inteligencji.

• 1952 r. - Brytyjski fizyk Louis Harold Gray zaczyna badania nad niszczeniem skórnych narośli i nowotworów za pomocą wiązki promieniowania. Osiągnięcia Graya zachęcą lekarzy do szerokiego stosowania radioterapii, czyli leczenia promieniowaniem, zwłaszcza nowotworów.

• 1 XI 1952 r. - Na pacyficznym atolu Eniwetok (Enewetak) amerykańscy naukowcy pod kierunkiem E. Tellera i S. Ulama dokonują pierwszej eksplozji próbnego ładunku wodorowego (termonuklearna bomba H nazwana Ivy Mike) ok. 700 razy silniejszej niż wybuch bomby nad Hiroszimą. Energia bomby termojądrowej pochodzi z fuzji, czyli połączenia jąder deuteru (D) i trytu (T) w jądro helu (He). Ponieważ energia wiążąca nukleony w powstałym jądrze helu jest niższa od łącznej energii wiązania cząstek w jądrach deuteru i trytu, podczas fuzji uwalniają się neutrony unoszące nadmiar energii, co oznacza silne promieniowanie i pozostaje stosunkowo niewielkie skażenie promieniotwórczymi popiołami.

Sowieci swoją pierwszą bombę wodorową zdetonują 12 VIII 1953 r.

• Grudzień 1952 r. - Smog zabija ok. 12 tysięcy osób w Londynie, co pokazuje, jak wielkim problemem stały się gazy i dymy pochodzące z fabryk, domów ogrzewanych węglem i z samochodów spalinowych. W ciągu następnych dwóch lat brytyjski parlament opracowuje restrykcyjne prawo ograniczające spalanie węgla i innych paliw, określające parametry pieców dopuszczonych do używania i nakładające kary na osoby i instytucje zanieczyszczające środowisko.

W ciągu XX w. powstaje klasyfikacja pyłów zawieszonych w powietrzu, czyli aerozoli obejmująca zarówno te, które pochodzą ze źródeł naturalnych (pustynie, wulkany, cząstki soli z oceanów), jak też sztucznych (piece, kamieniołomy, kopalnie). Pyły PM2,5 (particulate matter 2.5) mają średnicę do 2,5 mikrometra, przez co są szczególnie groźne, ponieważ bez przeszkód wnikają z płuc do układu krwionośnego i w ciągu kilku minut docierają nawet do mózgu. Te najdrobniejsze cząstki są tym bardziej niebezpieczne, że tworzą je reaktywne substancje chemiczne jak na przykład azotany czy siarczany. Pyły PM10 o średnicy do 2,5-10 mikrometrów są mniej groźne, ponieważ w większości tworzą je nie tak reaktywne związki krzemu i tlenki metali. Pyły powyżej 10 mikrometrów nie są uważane za szczególnie groźne dla zdrowia, o ile nie ma ich zbyt dużo.

Pod względem chemicznym najczęstszymi składnikami smogu są tlenki węgla, tlenki azotu, tlenki siarki. sole kwasów siarkowych, a nawet kwas siarkowy powstały z połączenia związków siarki i wody. W spalinach występują też węglowodory, benzopireny (pięciopierścieniowe związki łączące benzen i piren) oraz inne pochodne benzenu.

W przypadku smogu fotochemicznego tlenki węgla, tlenki azotu i węglowodory pod wpływem światła przekształcają się w azotany, nadtlenek acetylu (-COO-O-N⁺-O-O^-), aldehydy i ozon.

Wszystkie te substancje są szkodliwe, związki kwaśne powodują oparzenia układu oddechowego i oczu, azotany, aldehydy, związki siarki i pochodne benzenu są rakotwórcze. Rakotwórcze są też pyły PM2,5.

• Lata 1952, 1965 - Szwed Per Ingvar Brånemark używa śrub z tytanu do zamocowania sztucznego zęba w kości szczęki. Twarde i chemicznie niereaktywne tytanowe implanty upowszechnią się w dentystyce i leczeniu złamań kości po roku 1970.

• 1953 r. - Paracetamol (zsyntetyzowany w 1893 r.) staje się powszechnie stosowanym środkiem przeciwbólowym.

• 1953 r. - W ZSRS S. Korolow buduje rakietę R-1 jako dokładną kopię V-2, którą Sowieci znaleźli w Niemczech. Nazwisko Korolowa jest ściśle ukrywaną tajemnicą aż do jego śmierci.

• 1953 r. - August Piccard i jego syn Jacques (1922-2008) opuszczają się na dno morza koło Neapolu (3150 m).

• 25 V 1953 r. - Na pustynnym poligonie w Newadzie Amerykanie wystrzeliwują z armaty próbny pocisk nuklearny o mocy 15 kiloton. Badania nad takim pociskiem były prowadzone już w latach 1944-1945, 1949 i 1952. Ostatecznie jednak amerykańska armia zrezygnuje z nuklearnej artylerii.

• Od 1953 r. - Na Grenlandii koło Thule powstaje amerykańska baza wojskowa w stalowo-aluminiowych rurach w tunelach w lodzie na głębokości do 350 m. Mieszkańcy mogą przetrwać w zamknięciu nawet kilka tygodni. Problemem okazuje się ruch lodowca, który może zniszczyć całą konstrukcję.

• Od 1953 r. - Amerykanie tworzą prototypowe urządzenia do indywidualnego latania zwane jetpack, czyli odrzutowy plecak. Idea swobodnego unoszenia się w powietrzu bez wielkich maszyn w rodzaju balonu czy samolotu nie jest czymś nowym. Już w roku 1928 amerykański pisarz science-fiction Philip Francis Nowlan (1888-1940) w książce Armageddon 2419 A.D. opisał urządzenie do latania mające postać plecaka. W latach 1930. i 1940. Niemcy prowadzili zaawansowane badania nad niewielkimi pojazdami pozwalającymi unosić się powietrzu. Po II wojnie światowej zaś najwybitniejsi niemieccy inżynierowie trafili do USA. W roku 1948 amerykański inżynier Thomas Moor przedstawił teoretyczny opis jetpacka, ale nie doszło do jego realizacji. W roku 1953 inny inżynier choć noszący to samo nazwisko, Wendell F. Moor buduje pierwszy jetpack, który faktycznie działa. Człowiek z silnikiem odrzutowym w plecaku powoli unosi się w powietrze i utrzymuje się tam przez kilkanaście sekund. W kolejnych próbach człowiek latający jetpackiem swobodnie unosi się nad drzewami i porusza z prędkością do kilkunastu metrów na sekundę. Początkowo jetpack wydaje się urządzeniem użytecznym dla wojska, zwłaszcza w okresie zimnej wojny, ale z czasem armia rezygnuje z finansowania prób. Jetpack jest bowiem niestabilny w powietrzu, zbyt głośny i za krótko działa.

Druga seria eksperymentów ruszy w roku 1961: jetpack może latać nawet przez kilkadziesiąt sekund, ale nadal jest głośny i niestabilny, więc wojskowi znowu rezygnują, chociaż nawet James Bond lata jetpackiem w filmie Thunderball. Poza tym pokazy latania przyciągają tłumy, mimo że lot na ogół nie przekracza minuty.

Do pomysłu wróci francuski konstruktor Franky Zapata, który w 2019 r. ze swoim jetpackiem wyposażonym w sześć silników odrzutowych przeleci (z międzylądowaniem na uzupełnienie paliwa) najwęższą część Kanału La Manche.

• 1953 - 1997 r. - W Holandii powstaje system ogromnych tam i śluz (plan Delta) przeciwsztormowych na skalę nieznaną w dotychczasowej historii. Oprócz gigantycznych stałych tam powstają ruchome zapory jak podnoszona Oosterschelde, która wpuszcza morską wodę pod spodem, dzięki czemu w strefie przybrzeżnej mogą nadal istnieć morskie ekosystemy. W chwili zagrożenia potężna konstrukcja osiada na dnie, blokując groźne fale. Drugą imponującą budowlą są gigantyczne stalowe wrota Maeslantkering (1997), które mogą zamknąć dostęp do Rotterdamu, lecz normalnie są otwarte, przepuszczając do portu statki oceaniczne.

• 1954 r. - Amerykanie syntetyzują diament z grafitu stosując ogromne ciśnienie (imitacja warunków z wnętrza Ziemi) i topienie węgla laserem. Potem powstaną metody syntezy także innych kamieni szlachetnych.

• 1954 r. - Amerykanin Charles Townes buduje maser (Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation, czyli po angielsku wzmocnienie mikrofal przez wymuszoną emisję promieniowania). Jest to rodzaj lasera, czyli urządzenie wzmacniające promieniowanie dzięki przewidzianej wcześniej przez Einsteina (1917) emisji wymuszonej. W maserze Townesa ośrodkiem jest amoniak. Najpierw większość atomów w amoniaku jest wprowadzana w stan wzbudzony, a następnie bombardowana fotonami, co powoduje bardzo silną emisję promieniowania.

• 1954 r. - Po odwieszeniu przedwojennego programu badań nad napędem nuklearnym Amerykanie budują Nautilusa, pierwszą łódź podwodną napędzaną przez reaktor atomowy. Jej nazwa nawiązuje do parowego Nautilusa z XIX w.

Podobna łódź Triton w1960 r. po raz pierwszy opłynie Ziemię, pozostając w zanurzeniu przez niemal 85 dni.

• 1954 r. - Naukowcy Bell Telephone Laboratories (USA) budują baterię słoneczną zamieniającą światło w elektryczność w oparciu o zjawisko fotoelektryczne zachodzące w półprzewodnikach i na złączu typu p-n. Próbna elektrownia słoneczna powstaje w 1955 r. w ZSRS, a elektrownia zdatna do praktycznego użytku zostanie zbudowana na pustkowiu Mojave w USA w roku 1989. Baterie słoneczne okażą się też wydajnym źródłem energii w kosmonautyce - wielkie płaskie powierzchnie baterii staną się nieodłącznym elementem sond, stacji i laboratoriów kosmicznych. Pod koniec XX w. i w następnym stuleciu baterie słoneczne wejdą do powszechnego użytku jako źródło energii dla elektrycznych kalkulatorów, rozmaitych urządzeń automatycznych, ulicznych lamp lub znaków, które powinny być widoczne z daleka. W początkach XXI w. płaskie, duże panele słoneczne zwane też fotowoltaicznymi będą umieszczane w rozmaitych miejscach, na ziemi lub na dachach budowli, aby zamieniały światło w elektryczność.

• 1 III 1954 r. - Nad pacyficznym atolem Bikini Amerykanie przeprowadzają pierwszą próbną eksplozję trzystopniowej bomby wodorowej Castle Bravo typu FFF o sile 15 megaton. FFF pochodzi od angielskich słów Fission-Fusion-Fission, czyli rozszczepienie-fuzja-rozszczepienie. Wstępne rozszczepienie radioaktywnego paliwa wytwarza neutrony, które doprowadzają do fuzji, czyli połączenia jąder wodoru w cięższe jądra atomowe, zwłaszcza helu. Powstające podczas tej fuzji dodatkowe neutrony zwiększają intensywność rozszczepiania materiału radioaktywnego. W rezultacie bomba trzystopniowa bomba wodorowa wytwarza szczególnie intensywne promieniowanie, wysoką temperaturę i falę uderzeniową dużo silniejszą niż w tradycyjnej bombie jądrowej.

• 1954 - 1961 r. - Amerykanin George Devol (1912-2011) konstruuje pierwszego robota przeznaczonego do pracy w fabryce. W 1961 r. rusza masowa produkcja jego sterowanego cyfrowo i programowalnego robota Unimate, który spawa samochody.

Automatyzacja i robotyzacja pracy stanie się jednym z najważniejszych czynników przyspieszających rozwój gospodarczy. W drugiej połowie XX w. powstanie szereg sterowanych przez komputery (sztuczna inteligencja) robotów, które działają w najróżniejszych dziedzinach.

1. Pojazdy autonomiczne, czyli niewymagające kierowania.

Stanford Cart (Stanford University, USA, 1961) budowany jako prototyp sterowanego z Ziemi, a potem samodzielnego pojazdu na kołach poruszającego się po Księżycu.

VaMoRs (Niemiec Ernst Dickmanns w Monachium, 1987), pierwszy w pełni autonomiczny samochód zdolny do samodzielnego poruszania się po ulicach.

Sojourner (USA, 1997) - mały, 10,5-kilogramowy pojazd poruszający się po powierzchni Marsa, pierwszy zbudowany przez człowieka pojazd kołowy, jaki jeździ po planecie innej niż Ziemia. Jego następcami są marsjańskie łaziki Spirit i Opportunity (zbudowane w 2003 r.).

Zdalnie sterowany lub autonomiczny samolot nazwany dronem (Norman Sakamoto, USA, 1960).

MQ-1 Predator (USA), produkowany od 1994 r. autonomiczny samolot używany przez armię amerykańską do obserwacji lub atakowania z powietrza.

Autonomiczne lub sterowalne sondy kosmiczne zdolne do lądowania na Marsie: Mars 3 (ZSRS, 1971, Viking, 1976)

2. Roboty przemysłowe.

Stanford Arm (Stanford University, USA, 1969), sterowane komputerowo elektryczne ramię zdolne do manipulacji.

SCARA (Japończyk Hiroshi Makino na Uniwersytecie Yamanashi, 1981) to zdolne do precyzyjnych mikromanipulacji ramię, które zapoczątkowuje rozwój niezwykle dokładnych urządzeń stosowanych potem między innymi w przemyśle i medycynie.

3. Roboty medyczne.

Rancho Arm (Stanford University, USA, 1963), sterowane a potem w dużej części autonomiczne ramię pomagające pacjentom niezdolnym do ruchu.

Tentacle Robot (Marvin Minsky na MIT, USA, 1968), ramię zdolne przenosić ludzi i pomagać chorym.

Arthrobot (Vancouver w Kanadzie, 1983-1985) pomagający w operacjach chirurgicznych oraz dużo doskonalszy Da Vinci Surgical System (USA, 2000).

Cyberknife (Amerykanin John Adler, Stanford University, 1991), czyli cybernetyczny nóż do precyzyjnego naświetlania (na przykład nowotworów) lub przeprowadzania operacji chirurgicznych za pomocą promieniowania.

4. Roboty imitujące człowieka.

Shakey (Stanford University, 1966), pierwszy zdolny do ruchu robot sterowany przez sztuczną inteligencję. Rok później na japońskim uniwersytecie Waseda powstaje robot Wabot 1 zdolny do ruchu oraz chwytania i przenoszenia przedmiotów.

Freddy (Uniwersytet Edynburski, Szkocja, 1969, 1973), robot z kamerą-okiem oraz chwytnikiem-dłonią wyposażonym w czujniki dotyku, zdolne do uczenia się przestrzennego rozkładu przedmiotów i wykonywania rozmaitych prac.

Japońskie roboty P oraz ASIMO zbudowane przez firmę Honda (1996) sterowane przez zaawansowaną sztuczną inteligencję, zdolne do ruchu, przenoszenia przedmiotów, orientacji przestrzennej, nawiązywania interakcji z ludźmi i uczenia się nowych funkcji. Chcąc ułatwić kontakt z człowiekiem projektanci nadają robotom kształt humanoidalny: pionowa sylwetka, dwie nogi, dwa ramiona z chwytnymi dłońmi, ruchoma głowa na szczycie konstrukcji.

Atlas (2013), amerykański robot zbudowany w firmie Boston Dynamics jako model układu mięśniowego człowieka imitowanego przez mechanizmy hydrauliczne. Służy do badania możliwości ciała człowieka.

5. Roboty, które imitują zwierzęta kontynuujące maszyny zwane żółwiami, jakie w latach 1940. konstruował amerykański neurobiolog William Grey Walter.

Podobny do pająka, kroczący na czterech kończynach robot Titan III (1981) zbudowany przez Japończyka Shigeo Hirose w Tokio to pierwsza sztuczna inteligencja, która uczy się metodą prób i błędów, w tym wypadku chodzi o przekraczanie przeszkód.

Naśladujący owady sześcionożny Genghis zaprojektowany przez Rodneya Brooksa z MIT (USA, 1989) w różnych sytuacjach wykazuje złożone zachowania, mimo że kieruje nim stosunkowo prosty program komputerowy.

Sześcionożny Dante II zbudowany na Carnegie Mellon University (USA, 1994) ma badać środowiska niedostępne dla człowieka, na przykład kratery wulkanów.

Czworonożny Bigdog zbudowany w 2005 r. przez amerykańską firmę Boston Dynamics nosi ciężary (na przykład podczas walk), może samodzielnie biegać, chodzić, przysiadać.

6. Roboty domowe.

Hero Jr (wyprodukowany przez elektroniczną firmę Heathkit, USA,1984) pomocnik w prostych domowych pracach.

Roomba (USA, 2002), autonomiczny, samodzielnie uruchamiający się i poruszający się odkurzacz.

7. Roboty-zabawki.

Proste zabawki sterowane przez komputery osobiste projektowane w latach 1980. z inicjatywy Nolana K. Bushnella, amerykańskiego projektanta gier komputerowych.

AIBO (1989), imitacja psa zaprojektowana przez Japończyka Masahiro Fujitę z firmy Sony, która ma być na tyle miła, żeby dzieci chciały się maszyną opiekować jak prawdziwym zwierzęciem.

Lego Mindstorms (USA, 1998) złożony z tradycyjnych klocków połączonych jednak z interaktywną sztuczną inteligencją.

• Od 1954 r. - ZSRS ma pierwszą elektrownię atomową dostarczającą energii więcej od tradycyjnych elektrowni węglowych czy wodnych.

W elektrowniach jądrowych wykorzystuje się względnie powolny i niewybuchowy proces rozpadu materiału radioaktywnego skoncentrowanego na poziomie kilku procent. Ciepło wytwarzane podczas reakcji jądrowej zamienia wodę w parę, która napędza prądnicę. Elektrownie atomowe nie zanieczyszczają środowiska dymem, lecz groźne są radioaktywne odpady. Sowieci składują je bez zabezpieczeń, na przykład na Uralu, powodując ogromną zachorowalność na nowotwory wśród okolicznej ludności, zatrucie wody i zmiany genetyczne organizmów. W innych krajach odpady są zamykane w szczelnych pojemnikach i składowane w miejscach uznanych za bezpieczne, na przykład w głębokich tunelach wykutych w skale w Kanadzie. Zdarzają się wycieki radioaktywnych materiałów, napromieniowanie i inne awarie. Koło elektrowni atomowej w Arrondissement de Cherbourg (Francja) w latach 1980. na 1000 zgonów aż 185 powodują nowotwory, a w Canton de Beaumou 203. Koło brytyjskiej elektrowni w Seascale liczba nowotworów wzrasta o 1000% w stosunku do okresu sprzed jej uruchomienia. Morze Północne staje się śmietniskiem radioaktywnych odpadów, a Amerykanie zatapiają kontenery z odpadami w Pacyfiku, co grozi klęską ekologiczną po kilkudziesięciu latach, gdy erozja zniszczy pojemniki. W 1972 r. zdarza się pierwsza większa awaria elektrowni jądrowej w USA i skażenie okolicy. Niektóre elektrownie potajemnie usuwają odpady do atmosfery i wody jak na przykład do Wielkich Jezior w USA: prawda wychodzi na jaw dopiero po wielu latach po wykryciu dramatycznie większej liczby zachorowań wśród ludności.

Odpady zachowają groźną radioaktywność przez okres od 600 do 25 000 lat. W rezultacie wiele krajów będzie się wycofywać z energetyki jądrowej jako zbyt niebezpiecznej. Rozwijają za to elektrownie wodne, wiatrowe (pierwsza w Ohio, 1975), słoneczne (od 1955 r.) i wykorzystujące energię pływów morskich (pierwsza powstała we Francji w Ploumanach już w 1897 r.).

Powstaje też koncepcja elektrowni opartych na fuzji, czyli łączeniu lekkich jąder atomowych podobnie do fuzji zachodzącej w Słońcu i innych gwiazdach. Tak powstają jądra cięższe, które mają mniejszą energię od jąder wyjściowych, a nadmiar energii emitują w postaci neutronów. Nie powinny przy tym powstawać radioaktywne odpady. Niestety, fuzja wymaga ogromnego ciśnienia i wysokiej temperatury typowych dla gwiazd, lecz trudnych do osiągnięcia na Ziemi. Dlatego w praktyce energia włożona w fuzję okazuje się większa od energii uzyskanej podczas syntezy cięższych jąder. Ten techniczny problem pozostanie nierozwiązany aż do pierwszej połowy XXI w.

• 1955 r. - Brytyjczyk W. F. Gibb ustanawia rekord wysokości lotu samolotem Lockheed U-2 osiągając 20 083 m. USA będą wykorzystywać takie samoloty do lotów szpiegowskich nad ZSRS poza zasięgiem sowieckiego lotnictwa i armat.

Szpiegowskie U-2 mają bardzo długie (24,4 m, a od roku 1989 aż 31,4 m) i wąskie skrzydła, nie posiadają żadnej broni, a ich wyposażenie to tylko kamery i inne urządzenia rejestrujące.

• 1955 - 1956 r. - Malcolm McLean (USA) buduje statek kontenerowiec Ideal X przewożący towary w kontenerach, czyli dużych (kilkumetrowych), metalowych pojemnikach. Dzięki temu nie trzeba przepakowywać transportowanych przedmiotów, a jedynie przenieść cały kontener.

• 1955 - 1959 r. - Brytyjczyk C. Cockerell buduje pojazd unoszący się nad wodą, bagnem i lądem dzięki dmuchawom tłoczącym pod spód powietrze. Minimalne opory pozwalają poduszkowcom względnie łatwo osiągać prędkość ponad 100 km/h, lecz pojazdy są ogromnie energochłonne.

• 1955 r. - W niemieckiej kopalni węgla Dahlbusch w Westfalii zostaje zastosowana pierwsza kapsuła ratownicza, czyli zawieszony na linie mały wagonik-pojemnik do wydobywania górników pojedynczo przez wąski otwór wywiercony w skale.

W roku 1963 podobna konstrukcja pozwoli uwolnić 11 górników z głębokości 58 m (Lengede w Dolnej Saksonii), a w roku 2010 aż 33 górników z rekordowej głębokości 62 m (San Jose na Atacamie).

• Od połowy lat 1950. - Kanadyjski inżynier Gerald Vincent Bull (1928-1990) realizuje amerykańsko-kanadyjski projekt HAARP (High Frequency Active Auroral Research Program)

Bull buduje armaty strzelające na wysokość 180 km i odległość 400 km, które mają strącać satelity lub atakować kraje za oceanem. HAARP ma też ewentualnie zmieniać pogodę poprzez oddziaływanie fal elektromagnetycznych na jonosferę, żeby zaatakować przeciwnika (broń meteorologiczna, o której wcześniej myślał między innymi N. Tesla).

Bull pracuje dla USA, Kanady, Chin, RPA, Iranu i Iraku (w 1989 r. projektuje działo strzelające na 1000 km).

Zostaje zamordowany w Brukseli. Niektórzy sądzą, że za zabójstwem stoi izraelski wywiad, ponieważ Bull podjął się zbudowania superdziała dla Iraku.

• 1956 r. - Szwedzka firma Ericsson buduje prototyp telefonu komórkowego, czyli telefonu przenośnego, który przekazuje i odbiera sygnał nie za pomocą kabla, lecz fal radiowych. Aparat jest bardzo drogi i nieporęczny: waży 40 kg i ma długość ponad 50 cm. Poza tym działa tylko w zasięgu danej anteny, która łączy poszczególne aparaty.

• 1957 r. - Amerykański zespół konstruktorów pod kierownictwem Russella B. Kirscha w National Bureau of Standards buduje skaner (od angielskiego scan - przeglądać) jako nowy typ kserokopiarki lub faksu stanowiący rozwinięcie pomysłu G. Casellego i É. Belina. Optyczny czytnik urządzenia przesuwa się nad kopiowanym obrazem w kolejnych liniach, a sczytane informacje przekazuje do pamięci komputera, gdzie powstaje mapa bitowa. Tak zapisany obraz można wydrukować lub przesłać do dowolnego odbiornika. Dokładność zapisu zależy od rozdzielczości czytnika, czyli rozmiaru piksela - najmniejszego obiektu rozróżnianego przez czytnik, co w praktyce oznacza zwykle szerokość kolejnych linii. Widać to na pierwszym skanie przedstawiającym trzymiesięcznego syna Kirscha: obraz jest podzielony na wyraźne prostokąty odpowiadające dość dużym pikselom. Z czasem jednak rozmiary pikseli zejdą poniżej rozdzielczości ludzkiego oka, co pozwoli rozwinąć fotografię cyfrową.

• 4 X 1957 r. - Pierwszy sztuczny satelita Ziemi Sputnik 1 (po rosyjsku Towarzysz), skonstruowany przez zespół Leonida I. Siedowa) z ZSRS zostaje wyniesiony na orbitę przy pomocy rakiety S. Korolowa. Oznacza to, że osiągnięto pierwszą prędkość kosmiczną, czyli taką, która pozwala wejść na orbitę okołoziemską. Jest to zagrożenie dla Amerykanów, ponieważ Sowieci mogą zaatakować Stany Zjednoczone z kosmosu, używając satelitów umieszczonych na orbicie stacjonarnej (ok. 36 tysięcy km nad Ziemią), gdzie obiekty utrzymywane przez grawitację krążą bez używania silnika.

W listopadzie Sowieci wysyłają na orbitę psa Łajkę (Szczekaczka, prawdziwe imię psa to Kudriawka - Kędzierzawa, ale dla sowieckich przywódców brzmiało zbyt pospolicie). Pies zgodnie z planem nie wraca na Ziemię (ginie po wyczerpaniu tlenu), lecz wykazuje, że można żyć w nieważkości.

Wcześniej zwierzęta były wysyłane tylko bardzo wysoko nad Ziemię. W lipcu 1946 r., Amerykanie w rakiecie V-2 wysłali muszki owocowe na wysokość 130 km (przeżyły), a potem myszy (1947 r., zginęły) i rezusa Alberta (1948 r., przeżył). Sowieci wysłali zaś psy Dezika i Cygana (1951 r., zginęły).

• 1957 - 1958 r. - Gordon Gould i niezależnie od niego Charles Townes (USA) budują laser (od angielskiego Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation, czyli wzmocnienie światła przez wymuszoną emisję promieniowania) wytwarzający mocno skoncentrowaną wiązkę światła, spójną pod względem długości fali. Ideę lasera przedstawił A. Einstein już w 1913 r., lecz realizacja pomysłu była niemożliwa ze względu na brak odpowiednio wydajnego źródła energii.

Od drugiej połowy XX w. zaczną powstawać rozmaite lasery różniące się ośrodkiem, który jest źródłem fotonów. Może to być gaz (na przykład azot, wodór, dwutlenek węgla, argon tlen z jodem), ciało stałe (kryształ rubinu, neodym, tytan), ciecz (na przykład chelaty, czyli kompleksowe związki organiczne z centralnym atomem metalu) lub półprzewodniki.

W pierwszej fazie ośrodek czynny jest „pompowany” za pomocą silnego impulsu elektromagnetycznego (na przykład błysk światła lub wyładowanie elektryczne) lub reakcji chemicznej, więc większość atomów zostaje wzbudzona i zaczyna emitować światło. To światło podlega ukierunkowaniu i dodatkowemu wzmocnieniu a także polaryzacji przez układ optyczny (na przykład lustra) zwany rezonatorem.

Od 1960 r. Amerykanin Maiman zaczyna praktycznie stosować laser na przykład do wyznaczania niemal idealnych linii prostych i pomiaru odległości. Silnie skoncentrowana wiązka światła może służyć do cięcia lub spawania, a słabsze lasery będą używane w stomatologii do czyszczenia uszkodzonych zębów, w kosmetyce i dermatologii do usuwania znamion ze skóry. Lasery produkujące światło o bardzo małym natężeniu będą służyć jako elementy rozmaitych urządzeń, na przykład czytników i wskaźników. Natomiast najpotężniejsze lasery wytwarzające wysokoenergetyczne wiązki światła będą używane jako groźna i precyzyjna broń – tak powstanie działo laserowe.

• 1 II 1958 r. - Rakieta Atlas A startuje z Cape Canaveral na Florydzie, wynosząc na orbitę amerykańskiego satelitę Explorer 1. Badania przestrzeni kosmicznej są prowadzone za pomocą automatycznych sond bez ludzi lub lotów załogowych. Na sondach kosmicznych obok wielkich powierzchni baterii słonecznych są umieszczane aparaty badawcze, w tym teleskopy optyczne oraz radioteleskopy zdolne sięgnąć miliardy lat świetlnych w głąb kosmosu.

W grudniu Amerykanie umieszczają na orbicie pierwszego satelitę telekomunikacyjnego SCORE, który pozwala przesyłać informacje o wiele szybciej niż naziemne anteny.

Technika kosmiczna pozwala też doskonalić kartografię - mapy wykonywane na podstawie zdjęć satelitarnych Ziemi (pierwsze 1 kwietnia 1960 r.) obejmują niedostępne miejsca na planecie. Poza tym są bardzo dokładne: pod koniec XX wieku satelity fotografują obiekty długości 15 m (z wysokości kilkuset kilometrów), a na początku XXI wieku dostrzegają na Ziemi obiekty nieprzekraczające pół metra.

• 1958 r. - F. Rosenblatt (USA) buduje tranzystorowy komputer (druga generacja) Perceptron.

• 1958 r. - Amerykańska firma Columbia produkuje pierwszą płytę gramofonową ze stereofonicznym zapisem dźwięku, co oznacza, że muzyka jest rozkładana na dwa, a potem więcej dźwięków, które są produkowane przez różne głośniki rozmieszczone w danym pomieszczeniu stwarzając złudzenie przestrzenności dźwięku. Igła poruszająca się po płycie czyta zapis każdej strony rowka oddzielnie.

• 1958 r. - Amerykanie J. S. Kilby i R. Noyce niezależnie od siebie budują pierwszy układ scalony (chip), czyli mikroprocesor, który na małej powierzchni (zwykle ok. 1-2 cm²) płytki zawiera sieć przewodników, półprzewodników i tranzystorów zdolnych do przetwarzania informacji zakodowanej w impulsach elektrycznych.

Pomysł nadrukowania sieci przewodników na kilkuwarstwowej płytce pochodzi od Brytyjczyka G. W. Dummlera (1952). Układy scalone pozwalają miniaturyzować urządzenia elektroniczne i zmniejszają ich zawodność.

W drugiej połowie XX w. powstanie mechatronika łącząca elektronikę, automatykę, informatykę, robotykę i mechanikę, aby z powtarzalnych elementów budować maszyny i ciągi produkcyjne o jak największej sprawności i wydajności.

• 1958 r. - Bank America (USA) wydaje pierwsze karty kredytowe. Na pomysł wcześniej wpadł amerykański przedsiębiorca Frank McNamara, ale realizacja nie była łatwa. Klient posiadający taką kartę może kupować w dowolnym sklepie bez przekazywania pieniędzy, a jedynie przez odnotowanie, za jaką sumę dokonał transakcji. Bank, który wydał kartę przelewa pieniądze z konta klienta na konto bankowe sklepu. Jeżeli zaś na koncie nie ma dość pieniędzy, bank pokrywa wydatek, a klient musi w określonym czasie wpłacić odpowiednią sumę na swoje konto plus pewien procent za skorzystanie z kredytu.

Bezgotówkowe operacje finansowe za pośrednictwem najrozmaitszych kart oraz bezpośrednich przelewów z konta na konto upowszechnią się w XX i XXI w. Ilość pieniędzy krążących w sieciach bankowych i zapisanych na kontach będzie kilkakrotnie większa od ilości pieniędzy istniejących realnie w formie banknotów i monet.

• 1958 r. - Australijczyk David Warren buduje czarną skrzynkę, czyli urządzenie zapisujące parametry lotu zabezpieczone przed mechanicznym zniszczeniem i wysoką temperaturą, aby po ewentualnej katastrofie samolotu można było przeanalizować dane i zapobiec następnym wypadkom. Po katastrofie urządzenie przez kilka lub kilkanaście dni emituje sygnał radiowy, który pozwala zlokalizować jego położenie. Czarne skrzynki (w rzeczywistości zwykle są malowane na pomarańczowo) znajdą się potem również na statkach i w pojazdach kosmicznych (XXI w.).

Dane z czarnych skrzynek oraz dochodzenia prowadzone po kolejnych katastrofach lotniczych powodują stopniową poprawę bezpieczeństwa dzięki zmianom procedur i udoskonaleniom technicznym. Na przykład po wypadku na bagnach Everglades (1972) zostaje wprowadzony ścisły podział funkcji między pilotów prowadzących samolot pasażerski. Katastrofa na Teneryfie (1977) wymusza wprowadzenie między innymi konwencjonalnych ścisłych i jednoznacznych sformułowań podczas rozmów radiowych między pilotami w samolocie i kontrolerami lotu na lotnisku. Powietrzna kolizja koło New Delhi (1996) przekonuje, że potrzebny jest dodatkowy radar pokazujący aktualną wysokość samolotu nad ziemią.

• 1958 r. - We Francji powstaje pierwszy piec słoneczny (wykorzystuje ciepło wytwarzane przez wiązkę promieni słonecznych skupionych za pomocą luster) zastosowany do celów przemysłowych.

• 1958 r. - W Stanach Zjednoczonych powstaje Defense Advanced Research Projects Agency, czyli DARPA mająca rozwijać najnowocześniejsze, często wręcz fantastyczne techniki obronne, które odwołują się nawet do koncepcji zaczerpniętych z literatury science-fiction. Wśród projektów rozwijanych przez DARPA na przełomie XX i XXI w. znajdą się między innymi autonomiczne (niekierowane) okręty podwodne, naziemne pojazdy zdolne poruszać się po dowolnym terenie, egzoszkielet wzmacniający ciało żołnierza, statki kosmiczne zdolne do wielokrotnego startu, potężne sterowce transportowe i samoloty naddźwiękowe zdolne w ciągu godziny osiągnąć dowolny punkt na Ziemi.

• Do końca 1958 r. - Amerykanie (17 VIII, 11 X, 8 XI, 6 XII) i Sowieci (23 IX, 11 X, 6 XII) podejmują próby wysłania bezzałogowych sond w okolice Księżyca lub na Księżyc, lecz wszystkie kończą się niepowodzeniem.

• Lata 1958, 1960 - Szwajcar Jacques Piccard w batyskafie swego ojca Auguste’a osiąga głębokość kolejno 5660 i 7200 m. Potem Jacques Piccard i Amerykanin Don Walsh w batyskafie Trieste opuszczają się na dno Rowu Mariańskiego (23 I 1960 - 10 912 m, a kilka miesięcy potem 11 521 m w Głębi Challengera) i spędzają tam kilkanaście minut. 24 III 1995 r. na dno Rowu Mariańskiego dotrze japońska bezzałogowa zdalnie sterowana łódź podwodna Kaiko (według jej pomiarów osiąga głębokość 10911 m), a 31 V  2009 r. amerykański robot Nereus przeznaczony do prac w morskich głębinach (10902 m w pobliżu wyspy Guam). Obie maszyny przesyłają obrazy oraz wyniki dokonanych pomiarów.

26 III 2012 r. znany amerykański reżyser James Cameron jako pierwszy człowiek samotnie opuszcza się na dno Rowu Mariańskiego w zaprojektowanym przez siebie batyskafie Deepsea Challenger wyposażonym w kamery. Zanurzanie zajmuje mu 2 godziny i 36 minut, pobyt na dnie trwa ok. 3 godzin, a wynurzanie 70 minut. Cameron zbiera materiał do filmu dokumentalnego.

Ogromnym osiągnięciem technicznym jest też batyskaf Alvin zbudowany w 1964 r. dla armii USA. Dzięki niemu Amerykanie odnajdują bombę wodorową zagubioną koło wybrzeży Hiszpanii (1966), a Ballard odkrywa kominy hydrotermalne koło Galapagos (1977) i odnajduje wrak Titanica (1986). Po modernizacji w roku 2013 batyskaf może zanurzać się na głębokość 6,5 km, co jest wielkim osiągnięciem. Na początku XXI w. istnieje zaledwie kilka batyskafów, czyli pojazdów załogowych zdolnych zanurzyć się na głębokość co kilku kilometrów. Największym problemem jest ogromne ciśnienie hydrostatyczne (ciśnienie statyczne wynikające z ciężaru wody). W słonej morskiej wodzie ciśnienie wzrasta o ok. 1 bar na każde 10 m zanurzenia poniżej powierzchni, co oznacza, że na głębokości 10 m ciśnienie wynosi ok. 1 kg/cm². Tak więc 100 m poniżej powierzchni oceanu woda naciska z siłą ok. 10 kg/cm², na głębokości 1 km ta wartość wzrasta do 100 kg/cm², a na dnie Rowu Mariańskiego to już ponad 1000 kg/cm², czyli ponad tysiąc razy więcej niż przeciętne ciśnienie atmosferyczne na powierzchni oceanu. W praktyce to oznacza, że człowiek zanurzony zaledwie na głębokość 1-2 m nie potrafi unieść żeber, żeby wciągnąć powietrze do płuc nawet za pomocą rurki sięgającej nad powierzchnię wody. Zwykłe okręty podwodne zaś w drugiej połowie XX w. na ogół nie mogą zanurzyć się głębiej niż 300-500 m, ponieważ zgniata je ciśnienie wody.

• 1959 r. - Sowiecka sonda kosmiczna (statek bezzałogowy) Łuna 1, która miała trafić w Księżyc przelatuje ok. 4000-6000 km od jego powierzchni i wchodzi na orbitę heliocentryczną, czyli zaczyna krążyć wokół Słońca. To oznacza, że człowiek osiągnął drugą prędkość kosmiczną, czyli wystarczającą do opuszczenia orbity Ziemi. W marcu podobne osiągnięcie odnotowują Amerykanie.

W sierpniu zaś amerykański satelita Explorer 6 fotografuje Ziemię.

13 września Łuna 2 po raz pierwszy uderza w powierzchnię Księżycu, a 6 października Łuna 3 przelatuje koło Księżyca i fotografuje jego drugą stronę niewidoczną z Ziemi.

Włoska agencja informacyjna Continentale ogłasza (1959), że ukrywający swoją tożsamość czeski dyplomata przekazał jej wiadomość o prowadzonych przez Sowietów tajnych próbach wysłania człowieka na orbitę.

• 1959 r. - Włoski fizyk cząstek elementarnych Giuseppe Cocconi (1914-2008) i amerykański astrofizyk Philip Morrison (1915-2005) proponują użycie fal radiowych jako środka komunikacji z cywilizacjami w kosmosie. Ta idea znajdzie zastosowanie w programie CETI uruchomionym rok później.

• 1959 r. - Równolegle w USA i ZSRS powstają balistyczne rakiety międzykontynentalne, które są wystrzeliwane na orbitę okołoziemską i po swobodnym locie spadają na upatrzony cel. Rakiety stają się groźną bronią i najskuteczniejszym środkiem przenoszenia ładunków konwencjonalnych lub jądrowych stosowanym we wszystkich armiach świata. Rakiety mogą startować nie tylko z ziemi, lecz także z samolotów lub ze statków, a najgroźniejsze są okręty podwodne wyposażone w rakiety o zasięgu międzykontynentalnym.

• 1959 r. - W Monako odbywa się konferencja na temat trudności z usuwaniem odpadów radioaktywnych, co oznacza, że rośnie świadomość zagrożeń, jakie niosą substancje promieniotwórcze.

• 1959 r. - Pochodzący z Wielkiej Brytanii amerykański fizyk, astroinżynier i futurolog Freeman John Dyson zamieszcza w Science artykuł Search for Artificial Stellar Sources of Infra-Red Radiation. Opisuje tam między innymi hipotetyczną konstrukcję w kształcie sfery o promieniu ok. 1,5 · 10⁸ km otaczającej Słońce. Sfera miałaby zbierać większość energii emitowanej przez gwiazdę, żeby można było ją wykorzystać praktycznie. Projekt jest oczywiście fantazją, a analizy fizyczne wskazują, że sfera Dysona byłaby niestabilna grawitacyjnie, co doprowadziłoby do katastrofy na skalę Układu Słonecznego. Bardziej prawdopodobna wydaje się jej wersja w postaci tysięcy lub wręcz milionów kolektorów energii samodzielnie orbitujących wokół Słońca. Mogłyby one tworzyć rodzaj sfery (Bańka Dysona) lub dysku (Pierścień Dysona). Ciekawą modyfikacją tego pomysłu jest koncepcja kolektorów nieruchomo zawieszonych w pewnej odległości od Słońca. Aby to osiągnąć, można byłoby każdy kolektor wyposażyć w żagiel słoneczny, dzięki czemu promieniowanie gwiazdy równoważyłoby jej przyciąganie.

Pomysł Dysona rozwinie potem znany pisarz Robert J. Bradbury, projektując fantastyczny mózg złożony z wielu współśrodkowych sfer ze Słońcem w środku. Tak miałby powstać gigantyczny komputer porównywalny z rozmiarami Układu Słonecznego.

• 1960 r. - Psychofarmakolog i jeden z wynalazców antydepresantów (środki chemiczne przeciw załamaniu psychicznemu) Nathan S. Kline oraz muzyk i neurofizjolog Manfred Clynes publikują w czasopiśmie Astronautics (USA) artykuł o podróżach kosmicznych odbywanych przez cyborgi. Według nich miałyby to być istoty ludzkie, których fizjologia została sztucznie zmieniona lub udoskonalona (jeszcze jedna forma transhumanizmu), a w tym wypadku dostosowana do warunków podróży w przestrzeni kosmicznej.

• 1960 r. - Amerykanin japońskiego pochodzenia Norman Sakamoto buduje dron (od angielskiego drone, czyli samiec pszczoły, osy lub mrówki) - bezzałogowy, zdalnie sterowany samolot wyposażony w kamerę dla celów szpiegowskich (użyty przez Amerykanów podczas wojny w Wietnamie).

Pierwsze zdalnie sterowane samoloty bojowe TDR-1 powstały w USA już w latach 1942-1944, lecz potem zainteresowanie nimi spadło, ponieważ rakiety wydawały się bardziej obiecujące. A jednak pod koniec XX i w początkach XXI w drony wyposażone w dobry system telewizyjny, zaawansowaną elektronikę i silnie uzbrojone staną się jedną z głównych broni szturmowych bez konieczności ryzykownego wysyłania pilotów (na przykład podczas amerykańskiego ataku na Irak i potem podczas wojny rosyjsko-ukraińskiej).

• 1960 r. - Pierwszy meteorologiczny (obserwujący pogodę) satelita Ziemi Tiros 1 (USA).

• 1960 r. - Rosyjskie psy Biełka i Striełka wracają z orbity na Ziemię, co oznacza ogromny sukces w porównaniu do wcześniej wysłanych przez Sowietów Dezika i Cygana (1951) oraz słynnej Łajki (1957).

W 1961 r. z kosmodromu w Gujanie Francuzi wyślą w kosmos i sprowadzą żywego na Ziemię szczura Hectora, Amerykanie szympansa Hama w statku Mercure, a w 1963 r. znów Francuzi kota Felixa.

• 1960 r. - Amerykanin Joe Kittinger wykonuje udany skok spadochronowy z wysokości ponad 31 km.

• 1960 r. - 13 państw europejskich buduje w Genewie największy w tym czasie akcelerator, który w silnym polu magnetycznym przyspiesza cząstki elementarne, aby rozbijać jądro atomowe i badać strukturę mikroświata.

• X 1960 r. - W USA powstaje satelita łącznościowy Courier 1B przesyłający fale radiowe z jednego punktu Ziemi do innego. Satelity przesyłają obrazy telewizyjne (1962), dostarczają informacji do rysowania map, wykrywają złoża mineralne i kataklizmy oraz szpiegują.

W następnych latach powstaną satelitarne systemy nawigacji: amerykański GPS, rosyjski Glossas i europejski Galileo. W oparciu o sygnał z satelity dokładnie określają położenie danego obiektu na Ziemi. Początkowo jest to technika zarezerwowana dla celów wojskowych (położenie samolotu, okrętu wojennego, wojskowego obiektu na lądzie), lecz z czasem zostanie udostępniona dla cywilnych statków i samolotów, wypierając radiolatarnie. W końcu satelitarny system określania położenia i drogi samolotu, łodzi lub samochodu stanie się dostępny dla każdego, kto zaopatrzy się w odpowiednie urządzenie i program komputerowy zawierający aktualne mapy. Jednak do roku 2000 sygnał dla cywili jest celowo zakłócany i dokładność określenia pozycji to najwyżej 100 m.

• Początek lat 1960. - W ZSRS zaczyna się hodowla tkanek żeńszenia dla celów farmaceutycznych.

Plantacje tej leczniczej rośliny powstały już wcześniej w Chinach, Korei, ZSRS i Ameryce Północnej.

• Lata 1960. - Firma RAND Corporation (USA) pracuje nad siecią komputerów dla wojska bez jednego centrum, co uniemożliwiałoby ewentualne zniszczenie ośrodka dowodzenia podczas spodziewanej wojny nuklearnej z Sowietami.

W 1962 r. pochodzący z Polski amerykański naukowiec Paul Baran (1926-2011) publikuje 12-tomową pracę o tworzeniu sieci komputerowych i przesyłaniu informacji w niedalekiej przyszłości. Baran ostrzega, że rozwój sieci będzie nie tylko ułatwieniem w komunikacji, ale stanie się też potężnym narzędziem wpływającym na opinię społeczną, służącym propagandzie, kształtowaniu postaw i poglądów. Wskazuje, że rozwój sieci znacząco ograniczy osobistą wolność i niezależność myślenia, poddając ludzi powszechnej inwigilacji. Co więcej, może stać się narzędziem siania nienawiści choćby poprzez fałszywe informacje (fake news) wprowadzane do sieci.

W 1966 r. w Massachusetts Institute of Technology zostaje wykonany pierwszy eksperyment połączenia dwóch komputerów, czyli pojawia się zaczątek sieci nazwanej potem ARPANET. W 1972 r. Ray Tomlinson (USA) pisze pierwszy program do obsługi poczty elektronicznej pozwalający przesyłać informacje w sieci komputerowej. Tomlinson wprowadza też adres elektroniczny na wzór tradycyjnego adresu pocztowego i znak @, czyli at wskazujący, że chodzi o taki właśnie adres, a nie inny rodzaj informacji w sieci.

W 1968 r. P. Baran przewiduje rozdzielenie sieci komputerowej dla celów wojskowych oraz sieci cywilnej i faktycznie w 1973 r. Vinton Cerf zbuduje sieć dla wojska, która od roku 1974 sieć jest nazywana internetem. Natomiast sieć dla celów niewojskowych będzie się rozwijała od 1980 r.

Powstają banki internetowe, a od XX/XXI w. realny pieniądz przechowywany w formie monet lub banknotów zaczyna ustępować kryptowalucie zapisanej tylko w pamięci komputerów. Sprzyja to także nowym formom przestępstwa, czyli oszustwom, fałszerstwom i wyłudzeniom za pośrednictwem internetu.

Wkrótce powstanie pojęcie hakera (hacker) określające człowieka, który za pomocą sieci internetowej potrafi przełamać zabezpieczenia komputerowe, żeby wykradać utajnione, cenne informacje, dokonywać zmian w pamięci zaatakowanych komputerów i uszkadzać lub niszczyć ich oprogramowanie poprzez wprowadzanie wirusów komputerowych. Niektórzy hakerzy będą nowym rodzajem przestępców lub członkami finansowanych przez rządy jednostek prowadzących cyberwojnę. Z drugiej staną się cennymi pracownikami dla firm, które będą ich zatrudniać jako specjalistów chroniących systemy informatyczne.

• Lata 1960. - R. J. White w Cleveland (USA) przeszczepia głowę małpie i zapowiada przeszczep głowy człowieka. Niestety małpa wkrótce umiera.

• Od lat 1960. - Telewizja jest ważnym środkiem komunikacji i propagandy kształtującym opinię publiczną, zwłaszcza na rozwiniętej północy planety, chociaż rozpowszechnia się także w Azji, Ameryce Łacińskiej i Afryce.

• Od lat 1960. - Rozwój badań nad wykorzystaniem mechanicznej energii mórz.

W Rance koło Saint Malo we Francji powstaje elektrownia pływowa (1966). W Loch Linne w Szkocji powstaje elektrownia wykorzystująca prąd morski, który napędza umieszczoną pod wodą turbinę (1994). Konstrukcje oparte na sile pływów pojawią się koło wybrzeży Devon (projekt Seaflow, 2003), w wąskich zatokach na Orkadach (2004), a także koło Manhattanu w Nowym Jorku i w Australii.

• Od lat 1960. - Spada zainteresowanie samolotami pionowego startu i lądowania, czyli VTOL ze względu na rozwój rakiet przenoszących ładunki na odległość tysięcy kilometrów. Mimo to nadal trwają prace nad odrzutowymi VTOL i w niektórych wypadkach kończą się sukcesem. Od 1960 r. Brytyjczycy rozwijają serię samolotów Hawker, których kolejne wersje są używane przez armie Wielkiej Brytanii, USA, Indii, Hiszpanii i innych krajów jeszcze na początku XXI w. W odpowiedzi Sowieci opracowują samolot Jak-38 używany w latach 1975-1992 (dalsze prace i produkcja zostają przerwane z braku funduszy). Od 1983 r. zaś jest produkowany brytyjsko-amerykański myśliwiec Harrier II będący unowocześnioną wersją Hawkera.

• 1961 r. - Amerykański Żyd Carl Djerassi tworzy pigułkę antykoncepcyjną, blokującą zapłodnienie i zagnieżdżenie (implantację) jaja w ścianie macicy.

• 1961 r. - W fabrykach General Motors (USA) zostają wprowadzone automaty, czyli względnie proste roboty zastępujące ludzi przy taśmach produkcyjnych. Szybko okazują się dokładniejsze od ludzi i wydajniejsze, a przede wszystkim nigdy się nie męczą, nie protestują i są tańsze. To jest początek praktycznej automatyzacji i robotyki; w ciągu następnych dwudziestu lat roboty przemysłowe wejdą do powszechnego użytku na całym świecie.

• 1961 r. - Na wystawie przemysłowej w Hanowerze firma Krupp prezentuje halę z tkaniny (60 m długości, 14 m wysokości). Hala jest zbudowana jako balon utrzymywany przez stale wtłaczane do wnętrza powietrze. Wejścia do hali to śluzy, dzięki którym utrzymuje się niewielkie nadciśnienie powietrza wewnątrz. Konstrukcja jest tania i lekka.

• 12 IV 1961 r. - Rosjanin Jurij Gagarin ze Związku Sowieckiego jako pierwszy człowiek wysłany na orbitę okołoziemską (z kosmodromu Bajkonur w Kazachstanie) po kilku okrążeniach powraca szczęśliwie na Ziemię. Do historii przechodzi słynne zawołanie Gagarina „Pajechali!” (Ruszamy!) w momencie startu.

Gagarin jest odtąd uznawany za pierwszego kosmonautę (kosmiczny żeglarz) - tak bowiem Sowieci a potem Rosjanie nazywają pilotów statków kosmicznych.

Gagarinowi udało się przeżyć, chociaż otarł się śmierć, kiedy po starcie o 6⁰⁷ wystąpiła awaria anteny i wiozący go Wostok 1 wzniósł się aż 327 km nad Ziemię, a powinien lecieć 100 km niżej. Na szczęście dla Gagarina silniki hamujące zadziałały i popchnęły statek bliżej Ziemi. Potem zaś podczas lądowania kosmonauta musi się katapultować, żeby uciec ze statku, który w końcu roztrzaskał się o ziemię. O 7⁵⁵ Gagarin ląduje koło wsi Smiełowka w obwodzie Saratowskim, wywołując panikę żony i wnuczki miejscowego gajowego, które są przekonane, że to „zachodni imperialiści” zrzucili z samolotu szpiega, aby zniszczył komunistyczne państwo dobrobytu.

Sowieci ukrywają wszystkie te awarie tak samo, jak zataili wcześniejsze próby wysłania ludzi na orbitę, co prowadzi do rozmaitych plotek i domysłów. Według nich przed Gagarinem zginęło co najmniej kilku sowieckich kosmonautów, między innymi Aleksiej Lidowskij i Siergiej Szyborin (1958 r.), Andriej Mitkow (1959), Maria Gromowa (1959 r.), a później Piotr Dołgow oraz Zawodowskij, Biełokoniew, Bondarenko i inni. Część z nich podobno rozbiła się, inni spłonęli po eksplozji, a niektórzy mieli zginąć podczas skoku spadochronowego z wysokości kilkudziesięciu kilometrów (Iwan Kaczur i Aleksiej Graczow). Pracujący dla Sowietów niemiecki fizyk Hermann Oberth twierdzi, że w 1958 r. na kosmodromie Kapustin Jar widział nieudany start rakiety zakończony śmiercią niedoszłego kosmonauty, co oczywiście zostało zatajone.

Natomiast włoscy radioamatorzy bracia Achilles i Gian Judica-Cordiglia z Turynu twierdzą, że w 1960 r. nagrali wołania o pomoc wysyłane z orbity okołoziemskiej przez sowieckich kosmonautów. Wiadomo zaś, że w tym czasie faktycznie zamilkł Sputnik 6, na którym podobno były psy.

Nie wiadomo, ile ofiar pochłonął tajny sowiecki program kosmiczny, ponieważ komuniści dążący do uzyskania przewagi nad Zachodem nie liczyli się z życiem ludzi, a tragiczne wypadki ukrywali.

Do lotu Gagarina podróże w kosmos były tylko literacką fantazją: lot na Księżyc w Mahabharacie, lot Ramy do nieba w Ramajanie, przypadkowe lądowanie na Księżycu w satyrycznej opowieści Lukiana z Samosaty, lot na gryfach do nieba opisany przez Firdausiego, opowieść Keplera o podróży na Księżyc, a potem angielskiego biskupa F. Godwina (1638) i wiele innych. Bliższe realnej wiedzy o świecie były dopiero wizje J. Verne’a i K. Ciołkowskiego.

Ciołkowski pisał na przykład o silniku jonowym, a od połowy XX w. faktycznie trwają prace nad taką konstrukcją i w następnych latach silniki jonowe będą stosowane w kosmonautyce. Mają co prawda zbyt mało mocy, by wynieść pojazd kosmiczny z Ziemi na orbitę, ale w przestrzeni pozaziemskiej są wydajniejsze od chemicznych (spalinowych) silników rakietowych. Poza tym moc silnika rakietowego rośnie wraz z energią wyrzucanych gazów aż do momentu, gdy ich temperatura grozi roztopieniem silnika. Natomiast w silniku jonowym źródłem rozpędzonych jonów jest plazma osiągająca wielokrotnie wyższe temperatury (tysiące stopni Celsjusza), lecz utrzymywana nie w stałej obudowie, która może się roztopić w polu magnetycznym. Dlatego moc silnika jonowego może być dużo większa niż silnika rakietowego opartego na paliwie chemicznym. Pierwsze eksperymenty wykorzystujące silnik jonowy to suborbitalny lot amerykańskiej sondy SERT 1 w 1964 r. i orbitalny lot SERT 2 w 1970 r.

• 4 V 1961 r. - Jako drugi człowiek w historii leci w kosmos Amerykanin Allan Shepard na statku Mercure.

Amerykanie w odróżnieniu od Sowietów pilotów statków kosmicznych nazywają astronautami (gwiazdowi żeglarze).

Z podróżą Amerykanina wiąże się zabawny epizod: Shepard kilka godzin oczekiwał na start i musiał oddać mocz do wnętrza kombinezonu. To zainicjowało prace nad pieluchami, które zawierają poliakrylan sodu chłonący wodę. Takie pieluchy będą potem używane przez dzieci i chorych.

Skafander astronauty waży nawet kilkadziesiąt kilogramów, ale w nieważkości to nie ma znaczenia. Znacząca jest za to cena: kilkadziesiąt milionów dolarów, co wynika stąd, że jest wytworem najnowszych i najdoskonalszych technologii znanych człowiekowi. Przy jego konstruowaniu pracują specjaliści nie tylko w dziedzinie chemii i fizyki, ale także w medycynie. I Sowieci, i Amerykanie skrzętnie ukrywają przed opinią publiczną, że przy projektach kosmicznych pracują niemieccy naukowcy zamieszani w nazistowskie zbrodnie, jak choćby W. von Braun czy H. Von Ohain. Korzystają też z danych zebranych podczas bestialskich eksperymentów prowadzanych na więźniach obozów koncentracyjnych. Przykładem może być Hubertus Strughold, który prowadził takie eksperymenty w Dachau, badając między innymi proces zamarzania człowieka, duszenia się w rozrzedzonym powietrzu imitującym warunki w stratosferze, efekty przegrzania i braku wody. Strughold wykorzystuje wiedzę zdobytą w Dachau, uczestnicząc w amerykańskich pracach nad skafandrem i kabiną statku kosmicznego. Paradoksalnie, zbrodniarz nieliczący się z ludzkim życiem zyskuje miano ojca medycyny kosmicznej, a amerykańskie władze ukrywają przed opinią publiczną niechlubną przeszłość Strugholda.

• 30 X 1961 r. - Sowieci informują świat, że dokonają próbnej eksplozji gigantycznej bomby termojądrowej (wodorowej) Iwan, która na Zachodzie będzie znana jako Car. Ma to być pokaz sowieckiej siły i techniki. Samolot wiozący bombę startuje z półwyspu Kola i leci nad półwysep Suchoj Nos na Nowej Ziemi, gdzie zrzuca ładunek na spadochronie i ucieka poza strefę bezpośredniego rażenia. Na wysokości 4 km następuje eksplozja o sile ok. 57 megaton (równoważna eksplozji ok. 57 milionów ton trotylu), która 10 razy przekracza łączną siłę eksplozji wszystkich materiałów wybuchowych użytych w II wojnie światowej. Skały w promieniu 180 km wokół wybuchu wyparowują, fala gorącego powietrza jest odczuwalna niemal 300 km od wybuchu, a fala uderzeniowa kilka razy obiega planetę. Grzyb dymów osiąga wysokość 64 km. Eksplozja jest widoczna z odległości 1000 km i mniej więcej z tej odległości obserwują ją sowieccy notable na łodziach podwodnych i okrętach.

Mimo tego pokazu siły podobne bomby nie są produkowane, ponieważ nie mają praktycznego zastosowania militarnego ze względu na zbyt duże zniszczenia i zbyt wielki obszar, na który oddziałują, chociaż bomba wodorowa w stosunkowo niewielkim stopniu powoduje skażenie radioaktywne.

• Od 1961 r. - Delfiny są używane do celów wojskowych, badawczych i technicznych.

Największe wątpliwości natury etycznej budzi tresowanie ich do roli żywych min: mają podpłynąć do okrętu wroga z przyczepionym ładunkiem wybuchowym, który jest potem detonowany zabijając również nieświadome niczego zwierzę (na przykład w Wietnamie od 1964 r.). Okrutne wykorzystanie zaufania lub emocji zwierząt nie jest niczym nowym. Wystarczy przypomnieć ptaki ruskiej księżnej Olgi walczącej z Drewlanami, tresowane psy Sowietów pod Stalingradem czy gołębie w sterowanych pociskach Skinnera.

• 1962 r. - Amerykańska sonda kosmiczna Mariner 2 zbliża się do Wenus i prowadzi obserwacje tej planety.

• 1962 r. - W egipskim El Ferdan powstaje most nad Kanałem Sueskim. Jest wyposażony w najdłuższe w tym czasie dwa ruchome przęsła każde o długości 158,5 m. Niestety most zostaje zniszczony już dwa lata później podczas wojny z Izraelem.

• 1962 r. - N. Holonyak jr (USA) wynajduje oświetlenie diodą (elektroluminescencja prawie bez strat energii w postaci ciepła). Nowe oświetlenie wejdzie do powszechnego użytku w latach 1990. po opracowaniu tańszych technologii produkcji diod.

• 9 VII 1962 r. - W rejonie Archipelagu Johnstona ok. 1400 km na zachód od Hawajów Amerykanie dokonują eksplozji nazwanej Starfish Prime. Detonują ładunek jądrowy o mocy ok. 1,40 megatony na wysokości ok. 400 km, czyli ponad górną granicą atmosfery. Jest to pierwsza eksplozja jądrowa w przestrzeni pozaziemskiej, co oznacza militaryzację przestrzeni kosmicznej.

Eksplozja wytwarza dużą ilość cząstek radioaktywnych, które na pewien czas tworzą dodatkowy trzeci pas Van Allena. Zaburzenie magnetosfery powoduje uszkodzenie kilku sztucznych satelitów Ziemi i zakłóca działanie systemów łączności radiowej w promieniu ok. 1000 km, co wywołuje dyskusję nad zakazem dalszych prób jądrowych w atmosferze oraz w strefie okołoziemskiej.

Niedługo po eksplozji Starfish Prime rusza amerykański program Atlas i powstaje tajny ośrodek badający impuls elektromagnetyczny na pustyni w Nowym Meksyku. Badacze ustawiają tam samolot i poddają działaniu potężnego pola elektromagnetycznego, żeby określić, w jaki sposób można zabezpieczyć urządzenia elektroniczne przed tego rodzaju zagrożeniem, lub przynajmniej zminimalizować szkody.

W ten sposób badania w Nowym Meksyku przyczyniają się do rozwoju idei broni elektromagnetycznej (wspominał o tym N. Tesla w 1934 r.), a z drugiej strony do wypracowania metod obrony.

• 1962 - 1963 r. - Jacques Cousteau zakłada podwodne laboratoria-domy na głębokości 10 i 11 m.

• 1963 r. - Sowieci ogłaszają, że 26-letnia Walentina Tiereszkowa jako pierwsza kobieta leci w kosmos i przez trzy dni krąży wokół Ziemi. Nie wiadomo jednak, czy wcześniejsze próby nie zostały utajnione, ponieważ zakończyły się tragicznie. Tak sądzą między innymi bracia Judica-Cordiglia, którzy twierdzą, że nagrali ostatnie słowa ginącej sowieckiej kosmonautki w 1963 r.

Tiereszkowa wymiotuje w czasie lotu, ponieważ cierpi na chorobę lokomocyjną, czyli rozregulowanie błędnika pod wpływem ruchu pojazdu, a to prowadzi do mdłości i zawrotów głowy, a nawet omdlenia. Okaże się potem, że choroba lokomocyjna często dotyka kosmonautów poddanych nagłym przeciążeniom (nawet kilkadziesiąt G) oraz nieważkości. Dlatego późniejsze skafandry kosmonautów i kabiny w pojazdach kosmicznych będą wyposażone w odpowiednie urządzenia ułatwiające pozbycie się wymiocin.

Drugą kobietą na orbicie Ziemi będzie również Rosjanka Swietłana Sawicka na pokładzie statku Sojuz T-7, ale dopiero w latach 1982 i 1984. Następna kobieta to Amerykanka Sally Ride (1951-2012) w latach 1983 i 1984, która jest też pierwszą osobą homoseksualną dopuszczoną do podróży w przestrzeni pozaziemskiej. Następnych 11 kobiet-astronautek to wyłącznie Amerykanki. Dopiero w 1991 r. na orbicie pojawi się pierwsza Brytyjka, w 1992 r. Kanadyjka, dwa lata później Japonka… Kobiety są jednak wyraźnie dyskryminowane, ponieważ do lipca 2016 r. na 537 osób odnotowanych jako uczestnicy podróży pozaziemskich będzie tylko 60 kobiet.

• 1963 r. - J. M. R. Delgado z uniwersytetu w Yale (USA) udowadnia, że możliwe jest sterowanie zachowaniem zwierząt za pomocą elektronicznych urządzeń wszczepionych w mózg zwierzęcia. W hiszpańskiej Kordobie staje przed rozwścieczonym bykiem, który ma wszczepiony chip i zatrzymuje jego atak wysyłając odpowiedni impuls radiowy. Jest to poważny krok na drodze do uczynienia ze zwierzęcia (lub człowieka) posłusznego robota.

• 1963 r. - Francuski inżynier Henri Vidal patentuje terre armée, czyli wzmocnioną ziemię. Zaobserwował, że piasek przypadkowo wymieszany z opadającymi igłami sosny tworzy wyższe pryzmy niż piasek bez domieszek. Proponuje więc wzmacnianie budowli z piasku za pomocą wewnętrznego szkieletu z metalowych taśm przechodzących przez całą konstrukcję i rozmieszczonych w określonych odległościach. Taka konstrukcja nie wymaga już budowania potężnych, grubych ścian oporowych. Pomysł nie jest do końca nowy, ponieważ już kilka tysięcy lat wcześniej stosowali go między innymi budowniczy kopców na Wielkim Stepie, wstawiając do wnętrza kopca drewniane konstrukcje.

• 1963 r. - W USA padają rekordy wysokości lotu samolotem: C. E. Yeager osiąga 106 km, a J. A. Walker 107,96 km, czyli osiągają granicę atmosfery. Wojskowe myśliwce w drugiej połowie XX w. są napędzane silnikami odrzutowymi, co zapewnia im dużą prędkość i wysokość lotu. Nieco później silniki odrzutowe staną się też podstawowym napędem dla dużych samolotów pasażerskich przewożących jednorazowo kilkadziesiąt lub nawet kilkaset osób. Na przykład olbrzymi amerykański Airbus A 380 zbudowany w roku 2005 może pomieścić 853 pasażerów (zwykle jednak przewozi do 555 osób) na dwóch poziomach (pokładach).

• 1964 r. - Amerykanin D. Reid buduje pierwszy pojazd zdolny do latania w powietrzu oraz pływania na wodzie i w zanurzeniu, czyli pod wodą.

• 1964 r. - W Nowym Jorku powstaje w tym czasie najdłuższy na świecie (1298 m) most wiszący nad cieśniną Verrazano. Rekordowo długi pas jezdni jest zabezpieczony przed kołysaniem przez wiatr i rezonansem (jak w Tacoma) za pomocą konstrukcji skrzyniowej. Jest to trójwymiarowa struktura ze stalowych belek podtrzymująca dwie jezdnie jedna nad drugą.

• 1964 r. - Japoński szybki pociąg Shinkansen osiąga 210 km/h. Równie szybkie pociągi powstaną we Francji: ekspres Capitole, w 1967 r.; TGV w 1978 r.; oraz AGV w 2008 r. (do ok. 360 km/h). W takich pociągach wagony są połączone wspólnymi podwoziami w długą elastyczną strukturę, aby zapobiec wypadaniu z szyn w momencie zderzenia.

• Od 1964 r. - W USA powstają komputery trzeciej generacji oparte na układach scalonych.

Komputery mają coraz mniejsze rozmiary i coraz mniejsze zużycie energii przy rosnącej szybkości wykonywania operacji. Powstają projekty „inteligentnych” budowli dzięki komputerom reagujących na zmienne warunki (tworzy je między innymi N. Negroponte).

Stosowany w komputerach zero-jedynkowy (brak sygnału lub sygnał) zapis informacji jest niezależny od fizycznego nośnika informacji, co zostaje wykorzystane na przykład w zapisie obrazu. Fotografie Marsa wykonane w lipcu 1965 r. przez amerykańską sondę Mariner 4 zostają zapisane cyfrowo, czyli w postaci pikseli na mapie bitowej. Amerykanin R. Nathan wprowadza digitalną analizę zdjęć przez komputer do badania tysięcy obrazów Księżyca (1965). Jest to początek praktycznego zastosowania fotografii cyfrowej zapoczątkowanej kilka lat wcześniej przez R. Kirscha.

Zapis cyfrowy jest precyzyjny i niewrażliwy na starzenie się fizycznego nośnika (na przykład rowka w płycie gramofonowej lub taśmy magnetycznej) i dzięki temu będzie stosowany do rejestracji obrazów, dźwięków i danych w pamięci komputerów. Zapis cyfrowy może być odczytany i reprodukowany (odtworzony) na ekranie, na wydruku lub w postaci dźwięku, na przykład muzyki.

• 1964 r. - W. Brown (USA) przesyła energię wiązką mikrofalową bez użycia przewodnika, co wskazuje, że można tak zasilać urządzenia znajdujące się w dużej odległości, na przykład na orbicie okołoziemskiej.

• 1965 r. - Chemiczka Stephanie L. Kwolek (USA) wynajduje nową rodzinę włókien syntetycznych o ogromnej odporności na przerwanie. Najsłynniejszy z nich jest kevlar ok. 5 razy odporniejszy od stali. Z kevlaru są wykonywane kamizelki kuloodporne i lekkie wojskowe hełmy (nowa wersja pancerza). Otrzymują je przede wszystkim oddziały specjalne, komandosi i jednostki antyterrorystyczne.

• 1965 r. - Amerykanin G. Moore (założyciel Intelu) stwierdza, że co ok. 18 miesięcy podwaja się liczba tranzystorów umieszczanych w kolejnych mikroprocesorach, co oczywiście przekłada się na coraz większą sprawność tych urządzeń. Z czasem ta prawidłowość znana jako prawo Moore’a zostanie uściślona i większość elektroników przyjmie, że podwojenie liczby tranzystorów w mikroprocesorach lub mocy obliczeniowej mikroprocesorów dokonuje się co ok. 24 miesiące. Miniaturyzacja jest możliwa dzięki tworzeniu coraz mniejszych elementów do wytwarzania mikroprocesorów, lecz nie jest nieograniczona. Jej granice to rozmiary pojedynczego atomu jako elementu przewodzącego impuls oraz prędkość światła jako przekaźnika impulsu.

Próbą obejścia tego ograniczenia jest wprowadzenie komputerów wielordzeniowych z wieloma procesorami działającymi równolegle, dzięki czemu całe zadanie jest dzielone na kilka części, które są przeliczane jednocześnie. I tu jednak pojawia się ograniczenie określane prawem Amdahla. Formułuje je amerykański informatyk pochodzenia szwedzko-norweskiego Gene Amdahl (1922-2015): minimalny czas przetwarzania informacji nie może być krótszy niż czas dzielenia programu między poszczególne szlaki obliczeniowe w komputerze.

Dodatkowym efektem rozwoju elektroniki jest rosnące zapotrzebowanie na metale ziem rzadkich (skand, itr oraz wszystkie lantanowce) wykorzystywane w urządzeniach elektronicznych, zwłaszcza w półprzewodnikach, tranzystorach i komputerach.

• 1965 r. - W ZSRS zostaje wykonana operacja chirurgiczna ze znieczuleniem za pomocą sugestii.

• 1965 r. - Bezzałogowa sonda Mariner 4 (USA) z bliska fotografuje Marsa.

Rosjanin A. A. Leonow (ZSRS, 18 marca) jako pierwszy człowiek wychodzi w przestrzeń kosmiczną połączony ze statkiem Woschod 2 za pomocą kabla. Po wyjściu ze statku ciśnienie powietrza wewnątrz skafandra rozdyma go tak bardzo, że kosmonauta nie mieści się we włazie. Leonow przez 12 minut walczy, by wrócić do wnętrza statku. Sowieckie władze ukrywają to, podając jedynie, że Leonow był na zewnątrz przez ponad 20 minut. W drodze powrotnej na Ziemię zawodzi automatyczny pilot, więc kapsuła A. Leonowa i P. Bielajewa spada w Ałtaju 2000 km od planowanego miejsca lądowania. Kosmonauci ratują się przed mrozem paląc ognisko, a nawet muszą uciekać do kapsuły przed stadem wilków, zanim doczekają się odnalezienia.

Następnym człowiekiem w otwartej przestrzeni kosmicznej będzie Amerykanin Edward White (3 czerwca). Jego też spotyka przygoda, ponieważ gubi rękawicę, która w ten sposób staje się nowym sztucznym satelitą Ziemi.

• 1965 r. - Powstanie kolejny alpejski tunel pod Mont Blanc między Courmayeur we Włoszech i Chamonix we Francji o długości 11,6 km. Jest to jedna z najważniejszych tras transportowych w tym rejonie.

W latach 1970-1980 zostanie zbudowany niemal 17-kilometrowy samochodowy tunel pod Przełęczą Świętego Gottharda. W latach 1974-1980 zaś zachodnie Alpy zostają przebite przez kolejowy tunel pod przełęczą Col du Fréjus (drugi tunel Fréjus) łączący Modane we Francji i Bardonecchię we Włoszech (prawie 13 km). Skałę przewierciły pneumatyczne świdry G. Sommelliera (firma działa od 1861 r.).

Jednak największy rozgłos wywoła szwajcarski tunel kolejowy znany jako Gotthard-Basistunnel, który w chwili oddania do użytku w roku 2016 będzie najdłuższym tunelem świata mając 57 km.

• 9 XI 1965 r. - Spektakularna awaria sieci elektrycznej w Nowym Jorku.

Podobne awarie zdarzają się już od połowy XX w. (najsłynniejsza dotknie Amerykę Północną w 2003 r.) wskazując, jak bardzo człowiek zależy od systemów technicznych i jak łatwo mogą one wymknąć się spod kontroli z powodu procesów chaotycznych, błędów człowieka lub nieprzewidzianych zjawisk przyrodniczych; na przykład burz elektromagnetycznych na Słońcu, które zakłócają lub niszczą urządzenia elektroniczne.

• 31 I 1966 r. - Startuje sowiecka bezzałogowa sonda Łuna 9, która 3 lutego po raz pierwszy w dziejach astronautyki miękko ląduje na Księżycu, a nie spada na niego jak wcześniej amerykańskie sondy Ranger 7 (28 VII 1964 r.), Ranger 8 (17 II 1965 r.) i Ranger 9 (21 III 1965 r.).

Lądowanie jest oczywistym zwycięstwem Sowietów w kosmicznym wyścigu z Amerykanami, ale Brytyjczycy nieco osłabiają propagandową wymowę tego sukcesu, ponieważ potajemnie przechwytują sygnały radiowe wysyłane przez Łunę 9. Wykorzystują fakt, że na skutek obrotu Ziemi sygnał z Księżyca dociera do Europy wcześniej niż do Rosji i jako pierwsi publikują kserokopie fotografii z powierzchni Księżca.

• 16 III 1966 r. - Amerykanie po raz pierwszy przeprowadzają połączenie dwóch statków kosmicznych w przestrzeni pozaziemskiej Gemini 8 o wadze 3789 kg z załogą Neil Armstrong i David Scott oraz bezzałogowa Agena (lub GATV 8 - Gemini Agena Target Vehicle) ważąca 3260 kg. Połączenie odbywa się prawidłowo, lecz 30 minut później cały zestaw Gemini-Agena niespodziewanie zaczyna się obracać. W tej sytuacji Armstrong i Scott odłączają się od Ageny i wracają na Ziemię, a Agena zostaje skierowana do atmosfery, gdzie ulega spaleniu.

• 1966 r. - Bezzałogowe sondy po raz pierwszy wchodzą na orbitę wokół Księżyca: wysłana z Ziemi 31 marca sowiecka Łuna 10 (3 IV 1966 r.) i wysłany 10 sierpnia amerykański Lunar Orbiter 1 (14 VIII).

• 1966 r. - J. Weizenbaum z MIT (USA) buduje komputer ELIZA, który analizuje struktury gramatyczne języka i na podstawie wprowadzonych do pamięci wzorców formułuje proste pytania i odpowiedzi, symulując procesy myślowe i antycypując sztuczną inteligencję (AI).

W początkach XXI w. powstaną roboty zdolne do wymiany zdań; 85% słów i zdań używanych przez człowieka jest powtarzalnych, więc zostają wprowadzone do pamięci komputera sterującego robotem. Tego rodzaju maszyny będą używane między innymi jako automaty odpowiadające na telefony.

• Od 1966 r. - Tak zwana zielona rewolucja w Indiach i innych przeludnionych i niedożywionych krajach: wydajne odmiany zbóż (zapoczątkowane przez Normana E. Borlauga z USA), nawozy sztuczne, chemiczna ochrona upraw przed szkodnikami (pestycydy). Ogranicza głód, ale zanieczyszcza środowisko. Negatywnym symbolem chemicznych środków stosowanych w rolnictwie staje się względnie mało szkodliwe DDT (azotox), które w śladowych ilościach dociera aż do Antarktydy, lecz za to skutecznie niszczy komary roznoszące malarię: ratuje więc kilkaset milionów ludzi.

• Od 1966 r. - W Wietnamie Amerykanie stosują wyposażoną w elektronikę i zautomatyzowaną inteligentną broń zdolną między innymi do rozpoznawania celu i korygowania lotu rakiety.

• 1967 r. - Zaczyna się krionika, czyli zamrażanie zmarłych w nadziei, że w przyszłości będzie możliwe ożywienie tych ludzi i wyleczenie z choroby, na którą zmarli. Pierwszym zamrożonym (12 stycznia) jest James Bedford w Kalifornii zmarły na raka. Od tego momentu zamrożeniu podda się wiele innych osób, chociaż specjaliści wskazują, że zamrażanie uszkadza strukturę organizmu, zwłaszcza mózgu, więc ożywienie wydaje się mało prawdopodobne.

• 1967 r. - Christiaan Barnard (Republika Południowej Afryki) po raz pierwszy w dziejach przeszczepia (wszywa choremu) serce pobrane od właśnie zmarłej osoby.

Już wcześniej były dokonywane transplantacje, lecz mniej skomplikowanych narządów, a pierwszym była nerka przeniesiona między bliźniakami w Bostonie (1954). Od tego momentu dokonuje się coraz więcej transplantacji, w tym bardzo trudnego przeszczepienia wątroby w Denver (USA, 1967), a następnie płuc i innych narządów. W roku 2005 francuscy lekarze dokonują transplantacji części twarzy, a 10 lat później w Barcelonie (Hiszpania) zostaje przeszczepiona cała twarz. Rodzą się pytania natury etycznej, w jaki sposób, a zwłaszcza kiedy, można pobierać narządy od zmarłych? Czy każdy narząd można transplantować? Czy można handlować narządami?

Z drugiej strony pojawią się też przeszczepy od ludzi żyjących. Na przykład przeszczep szpiku kostnego jako metoda leczenia białaczki w niczym nie szkodzi dawcy, a biorca otrzymuje zdrową tkankę produkującą normalne komórki krwi, co ratuje mu życie.

Możliwe jest też wprowadzanie sztucznych implantów (na przykład zastawek serca).

W latach 1990. w Europie dochodzi do rewolucji - można wykonać małe przeszczepy (na przykład załatanie dziurki w zastawce serca) bez rozcinania klatki piersiowej. Urządzenie przez żyłę dostaje się do wnętrza serca, aby pod obserwacją na aparacie prześwietlającym dokonać operacji.

Niestety, transplantacja narządu pobranego od innego człowieka lub elementu sztucznego jest rozpoznawana przez organizm jako wtargnięcie obcego ciała i dochodzi do odrzucenia przeszczepionej części. Zapobiegają temu systematycznie przyjmowane odpowiednie preparaty obniżające reaktywność układu immunologicznego, lecz to sprzyja infekcjom i chorobom zakaźnym.

Upowszechnienie transplantacji ma też zupełnie nieoczekiwane konsekwencje. Wielu wyleczonych w ten sposób pacjentów obserwuje zmiany we własnym zachowaniu. Ktoś, kto nie interesował się muzyką, nagle zaczyna słuchać muzyki poważnej – okazało się, że przeszczepiono mu narząd skrzypka lub melomana. Ktoś inny po przeszczepie czuje pociąg do majsterkowania, chociaż wcześniej tego nie robił – dawcą przeszczepionego narządy był robotnik budowlany… Oczywiście, nie zawsze po przeszczepie zdarzają się widoczne zmiany osobowości i nie zawsze można jednoznacznie odnieść zmienione zachowanie biorcy narządu do cech jego dawcy. Zjawisko, chociaż początkowo traktowane jako wytwór fantazji, jest jednak dość częste, więc z czasem zostaje uznane przynajmniej przez część lekarzy. Bywa określone ogólnie jako pamięć tkankowa, ewentualnie komórkowa i wiązane z epigenetyką.

• 1967 r. - Sowiecka sonda Wenera 4 ląduje na Wenus, lecz szybko milknie.

Jest to początek serii podobnych wypadków, co wywoła żarty o kosmicznym potworze mającym rzekomo krążyć wokół Wenus lub obcej cywilizacji chroniącej planetę. W rzeczywistości za niszczenie sond odpowiadają skrajnie nieprzyjazne warunki na Wenus, między innymi temperatura przekraczająca 200^oC.

Pierwsze udane lądowanie sondy wysłanej przez człowieka na planecie innej niż Ziemia odbędzie się wroku 1970, kiedy sowiecka Wenera 7 osiądzie na powierzchni Wenus.

• 1967 r. - Rośnie liczba ofiar rozwoju astronautyki.

W styczniu trzej Amerykanie V. Grissom, E. White i R. Chaffee giną w płomieniach w testowanej na Ziemi kapsule kosmicznej (z powodu pośpiechu została źle wykonana).

W tym samym roku 24 kwietnia ginie Rosjanin Władimir Komarow, ponieważ podczas lądowania nie otworzył się spadochron hamujący prędkość opadania kapsuły lądownika Sojuza 1.

Do 2013 r. zginie ok. 100 osób, przy czym ok. 80% ofiar poniesie śmierć w trakcie eksperymentów na Ziemi.

• 1967 r. - Amerykański samolot rakietowy X-15A-2 osiąga prędkość 7274 km/h (rekord do 1980 r.).

• 1967 r. - Pochodzący z Rosji amerykański konstruktor Igor Sikorski (Sikorsky) buduje napędzany silnikiem spalinowym helikopter, który przeleci przez Atlantyk.

Ogromny sukces helikopterów wiąże się jednak z zastosowaniem silnika turbowałowego, który jest dużo wydajniejszy od silników tłokowych, a zarazem jest względnie lekki.

Sprawne helikoptery z potężnymi silnikami osiągające prędkość rzędu 200 km/h okazują się ogromnie skuteczne jako jednostki bojowe przewożące żołnierzy, a wyposażone w karabiny maszynowe i rakiety stają się niszczycielską bronią. Amerykańska armia używa helikopterów podczas wojny w Wietnamie jako rodzaju nowoczesnej kawalerii powietrznej zdolnej do szybkiego ataku i lądowania niemal w każdych warunkach.

• 1968 r. - Amerykańscy astronauci F. Borman, J. Lovell i W. Anders na pokładzie Apollo 8 jako pierwsi w dziejach ludzie okrążają Księżyc, oglądają niewidoczną z Ziemi stronę Księżyca oraz Ziemię wynurzającą się zza księżycowego horyzontu. Programem Apollo, który ma na celu lądowanie człowieka na Księżycu kieruje W. von Braun.

• 1969 r. - Amerykański neurobiolog Oliver Sacks (1933-2015) osiąga spektakularny, chociaż chwilowy sukces w leczeniu skutków zapalenia mózgu. Dzięki jego terapii grupa pacjentów od ponad dwudziestu lat pozostających w stanie katatonii niespodziewanie odzyskuje świadomość i władzę nad własnym ciałem. Niestety, po kilku tygodniach katatonia stopniowo wraca. W następnych latach Sacksowi jeszcze kilka razy udaje się osiągnąć podobny rezultat, lecz nigdy trwale. Swoje prace opisuje w książce Przebudzenia wydanej w roku 1973, która staje się potem podstawą dla filmu o tym samym tytule nagranym w roku 1990.

• 1969 r. - Sowieccy fizycy po raz pierwszy otrzymują plazmę wodorową w urządzeniu Tokamak-3.

• 1969 r. - Rozpowszechnia się chemiczny środek przeciwbólowy ibuprofen.

• 1969 r. - W maju amerykańscy astronauci na statku kosmicznym Apollo 10 osiągają rekordową prędkość 39 896 km/h.

• 1969 r. - Amerykański statek kosmiczny Apollo 11 wchodzi na orbitę wokół Księżyca, realizując program W. von Brauna. Jeden trzech uczestników wyprawy Michael Collins (ur. 1930) ma krążyć wokół Księżyca, żeby zapewnić możliwość powrotu na Ziemię. Natomiast Neil Alden Armstrong (1930-2012) oraz Edwin Eugene „Buzz” Aldrin (ur. 1930) przesiadają się na księżycowy lądownik Eagle (Orzeł), który 21 VII ma wylądować na powierzchni Księżyca. W ostatniej fazie Armstrong ręcznie kieruje lądownik trochę dalej niż to przewidywał plan, ponieważ wcześniej wybrane miejsce okazało się pokryte wielkimi kamieniami.

Tuż po szczęśliwym lądowaniu pracownicy w Houston słyszą, jak Armstrong mówi „OK” na znak, że się udało.

Po otwarciu włazu po drabince schodzi N. Armstrong i wypowiada słynne zdanie, że jest to mały krok dla człowieka i wielki skok dla ludzkości. Okazuje się, że regolit, czyli pylista skała na powierzchni Księżyca, jest wystarczająco spójny, aby po nim chodzić. Istniały bowiem obawy, że podłoże może być zbyt luźne i wciągnie lądownik oraz ludzi jak ruchome piaski. Armstrong i Aldrin odbywają spacer, ustawiają mały maszt z amerykańską flagą i zbierają próbki skał.

Film z operacji Apollo 11 jest nagrywany specjalną kamerą S. Lebara i transmitowany w czasie rzeczywistym na całą planetę. Jest to propagandowe zwycięstwo Amerykanów nad ZSRS, ponieważ sowiecka rakieta nośna mająca dotrzeć na Księżyc eksplodowała przy starcie na Ziemi (Moskwa będzie to ukrywać przez następnych 20 lat). Dlatego władze Związku Sowieckiego nie chcą pokazać swoim obywatelom triumfu Amerykanów, a sowiecka prasa początkowo przemilcza to epokowe wydarzenie. Tak samo zachowują się wszystkie komunistyczne rządy krajów okupowanych przez Sowietów z wyjątkiem Polski, gdzie lądowanie pokazuje telewizja.

Światowa opinia publiczna dużo później dowiaduje się, jak dużo szczęścia mieli ludzie lądujący na Księżycu. Przygotowując start z Księżyca astronauci odkrywają, że złamali przełącznik silnika. Uruchamiają go przy pomocy długopisu, którym mogą manipulować w niewielkim otworze pozostałym po złamaniu. Potem okazuje się, że przedłużone lądowanie spowodowało większe zużycie paliwa w lądowniku, więc nie wiadomo, czy Eagle doleci do statku orbitującego wokół Księżyca: udaje się to w ostatnich sekundach przed wyczerpaniem paliwa. Ostatecznie misja Apollo 11 kończy się pełnym sukcesem.

Z wyprawą na Księżyc wiąże się interesująca obserwacja medyczna. Armstrong, który przeszedł drobiazgowe badania lekarskie i był okazem zdrowia, miał atak duszności i przejściowy problem z sercem na Księżycu, a po powrocie zaczął uskarżać się na serce. Podobne dolegliwości staną się potem udziałem kilku innych astronautów. Lekarze odkryją, że długotrwały pobyt w przestrzeni pozaziemskiej grozi niedoborem magnezu i podwyższonym poziomem adrenaliny, co może zakłócać prawidłową pracę serca.

Misja Apollo 11 staje się pretekstem do tworzenia rozmaitych teorii spiskowych. Niektórzy twierdzą, że lądowania Amerykanów na Księżycu nie było i wszystko zostało sfilmowane na Ziemi. Po latach zaś pojawi się opowieść, zgodnie z którą Edwin Eugene „Buzz” Aldrin widział nieznany obiekt przelatujący obok Apollo 11. Niektórzy sądzą, że astronauci spotkali UFO, chociaż mógł to być element statku kosmicznego pozostały po którejś z wcześniejszych wypraw kosmicznych.

• 1970 r. - Statek Apollo 13 lecący na Księżyc doznaje eksplozji zbiorników tlenu. Astronautom grozi śmierć z zimna i braku tlenu. Przechodzą do nieuszkodzonego lądownika księżycowego, przeprogramowują komputer, zmniejszają zużycie energii i zmieniają trasę, aby okrążyć Księżyc i wykorzystać jego grawitację do powrotu. Po tygodniu szczęśliwie wracają na Ziemię.

• 1970 r. - Podczas lotu Apollo 14 Edgar Mitchell dokonuje próby telepatycznego kontaktu z Ziemią. Badacze z NASA uznają próbę za udaną.

• 1970 r. - Powstaje najdłuższa stała linia lotnicza Japonia-zachodnia Europa ponad Syberią.

• 1970 r. - Amerykański pisarz Larry Niven publikuje książkę fantastyczno-naukową Worldring (Pierścień), w której przedstawia wizję ogromnej konstrukcji w postaci pierścienia otaczającego Słońce. Dzięki rotacji siła odśrodkowa imituje grawitację, dzięki czemu na wewnętrznej dosłonecznej stronie mogą mieszkać ludzie.

Kilka lat później inny Amerykanin Dan J. Alderson, informatyk uczestniczący między innymi w wysłaniu Voyagera 1 i 2, wymyśla jeszcze dziwniejszy projekt astroinżynieryjny. Opisuje gigantyczny dysk o średnicy porównywalnej z orbitą Jowisza ze Słońcem w centrum. Na obu powierzchniach dysku mieliby mieszkać ludzie, a cały dysk miałby kołysać się, żeby na zmianę być w świetle i mroku, imitując dzień i noc.

• 1970 r. - Sowiecki statek Łuna 17 zawozi na Księżyc automatyczny pojazd-laboratorium Łunochod 1. Po 11 miesiącach pracy i przesłaniu na Ziemię ogromnej liczby danych o Księżycu łazik milknie i znika z pola widzenia badaczy. Amerykanie odnajdą zaginiony Łunochod dopiero w 2010 r.

• Lata 1970. - Amerykanie rozwijają tajny kosmiczny projekt Horizon, zgodnie z którym na Księżycu ma powstać baza z załogą kilkuset osób (pomysł W. von Brauna). Następnie Amerykanie planują stworzyć podobne bazy na Marsie.

• Lata 1970. - Amerykanie a potem inne kraje masowo stosują w transporcie kontenery, czyli wielkie (kilkanaście metrów długości), trwałe i zamykane pojemniki do przewozu towarów. Jest to rewolucja w globalnym handlu.

• Lata 1970. - Rozwój kolei magnetycznej zwanej maglev (od angielskich słów magnetic levitation, czyli magnetyczna lewitacja). Pociąg nie porusza się na kołach, lecz unosi ponad torem dzięki polu magnetycznemu, co pozwala uniknąć ogromnych tarć i przegrzewania się konstrukcji. Pierwsza eksperymentalna kolej magnetyczna to zbudowany przez Erica Laithwaitego w RFN pociąg Prinzipfahrzeug, który w roku 1971 osiąga prędkość 90 km/h. Kolejne rekordy prędkości biją między innymi: TR-02 w Niemczech – 164 km/h w 1971 r.; TR-04 w Niemczech – 250 km/h w 1974r.; Komet w Niemczech – 401,3 km/h w 1975 r.; HSST-01 w Japonii – 307,8 km/h w 1978 r.; ML-500R w Japonii – 517 km/h (bez załogi) w 1979 r.

• Lata 1970. - Kamera termowizyjna rejestrująca światło w zakresie podczerwieni rewolucjonizuje naukę i technikę. Zaczyna się rozwój termografii, czyli precyzyjnego mierzenia temperatury rozmaitych obiektów poprzez rejestrację emitowanego przez nie promieniowania. Anomalie w rozkładzie promieniowania i temperatur na powierzchni przedmiotu wskazują na nieciągłość wewnętrznej struktury lub wręcz uszkodzenie (na przykład części maszyn i budowli). Termografia pozwala też wykrywać nieszczelności w budynkach i stany zapalne w organizmie bez rozcinania skóry i mięśni.

• Lata 1970. - W Republice Południowej Afryki najgłębsze kopalnie osiągają 5 km poniżej powierzchni. Mogą w nich pracować wyłącznie maszyny ze względu temperaturę rzędu 90^oC.

• 1971 r. - Pierwsze udane lądowanie na Marsie wykonane przez sowiecką bezzałogową sondę Mars 3.

Drugiego lądowania dokona amerykańska sonda Viking 1 w roku 1976.

Ciekawostką związaną z wyprawą Viking I jest fotografia Marsa wykonana 25 lipca z wysokości ok. 1800 km, która przedstawia obszar Cydonia. Układ cieni sprawił, że jedno ze wzgórz wygląda jak rzeźba przedstawiająca ludzką twarz (pareidolia). Co prawda kolejne fotografie nie potwierdzają, że naprawdę chodzi o rzeźbę, ale dla wielu tak zwana Twarz na Marsie jest dowodem, że przodkowie człowieka niegdyś przybyli na Ziemię z kosmosu, a Mars był miejscem ich postoju.

• 1971 r. - W kwietniu zaczyna pracę Salut 1, pierwsza stacja przeznaczona do długiego przebywania ludzi na orbicie Ziemi zaprojektowana przez Sowietów jako narzędzie szpiegowskie.

7 czerwca do stacji dociera Sojuz 11 z trzema kosmonautami, którzy wchodzą na pokład Saluta. 30 czerwca Sojuz 11 wraca na Ziemię nieuszkodzony, ale okazuje się, że cała trzyosobowa załoga udusiła się w drodze powrotnej, ponieważ kapsuła uległa rozszczelnieniu. Salut 1 zaś 11 października zostanie skierowany do atmosfery Ziemi, aby tam spłonął, ponieważ okazał się niezdatny do użytku.

Podobny los spotka Salut 2 wysłany na orbitę w kwietniu 1973 r. Kiedy po kilku dniach eksploduje jeden z silników, uszkodzona stacja zostanie spalona w górnych warstwach atmosfery. Kolejna stacja Salut 3 trafi na orbitę w maju 1974 r., ale również ona okaże się wadliwa i zostanie zniszczona już po jedenastu dniach.

• 1971 r. - Apollo 15 (USA) przywozi na Księżyc Lunar Rover, czterokołowy pojazd, którym mogą podróżować amerykańscy astronauci.

• 1972 r. - Pracujący w USA Brytyjczyk Michael Francis Tompsett publikuje w Electronic Magazine pierwszą kolorową fotografię cyfrową przedstawiającą jego żonę Margaret. Pierwszy cyfrowy aparat fotograficzny dostępny na rynku wyprodukuje firma Sony w roku 1981, a w następnej dekadzie fotografia cyfrowa zyska popularność większą od tradycyjnej fotografii analogowej. Jej zaleta to ogromna pojemność pamięci cyfrowego aparatu fotograficznego znacznie przekraczająca możliwości kliszy fotograficznej. Z czasem zaś powstaną aparaty, które na małym ekranie natychmiast pokazują zarejestrowany obraz, czego nie umożliwiały aparaty kliszowe.

Wadą fotografii cyfrowej jest jednak jej mniejsza rozdzielczość, ponieważ określa ją rozmiar pojedynczego piksela. W aparacie analogowym zaś granicą rozdzielczości jest rozmiar molekuł chemicznych tworzących światłoczułą powłokę na kliszy.

• 1972 r. - Biochemicy pracujący dla farmaceutycznej firmy Eli Lilly mającej siedzibę w Indianapolis (USA) syntetyzują chlorowodorek fluoksetyny jako środek przeciwdepresyjny, ponieważ utrzymuje wysoki poziom serotoniny w mózgu. Produkt pod nazwą Prozac wchodzi na rynek dopiero w 1987 r. po wieloletnich badaniach jego skuteczności. Odtąd przez ponad 20 lat Prozac zwany też pigułką szczęścia jest najpopularniejszym lekiem uspokajającym i antydepresantem.

• 1972 - 1974 r. - Sowieccy inżynierowie szukają skutecznej odpowiedzi na amerykańskie okręty podwodne zdolne do wykonania ataku w każdym punkcie globu. Budują ekranoplan projektowany przez Rostisława Ewgieniejewicza Aleksiejewa od lat 1960. Projekt wykorzystuje efekt ekranowania: pod skrzydłem samolotu lecącego na wysokości równej około połowie długości skrzydła nad wodą powstaje większa siła nośna niż na większych wysokościach. Tak powstają szybkie pojazdy unoszące się tuż nad wodą, zdolne do błyskawicznego przerzucenia wojsk na przykład podczas desantu. Największą taką konstrukcją jest Orlionok (Orlątko) długości 58,1 m, o rozpiętości skrzydeł 31,5 m, przewożący 150 osób, mający zasięg 1500 km i osiągający prędkość 400 km/h. Orlionok jest używany przez sowiecką armię w latach 1979-1993 na Morzu Kaspijskim i Czarnym. Problemem są morskie fale, które skutecznie utrudniają poruszanie się ekranoplanów.

• 1972 - 1984 r. - Na Tamizie poniżej Londynu powstaje ruchoma zapora ze stali normalnie leżąca płasko na dnie rzeki, a podczas silnych burz na morzu podnoszona do wysokości 18 m, aby ochronić Londyn przed zalaniem.

• Od 1972 r. - W krajach rozwiniętych upowszechnia się przemysłowa utylizacja śmieci i ścieków, jak spalarnia śmieci w brytyjskim Nottingham (1974). Coraz szerzej stosuje się recykling - ponowne przetworzenie i wykorzystanie materiałów już zużytych, czyli surowców wtórnych; na przykład plastiku, papieru, drewna, metali. Jest to wyraz oszczędności w obliczu kurczących się zasobów i konieczności ochrony środowiska przed zaśmieceniem lub zatruciem.

• 1973 r. - Bezzałogowa amerykańska sonda Pioneer 10 (wystrzelona z Ziemi w roku 1972) po raz pierwszy przekracza pas planetoid i zbliża się do Jowisza. Pioneer 10 jest też pierwszą konstrukcją człowieka, która osiąga trzecią prędkość kosmiczną, czyli taką, która pozwala opuścić Układ Słoneczny.

Pioneer 11 (sonda wystrzelona z Ziemi w roku 1973) dociera do Jowisza w roku 1974 i do Saturna w roku 1979. Dwie inne amerykańskie sondy Voyager 1  i Voyager 2 (wystrzelone w roku 1977) docierają do Jowisza w roku 1979 i do Saturna w roku 1981, a potem Voyager 2 przelatuje obok Urana (1985/1986) i Neptuna (1989). Voyager 1 oprócz silników rakietowych wykorzystuje grawitację planet, żeby zwiększyć prędkość i staje się pierwszym tworem człowieka, który osiąga granicę Układu Słonecznego w roku 2004. Następne są Voyager 2 oraz Pioneer 10 i Pioneer 11. Dzięki nuklearnemu zasilaniu nadajników radiowych sondy Voyager przez ok. 40 lat przesyłają na Ziemię dane obserwacyjne.

• 1973 r. - Amerykanie umieszczają na orbicie Ziemi stację Skylab. Pierwszy pomysł tego rodzaju obiektu powstał w 1963 r. jako stacja szpiegowska, lecz nie został zrealizowany. Skylab zaś stał się laboratorium badającym kosmos i Ziemię nie tylko na użytek armii, lecz także w celach czysto naukowych.

• 1973 r. - Amerykańska firma Motorola produkuje pierwszy telefon komórkowy Dyna TAC, który jest faktycznie przenośny: waży 0,8 kg. Dwa lata później Motorola patentuje pierwszą sieć komórkową pod nazwą Radio Telephone System. Sieci anten telefonii komórkowej rozmieszczane w różnych punktach danego kraju a potem całej planety pozwalają komunikować się bez użycia kabli. Anteny przekazują sygnał radiowy między sobą, dzięki czemu zasięg telefonii komórkowej jest ograniczony wyłącznie przez to, jak daleko są rozstawiono anteny.

• VIII 1973 r. - Kanadyjska dwuosobowa łódź podwodna Pisces III z Rogerem Mallinsonem i Rogerem Chapmanem na pokładzie układa kabel telefoniczny na dnie Atlantyku koło Irlandii. Podczas wynurzania 29 VIII zostaje uszkodzony jeden z zaworów i łódź nagle opada na dno na głębokość 480 m. Mallinson i Chapman natychmiast komunikują się radiowo z powierzchnią, ale mają zapas tlenu tylko na 64 godziny. 31 VIII podwodny robot sprowadzony z USA wyciąga łódź 12 minut przed wyczerpaniem tlenu. Akcja ratunkowa to ogromny sukces, bo nigdy dotychczas nie wydobyto ludzi uwięzionych na tak dużej głębokości.

• 1973 r. - Niemiec Fred Militky i Austriak Heino Brditschka budują pierwszy załogowy samolot z napędem elektrycznym, który lata przez 14 minut. Militky już w 1957 r. skonstruował mały bezzałogowy elektryczny samolot zdolny do krótkiego lotu, a Brditschka jest konstruktorem szybowców. Budowa pełnowymiarowego elektrycznego samolotu jest możliwa dzięki zastosowaniu lekkich a wydajnych baterii niklowo-kadmowych.

• Od 1973 r. - Rozwija się inżynieria genetyczna, czyli modyfikowanie DNA organizmów poprzez wstawianie określonych genów pozwala hodować formy o lepszych cechach użytkowych i leczyć choroby genetyczne (w tym nowotwory). Poniekąd jest to realizacja idei eugeniki (Brytyjczyk F. Galton, 1883) jako metody poprawiania człowieka przez kontrolę rozmnażania (niestety, ideę tę wykorzystują też rasiści).

Rozpoznanie genetycznego podłoża niektórych chorób człowieka daje szanse ich zwalczania. Przykładem jest mukowiscydoza, jedna z najczęściej występujących chorób dziedzicznych. Objawia się między innymi kaszlem i pluciem krwią, nawrotami zapalenia płuc i zatok przynosowych, nadmierną produkcją śluzu w układzie oddechowym (blokowanie oskrzeli) i pokarmowym (zaburzenia pracy jelit, kamica żółciowa). W 1989 r. genetycy ustalają, że za mukowiscydozę jest odpowiedzialna mutacja genu CFTR w chromosomie 7, co oznacza, że wprowadzając do komórek płuc prawidłowo zbudowany odcinek DNA, można tę chorobę wyleczyć. Dzięki inżynierii genetycznej powstają genetycznie zmodyfikowane rośliny wydajniejsze i odporniejsze na choroby, na przykład pomidor i tytoń w USA w 1986 r., kukurydza we Włoszech, bawełna w Chinach w latach 1990-2011, jabłka, ziemniaki, ryż i inne gatunki. Niektórzy wyrażają obawy, że nowe rośliny mogą być szkodliwe, co wywołuje ruch przeciw GMO (Genetically Modified Organisms). Tymczasem w ciągu następnych 40 lat nie udaje się dowieść, że organizmy GMO w jakikolwiek sposób szkodzą. Co więcej, w 2010 r. zostanie ogłoszony raport podsumowujący 25 lat badań prowadzonych przez kilkaset zespołów naukowców europejskich. Według tego raportu organizmy GMO w żadnym wypadku nie są zagrożeniem. Tę opinię potwierdzają badacze szwajcarscy w latach 2007-2011 oraz World Health Organization, której raport z 2014 r. stwierdza, że testy żywności GMO nie dają żadnych podstaw, aby uznać ją za niebezpieczną. Wręcz przeciwnie, zastosowanie roślin transgenicznych (którym wszczepiono fragmenty DNA innych organizmów) ma pozytywny wpływ na środowisko. Odmiany odporne na szkodniki pozwalają bowiem ograniczyć lub wyeliminować chemiczne środki ochrony roślin jak insektycydy, fungicydy i herbicydy, które są szkodliwe zarówno dla człowieka, jak też innych gatunków. Paradoksalnie, obecność roślin GMO przekłada się na lepszą kondycję innych roślin, w tym także nieuprawnych, ponieważ ograniczenie insektycydów oznacza większą liczbę drapieżników żywiących się owadami roślinożernymi. Nie jest też prawdą, czego obawiają się przeciwnicy GMO, że rośliny transgeniczne mogą wyprzeć formy niemodyfikowane przez człowieka. W rzeczywistości odmiany uprawne wymagają opieki człowieka, a w stanie dzikim okazują się mniej sprawne i na ogół nie wytrzymują konkurencji, ponieważ ich przystosowanie jest zbyt jednostronne.

• 1973 - 1974 r. - Po wiekach fantazji i projektów wreszcie powstaje pierwszy most nad Bosforem łączący Europę i Azję. Jego najdłuższe podwieszone przęsło ma 1074 m, a całość przekracza długość 1500 m.

Podczas konkursu na projekt przeprawy przez Bosfor wyróżnia się bardzo elegancka wizja Niemca Ulricha Finsertwaldera (1897-1988), który proponuje most wstęgowy z przęsłami opartymi na słupach. Ostatecznie zwyciężyła jednak koncepcja mostu wiszącego.

• 1974 r. - Bezzałogowa sonda kosmiczna Mariner 10 (USA) po raz pierwszy przelatuje w pobliżu Merkurego.

Mariner 10 jest też pierwszym pojazdem kosmicznym wykorzystującym żagiel słoneczny do korygowania pozycji, co zapowiada praktyczną realizację idei żeglugi kosmicznej zaproponowanej przez Keplera.

Pomysł podejmą Rosjanie w 1993 r. wysyłając na orbitę Ziemi satelitę Znamja 2 wyposażonego w lustro rozkładane jak parasol wokół satelity.

• 1974 r. - Roland Boucher w USA buduje Astro Flight Sunrise, bezzałogowy samolot napędzany elektrycznością z baterii słonecznych rozmieszczonych na powierzchni skrzydeł. W 1979 r. amerykański konstruktor David Williams tworzy Solar One, pierwszy samolot załogowy wykorzystujący energię słoneczną. Pod koniec XX i w początkach XXI w. powstaje szereg samolotów wykorzystujących baterie solarne. S. Ptacek przelatuje nad Kanałem La Manche a Bertrand Piccard zaczyna projekt Solar Impulse.

• 1974 r. - W czerwcu pracę na orbicie okołoziemskiej zaczyna kolejna sowiecka stacja z serii Salut.

Otrzymuje ona nazwę Salut 3, żeby ukryć porażkę pierwszego Salut 3 w maju.

Salut 3 jako pierwszy w dziejach pojazd kosmiczny zostaje wyposażony w broń, ponieważ Sowieci obawiają się, że Amerykanie mogą podjąć próbę zniszczenia szpiegowskiej stacji. Dlatego Sowieci myślą o użyciu działa laserowego, lecz nie są w stanie go zbudować. W końcu Salut 3 otrzymuje szybkostrzelne działko lotnicze, a załoga rozkaz otwarcia ognia do każdego amerykańskiego obiektu, który znalazłby się zbyt blisko. Sowieci eksperymentują ze strzelaniem w przestrzeni kosmicznej, ale jego wyniki ukrywają, zwłaszcza że odrzut po strzale zdestabilizowałby ruch całej stacji.

Salut 3 przetrwa tylko kilka miesięcy, ponieważ podobnie jak poprzednie stacje Salut również ta okazuje się wadliwie zbudowana i pod koniec stycznia 1975 r. zostanie spalona w górnych warstwach atmosfery Ziemi.

• 1975 r. - Japończycy przedstawiają projekt miasta-fabryki pływającej po powierzchni oceanu.

• 1975 r. - Brytyjczyk Bryan Kibble buduje precyzyjną wagę skręceń, zwaną balansem Watta a potem wagą Kibble’a, która określa masę poprzez pomiar wielkości prądu elektrycznego wytwarzającego pole magnetyczne, które może równoważyć daną masę.

• 1975 r. - W lipcu zostaje zrealizowane pierwsze połączenie statków kosmicznych rywalizujących ze sobą państw: amerykańskiego Apollo 18, który waży 14768 kg i sowieckiego Sojuz 19 ważącego 6790 kg. Do połączenia dochodzi 17 lipca o godzinie 16⁰⁹ ponad 225 km nad Portugalią. O godzinie 19¹⁸ zostaje otwarta śluza powietrzna, czyli komora, w której wyrównują się ciśnienia gazu między statkami. Wspólny lot Apollo-Sojuz trwa prawie 44 godziny. W tym czasie obie załogi, Amerykanie Thomas Stafford, Vance Brand i Deke Skayton oraz Sowieci Aleksiej Leonow i Walerij Kubasow, odwiedzają się wzajemnie. Jest to w równym stopniu osiągnięcie techniczne, jak też akt polityczny.

• 1975 r.- Sowieckie sondy Wenera 9 i Wenera 10 przesyłają na Ziemię zdjęcia Wenus. To są pierwsze zdjęcia pozaziemskiej planety wykonane z jej powierzchni. Niestety wysoka temperatura szybko niszczy sondy.

• 1975 r. - Włoch A. Nicolosi opuszcza się 200 m w głąb krateru Etny i ubrany w termiczny kombinezon przez godzinę wisi na linie w temperaturze ok.+300^oC, aby wreszcie z próbkami gazów wulkanicznych wyjść na powierzchnię.

• 1976 r. - W Toronto powstaje Canadian National Tower, najwyższa w tym czasie budowla razem z iglicą osiągająca 553,3 m. Jednak najwyższym budynkiem przy pomiarze do szczytu dachu (kryterium przyjęte w roku 1996) jest nadal Sears Tower. W ciągu następnych 30 lat w powstanie kilkanaście budynków przekraczających 400 m wysokości między innymi w Szanghaju, Hongkongu, Kuwejcie, Chicago, Kantonie, Kuala Lumpur i Tajpej. Najwyższymi budynkami przy pomiarze do szczytu dachu są potem Petronas Towers w Kuala Lumpur (1998) - 452 m i Taipei 101 w Tajpej (2004) - 509 m.

Szczególnie interesująca jest konstrukcja Taipei 101 oparta na stalowych kratownicach i wyposażona w hydrauliczne urządzenia tłumiące drgania. Przede wszystkim zaś wyróżnia się ogromnym wahadłem - jest to ważąca 720 ton stalowa kula zawieszona na stalowych linach w połowie wysokości wewnątrz budynku. Kiedy wiatr lub trzęsienie ziemi odchyla budynek, wahadło ma tendencję do pozostania w pionie i budowla jest stabilizowana. Wytrzymuje wstrząsy nawet o sile 6,8 w skali Richtera, co zdarza się już podczas budowy w roku 2002.

• Od 1976 r. - Trwają prace nad urzeczywistnieniem idei „kosmicznego żaglowca” zapoczątkowanej przez Keplera i rozwijanej w teoretycznych pracach F. Zandera, J. B. S. Haldane’a i J. D. Bernala. Pierwszych prób dokonują pracownicy Jet Propulsion Laboratory w kalifornijskiej miejscowości La Cañada Flintridge w USA.

Na początku XXI w., na przykład w 2010 r., konstruktorzy zbudują kilka prototypowych pojazdów kosmicznych wyposażonych w żagiel słoneczny.

• 1976 - 2003 r. - Wielkie (długości ponad 61,5 m) pasażerskie odrzutowce Concorde (po francusku Zgoda) osiągające prędkość ponaddźwiękową latają na linii Paryż-Londyn-Waszyngton. Zbudowali je Brytyjczycy i Francuzi w latach 1968-1969.

Sowieci wykradli niektóre szczegóły konstrukcji i kilka miesięcy wcześniej w 1969 r. zbudowali swoją kopię pod nazwą Tupolew-144. Tu-144 jako pierwszy samolot pasażerski przekracza prędkość dźwięku, ale pośpiech w jego projektowaniu, żeby za wszelką cenę wykazać wyższość Sowietów powoduje liczne błędy konstrukcyjne, ogromne zużycie paliwa, mały zasięg i ciągłe awarie. W rezultacie Tu-144 lata jedynie na linii Moskwa - Ałma-Ata i zostanie oficjalnie wycofany po katastrofach na pokazie w Paryżu w 1973 r. (ginie 14 osób) i w 1978 r. (2 ofiary śmiertelne).

• 1977 r. - S. Jobs i S. Wozniak (USA) budują mały komputer Apple II, a firmy IBM i Microsoft powtórzą pomysł. Zaczyna się era PC (angielskie Personal Computer - komputer osobisty) jako kalkulatorów i maszyn do pisania. Jobs opracuje łatwy, graficzny interfejs (interface), czyli sposób porozumiewania się z komputerem Macintosh (1984) skopiowany potem przez Microsoft.

Wraz z postępującą komputeryzacją pojawiają się fantastyczne opowieści na temat tych urządzeń. Na przykład w biurze w Stockport koło Manchesteru podobno zauważono w 1987 r., że nocą komputer pracuje bez ludzi i nawet bez prądu; na ekranie widać ponoć chaotyczne obrazy i grupy liter. Świadkowie twierdzą, że ten komputer śni.

• 1977 r. - W USA powstaje tak zwana bomba neutronowa. Jest to kombinowana bomba wodorowa i plutonowa, która wytwarza stosunkowo mało ciepła i słabą falę uderzeniową, a za to razi bardzo silnym promieniowaniem neutronowym. Bomba zabija więc organizmy żywe, lecz niszczy niewiele obiektów fizycznych. Pomysł bomby neutronowej pochodzi od Tellera, a pierwszej próbnej eksplozji w Newadzie dokonał zespół Samuela Cohena już w roku 1962.

Innym możliwym rodzajem broni jądrowej jest bomba kobaltowa, której osłona ma być zbudowana z kobaltu (Co). Promieniowanie wytworzone przez eksplozję ładunku jądrowego przekształca kobalt w silnie promieniotwórczy ciężki izotop ⁶⁰Co, którego połowiczny czas rozpadu wynosi 5 lat. To oznacza, że przez wiele lat po eksplozji będzie się utrzymywać zabójcze promieniowanie praktycznie uniemożliwiając zajęcie skażonego terenu.

• Od 1977 r. - W amerykańskiej armii są wprowadzane pociski zawierające zubożony uran, żeby wykorzystać szczególne cechy tego metalu. Uran jest bowiem bardzo gęsty, czyli ma duży ciężar właściwy, co zwiększa zdolność przebijania nawet bardzo grubego stalowego pancerza czołgów czy okrętów. W dodatku w zetknięciu z tlenem uran gwałtownie się spala wytwarzając bardzo wysoką temperaturę, która niszczy pancerz. Bardzo twarde płytki z zubożonego uranu są też stosowane jako wewnętrzne wkładki w pancerzach wojskowych pojazdów. Promieniowanie elementów zawierających zubożony uran jest niewielkie, ponieważ izotop ²³⁸U wykazuje stosunkowo niską radioaktywność. Z drugiej strony jednak powstają wątpliwości, czy nawet niewielkie skażenie związane z użyciem zubożonego uranu jest naprawdę niegroźne. W tych okolicznościach, mimo że ogromnie skuteczne, pociski z zubożonym uranem nie pojawią się na polu walki aż do wojny nad Zatoką Perską w roku 1991, kiedy Amerykanie użyją ich przeciw irackim czołgom podczas wyzwalania Kuwejtu. Później zaś zastosują tę broń między innymi podczas interwencji w Bośni i w Afganistanie.

• 1977/1978 r. - Wbrew powszechnie zaakceptowanej praktyce Sowieci potajemnie używają energii jądrowej, aby napędzać sztucznego satelitę Ziemi w ramach misji Kosmos 954. Radioaktywne popioły z reaktora mają być wyrzucane na wyższą orbitę, aby nie skazić atmosfery. Okazuje się jednak, że mechanizm wyrzucający popiół zawiódł, a w dodatku satelita wymknął się spod kontroli. W rezultacie 24 stycznia 1978 r. satelita spada na Kanadę w okolicach Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego rozrzucając radioaktywny materiał na obszarze ok. 124 000 km². Poszukiwanie, zbieranie i utylizacja niebezpiecznych szczątków zajmie Kanadyjczykom tygodnie i będzie kosztować 12 milionów dolarów kanadyjskich. Sowieci zaś początkowo nie chcą uznać swojej winy. Dopiero po negocjacjach i pod naciskiem międzynarodowej opinii publicznej godzą się wypłacić Kanadzie 6 milionów dolarów oszkodowania. Ostatecznie jednak zapłacą tylko 3 miliony.

Po tym wypadku rządy państw eksplorujących przestrzeń kosmiczną zobowiązują się unikać energii jądrowej na sztucznych satelitach jako zbyt niebezpiecznej.

• Do 1978 r. - Ospa prawdziwa wywoływana przez wirusy z grupy poksiwirusów (DNA-wirusy dwuniciowe) zostaje uznana za pierwszą chorobę całkowicie eradykowaną (zlikwidowaną) dzięki masowemu stosowaniu szczepień. Ostatnia epidemia ospy miała miejsce w Indii w roku 1974.

• 1978 r. - Francuskie pociągi jeżdżą z prędkością 300-400 km/h. Powstają szybkie pociągi w Niemczech (ICE, 1991), we Włoszech (Direttissima, 1992; Pendolino), w Hiszpanii (AVE, 1992) i USA (Acela, 2000).

• 1978 r. - Rodzi się pierwsze „dziecko z probówki” - Luiza Brown z Oldham koło Manchesteru. Zapłodnienie ludzkiego jaja in vitro (po łacinie w szkle) i wprowadzenie go do macicy kobiety staje się metodą leczenia bezpłodności, chociaż budzi sprzeciw konserwatystów, zwłaszcza odwołujących się do religii.

• 1979 r. - Japońska firma Sony i holenderska Philips tworzą płytę kompaktową CD (z angielskiego compact disc) z dźwiękiem (potem także z obrazem) zapisanym w postaci bardzo drobnego rowka, którego głębokość odczytuje laser. Powierzchnia płyty jest zabezpieczana przezroczystym plastikiem.

W 1983 r. powstaje pierwszy gramofon CD znany jako dyskofon. Od tego momentu na rynek wchodzą kolejne, coraz lepsze wersje odtwarzaczy CD i stopniowo zanikają gramofony na płyty analogowe odczytywane za pośrednictwem igły, ponieważ tarcie mechaniczne niszczy zapis i pogarsza jakość dźwięku. Zaczynają też zanikać magnetofony, a rewolucją okazuje się zapis na bardzo małych dyskach MD (po angielsku microdisc) i odtwarzanie go (zwłaszcza muzyki) w małych, mieszczących się w kieszeni urządzeniach zwanych walkmanami (lata 1990.).

• 1979 r. - Wyeksploatowana amerykańska stacja kosmiczna Skylab ważąca 80 ton, spada na Ziemię. Większość fragmentów ląduje w Oceanie Indyjskim, lecz kilka części uderza w australijską pustynię między miejscowościami Rawlinna i Esperance kilkaset kilometrów od Perth. W 1997 r. zaś szczątki rakiety Delta 2 spadają na Stany Zjednoczone i ranią Lottie Williams w mieście Tulsa.

Wywołuje to falę dyskusji o groźnym zaśmieceniu przestrzeni wokół Ziemi i konieczności utylizacji resztek pozostawianych na orbicie przez człowieka. Na dnie oceanu ok. 4000 km na południowy wschód od Nowej Zelandii, niemal w połowie drogi między Nową Zelandią i Patagonią powstaje cmentarzysko kosmicznych statków. Śmietnisko znane jako Punkt Nemo (od kapitana Nemo z powieści Verne’a) wydaje się dostateczne odległe od zamieszkanych lądów i ukryte dostatecznie głęboko pod powierzchnią Pacyfiku, aby uznać je za bezpieczne.

Alternatywnym rozwiązaniem jest umieszczanie szczątków na martwej orbicie ok. 30 tysięcy km nad powierzchnią Ziemi, czyli 2000 km powyżej orbity stacjonarnej, gdzie krąży większość sztucznych satelitów.

Oba podejścia budzą jednak spore wątpliwości. Cmentarzysko na dnie oceanu jest potencjalnym źródłem zanieczyszczeń niebezpiecznych dla morskich organizmów, mimo że zrzucane tam resztki kosmicznych pojazdów to przede wszystkim metale, szkło i ceramika, które są uznawane za nieszkodliwe.

Natomiast z chmurą szczątków krążących wokół Ziemi wiąże się zjawisko szczegółowo przeanalizowane przez amerykańskiego astrofizyka Donalda J. Kesslera w latach 1978 i 1991. Według modelu Kesslera powtarzające się zderzenia krążących szczątków rozbijają większe fragmenty na coraz mniejsze. To zaś oznacza, że ich liczba rośnie, a tym samym wzrasta prawdopodobieństwo kolizji ze statkami kosmicznymi. Nawet mała, na przykład kilkumilimetrowa, cząstka farby lub dowolnego innego materiału poruszająca się w przestrzeni z prędkością rzędu tysiąca kilometrów na godzinę działa jak pocisk i może uszkodzić lub zniszczyć satelitę albo statek kosmiczny opuszczający Ziemię.

• 1980 r. - Amerykański fizyk G. T. Seaborg przetwarza bizmut w złoto, czyli dokonuje tak poszukiwanej przez alchemików transmutacji. Tyle tylko, że dokonuje tego nie chemicznie, jak chcieli alchemicy, lecz poprzez procesy jądrowe, które są jednak zbyt drogie, by stosować je na skalę przemysłową.

• Lata 1980. - Amerykański matematyk i pisarz science-fiction Vernon Vinge wprowadza i upowszechnia pojęcie osobliwości (singularity) technologicznej analogicznie do osobliwości grawitacyjnej znanej w kosmologii. Postęp naukowy i techniczny w tym momencie historii ma być tak szybki i wielostronny, że nie będzie się poddawał kontroli, próbom przewidywania a nawet opisania. Podobne obawy wyrażali już wcześniej między innymi polski pisarz science-fiction Janusz A. Zajdel (1938-1985) i amerykański fizyk John von Neumann, a potem amerykański informatyk, głosiciel idei transhumanizmu Ray Kurzweil (ur. 1948).

• Lata 1980. - Rozwija się cyberwojna jako nowy sposób agresji.

Początkowo chodzi jedynie o propagandę i dezinformację oraz wykradanie danych przy pomocy sieci internetowej. Przykładem jest rosyjska próba włamania się do niemieckiej sieci komputerowej w 1986 r. Wkrótce jednak okaże się, że za pośrednictwem sieci komputerowej można też realnie niszczyć urządzenia techniczne (eksperyment M. Assante z 2007 r.).

• Lata 1980. i 1990. - Pojawiają się nowe koncepcje zakładające wykorzystanie gazu ziemnego wydobywanego z łupków bitumicznych (łupków nasyconych węglowodorami) oraz z metanowych hydratów leżących na dnie mórz. Okazuje się jednak, że wydobycie gazu z łupków wiąże się z dużymi zniszczeniami środowiska naturalnego, ponieważ gaz jest wypychany ze skał za pomocą wody. To zaś powoduje duże zanieczyszczenia. Dlatego w praktyce tę metodę na większą skalę stosuje się tylko w niektórych częściach Stanów Zjednoczonych.

• 1981 r. - Powstaje amerykański samolot F-117A, którego kanciaste powierzchnie tak odbijają fale radarowe, aby nie powracały do anteny radaru, co czyni ten samolot prawie niewidzialnym dla radaru.

• 1981 r. - Skandynawowie uruchamiają pierwszą na świecie sieć telefonii komórkowej NMT (Nordic Mobile Telephone), która pozwala nawiązać łączność między przenośnymi telefonami z dowolnego miejsca dzięki wielu przekaźnikom radiowym rozstawionym w różnych punktach na powierzchni ziemi. W ciągu niewielu lat podobne sieci telefonii komórkowej ogarną kolejne kraje Europy, a potem całej planety.

• 1981 r. - Powstaje pierwszy prom kosmiczny czyli wahadłowiec Columbia (USA), który może wielokrotnie startować i lądować. Na orbitę wynoszą go silniki odrzutowe zasilane z ogromnego zbiornika paliwa, który jest potem odrzucany. W przestrzeni kosmicznej prom porusza się samodzielnie, a ląduje jak samolot na kołach na długim betonowym pasie. Amerykańskie promy są najbardziej zaawansowanymi i najdroższymi pojazdami w kosmonautyce.

Sowieci zbudują swój prom Buran w roku 1988, lecz ze względu na upadek ZSRS odbędzie tylko jeden lot.

Ostatni lot promu z serii Columbia będzie miał miejsce w 2011 r. Zdecydują wysokie koszty lotów.

• 1981 r. - Szwajcarsko-niemiecki katamaran Türanor (Siła Słońca w języku elfów wymyślonym przez Tolkiena) jako pierwszy napędzany wyłącznie energią słoneczną opływa całą planetę w ciągu 584 dni.

• Lata 1981, 1986, 1991 - Eric Drexler (USA) zaczyna rozwój nanotechnologii.

• Od 1982 r. - Insulina jest produkowana przez transgeniczne bakterie, którym wszczepiono ludzki gen warunkujący wytwarzanie tego hormonu. Jest to ogromny sukces technologii GMO, ponieważ tak otrzymana insulina jest identyczna z ludzką. Wcześniej stosowano insulinę zwierzęcą, co często prowadziło do szkodliwych skutków ubocznych. Insulina jest używana do leczenia cukrzycy poprzez wstrzyknięcie do krwi, aby obniżyć nadmierne (ponad 200 mg glukozy na 1 litr krwi) stężenie glukozy we krwi. Normalne stężenie glukozy wynosi ok. 70-90 mg/l.

W ciągu następnych 20 lat technologia GMO znajdzie zastosowanie do produkcji ponad 80 substancji leczniczych. W większości przypadków są przy tym używane transgeniczne bakterie, rzadziej grzyby lub hodowle tkankowe, które wytwarzają potrzebny lek.

• 1982 r. - Podczas wojny w Libanie Izrael stosuje drony, czyli zdalnie sterowane bezzałogowe samoloty, zaczynając robotyzację wojska.

W latach 1990. Amerykanie rozwijają bezzałogowe samoloty szpiegowskie Predator sterowane radiowo (użyte potem w Iraku, Bośni i Afganistanie). Bojowe roboty latające, jeżdżące i pływające powstają nie tylko w USA, lecz także w Rosji, Chinach, Indiach i innych krajach.

• 1982 - 1991 r. - Na orbicie działa sowiecka stacja Salut 7.

Przebywają na niej kolejne dwuosobowe zalogi kosmonautów szpiegujące kraje zachodnie i prowadzące badania naukowe. 7 marca 1985 r., kiedy urywa się kontakt radiowy ze stacją, rusza jedna z najsłynniejszych akcji naprawczych w dotychczasowej historii podróży kosmicznych. W czerwcu do stacji docierają Władimir Dżanibekow i Wiktor Sawinych. Naprawiają uszkodzony system zasilania elektrycznego przez baterie słoneczne, doładowują wyczerpane akumulatory, odmrażają wychłodzone części stacji i przywracają radiowy kontakt z Ziemią. Po uruchomieniu systemu orientacji przestrzennej stacji mogą przyjąć statek Progress, który przywozi części zamienne.

Salut 7 jest też znany wśród badaczy UFO, którzy twierdzą, że w lipcu 1989 r. wokół stacji widziano tajemnicze pomarańczowe światło oraz człekokształtne istoty rzekomo unoszące się w przestrzeni.

Salut 7 kończy pracę 7 lutego 1991 r., kiedy opuszczona stacja wchodzi w atmosferę nad Ameryką Południową i ulega spaleniu. Część odłamków spada w Argentynie i Chile.

• 1983 r. - Kolejny alarmujący sygnał o zaśmieceniu przestrzeni kosmicznej. Kropla farby o średnicy ok. 0,2 mm znajdująca się w przestrzeni wokółziemskiej uderza w szybę promu Challenger, niemal ją rozbijając (szyba na szczęście była kilkuwarstwowa), co mogłoby spowodować katastrofę (kropla miała prędkość ok. 7,8 kilometra na sekundę).

• 1983 r. - Podczas lotu Challengera R. L. Stawart używa fotela napędzanego sprężonym azotem (na zasadzie odrzutu), poruszającego się w przestrzeni kosmicznej bez liny łączącej ze statkiem. Jest to pokłosie badań nad jet packiem z roku 1953 i 1961.

• 1983 - 1984 r. - Amerykanin Charles Hull buduje pierwszą drukarkę przestrzenną (3D), która odtwarza trójwymiarowy obiekt na podstawie zapisu struktury uzyskanego dzięki dokładnemu prześwietleniu przedmiotu. Drukarka nakłada na siebie kolejne bardzo cienkie warstwy materiału (zwykle plastiku) odpowiadające kolejnym poziomym przekrojom przez dany obiekt. Grubość nakładanych warstw określa precyzję druku. Metoda znajduje zastosowanie w odtwarzaniu struktur organizmu, szczątków paleontologicznych i archeologicznych, w architekturze i rzeźbie, w dorabianiu brakujących części maszyn oraz w medycynie poprzez tworzenie protez uszkodzonych organów.

• 1984 r. - Po raz pierwszy kolej magnetyczna (maglev) zostaje wprowadzona do codziennego użytku: w brytyjskim Birmingham pociąg przejeżdża trasę 600 m z prędkością 42 km/h. Kolejne linie kolei magnetycznej powstaną w Berlinie (1989-1991), Szanghaju (2003 r., maksymalna prędkość 432 km/h na trasie ok. 30 km) i koło Nagoi w Japonii (2005 r., ok. 8900 m). Szersze zastosowanie okazuje się dość trudne ze względu na problemy z wytworzeniem odpowiedniego pola magnetycznego. Rekordy prędkości pociągów maglev to 501 km/h z załogą w Niemczech w 2003 r. oraz 603 km/h z załogą w Japonii w 2015 r.

• 1985 r. - Japończyk Rihachi Izuka rozdziela w wirówce lżejsze plemniki z chromosomem Y i cięższe z X, co pozwala ewentualnie otrzymywać ludzkie zygoty określonej płci (na przykład preferowane męskie w Indii).

• 1985 r. - Amerykańska firma Microsoft wprowadza system operacyjny Windows z prostym i łatwym w obsłudze interfejsem (skopiowanym z Macintosha firmy Apple) pozwalającym korzystać z komputera. Użytkownik nie musi więc znać jakiegokolwiek języka programowania ani zasad pracy komputera. Dostępny wszystkim prosty w obsłudze interfejs stanie się wkrótce standardem i znajdzie zastosowanie w wielu dziedzinach, na przykład w pracy biurowej jako pakiet Microsoft Office opracowany w 1989 r.

• 1985 r. - W ramach programu badawczego Vega Sowieci wysyłają pierwsze pojazdy latające w atmosferze planety innej niż Ziemia: są to dwa balony meteorologiczne działające na Wenus.

• Od 1985 r. - W kryminalistyce jest stosowana metoda identyfikacji ludzi według ich DNA, ponieważ każdy osobnik z wyjątkiem bliźniaków jednojajowych ma niepowtarzalny materiał genetyczny. Metodę nazwaną genetic fingerprinting opracował rok wcześniej Brytyjczyk Alec Jeffreys.

Analiza DNA okaże się przydatna także przy określaniu pokrewieństwa. Pozwala na przykład rozstrzygnąć, czy dany mężczyzna jest czyimś ojcem czy nie.

• Po 1985 r. - Odkryte przez H. Kroto fulereny wchodzą do techniki jako materiały wyjątkowo odporne mechanicznie, często twardsze od stali, lecz zarazem lżejsze. Fulereny pozwalają tworzyć bardzo twarde powłoki oraz elementy podlegające w maszynie silnemu ścieraniu.

• 28 I 1986 r. - Podczas startu eksploduje amerykański prom kosmiczny Challenger, ginie siedmiu astronautów. Jest to rezultat lekkomyślności kierownictwa NASA, które wiedziało, że mróz utwardził uszczelkę zbiornika z płynnym wodorem, lecz nie odwołało startu. W konsekwencji wodór wydostał się ze zbiornika i zapalił.

Następna eksplozja promu kosmicznego zdarzy się podczas lądowania promu Columbia w 2003 r.

• 26 IV 1986 r. - Błąd obsługi powoduje eksplozję przegrzanej pary reaktora w elektrowni jądrowej w Czernobylu na terenie sowieckiej Ukrainy. Pracownicy próbowali przeprowadzić ryzykowny eksperyment, który zakończył się wzrostem ciśnienia i rozerwaniem osłony reaktora przez parę wodną. W przeciwieństwie do reaktorów europejskich sowiecki nie ma dodatkowej zewnętrznej obudowy. W rezultacie radioaktywna para wodna i pył swobodnie wydostają się do atmosfery. Pył opada na okolicę Czernobyla (powierzchnia ok. 1 km² jest silnie skażona), Białoruś i Ukrainę, a w mniejszym stężeniu na Skandynawię, całą Europę i północną półkulę.

• 1986 r. - Sowieci umieszczają na orbicie Ziemi stację kosmiczną Mir używaną jako miejsce pobytu kosmonautów, urządzenie do szpiegowania przeciwników Związku Sowieckiego oraz laboratorium badawcze wynajmowane również astronautom z innych państw.

Stacja ma wiele wad i konstrukcyjnych niedociągnięć, które powodują powtarzające się awarie. Największą z nich jest pożar w 1997 r. spowodowany przez wadliwy generator tlenu (wytwarzanego przez podgrzanie chloranu sodu NaClO₃): kosmonauci walczą z ogniem prawie dwie godziny. Sowieci jednak ukrywają rozmiary pożaru, żeby nie zniechęcać innych krajów do wysyłania kosmonautów na Mir.

W 2001 r. wyeksploatowana stacja zostanie zatopiona w południowym Pacyfiku na cmentarzysku technologii kosmicznej.

• Od 1986 r. - Badania genetyczne są stosowane w kryminalistyce jako metoda identyfikacji ludzi.

• 1987 r. - Na uniwersytecie w Jerozolimie powstaje pierwszy wirus komputerowy, czyli samoczynnie uaktywniający się program niszczący dane lub inne programy. Wkrótce okazuje się, że wirus wędruje między komputerami wraz z informacją i powoduje coraz większe szkody. Odtąd niektórzy informatycy świadomie tworzą nowe wirusy i wprowadzają do sieci internetowej, a z drugiej strony powstają coraz doskonalsze programy chroniące przed wirusami.

• 1987 r. - Sowiecki kosmonauta Rosjanin Jurij Romanienko przebywa na orbicie Ziemi 325 dni i ponad 11 godzin. Kolejne rekordowo długie pobyty człowieka na orbicie również należą do Rosjan. Władimir Titow i Lakijczyk (Dagestańczyk) Musa Manarow na stacji kosmicznej Mir krążą wokół Ziemi nieprzerwanie przez 365 dni i ponad 22 godziny od grudnia 1987 do grudnia 1988 r. Walerij Polakow (do 1957 r. nosił nazwisko Korszunow) zaś przebywa na stacji Mir nieprzerwanie aż 437 dni w latach 1994-1995.

Tego rodzaju rekordy stanowią źródło informacji dla medycyny kosmicznej. Okazuje się na przykład, że przebywanie w nieważkości powoduje spadek masy mięśni o ok. 1% w ciągu miesiąca, znaczące osłabienie mięśnia sercowego, osłabienie kości i wycofywanie z nich wapnia, zwiększenie wzrostu i charakterystyczne przemieszczenie płynów w organizmie, które nie koncentrują się w nogach. Aby temu zapobiec, kosmonauci codzienne muszą intensywnie ćwiczyć przez 3-4 godziny. W nieważkości wolniej przebiegają procesy biologicznego starzenia, ale też trudniej goją się rany, spada odporność na infekcje, pojawiają się zaburzenia trawienia. Po powrocie na Ziemię zaś kosmonauci mają problemy z chodzeniem i utrzymaniem równowagi w warunkach grawitacji.

• 1987 r. - Sowiecki fizyk i astroinżynier Leonid Michajłowicz Szczadow przedstawia fantastyczny projekt, który miałby przesuwać cały Układ Słoneczny zamieniając go w ogromny statek kosmiczny. Odpowiednio ustawione gigantyczne lustra i żagle słoneczne miałyby wykorzystywać promieniowanie Słońca, aby poruszać gwiazdę i jej satelity.

• 1988 r. - Powstaje tunel Seikan między japońskimi wyspami Honshiu i Hokkaido (53,85 km, z czego 23,3 km pod dnem cieśniny Tsugaru). Tunel schodzi ponad 100 m poniżej dna cieśniny Sugaru mającej głębokość 140 m. Krucha wulkaniczna skała dna została częściowo usunięta przy pomocy dynamitu, a ściany tunelu wzmocniono.

• 1990 r. - NASA i Europejska Agencja Kosmiczna wysyłają (promem Discovery) na orbitę okołoziemską teleskop Hubble. Odtąd kolejne teleskopy wynoszone na orbitę dostarczają coraz lepszych obrazów kosmosu, ponieważ atmosfera Ziemi nie utrudnia obserwacji.

• 1990 r. - Sukces miniaturyzacji w firmie IBM: pod mikroskopem elektronowym powstaje napis IBM ułożony z atomów ksenonu.

• 1990 r. - Holendrzy H. Buck i J. Goudsmit opracowują metodę przekształcania genotypu komórki. W roku 2010 J. Craig Venter z Rockville (Maryland) stworzą bakterię z syntetycznym DNA.

• 1990 r. - Na Alasce Amerykanie uruchamiają HAARP (High Frequency Aurora Research Program), program badania jonosfery i zorzy polarnej oraz regulowania zjawisk magnetycznych wokół Ziemi, aby zapobiec problemom z komunikacją i energetyką elektryczną. Podobne programy realizują między innymi Norwegia, Szwecja i Rosja. Badania tego rodzaju potwierdzają znaczenie rezonansu Schumanna (1952).

• 1990 r. - Holendrzy H. Buck i J. Goudsmit opracowują metodę wycinania fragmentów DNA z genotypu komórki, co umożliwia zwalczanie chorób genetycznych. Na przykład w USA do komórek krwi człowieka zostanie wprowadzony gen syntetyzujący brakujące białko. Zostają wyhodowane organizmy transgeniczne z wbudowanymi odcinkami obcego DNA, aby uzyskać lepszą wydajność (bawełna i kukurydza, 1996) lub organizmy produkujące hormony, leki oraz substancje użyteczne dla człowieka. W USA powstanie pierwszy transgeniczny naczelny: rezus z genami meduzy (2001).

• Lata 1990. - Armie kilku krajów, na przykład USA i Wielkiej Brytanii, stosują komputerowe symulacje wojny (gry wojenne) jako trening.

• Lata 1990. - Powstają skuteczne laserowe działa jako forma broni elektromagnetycznej, gdzie jednak nie chodzi o szerokie uderzenie falą elektromagnetyczną, lecz mocno skoncentrowaną wiązką światła.

Jednym z pierwszych dział tego typu jest LaWS, czyli Laser Weapon System używany między innymi na brytyjskich okrętach wojennych. Dzięki sterowaniu przez komputer laserowe działo LaWS może strącać samoloty latające z prędkościami ponaddźwiękowymi, a nawet rakiety i duże pociski. W 1997 r. Amerykanie budują działo laserowe, którego promień dosięga sztucznego satelitę Ziemi na wysokości 420 km.

W kilku krajach trwają próby zbudowania ręcznej, czyli łatwo przenośnej, lekkiej broni laserowej, gdzie skoncentrowana wiązka światła zapala lub rozbija napotkane przeszkody równie skutecznie jak konwencjonalne pociski.

Na mocy międzypaństwowych umów broń laserowa ma być stosowana wyłącznie przeciwko okrętom, samolotom, rakietom, pociskom czy pojazdom naziemnym, a nie wolno jej używać wobec pojedynczych osób.

• Lata 1990. - Zaczyna się praktyczne wykorzystanie zwierząt, których zachowanie jest sterowane przez oddziaływanie na ich mózg za pośrednictwem wszczepionych im miniaturowych układów elektronicznych (chipów). Początkowo zwierzęta, zwłaszcza ryby, ptaki, gryzonie i duże owady, są używane przede wszystkim do szpiegowania dla celów wojskowych. Mają przekazywać dźwięki i obrazy, wykrywać określone substancje chemiczne i materiały wybuchowe, a nawet same przenosić ładunki. W ten sposób zwierzęta stają się swoistymi robotami.

• Lata 1990. - Globalny system komunikacji funkcjonuje jako największa maszyna zbudowana dotąd przez człowieka. Wymiana informacji wcześniej realizowana przez pocztę, kablowy telegraf, dalekopis, radio i telefon teraz odbywa się dodatkowo za pośrednictwem satelitów telekomunikacyjnych krążących wokół Ziemi, telewizji, telefonu komórkowego i globalnej sieci komputerowej, czyli internetu. W pierwszych latach XXI w. z sieci będzie korzystać ponad miliard ludzi.

W internecie zostaje zastosowany pomysł Brytyjczyka T. Bernersa-Lee (1989), aby informacje były ułożone hierarchicznie od ogólnego schematu sieci do poszczególnych haseł otwieranych za pomocą odpowiedniej ikony (znaku graficznego) na ekranie. L. Page i S. Brin (USA, 1998) wprowadzają wyszukiwarkę Google (nazwa nawiązuje do liczby googol zapisywanej jako 1 i 100 zer). Ma ona z miliardów zbędnych informacji (czyli „smogu informatycznego”) odsiewać tylko te, które są aktualnie potrzebne. Dokonuje tego na podstawie nazwy poszukiwanego zagadnienia oraz liczby wejść, czyli połączeń dokonanych przez użytkowników internetu. Im więcej dotąd było takich połączeń, czyli więcej użytkowników szukało danego pojęcia, tym częściej Google wskazuje właśnie ten, a nie inny adres internetowy.

Światowa sieć komputerowa, w której krążą informacje z najróżniejszych dziedzin jest ogromnym ułatwieniem przy wyszukiwaniu danych i pozwala szybko wymieniać się opiniami między setkami lub tysiącami ludzi, co przyspiesza prace badawcze i otwiera nowe możliwości prowadzenia badań (ujawnia się inteligencja roju). Z drugiej zaś strony internet oznacza też pewne zagrożenie dla człowieka. Ludzie wychowani na internecie niewiele wiedzą, ponieważ uznają, że pamiętanie czegokolwiek jest zbędne, skoro wszystko jest w komputerze. Stają się wąskimi specjalistami, którzy praktycznie nie mają światopoglądu, ponieważ to wymaga ogólniejszej wiedzy. Często nie potrafią myśleć refleksyjnie i wyciągać wniosków, zwykle ograniczając się do powierzchownego zestawienia danych wydobytych z sieci komputerowej. Zazwyczaj mają trudności z koncentracją na jednym zagadnieniu, ponieważ komputer uczy ich myślenia wielotorowego, wielowymiarowego i przestrzennego, lecz oducza myślenia liniowego w kategoriach przyczyny i skutku. Preferują myślenie analityczne i testowe jednoznaczne pytania, jak coś zrobić zgodnie ze schematycznym paradygmatem, lecz na ogół nie są w stanie myśleć heurystycznie w kategoriach sensu i wartości. Względnie łatwo ulegają więc indoktrynacji pod wpływem odpowiednio spreparowanych informacji (zwanych fake news), czasem tylko odpowiednio dobranych lub umieszczonych w odpowiednim kontekście. Dzięki światowej sieci informatycznej propaganda staje się skuteczniejsza niż była kiedykolwiek wcześniej i kształtuje opinię publiczną, bazując na niezdolności wielu ludzi do krytycznego myślenia.

Internet odbiera też ludziom ich prywatność, ponieważ ujawnia informacje o każdym z użytkowników sieci.

Powstaje metaversum (metaverse), czyli nowa wirtualna rzeczywistość równoległa do rzeczywistości materialnej. Według zwolenników tej koncepcji (futurologów, fantastów, uczonych) w przyszłym metaversum poszczególne osoby będą mogły stać się, kim chcą, dokonywać czynów, o których w rzeczywistym świecie mogły tylko pomarzyć, odwiedzać dowolne miejsce i nawiązywać natychmiastowy (telepatyczny) kontakt z każdą inną osobą. To oczywiście oznacza rezygnację z prywatności, roztopienie świadomości indywidualnych osób w świadomości zbiorowej (nie tylko inteligencja roju, ale też świadomość i emocje roju) oraz rozpad dotychczasowej struktury społecznej i kultury. W dalszej konsekwencji zaś przeniesienie świadomości ze świata materialnego do pamięci komputerów tworzących sieć.

• Lata 1990. - Upowszechnia się e-commerce, czyli nowy rodzaj handlu wirtualnego w Stanach Zjednoczonych a potem w Europie, Japonii i w końcu na całym świecie.

Informacja o towarze dociera do klienta poprzez sieć internetową oraz w pewnym stopniu telewizję, telefon i radio. Tą samą drogą klient zamawia towar i otrzymuje go bezpośrednio do domu za pośrednictwem poczty lub kuriera, czyli kogoś, kto towar dostarcza. Nawet zapłata może odbywać się za pośrednictwem kuriera lub poprzez zlecenie wysłane do banku, aby przelał pieniądze z konta klienta na konto sprzedającego. Ten sposób jest dużo szybszy, łatwiejszy i skuteczniejszy niż tradycyjny kupiec wędrujący między kolejnymi miastami i miejscami, gdzie odbywają się targi. Jest też skuteczniejszy od sklepów i centrów handlowych (shopping centres, malls), ponieważ tam trzeba miejsca, gdzie się handluje i za które się płaci oraz zatrudnionych sprzedawców, którzy także muszą być opłacani. Natomiast handel wirtualny nie wymaga tak wielu pracowników, co obniża koszty sprzedającego i pozwala obniżyć cenę dla klienta. Skutkiem ubocznym jest jednak bezrobocie wśród tradycyjnych handlowców.

• Lata 1990. - Z komputerem są związane nowe technologie jak skanowanie, które polega na analizie obrazu za pomocą urządzenia optycznego zwanego skanerem i zapisywaniu go w pamięci komputera, aby potem obraz mógł być odtwarzany i drukowany. Komputeryzacja życia gospodarczego ogromnie też ułatwia i usprawnia procesy gospodarcze. Dzięki komputerom wyposażonym w odpowiedni program poszczególne maszyny, fabryki, elektrownie i sieci energetyczne działają sprawniej i szybciej niż kiedyś.

Niestety, ewentualna awaria komputera powoduje rozregulowanie lub nawet rozpad danej maszyny i technologii, na przykład eksplozję gazociągu, katastrofę samolotu lub wyłączenie sieci elektrycznej na dużym obszarze, a nawet może grozić wybuchem wojny (taka sytuacja miała już miejsce w maju 1980 r.).

Dane o tysiącach firm i rozmaitych instytucji rozproszone w światowej sieci komputerowej są powszechnie dostępne, co znakomicie ułatwia kontrolowanie ich pracy i pozwala sprawdzać ich wiarygodność.

Globalizacja sieci komputerowych czyni więc światową gospodarkę wrażliwą na awarie. Błąd komputera w jednym miejscu sieci oddziałuje na całość. To zaś oznacza, że świat wirtualny może być obszarem prowadzenia cyberwojen, ponieważ rozregulowanie lub zniszczenie systemu komputerowego przeciwnika wywoła szereg katastrof w świecie rzeczywistym i uniemożliwi obronę. Blokując odpowiednie funkcje sieci można pozbawić przeciwnika łączności, można wprowadzić fałszywe informacje, przekierować rakiety, odciąć dopływ energii i wody lub wysadzić w powietrze elektrownie jądrowe. Pierwszego udanego ataku informatycznego na cele wojskowe dokonują Amerykanie i Izraelczycy w roku 2012, kiedy za pomocą wirusa Stuxnet uszkadzają irańskie urządzenia wzbogacające uran przeznaczony do budowy broni jądrowej.

Z drugiej strony atak informatyczny może mieć formę tradycyjnej propagandy poprzez rozpowszechnianie w sieci fałszywych danych lub ukrywanie określonych faktów w celu osłabienia woli walki przeciwnika. Tę technikę na szeroką skalę zastosuje Rosja Putina dążąca do rozbicia NATO i Unii Europejskiej. Innym przykładem cyberwojny jest działalność białoruskich informatyków walczących w internecie z dyktaturą w roku 2020.

Internet jest też obszarem aktywności szpiegowskiej. Wiadomości mogą być szyfrowane lub ukrywane i błyskawicznie przesyłane do dowolnego miejsca na planecie. Steganografia komputerowa zaś oferuje nieznane wcześniej możliwości ukrywania informacji na przykład w obrazie graficznym lub fotografii, w dźwiękach stanowiących zdawałoby się nieistotne tło lub w pozornie pustym szumie informacyjnym wypełniającym obszary pamięci niezajęte przez dane jawne.

Światowa sieć komputerowa otwiera też nieznane wcześniej możliwości białego wywiadu, ponieważ analitycy pracujący dla służb specjalnych mają tam dostęp do niebywałej ilości jawnych informacji przepływających między rządami, instytucjami czy prywatnymi osobami. Po raz pierwszy w dziejach wywiadu problemem staje się nie zdobywanie informacji, lecz ich selekcja, żeby uniknąć nadmiaru i wydobyć to, co jest istotne. Muszą więc powstawać oparte na sztucznej inteligencji programy rozpoznające potrzebne informacje i dokonujące wstępnej selekcji bez udziału człowieka.

Globalizacja przekłada się na niemożność ukrycia większości wydarzeń, czyli narzuca kontrolę opinii publicznej nad poszczególnymi firmami, organizacjami, kościołami i rządami. Dyktatorzy i polityczni zbrodniarze nie mogą łatwo zataić swoich działań. Na przykład na przełomie 2010 i 2011 r. internet po raz pierwszy przyczynia się do przewrotu politycznego, ponieważ przeciwnicy dyktatur w krajach islamskich od Tunezji po Iran i Maroko za pomocą sieci organizują antyrządowe protesty.

• 1990 - 1993 r. - Francuzi i Brytyjczycy przebijają kolejowy tunel pod kanałem La Manche. Kursuje w nim później pociąg, który przewozi nie tylko ludzi i towary, ale też samochody.

• Od końca XX w. - Rozwija się idea broni elektromagnetycznej. Może to być silny impuls elektromagnetyczny, który uszkadza wszelkie urządzenia elektroniczne, zwłaszcza komputery i systemy sterujące na przykład samolotami, statkami lub rakietami.

W 1991 r. Amerykanie atakują armię Saddama Hussajna w Iraku rozpylając grafit, który blokuje urządzenia elektryczne, w tym radio, i bez walki unieruchamia iracką armię. W 2003 r. zaś amerykański atak polega na wysłaniu potężnego impulsu elektromagnetycznego, żeby uszkodzić większość komputerów, sieć radiową oraz inne urządzenia elektryczne używane przez wojska Iraku, co oznacza pokonanie ich jeszcze przed właściwą bitwą.

Taka funkcję może pełnić bomba elektromagnetyczna (bomba E), która emituje silny impuls elektromagnetyczny unieruchamiając wszystkie urządzenia. Tego rodzaju efekt zaobserwowano już w 1962 r. po zdetonowaniu amerykańskiej bomby wodorowej koło Archipelagu Johnston na Pacyfiku.

Impuls elektromagnetyczny może też być ściśle ukierunkowany, co pozwala zniszczyć konkretne urządzenie. Na przykład policja ścigająca samochód przestępcy może unieruchomić jego komputer pokładowy i tym samym zatrzymać uciekiniera. W wojsku zaś podobne urządzenie może służyć do atakowania określonych pojazdów bojowych jak czołgi, samochody czy drony.

• 1991 r. - Brytyjski wynalazca Trevor Bayliss (1937-2018) buduje nakręcane radio, które jest zasilane elektrycznością uzyskaną dzięki prądnicy napędzanej siłą ludzkich rąk (korba) lub nóg (pedały). W ten sposób radio może być używane w krajach, gdzie nie ma sieci elektrycznej, na przykład w głębi Afryki.

• 1991 r. - Francuz Y. Arthus-Bertrand zakłada Altitude Agency, pierwszą firmę fotograficzną specjalizującą się w zdjęciach z powietrza.

• 18 V 1992 r. - Z sowieckiego kosmodromu Bajkonur w Kazachstanie startuje Sojuz 12, który ma dotrzeć do stacji Mir, żeby wymienić jej załogę. Jest to początek jednej z najdziwniejszych jak dotąd ekspedycji kosmicznych. Na pokładzie są Siergiej Krikałow i Anatolij Arcebarskij oraz pierwsza brytyjska astronautka Helen Sharman. Po ośmiu dniach poprzednia załoga stacji Mir oraz Sharman lecą na Ziemię, a Krikałow i Arcebarskij pozostają. W październiku Arcebarskij zostaje wymieniony na Aleksandra Wołkowa.

Tymczasem na Ziemi rozpada się Związek Sowiecki i okazuje się, że nie ma komu zabrać kosmonautów z orbity. Wrócą na Ziemię dopiero w marcu 1993 r. jako bezpaństwowcy, ponieważ formalnie będą ostatnimi obywatelami nieistniejącego sowieckiego imperium.

• 1992 r. - Po raz pierwszy telefon komórkowy zostaje użyty do wysłania SMS (Short Message Service), czyli informacji tekstowej zapisanej na aparacie telefonicznym za pomocą klawiatury analogicznej do klawiatury komputera. Brytyjczyk Neil Papworth wysyła swoim kolegom życzenia wesołych świąt Bożego Narodzenia. Jest to początek zaawansowanych telefonów komórkowych zwanych smartfonami, które mogą na przykład służyć jako notatnik i kalkulator oraz mieć radiowy dostęp do internetu.

• Od 1996 r. - Począwszy od owieczki Dolly powstają klony kolejnych organizmów.

Wkrótce pojawią się propozycje odtworzenia gatunków niedawno wymarłych, których kości i skóry są przechowywane w zbiorach muzealnych: wilka tasmańskiego, zebry kwagga, tura, dodo, moa, nosorożca włochatego, jelenia olbrzymiego, tygrysa szablastozębnego, glyptodona, niedźwiedzia jaskiniowego czy mamuta (przy użyciu komórek współczesnego słonia). Na Uniwersytecie Harvarda powstaje projekt częściowego odtworzenia fauny plejstoceńskiej i umieszczenia jej na terenie Syberii: tak powstałby park plejstoceński.

Wreszcie w roku 2013 w USA zostają sklonowane zarodki człowieka, co ma służyć celom medycznym - hodowli organów zastępczych z komórek macierzystych. Już w następnym roku brytyjscy uczeni z Sheffield kobiecie, która była głucha od urodzenia wszczepiają implant wyhodowany z jej komórek macierzystych, dzięki czemu zaczyna słyszeć. Taki implant nie jest odrzucany przez system immunologiczny jako element obcy, ponieważ składa się z komórek danego organizmu, a więc nie jest genetycznie obcy.

• 1996 - 2004 r. - Na górze Mount Graham w Arizonie (USA) powstaje Large Binocular Telescope, czyli Wielki Teleskop Lornetkowy, który ma dwa lustra o średnicy 8,4 m każde kierowane na ten sam obiekt pod minimalnie innym kątem. To pozwala dostrzec szczegóły i uzyskać w komputerze trójwymiarowy obraz bardzo odległych obiektów w kosmosie.

• 1997 r. - Arcymistrz szachowy Kasparow przegrywa mecz z komputerem Deep Blue. Wbrew zwolennikom sztucznej inteligencji nie jest to jednak zwycięstwo sztucznej inteligencji maszyny nad człowiekiem, lecz zwycięstwo programisty, który opracował program Deep Blue. W istocie bowiem Deep Blue działa jak maszyna Turinga z tablicą wszystkich dozwolonych stanów lub chiński pokój ze słynnego myślowego eksperymentu Searle’a.

• 1997 r. - Pierwsza kolizja pojazdów kosmicznych: sowieckiej stacji Mir (początek serii awarii) i statku Progress.

Dużo groźniejsze, bo zakończone zniszczeniem obu obiektów, będzie zderzenie dwóch poruszających się niezależnie od siebie satelitów amerykańskiego i rosyjskiego 700 km nad Syberią w lutym 2009 r. Zaczyna się dyskusja nad ustaleniem reguł poruszania się na orbicie i zasad usuwania śmieci, czyli resztek i szczątków wyniesionych nad Ziemię przez człowieka.

• 1997 r. - Andy Greene (USA) w samochodzie Thrust SSC bije rekord prędkości naziemnej: 1227,985 km/h.

• 1998 r. - Amerykański naukowiec Robert Zubrin zakłada Mars Society, czyli organizację popularyzującą ideę podróży na Marsa i kolonizacji Czerwonej Planety. Członkowie organizacji eksperymentują na Ziemi (na przykład w północnej Kanadzie), opracowują nowe rodzaje skafandrów dla astronautów i projektują przyszłe działania na rzecz wprowadzenia życia na Marsie. Problemem jest paliwo, ponieważ wystarczy go na podróż w jedną stronę, ale nie na powrót. W tej sytuacji holenderski przedsiębiorca Bas Lansdorp proponuje podróż w jedną stronę - wysłani ludzie staliby się osadnikami. W krótkim czasie zgłasza się ponad 100 tysięcy ochotników teoretycznie gotowych na taką ekspedycję.

Na początku XXI wieku taka kolonizacyjna akcja zostaje uznana za wykonalną pod względem technicznym. Nikt jednak nie wie, jak zareagują ludzie: czy przetrwają podróż i osiedlenie pod względem psychicznym, czy ludzki organizm dostosuje się do nowych warunków i jak na Marsie ukształtują się stosunki społeczne. W jaskiniach lawowych na Islandii są prowadzone eksperymenty mające pokazać, czy podziemia zapewniają stabilne warunki życia. Na Marsie bowiem wiatry i gwałtowne skoki temperatur będą poważnym utrudnieniem dla przyszłych kolonistów. Dostatecznie głębokie marsjańskie jaskinie zaś mogłyby stać się swoistymi podziemnymi miastami.

• 23 IX 1998 r. - W Lyonie (Francja) chirurdzy Australijczyk Earl Owen i Francuz Jean-Michel Dubemard po 13-godzinnej operacji jako pierwsi dokonują przeszczepu całej dłoni. Dawcą narządu jest francuski motocyklista, który zginął w wypadku drogowym a biorcą Nowozelandczyk Clint Hallam. Niestety, pacjent nie potrafi zaakceptować obcej dłoni. Nie przestrzega regularnego przyjmowania leków zapobiegających odrzuceniu przeszczepu przez system immunologiczny i nie prowadzi regularnych ćwiczeń, więc przeszczepiona dłoń nie pracuje. Ostatecznie żąda jej amputacji, do której dochodzi 3 lutego 2001 r.

Trudności z akceptacją przeszczepu nie są zjawiskiem rzadkim, ponieważ obcy narząd bywa postrzegany jako zagrożenie dla integralności osoby biorcy. Poza tym od lat krążą legendy o zmianach osobowości spowodowanych przez transplantację. Już w 1921 r. francuski pisarz science-fiction Maurice Renard (1875-1939) opublikował powieść Dłonie Oriaca, gdzie przeszczep dłoni zmienił pianistę Oriaca w psychopatycznego zabójcę, ponieważ dawcą narządów był zbrodniarz. Innym przykładem jest filmowy horror Oko wyreżyserowany w 2002 r. przez braci-bliźniaków Oxide’a i Danny’ego Pang z Hongkongu opowiadający o kobiecie, która odzyskuje wzrok po przeszczepie oczu, ale zaczyna widzieć duchy.

Za takimi zjawiskami ma stać pozornie fantastyczna pamięć tkankowa, czyli pozaświadome przechowywanie informacji w komórkach ciała (somatycznych). Badania wykazują, że komórki faktycznie ulegają modyfikacjom pod wpływem wydarzeń życiowych i mogą zachowywać pamięć o tych wydarzeniach (epigenetyka). Możliwe więc byłoby przekazanie tej pamięci wraz z przeszczepioną tkanką lub narządem. Z drugiej strony przynajmniej niektóre obserwowane po transplantacji zmiany w psychice można tłumaczyć stresem wywołanym przez operację i zmianę życiowej sytuacji biorcy, a więc bez odwoływania się do pamięci tkankowej.

• 20 XI 1998 r. - Amerykański prom kosmiczny Endeavour wynosi na orbitę Ziemi pierwszy moduł Międzynarodowej Stacji Kosmicznej ISS (International Space Station): ma ona składać się z kilkunastu połączonych modułów.

Stacja stanie się miejscem pobytu dla trzech (potem sześciu) astronautów i laboratorium krążącym na wysokości ok. 408 km. ISS bada między innymi fale grawitacji.

• 11 XII 1998 r. - Podczas misji promu Endeavour zostaje wykonana fotografia niezidentyfikowanego obiektu, prawdopodobnie jednego z tysięcy szczątków pozostawionych na orbicie okołoziemskiej przez kolejne wyprawy. Fantaści jednak uznają, że chodzi o UFO, a dokładniej o sondę przysłaną rzekomo przez obcą cywilizację. Tak powstaje legenda o Czarnym Rycerzu (Black Knight), czyli sztucznym satelicie Ziemi, który podobno od kilkunastu tysięcy lat obserwuje ludzkość poruszając się po orbicie biegunowej, czyli przebiegającej nad biegunami Ziemi.

• Od 1998 r. - Grupa fizyków pod kierunkiem Amerykanina Davida Winelanda dokonuje krótkodystansowej teleportacji fotonów, jonów i atomów, co w rzeczywistości oznacza przeniesienie ich stanów kwantowych. Wineland w latach 1970. opracował metodę schładzania atomów przy użyciu lasera, uzyskując temperatury bliskie zeru absolutnemu. W tych warunkach atomy przestają bezładnie drgać, poddając się oddziaływaniom sterowanym przez człowieka. Dzięki efektowi splątania określona zmiana stanu jednego atomu jest równoznaczna z określoną, dającą się przewidzieć zmianą stanu innego atomu bez względu na dzielącą je odległość. To oznacza, że atom w określonym stanie można odtworzyć w innym miejscu, co w zasadzie odpowiada idei teleportacji.

Ze względu na zasadę nieoznaczoności schłodzone atomy znajdują się w kilku stanach jednocześnie, co może być wykorzystane do zapamiętywania: jeden atom może zapisać w odpowiednich stanach kilka informacji jednocześnie. Tak rodzi się idea komputera kwantowego oraz kwantowego punktu, czyli obiektu ograniczonego przez bariery potencjału. Taki punkt jest zarazem najmniejszym możliwym nośnikiem informacji nazwanym później kubitem (qubit) przyjmującym dowolną wartość od 0 do 1. Co więcej, jeden kubit może jednocześnie przyjmować kilka różnych wartości, co oznacza, że może zapisywać kilka różnych informacji.

Innym zastosowaniem wynalazku Winelanda jest zbudowany w roku 2005 precyzyjny zegar oparty o kontrolowane drgania pojedynczego schłodzonego atomu - w ciągu ok. 14 miliardów lat może się mylić o mniej niż 4 sekundy.

• 11 III 1999 r. - Dochodzi do jednej z najbardziej spektakularnych katastrof w tunelu. Belgijska ciężarówka z ładunkiem margaryny zatrzymuje się i zapala w połowie tunelu Mont Blanc. Tunel i jego system wentylacji zaczynają działać jak komin zasysający tlen z jednej strony i wypychający dym na drugim końcu. Pozbawione tlenu silniki samochodów przestają pracować, a ludzie duszą się. Ginie 39 osób. Pożar zostaje ugaszony dopiero po pięciu dniach. W rezultacie tunel pod Mont Blanc zostaje zamknięty na kilka lat, a na całym świecie są odtąd wprowadzane dodatkowe zabezpieczenia techniczne, na przykład równoległy tunel pozwalający uciec i przepisy zwiększające bezpieczeństwo w tunelach.

Niestety, mimo wprowadzonych zabezpieczeń w 2005 r. dochodzi do drugiego pożaru w tunelu pod Mont Blanc, w którym ginie dwóch słowackich kierowców ciężarówek.

• 1999 r. - Amerykańska sonda Mars Climate Orbiter rozbija się o powierzchnię Marsa, ponieważ część obliczeń została wykonana w systemie metrycznym, a część w stopach i calach, co doprowadziło do błędu w ustalaniu kursu.

• 1999 r. - W japońskiej firmie Advanced Telecommunications Research Institute International-Interpreting Telecommunications Research Laboratories w Kansai Science City powstaje program komputerowy dla telefonów komórkowych, który automatycznie tłumaczy tekst wypowiedziany w jednym języku na tekst w innym języku i produkuje dźwięki naśladujące ludzką mowę (mowa syntetyczna). Tak powstaje pierwszy elektroniczny translator, czyli tłumacz pozwalający Japończykom porozumiewać się z ludźmi nieznającymi japońskiego. W następnych latach pojawią się kolejne translatory dokonujące tłumaczeń z różnych języków i coraz lepiej oddające charakter poszczególnych języków oraz intencje mówiącego człowieka.

• XX/XXI w. - Broń soniczna (akustyczna, dźwiękowa) oparta na działaniu dźwięku wchodzi do arsenału armii i policji na całym świecie. Broń soniczna dalekiego zasięgu (LRAD – Long Range Acoustic Device) za pomocą wiązki laserowej zamienia część powietrza w plazmę, a druga wiązka światła wprawia plazmę w drgania, czyli wytwarza falę dźwiękową. Bardzo mocne infradźwięki są niesłyszalne dla ludzkiego ucha, ale wprawiają w drganie narządy wewnętrzne człowieka i wywołują niepokój lub wręcz panikę. Broń soniczną stosują Izraelczycy przeciwko Palestyńczykom, Amerykanie w Iraku, policja różnych krajów pacyfikująca manifestacje i protesty, a także załogi statków przeciw piratom. Na przykład w listopadzie 2005 r. pasażerski statek Seabourne Spirit zostaje zaatakowany przez somalijskich piratów, lecz broń soniczna skutecznie obezwładnia i odpędza napastników.

• XX/XXI w. - Roboty humanoidalne, czyli naśladujące człowieka osiągają taki poziom podobieństwa do ludzi, że coraz trudniejsze jest ich rozpoznanie. Dotyczy to robotów, które w sieciach telekomunikacyjnych naśladują ludzką mowę, w sposób inteligentny (celowy) sterują urządzeniami i pojazdami (na przykład drony), znają rozmaite gry (jak programy komputerowe do gry w szachy czy go), grają na instrumentach i tworzą dzieła sztuki (programy komputerowe piszące powieści lub kompozycje muzyczne) a także takich, które mają wygląd zewnętrzny zbliżony do wyglądu człowieka. Skrajnym przykładem są seksroboty, na przykład lalka Harmony zbudowana w kalifornijskiej firmie RealDoll i sprzedawana od 2016 r. Harmony bardzo dokładnie imituje wygląd i zachowanie pięknej kobiety, która nie tylko mówi jak człowiek, opowiada dowcipy i pamięta poprzednie wydarzenia, ale też spełnia rolę partnerki seksualnej. W Japonii i Chinach niektórzy deklarują, że wolą ożenić się z robotem imitującym kobietę niż z prawdziwą kobietą, ponieważ jest to mniej stresujące, wymaga mniej uwagi i jest tańsze. Na początku XXI w. prawo żadnego kraju nie dopuszcza małżeństwa z robotem, ale niektórzy twierdzą, że tego rodzaju związki mogą być zalegalizowane przed 2050 r.

Biorąc pod uwagę te fakty naukowcy, filozofowie i etycy coraz częściej wskazują, że budowanie humanoidalnych robotów, które imitują cechy i zachowanie ludzi człowiek przygotowuje własną zagładę, ponieważ odbiera sobie sens istnienia.

• XX/XXI w. - Roboty ze sztuczną inteligencją zyskują zdolność samodzielnego uczenia się w sposób zbliżony do uczenia się ludzkich dzieci.

Konstruktorzy budują komputery o określonym stopniu złożoności procesorów. Parametry procesora określają potencjalne możliwości danego systemu, a więc procesor może być potraktowany jako maszynowy odpowiednik znanej w psychologii inteligencji skrystalizowanej. Jeżeli zaś takie urządzenie może zadawać pytania dotyczące rzeczywistości, na podstawie uzyskanych odpowiedzi rozpoznaje prawidłowości rządzące światem i buduje własny obraz rzeczywistości (odpowiednik inteligencji płynnej). To oznacza, że maszyna tego rodzaju nie jest z góry i jednoznacznie zaprogramowana, lecz uczy się metodą kolejnych pytań, prób i błędów podobnie jak robią to dzieci, które wciąż eksplorują otaczającą je rzeczywistość. Co więcej, podobnie do ludzi, roboty ze sztuczną inteligencją szukają najprostszych skutecznych rozwiązań. Przykładem jest krążąca wśród informatyków opowieść o programie komputerowym, który nauczył się bezbłędnie odróżniać obrazy wilków i psów. W pewnym momencie jednak badacze odkryli, że program zalicza do wilków niektóre małe pieski i niepodobne do wilków jamniki. Okazało się, że na fotografiach pokazanych programowi wilki zawsze były na śniegu, co program uznał za najłatwiej rozpoznawalny wskaźnik. Kiedy więc pokazano mu jamnika na śniegu, zaliczył go do wilków. Jest to typowy błąd dziecka, które próbuje porządkować swój obraz rzeczywistości, mimo że nie ma niewystarczającej wiedzy.

• XX/XXI w. - Coraz częściej zwraca się uwagę, że sieci telefonii komórkowej, podobnie jak internet są doskonałym narzędziem śledzenia ludzi, dokładnego określania, gdzie w danej chwili są i poznawania ich przekonań czy aktywności. To powoduje głęboką ingerencję rozmaitych firm w prywatne życie ludzi, a politykom, zwłaszcza dyktatorom, pozwala sterować ludźmi i rozpoznawać osoby im niechętne.

• Od XX/XXI w. - Powstają samochody na wodór, alkohol i elektryczność oraz pojazdy hybrydowe, czyli takie, które łączą napęd elektryczny i spalinowy. Jest to związane z coraz większą wydajnością baterii elektrycznych, rosnącą ceną ropy naftowej i koniecznością ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami.

Z drugiej strony udoskonalone rurociągi i tankowce coraz rzadziej ulegają katastrofom. Od lat 1970. ilość i objętość wycieków ropy na całej planecie zmniejszyła się niemal 10 razy.

• Od XX/XXI w. - Ludzkość osiąga poziom techniczny pozwalający wpływać na ruch drobnych ciał kosmicznych. Przykładem jest opracowanie programu zmiany w przyszłości toru asteroidy Apofis odkrytej w roku 2004 i uznanej za zagrożenie, ponieważ kiedyś może dojść do jej kolizji z Ziemią. Co prawda późniejsze analizy wykażą, że Apofis nie znajduje się na torze kolizyjnym z Ziemią, ale problem obrony planety przed kosmicznymi kolizjami staje się tematem rozważań naukowców i techników.

• Od XX/XXI w. - Postępuje upowszechnienie bezgotówkowych operacji finansowych, kiedy firmy i poszczególni ludzie płaca kartą, która dzięki internetowemu połączeniu z bankiem pozwala przelewać wirtualne pieniądze z jednego konta na drugie. To wygodne rozwiązanie ma ułatwiać handel i zabezpieczać przed fizyczną kradzieżą pieniędzy. W rzeczywistości jednak używanie kart płatniczych i przelewanie pieniędzy za pośrednictwem sieci elektronicznych oznacza totalną kontrolę banków i innych instytucji nad operacjami finansowymi danej osoby. Z drugiej zaś strony otwiera drogę dla oszustw i kradzieży wirtualnych pieniędzy poprzez sieć komputerową.

• Od XX/XXI w. - Rozwój technologii komputerowej, metod łączności i szybkiego, sprawnego transportu pozwala rozwinąć wojny hybrydowe jako nowy sposób walki.

Przed atakiem i w trakcie ataku sieci komputerowe przeciwnika oraz jego środki masowego przekazu jak radio, telewizja, prasa i internet są zalewane fałszywymi informacjami znanymi jako fake news. Równolegle trwają działania paraliżujące poprzez elektromagnetyczne zagłuszanie sygnałów radiowych, blokowanie sieci telefonicznych oraz komputerowych przeciwnika (broń elektromagnetyczna).

Istotnym składnikiem wojny hybrydowej jest też atakowanie zaplecza frontu. Z jednej strony jest to kontynuacja zasad wojny totalnej obliczonej na wywołanie paniki wśród ludności cywilnej, aby sparaliżować aktywność armii. Z drugiej zaś strony precyzyjne uderzenia w istotne elementy infrastruktury gospodarczej, elektroniczne sieci bankowe, elektrownie, fabryki, rurociągi, drogi, magazyny i pola uprawne mają pozbawić przeciwnika zasobów i uniemożliwić walkę.

W wymiarze militarnym wojnę prowadzą przede wszystkim doskonale wyszkolone oddziały komandosów, które wysłane najczęściej drogą lotniczą zajmują tylko najważniejsze obiekty. Istotnym elementem takiej wojny są też zdalnie sterowane maszyny bojowe, na przykład drony, które nie wymagają bezpośredniego udziału ludzi.

Co ważne, wojna hybrydowa nie musi być formalnie wypowiedziana, a kraj atakujący często nie przyznaje się do ataku, ponieważ wysyła swoich żołnierzy potajemnie lub zatrudnia najemników, którzy oficjalnie nie reprezentują żadnego rządu.

Przykładem wojny hybrydowej jest najazd Rosji na Krym i wschodnią Ukrainę w 2014 r.

• 2000 r. - Po pięciu latach budowy zostaje oddany do użytku najdłuższy w tym czasie drogowy tunel świata Laerdal w Norwegii o długości 24,521 km.

• 2000 r. - Niemiec Stefan W. Hell tworzy mikroskopię STED (stimulated emission depletion microscopy), która polega na użyciu wiązki lasera, żeby pobudzić cząstki do fluorescencji (wymuszona krótkotrwała emisja światła trwająca ułamek sekundy, rodzaj luminescencji), a jednocześnie druga wiązka lasera wygasza krawędzie obszaru fluorescencji, dzięki czemu obrazy bliskich obiektów nie nakładają się na siebie. Oznacza to obejście granicy Abbego znanej w optyce od 1873 r. Dzięki STED można obserwować wszystkie, nawet najdrobniejsze, części komórki. Na dodatek, w przeciwieństwie do mikroskopii elektronowej, mikroskopia fluorescencyjna nie zabija samej komórki, pozwalając obserwować przebieg procesów organicznych w żywej strukturze.

Natomiast Amerykanin William E. Moerner odkrył, że wiązka światła o określonej długości fali może wywołać luminescencję określonych cząstek chemicznych lub ją wygasić. To zjawisko wykorzystuje inny Amerykanin Eric Betzig, żeby zbudować nowy mikroskop rejestrujący luminescencję poszczególnych cząstek chemicznych. Można więc dany obiekt, zwłaszcza biologiczny jak na przykład pojedyncze organella komórkowe, fotografować po pobudzeniu kolejnych cząstek. Komputerowe nałożenie tak otrzymanych obrazów daje ostry obraz całości.

• 2000 r. - Powstaje Moon Society, organizacja zajmującą się planowaną kolonizacją Księżyca.

Ekspansja człowieka poza Ziemię staje się coraz bardziej realna. Mówi się o ewentualnym wykorzystaniu w przyszłości energii Słońca (cywilizacja typu 2 według Kardaszewa) za pomocą konstrukcji w rodzaju sfery Dysona (1959) lub pierścienia z powieści Larry’ego Nivena (1970). Bardziej realnym wariantem urządzenia czerpiącego energię ze Słońca były satelita Dysona-Harropa, który krążąc wokół Słońca miałby wychwytywać wiatr słoneczny, zamieniać go w elektryczność i przesyłać na Ziemię w postaci wiązki światła laserowego. Wizjonerzy przypominają też sferę Bernala (1929) jako pozaziemską kolonię stale zamieszkaną przez ludzi. Popularność zyskuje koncepcja superkomputera ogarniającego całą planetę, Układ Słoneczny (pisze o tym R. Kurzweil) a potem nawet galaktykę. Wraca idea sond Johna von Neumanna zakładająca, że będzie można wysyłać bezzałogowe sondy kosmiczne, które same będą się replikowały, czyli tworzyły swoje kopie w przestrzeni kosmicznej lub na odległych ciałach niebieskich, żeby poszerzać zakres badania (lub ewentualnie powiększać obszar opanowany przez człowieka).

• 2000 r. - Amerykanie budują pierwsze, jeszcze niedoskonałe, sztuczne oko, które rozpoznaje światło i ruch.

Naukowcy doskonale rozumieją, że przyszły rozwój techniki będzie oznaczał nie tylko leczenie wad i uszkodzeń, ale też poprawianie błędów konstrukcyjnych w organizmie człowieka, o których pisze między innymi amerykański biolog Nathan H. Lents w książce Human Errors (2018). Poprawy wymagają na przykład niestabilny i przeciążony kręgosłup, gardło łączące krtań i przełyk, niefunkcjonalna struktura siatkówki oka i soczewki, niedrożne kanały zatok w czaszce, zęby ulegające próchnicy, żyworodność obciążająca kobietę, geny, które wywołują choroby dziedziczne…

• 2000 r. - Szwedzi Alexander Bard i Jan Söderqvist wydają książkę Netokracja. Nowa elita władzy i życie po kapitalizmie. Pokazują swoją wizję świata, w którym najważniejsze są kontakty poprzez sieć internetową i wymiana informacji a nie wykształcenie, zdolności i umiejętności. To miałoby też doprowadzić do ukształtowania nowego systemu politycznego nazwanego netokracją.

• Po 2000 r. - Zespół K.-R. Müllera w Berlinie pracuje nad maszyną wyposażoną w sztuczną inteligencję reagującą na myśli człowieka za pośrednictwem elektrod.

Powstają maszyny, w których są wykorzystywane elementy organiczne, co zdaje się być krokiem w stronę znanej dotąd tylko z literatury fantastycznej idei cyborga jako istoty biologiczno-maszynowej. Pisze o tym na przykład ekscentryczny amerykański futurolog Ray Kurzweil (The Age of Spiritual Machines, 1998). Z drugiej strony tego rodzaju prace antycypują w pewnym sensie koniec człowieka jako istoty biologicznej (koncepcje sztucznej inteligencji i transhumanizmu).

W roku 2009 brytyjski naukowiec Kevin Warwick jako pierwszy skutecznie łączy neurony szczura z metalowymi elektrodami i za pomocą specjalnej komory rozwiązuje problem utrzymania stałej temperatury wymaganej do sprawnej pracy neuronów. Tak skonstruowany mózg steruje małym pojazdem zaopatrzonym w czujniki; co ciekawe nie jest zaprogramowany do sterowania, lecz musi nauczyć się tego metodą prób i błędów. W tym czasie Amerykanin Charles Higgins do sterowania robotem używa mózgu ćmy i tworzy projekty maszyn wyposażonych w narządy zmysłów wyodrębnione z organizmów zwierząt, na przykład oczy ważki lub zmysły chemiczne komarów.

• Początek XXI w. - Powstają komputery biologiczne, gdzie informacja jest zapisywana w DNA (na przykład pobranym od bakterii) z wykorzystaniem tripletów zasad azotowych znanych z genetyki.

Wydajność, czyli prędkość obliczeń i ilość informacji przetwarzanych w takich maszynach jest tysiące razy większa od wydajności dotychczasowych komputerów. Pierwszy projekt komputera wykorzystującego DNA stworzył Leonard Adleman w roku 1993, lecz realizacja tego pomysłu staje się możliwa dopiero w XXI w.

• Początek XXI w. - Coraz więcej firm troszczy się o relaks swoich pracowników, ponieważ przekłada się to na większą wydajność. W budynkach firm powstają więc kolorowe pomieszczenia, sale rekreacyjne, sportowe i rozrywkowe.

• Początek XXI w. - W USA (Princeton, Livermore), Europie (Lozanna, brytyjskie Culham, niemiecki Greifswald, francuskie Cadarache) i Japonii (Ibaraki, Gifu) trwają eksperymenty nad uzyskaniem energii z fuzji termojądrowej. Reaktory termojądrowe wytwarzają mniej substancji radioaktywnych niż klasyczne reaktory, w których są rozbijane jądra atomowe. W grudniu 2022 r. Fizycy z National Ignition Facility w ramach kalifornijskiego ośrodka badawczego Lawrence Livermore National Laboratory ogłaszają, że za pomocą skoncentrowanej wiązki laserowej przeprowadzili fuzję jąder atomowych. Po raz pierwszy w kontrolowanych warunkach fuzji uzyskali więcej energii, niż włożyli. Według naukowców jest to otwarcie drogi do powstania czystych i wydajnych elektrowni opartych na fuzji jąder wodoru. Według szacunków kilka gramów wodoru użytych do fuzji może dać tyle energii, ile 20 ton węgla kamiennego.

• Początek XXI w. - Powstają samochody autonomiczne (na przykład amerykańskie Sandstorm Stanley Boss w latach 2004-2007), które nie wymagają sterowania przez człowieka. Jest to wynik ogromnego rozwoju komputerów, które są już wystarczająco małe, żeby je umieszczać w samochodzie, pracują wystarczająco szybko, żeby reagować na zmieniającą się sytuację na drodze, czujniki (radary, laserowy radar LIDAR, kamery, mikrofony, mechanoreceptory) i są wystarczająco sprawne, a sygnał satelitarnej nawigacji jest dość precyzyjny, żeby zapewnić bezpieczeństwo podczas ruchu i pozwolić odnajdować drogę. W 2023 r. władze San Francisco w USA jako pierwsze wprowadzają autonomiczne taksówki.

Powstają naziemne, latające i wodne drony - bezzałogowe pojazdy sterowane zdalnie za pomocą radia lub autonomiczne, czyli samosterujące dzięki sztucznej inteligencji. Drony są używane tam, gdzie człowiek nie może dotrzeć lub w miejscach niebezpiecznych dla ludzi. Drony nurkują kilka tysięcy metrów pod wodą, prowadzą poszukiwania zatopionych statków, badają podziemia, jaskinie i zawalone kopalnie. Bez udziału człowieka transportują pocztę i towary, a w wojsku służą do wykrywania zagrożenia lub detonowania niebezpiecznych ładunków.

Po napaści Rosji na Ukrainę ukraińscy inżynierowie budują szereg bojowych dronów latających i pływających, a w 2024 r. jako pierwsi tworzą wyspecjalizowane jednostki wojskowe wyposażone wyłącznie w drony.

• Początek XXI w. - Plastik staje się problemem, ponieważ zanieczyszcza całą Ziemię, zaśmieca oceany, powoduje śmierć zwierząt i choroby ludzi. Recykling dotyczy nie więcej niż 9% plastikowych odpadów, a roczna produkcja plastiku w skali planety około roku 2018 to ponad 300 milionów ton. Szczególnie uciążliwe są cienkie foliowe torby, opakowania, naczynia jednorazowe i tkaniny z polimerów, które roznoszone przez rzeki i wiatry pływają w oceanach i są zjadane przez zwierzęta często je zabijając.

• Początek XXI w. - Komputeryzacja i rozwój światowej sieci komputerów okazują się coraz większym zagrożeniem dla człowieka. Rządy i tajne służby poszczególnych krajów (na przykład CIA) potajemnie obserwują miliony osób, gromadząc o nich informacje za pośrednictwem komputerów, smartfonów, tysięcy kamer rozmieszczonych w miejscach publicznych (na przykład w Chinach) oraz danych spływających z bankowych sieci komputerowych czy też ze sklepów, gdzie klienci płacą za pomocą kart rejestrowanych i stale sprawdzanych przez systemy komputerowe. Reżimy autorytarne i dyktatorzy wykorzystują te dane, by kierować ludźmi (Chiny, Rosja), kształtować opinię publiczną przez odpowiednią propagandę (na przykład Węgry Orbána) i wpływać na wybory nawet w innych krajach (rosyjskie wsparcie dla Trumpa w USA). Ci, którzy próbują walczyć z powszechną inwigilacją za pomocą komputerów, jak J. Assange, E. Snowden czy R. Winner, bywają uznawani za zdrajców ojczyzny, czyli rządu, który chce wszystko kontrolować.

• Początek XXI w. - Ludzkość podejmuje działania, które mają zapobiec wywołanej przez człowieka globalnej ekologicznej katastrofie, lub powinny ją przynajmniej złagodzić. Powstają domy samowystarczalne energetycznie zasilane przez światło słoneczne i wiatr. Trwają prace nad autami i innymi pojazdami napędzanymi przez silniki elektryczne lub wodorowe. Poszczególne kraje wprowadzają regulacje prawne uiłatwiające przejście z energetyki węglowej i węglowodorowej (ropa naftowa i gaz) na energetykę, słoneczną, wiatrową i jądrową, chociaż ta ostatnia jet kontrowersyjna. Plastik jest coraz częściej zastępowany przez materiały biodegradowalne, czyli względnie łatwo rozkładane przez organizmy żywe. Równolegle pojawiają się technologie pozwalające efektywnie przetwarzać syntetyczne śmieci, zamiast je składować, co zagraża czystości środowiska. Sens tego rodzaju działań staje się coraz bardziej widoczny wraz z narastającym efektem cieplarnianym, zmianami klimatu, topnieniem lodowców i brakiem wody oraz rosnącą liczbą morderczych upałów, suszy, pożarów, powodzi i huraganów.

• Początek XXI w. - Trwają prace nad działem elektromagnetycznym (kolejny rodzaj broni elektromagnetycznej), które miota pocisk bez użycia ładunku wybuchowego. Prąd elektryczny o dużym natężeniu przepływa przez szyny wyrzutni i pocisk, wytwarzając silne pole magnetyczne prostopadłe do kierunku prądu. To pole bezgłośnie wypycha pocisk, który może osiągnąć nawet ośmiokrotną prędkość dźwięku i uderzyć w cel w odległości ponad 400 km. Urządzenie bywa też nazywane działem Gaussa lub kinetycznym, ponieważ pocisk nie zawiera ładunku wybuchowego, lecz niszczy cel mechanicznie.

Pierwsze takie działa zwane railgun powstają dla amerykańskiej marynarki wojennej oraz działa Blitzer dla wojsk lądowych.

• 2001 - 2006 r. - Chińczycy budują najwyżej położoną (do 5000 m) linię kolejową świata Golmud-Lhasa. Pomieszczenia dla ludzi są odizolowane od zewnętrznej atmosfery, żeby uniknąć niedotlenienia pasażerów.

• Po 2001 r. - Po zamachu na World Trade Center w Nowym Jorku amerykańscy wojskowi powołują komisję mającą przewidywać przyszłe zagrożenia terrorystyczne. Co ciekawe, do komisji zapraszają nie tylko wojskowych, lecz także pisarzy science-fiction jako ludzi obdarzonych dużą wiedzą i wyobraźnią. Do pewnego stopnia kontynuują w ten sposób prace amerykańskiej agencji DARPA.

Ta sama idea przyświeca potem francuskim wojskowym, którzy w 2020 r. powołają podobną komisję. Technika spotyka się z wyobraźnią.

• Lata 2002, 2007, 2008 - W ujściu kanadyjskiej rzeki Mackenzie zostają wykonane pierwsze odwierty spoczywających na dnie morza metanowych hydratów, żeby uzyskać z nich gaz. Próby kończą się niepowodzeniem, ale budzą zainteresowanie ze względu na powszechność hydratów na całym świecie. Co więcej, okazuje się, że część gazu wydobywanego na półwyspie Jamał to w istocie gaz z hydratów zalegających pod warstwą skał.

• Od 2002 r. - Powstaje GEOSS, system monitoringu Ziemi za pomocą satelitów i sieci czujników rozmieszczonych w różnych punktach planety ostrzegający przed klęskami żywiołowymi.

• Luty 2003 r. - Po tragicznej katastrofie promu Columbia, która pochłonęła siedem ofiar, NASA zawiesza loty następnych promów (do 26 lipca 2005 r.). W rezultacie na międzynarodowej stacji kosmicznej ISS zostają uwięzieni kosmonauci, których nie ma kto sprowadzić na Ziemię. Na domiar złego ludzie na ISS mają ograniczone zapasy żywności i coraz mniejsze zasoby tlenu. W tej sytuacji podejmują desperacką decyzję, aby wrócić na Ziemię w rosyjskim lądowniku Sojuz, który jest mały, niewygodny i niepewny technicznie. I rzeczywiście w trakcie ryzykownego lotu na Ziemię dochodzi do awarii i Sojuz gwałtownie opada po torze parabolicznym. Ludzie wewnątrz kapsuły, którzy wiele tygodni spędzili w nieważkości teraz zostają poddani gigantycznemu przeciążeniu, co może ich zabić. Ostatecznie Sojuz ląduje w Kazachstanie kilkaset kilometrów od zamierzonego celu, a kosmonauci przeżywają.

• Od 2003 r. - Szwajcar Bertrand Piccard rozwija ideę skonstruowania samolotu napędzanego energią słoneczną, który byłby zdolny do dalekich i długotrwałych lotów. Tak w 2009 r. w Szwajcarii powstaje Solar Impulse. Jednoosobowy samolot zbudowany z lekkich syntetycznych kompozytów ma długość 21,85 m, rozpiętość skrzydeł 63,4 m i waży 1600 kg. Cztery silniki elektryczne są zasilane z umieszczonych na skrzydłach baterii słonecznych. Zastosowano lekkie akumulatory litowo-polimerowe. Prędkość podróżna to 70 km/h na wysokości ok. 8500 m. W 2010 r. szwajcarski pilot André Borschberg udowadnia, że zasilany energią słoneczną Solar Impulse może latać również w nocy, a więc lot może trwać nieprzerwanie całą dobę. W 2012 r. Solar Impulse przelatuje między Madrytem i Rabatem. W 2015 r. zaś większy (skrzydła o rozpiętości 72 m i masa całkowita 2300 kg) Solar Impulse 2 wyrusza w wieloetapową podróż dookoła całej planety zakończoną sukcesem.

• 2004 r. - Powstaje pierwszy amerykański okręt podwodny klasy Virginia przewyższający wszystkie dotychczasowe konstrukcje: długość 115 m., napęd atomowy, 48 torped i rakiety bojowe. Okręt jest wyposażony w prawie bezgłośne silniki i jest pokryty gumową warstwą, która pochłania sygnały sonarów, co ogromnie utrudnia wykrycie. Sam zaś dzięki superczułym sonarom (rozpoznają na przykład dźwięk płatków śniegu padających na wodę) i kamerom na podczerwień lokalizuje jednostki przeciwnika znajdujące się w odległości nawet kilkunastu kilometrów i może je skutecznie atakować.

Pojedynczy amerykański okręt podwodny wysokiej klasy jest w tym czasie wyposażony w głowice jądrowe, którymi sam mógłby dokonać zniszczeń ponad 20 razy większych niż dokonano w ciągu całej II wojny światowej.

• 2004 r. - Amerykanie umieszczają na Marsie dwa samobieżne roboty Spirit i Opportunity zasilane przez baterie słoneczne i sterowane z Ziemi za pośrednictwem fal radiowych lub autonomiczne.

• 2004 r. - Zespół Petera G. Schulza z The Scripps Research Institute (USA) tworzy bakterie z DNA o czwórkowym kodzie genetycznym, gdzie cztery a nie trzy zasady azotowe kodują jeden aminokwas.

Cztery lata później Amerykanin Floyd E. Rosenberg syntetyzuje dwie dodatkowe zasady azotowe i udaje mu się włączyć je do DNA, co oznacza powstanie nowych białek, a w dalszej konsekwencji nowych syntetycznych organizmów.

• 2004 r. - Amerykanin Mark Zuckerberg zakłada nowy serwis w internecie nazwany Facebookiem: pozwala umieszczać swoje informacje i odbierać informacje od innych internautów korzystających z tego serwisu.

• 2004 r. - Na drodze samochodowej Paryż-Barcelona powstaje francuski wiadukt Millau, jeden z wielu wiaduktów i mostów opartych na gigantycznych pylonach. Jezdnia Millau wznosi się do wysokości 341 m nad podłożem.

• Lata 2004, 2005, 2007 - W USA odbywają się zawody autonomicznych samochodów pokazujące bardzo szybki postęp w konstruowaniu samosterujących pojazdów. Przoduje w tej dziedzinie amerykańska firma Google, dla której od 2007 r. pracuje świetny niemiecki informatyk Sebastian Thrun, kierownik projektu autonomicznego auta. Do roku 2016 samochody Google przejadą bezkolizyjnie ponad milion kilometrów. W roku 2004 szwedzka firma Volvo prezentuje prototypowy samochód bez kierowcy i zapowiada uruchomienie seryjnej produkcji za kilka lat. W ciągu 10 dni wiosną 2015 r. autonomiczny samochód Audi samodzielnie przejeżdża z San Francisco do Nowego Jorku (ok. 5500 km). a jadący w nim inżynier z amerykańskiej firmy Delphi zaledwie kilka razy przejmuje kierownicę. Na początku 2016 r. trzy konwoje częściowo autonomicznych (na autostradach) ciężarówek bezpiecznie docierają do Rotterdamu przejeżdżając ponad 2000 km. 14 lutego 2016 r. dochodzi do pierwszej kolizji autonomicznego samochodu firmy Google i miejskiego autobusu w Mountain View (USA). Mimo to już wiadomo, że samochody autonomiczne są wielokrotnie bardziej bezpieczne od samochodów kierowanych przez ludzi, ponieważ to ludzie są przyczyną zdecydowanej większości (95-97%) wypadków drogowych i ludzie potrafią łamać przepisy ruchu.

• 2004 - 2005 r. - Szwajcarski astroinżynier-wizjoner Christian Waldvogel przedstawia fantastyczny projekt ogromnej stacji kosmicznej powstałej z przebudowania całej Ziemi. Struktura ma mieć kształt dysku, w którego wnętrzu panują warunki odpowiednie dla człowieka. Oświetlają je dwa gigantyczne okna z przezroczystego plastiku lub szkła.

• 14 I 2005 r. - Po raz pierwszy obiekt zbudowany przez człowieka ląduje w świecie olbrzymich planet zewnętrznych (położonych za pasem planetoid): sonda Huygens osiada na powierzchni Tytana, księżyca Saturna.

• 2005 - 2010 r. - Japońska sonda Hayabusa (Sokół Wędrowny) jako pierwsza w dziejach astronautyki ląduje na asteroidzie Itokawa, pobiera próbki z jej powierzchni i wraca na Ziemię.

Ekspedycja jest zapowiedzią przyszłego rozwoju kopalnictwa poza Ziemią. Ogromne zasoby mineralne obiektów kosmicznych przyciągają uwagę potencjalnych inwestorów. Na przykład asteroida Hebe zawiera tyle żelaza, że przy aktualnym poziomie jego zużycia wystarczyłoby go całej ludzkości na milion lat. Zasoby niklu na Hebe mogłyby wystarczyć na ponad 80 milionów lat, a złota na ok. 700 tysięcy. Co prawda specjaliści oceniają, że budowa kopalni na tak małym obiekcie będzie trudna ze względu na słabą grawitację, ale za to łatwy będzie start statku transportującego wydobyty materiał. Największym kłopotem wydaje się jednak odległość od Ziemi, ponieważ podróż w jedną stronę trwa kilka lat. Dlatego pierwsze kopalnie w kosmosie są przewidywane na Księżycu. Natomiast pierwszym surowcem eksploatowanym poza Ziemią na dużą skalę będzie woda (na przykład z księżycowego lodu), ponieważ z wody można otrzymywać wodór używany potem jako paliwo.

• 2006 r. - Brytyjski zespół G. Woodsa identyfikuje u ludzi gen odpowiedzialny za odczuwanie bólu, co zapowiada diametralne zmiany w metodach walki z bólem.

• 2006 r. - Japończyk Shinya Yamanaka dokonuje „odmłodzenia” komórek myszy, przekształcając je w niewyspecjalizowane komórki macierzyste. W roku 2011 z ludzkich komórek macierzystych zostanie wyhodowana tchawica. To zapowiada przewrót w medycynie, ponieważ pozwala odtwarzać brakujące lub zniszczone organy z komórek danego człowieka (autoprzeszczep), a układ immunologiczny nie rozpoznaje przeszczepu jako ciała obcego.

• 2006 r. - Powstaje projekt elektrowni słonecznej Solar Tower w Mildura (stan Wiktoria w Australii). Według pierwszej koncepcji ma być zrealizowany do roku 2013, lecz światowy kryzys finansowy hamuje budowę, która ostatecznie rusza dopiero w roku 2014. Solar Tower ma być jedną z najwyższych budowli na planecie. Słońce ma podgrzewać powietrze pod kolistą, szklaną pokrywą o średnicy 7 km. Gorące powietrze ucieka do góry przez centralny komin o wysokości 1000 m, napędzając jednocześnie turbiny, które produkują elektryczność. Idea została przedstawiona już w roku 1903 przez katalońskiego wojskowego Isidoro Cabanyesa (magazyn La energia eléctrica), a szczegółowo opracował ją Niemiec Hanns Günther w roku 1931. Amerykanin Robert E. Lucier opatentował wieżę słoneczną w roku 1975. Z czasem prawa do patentu uzyskały rządy Australii, Kanady, Izraela i USA. Zbudowany przez niemieckich inżynierów prototyp o wysokości 195 m powstał w roku 1982 ok. 150 km na południe od Madrytu (Hiszpania).

• Od 2006 - 2009 r. - Zaczyna się podmorskie górnictwo, czyli wydobywanie minerałów z dna oceanu za pomocą robotów. Robi się to na przykład na dnie Pacyfiku, aby pozyskać metaliczne konkrecje zawierające między innymi mangan.

Inne potencjalne źródło cennych metali to meteoryty. Większość z nich pochodzi ze strefy planetoid między Marsem i Jowiszem, gdzie krążą odłamki materii, z których nie uformowała się planeta. Nie doszło więc do przetopienia całej materii i skupienia się ciężkich metali w jądrze planety. W rezultacie odłamki skalne pasa planetoid i meteoryty procentowo zawierają znacznie więcej metali niż skały ziemskiej litosfery. Jest to zapowiedź przyszłej eksploatacji planetoid.

• 2007 r. - Amerykański informatyk Mike Assante z Idaho National Laboratory przeprowadza słynny eksperyment, w którym duża, sprawna maszyna rozpada się po wprowadzeniu do niej odpowiedniego programu komputerowego. To jest zapowiedź nowej, skutecznej techniki cyberwojny. Pięć lat później specjaliści z tego samego laboratorium użyją metod informatycznych, aby zniszczyć irańskie wirówki do wzbogacania uranu.

• 2007 r. - Podczas wojny w Iraku a potem w Afganistanie armia amerykańska wprowadza roboty bojowe obok tradycyjnych żołnierzy. Są to zdalnie sterowane uzbrojone maszyny naziemne lub powietrzne. Odtąd liczba robotów w armii stale rośnie.

• Od 2007 r. - Kanadyjski konstruktor Paul Moller pracuje nad latającym samochodem Skycar, który może startować i lądować pionowo (VTOL), a w trakcie lotu nie wymaga kierowania (pojazd autonomiczny), a jedynie określenia kierunku, celu i prędkości poruszania się w powietrzu.

• Lata 2007, 2008 - Chińczycy a potem Amerykanie zestrzeliwują własne satelity za pomocą rakiet. Jest to pokaz możliwości broni satelitarnej i rodzaj ostrzeżenia dla ewentualnych przeciwników próbujących atakować z orbity.

• 2007 - 2009 r. - Powstaje Skywalk, pomost na krawędzi Wielkiego Kanionu nad rzeką Colorado w USA. Zaprojektowany przez Marka Johnsona pomost w kształcie podkowy wystaje ponad 20 m za krawędź skały, a dno kanionu znajduje 1220 m pod pomostem. Powierzchnia, po której można chodzić jest wykonana ze szkła.

• 2009 r. - W styczniu tego roku informatyk ukrywający się pod pseudonimem Satoshi Nakamoto wprowadza kryptowalutę (wirtualną walutę stworzoną w komputerze), którą nazywa bitcoin. Jest to najbardziej znane wczesne zastosowanie technologii blockchain (po angielsku łańcuch bloków).

Blockchain stanowi sieć wzajemnie powiązanych i warunkujących się operacji, gdzie każda z nich musi być dostosowana do poprzednich, już wykonanych operacji przy pomocy z góry określonego algorytmu. Jeżeli dana operacja nie spełnia wymogów algorytmu, zostaje rozpoznana jako fałszywa i odrzucona. W rezultacie każdy z uczestników danego blockchain musi dostosować się do algorytmu, a zarazem może sprawdzać transakcje dowolnego innego uczestnika. To gwarantuje, że nikt nie wprowadzi do sieci operacji fałszywych, czyli niezgodnych z algorytmem. Nie trzeba więc instytucji lub osoby kontrolującej prawidłowość przeprowadzonych operacji, ponieważ mechanizmem kontrolującym jest cała sieć.

Oczywiście, w miarę wydłużania łańcucha wzajemnie powiązanych operacji coraz trudniej jest sprawdzać wszystkie. Dlatego pojawiają się uproszczone sposoby weryfikacji. Jeden z nich to ograniczenie sprawdzania tylko do tych operacji, które są bezpośrednio związane z operacją właśnie badaną. Drugi sposób polega na podzieleniu całego łańcucha na odcinki i wybraniu środkowego procesu z każdego odcinka jako tego, który należy poddać badaniu.

Proces wytwarzania bitcoinów zwany kopaniem analogicznie do wykopywania złota to skomplikowany algorytm określający pewien blockchain. Proces wymaga komputera o odpowiedniej pamięci, dużo energii elektrycznej i czasu. Twórca bitcoina określa maksymalną liczbę bitcoinów na 21 milionów wirtualnych monet i początkowo szacuje, że ich wydobywanie potrwa ok. 125 lat, ale następne szacunki mówią już tylko o ok. 20 latach. Kolejni „kopiący” mają coraz trudniejsze zadanie, ponieważ algorytm przewiduje, że każdy następny bitcoin jest powiązany z poprzednimi na zasadzie blockchain. To oznacza, że nowa operacja może być wykonana tylko w zgodzie ze wszystkimi wcześniejszymi operacjami. Temu celowi służy algorytm. Jeżeli „kopiący” wykona operację sprzeczną z wcześniejszymi operacjami, pozostali uczestnicy natychmiast to dostrzegają i niedozwolona operacja zostaje anulowana.

Bitcoinami można też handlować, a więc wirtualna waluta ma swój kurs wyrażony w walutach tradycyjnych. Można w bitcoinach płacić i uzyskiwać pożyczki bez pośrednictwa tradycyjnych banków. W przeciwieństwie do banków oraz państw, które emitują waluty i gwarantują ich ważność w przypadku bitcoina nie istnieje żaden centralny nadzór. Wszyscy uczestnicy operacji na tej walucie są zarazem gwarantami i kontrolerami wartości bitcoina, co im zapewnia zdecentralizowana struktura blockchain. Nie ma zatem centralnie sterowanej polityki finansowej nadzorowanej przez bank centralny (narodowy, państwowy), która często powoduje, że inwestorzy niechętnie widziani przez władze banku lub nie dość bogaci nie otrzymują pożyczki. Dzięki wirtualnej walucie obywającej się bez pośrednictwa banków następuje zrównanie inwestorów bardzo dużych i bogatych z inwestorami mniejszymi. Stosowanie waluty wirtualnej pozwala też uniknąć opłat bankowych, co oczywiście wywołuje niezadowolenie ze strony bankowców, którzy tracą dochody.

Z drugiej strony kryptowaluty pozwalają względnie łatwo dokonywać oszustw finansowych na niespotykaną dotąd skalę. Przykładem może być działalność Geralda Cottena, twórcy i szefa kanadyjskiej giełdy bitcoinowej QuadrigaCX, która zbankrutowała w 2019 r., a jej oszukani klienci stracili ok. 190 milionów dolarów amerykańskich.

Mimo to bitcoin w krótkim czasie staje się jedną z najważniejszych walut świata, chociaż nie istnieje fizycznie jako moneta lub banknot i nie jest oficjalnym środkiem płatniczym w jakimkolwiek kraju. Bitcoin nie jest zresztą jedyną kryptowalutą wykreowaną technikami komputerowymi. Do kryptowalut o zasięgu światowym należą litecoin (opracowuje go w 2011 r. Charlie Lee, Amerykanin o chińskich korzeniach), ripple (opracowywana przez Kanadyjczyka Ryana Fuggera od 2004 r.) a także częściowo powiązany z tradycyjnymi walutami ven (opracowany w 2007 r. w firmie Hub Culture założonej przez Amerykanina Stana Stalnakera) czy ethereum (zapoczątkowane przez pochodzącego z Rosji Kanadyjczyka Vitalija Buterina w 2013-2015 r.).

Technologia blockchain znajduje zastosowanie w ekonomii do zapisywania transakcji w formie zaszyfrowanej przy pomocy algorytmów kryptograficznych, dzięki czemu nie ma możliwości podania fałszywych danych i przeprowadzenia fałszywych transakcji. Dzięki zdecentralizowanemu nadzorowi dokonywanemu automatycznie przez sieć komputerów uczestniczących w danym blockchainie, nie trzeba notariusza, który potwierdzałby prawdziwość danych. Nie trzeba też banków, które gwarantowałyby, że dana firma posiada deklarowane sumy pieniędzy.

• 2009 r. - Na orbicie okołoziemskiej dochodzi do kolizji amerykańskiego satelity Iridium 33 i sowieckiego Kosmos 2251.

Zgodnie z modelem Donalda J. Kesslera (1971, 1978, 1991) po tej kolizji oraz po próbnych zestrzeleniach satelitów przez Chińczyków (2007) i Amerykanów (2008) powinna wzrosnąć liczba odłamków krążących wokół Ziemi. Tymczasem w ciągu następnych dziesięciu lat chmura odłamków nie rośnie, ponieważ duża ich część ulega deorbitacji, czyli opuszcza dotychczasową orbitę, wchodzi w atmosferę i tam się spala.

• 2009 r. - Studenci z uniwersytetu Stanford ustanawiają nowy rekord miniaturyzacji. Na miedzianej płytce umieszczają cząstki tlenku węgla, które bombardowane elektronami tworzą interferencyjne, przestrzenne wzory nad płytką (rodzaj hologramu). W ten sposób otrzymują litery SU (inicjały uniwersytetu) 40 razy mniejsze od słynnego napisu IBM z roku 1990. Ta metoda zapisu informacji toruje nowe drogi miniaturyzacji pamięci na przykład dla potrzeb informatyki.

• 2009/2010 r. - W Dubaju kończy się budowa Burj Dubai (Burj Chalifa), najwyższego budynku na świecie o wysokości 828 m od ziemi do szczytu dachu. Jest to możliwe dzięki zastosowaniu oryginalnej techniki konstruowania budowli w oparciu o strukturę rury, która jest odporna na wyginanie i złamanie. Burj Dubai jest w istocie konstrukcją złożoną z kilku takich „rur”, czyli samodzielnych pionowych części o sztywnych zewnętrznych ścianach postawionych obok siebie i wzajemnie się wspierających od szerszej podstawy aż do pojedynczego szczytu. Dzięki temu budowla jest smukła i dynamiczna, a zarazem bardzo odporna na działanie bocznych sił wywołanych przez wiatr lub trzęsienie ziemi.

Dwa lata później w Mekce (Arabia Saudyjska) powstaje Abraj al-Bait osiągający wysokość 601 m, w tym czasie drugi najwyższy budynek na planecie. Kolejne tak wysokie budowle to między innymi nowy World Trade Center w Nowym Jorku (USA, 2013 r.) osiągający ponad 541 m; Wieża w Szanghaju (Chiny, 2015 r.) mająca 632 m; Ping An w Shanzhen (Chiny, 2017 r.) - ponad 59 m; Lotte World Tower w Seulu (Korea Południowa, 2017 r.) - ponad 554 m.

• 2010 r. - Lekarze ogłaszają, że bardzo silnie zaraźliwy pomór bydła Typhus bovum został całkowicie wyeliminowany (ostatni przypadek tej choroby został odnotowany w 2001 r.) poprzez wytępienie wywołującego tę chorobę wirusa.

• 2010 r. - Amerykanie wysyłają na orbitę okołoziemską bezzałogowy prom kosmiczny X-37B OTV-2, który przez 7 miesięcy krąży wokół Ziemi i szczęśliwie ląduje. Eksperyment zostaje powtórzony w roku 2011. Jego celem jest między innymi sprawdzenie możliwości wykorzystania podobnych statków dla celów wojskowych. W tym czasie tylko trzy państwa, USA, Rosja i Chiny, dysponują bronią zdolną strącić obiekty na orbicie.

• 2010 r. - Japońska agencja kosmiczna JAXA wysyła na orbitę Ziemi sondę IKAROS - pierwszą, którą napędza rozkładany w przestrzeni pozaziemskiej polimerowy żagiel słoneczny o powierzchni 173 m² i grubości 7 mikrometrów.

W 2015 r. eksperymentalny, bezzałogowy LightSail 1 zostaje wyniesiony na orbitę okołoziemską. Tam rozkłada błyszczący jak lustro słoneczny żagiel z polimeru pokrytego warstwą aluminium o łącznej powierzchni 32 m². Następny LightSail 2 trafi w przestrzeń pozaziemską w 2019 r.

Symulacje komputerowe wskazują, że na długich trasach statki kosmiczne napędzane przez słoneczny żagiel (idea Keplera i Ciołkowskiego) powinny osiągać prędkości rzędu tysięcy kilometrów na sekundę. Po wstępnym nadaniu im odpowiedniego przyspieszenia przez wiatr słoneczny praktycznie nie napotkają oporów w przestrzeni kosmicznej, więc ich prędkość będzie stale rosła zgodnie z pierwotnym przyspieszeniem. To zachęca do tworzenia niemal fantastycznych projektów jak na przykład podróż do układu trzech gwiazd Alfa Centauri (α-Centauri) znajdującego się w odległości 4,3 lat świetlnych od Ziemi. Wokół jednej z tych gwiazd Proxima Centauri krąży niewielka planeta podobna do Ziemi. Gdyby udało się zbudować aluminiowy żagiel o grubości 0,016 mikrometra i średnicy 3,6 km, statek z takim napędem osiągałby prędkość ok. 36 tysięcy kilometrów na sekundę i dotarłby do układu Alfa Centauri w ciągu ok. 40 ziemskich lat.

Jeszcze ciekawszą koncepcją wydaje się żagiel laserowy. Pojazd kosmiczny wyposażony w taki żagiel mógłby być dużo szybszy, ponieważ pierwotny impuls pochodziłby nie od wiatru słonecznego, lecz od wielu laserów ustawionych na Ziemi. Skoncentrowane wiązki światła uderzyłyby w żagiel z siłą zdecydowanie większą niż rozproszone promieniowanie Słońca, więc początkowa prędkość pojazdu również byłaby większa. Według niektórych szacunków pojazd wprawiony w ruch za pomocą żagla laserowego mógłby dotrzeć z Ziemi do Neptuna w ciągu tygodni a nie lat, jak w przypadku napędu rakietowego.

• 2010 r. - Po katastrofie górniczej w chilijskiej kopalni San Jose 33 górników zostaje uwięzionych pod ziemią na głębokości 625 m. Ratownicy dokonują wtedy niezwykłego wyczynu i po 69 dniach wydobywają wszystkich za pomocą kapsuły kursującej w wąskim tunelu wywierconym w skale.

• 2010 - 2016 r. - Chińczycy realizują w mieście Qinhuangdao nowatorski pomysł autobusu miejskiego TEB (Transit Elevated Bus). Kabina mieszcząca nawet kilkaset osób jest oparta na wysokiej konstrukcji na kołach w taki sposób, że pod autobusem powstaje tunel. Dzięki temu autobus może jeździć ponad samochodami stojącymi w korkach. Rozwiązanie jest kilkakrotnie tańsze od budowy metra, chociaż krytycy wskazują, że może powodować kłopoty na zakrętach.

• 2011 r. - Polscy naukowcy z Gdańska i Torunia budują zegar pulsarowy i umieszczają go na wieży Kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Gdańsku. Po raz pierwszy w dziejach techniki czynnikiem regulującym pracę zegara jest sygnał radiowy z pulsara odległego o kilka tysięcy lat świetlnych. Szacowany błąd tego zegara to zaledwie 1 sekunda na 300 milionów lat.

• 2011 r. - Amerykanin Daniel Nocera z Harvardu konstruuje „sztuczny liść”. Jest to pasek silikonu pokryty katalizatorami, które po zanurzeniu w wodzie pod wpływem światła rozkładają wodę na tlen i wodór. W innym kierunku idzie Meenesh Singh z Uniwersytetu Chicago (USA), który w 2019 r. prezentuje swoją wersję „sztucznego liścia” - urządzenia napędzanego przez światło i wychwytującego dwutlenek węgla, aby go zamieniać w tlen. Odpowiednia liczba tego rodzaju maszyn może odwrócić proces gromadzenia gazów cieplarnianych w atmosferze i zapobiec klęskom związanym z globalnym ociepleniem. Z drugiej zaś strony dostarcza czystej energii dla przemysłu.

• 2012 r. - Na poligonie w Roswell (USA) Austriak Felix Baumgartner ubrany w odpowiedni kombinezon wykonuje skok z balonu z wysokości ponad 39 km. Jako pierwszy w historii spada z prędkością większą niż dźwięk, rozwija spadochron i bezpiecznie ląduje na ziemi 4 minuty i 22 sekundy po opuszczeniu balonu.

• 2012 r. - Australijczyk Paul Larsen we współpracy z duńską firmą Vestas zbudował niezwykle szybki jacht Sail Rocket ze specjalnie ukształtowanym żaglem i lekkim kadłubem. Na wodach zatoki Walvis (Namibia) Sail Rocket osiąga prędkość 65,45 węzłów, czyli 121,1 km/h na odcinku 500 m. Ustanawia tym samym rekord prędkości żaglowców. Inżynierowie pracują jednak dalej myśląc o łodzi żaglowej zdolnej rozpędzić się do 80 węzłów.

• 2013 r. - Na uniwersytecie w Oksfordzie powstaje przełomowa drukarka 3D, która buduje struktury z mikrokropelek wody otoczonych cienką błoną lipidową imitujących żywe komórki. Na razie drukarki przestrzenne mogą odtwarzać wyłącznie twarde elementy organizmu. Na przykład w 2014 r. holenderscy lekarze z Utrechtu usuwają kobiecie całą mózgoczaszkę, która jest zbyt gruba i wstawiają plastikowy implant wykonany na drukarce 3D. W 2015 r. zaś brazylijska grupa uczonych z Sao Paulo nazywająca się The Animal Avengers dokonuje pierwszej w historii rekonstrukcji skorupy żółwia przy pomocy drukarki 3D. Żółw, któremu nadano imię Freddy stracił niemal całą skorupę podczas pożaru lasu, lecz w to miejsce otrzymał sztuczną powłokę wiernie naśladującą naturalny pancerz. Wkrótce potem w podobny sposób grupa tworzy protezy dziobów dla kilku tukanów, papug i gęsi.

Po oksfordzkim wynalazku pojawia się możliwość stworzenia biologicznego tuszu do drukarki 3D składającego się z zawiesiny żywych komórek pobranych z odpowiedniego narządu danego człowieka. Zgodnie z założeniami specjalistów taki tusz pozwoli drukować brakujące organy z komórek pacjenta, dzięki czemu nie będzie odrzutu przeszczepu. Poza tym skończą się problemy z brakiem narządów do przeszczepów.

• 2013 r. - W Seattle (USA) zaczyna pracę szczególna maszyna wiercąca tunel w skalnym podłożu pod centrum miasta. Zbudowała ją w Osace japońska firma Hitachi Zosen. Bertha, jak ją nazwali Amerykanie, to największa dotychczas taka maszyna. Jej przednią część stanowi obracająca się płyta z wymienialnymi metalowymi zębami, które żłobią i kruszą skałę tworząc tunel o średnicy 17,5 m. Pokruszony materiał skalny jest stale wywożony na zewnątrz za pomocą taśmociągu. Maszyna ma 99 m długości, a w jej wnętrzu znajdują się pomieszczenia dla pracowników. Posuwając się do przodu maszyna jednocześnie utwardza ściany tunelu.

• 2014 r. - W Towarzystwie Królewskim w Londyne komputerowy program Eugene Goostman po raz pierwszy w historii przechodzi pozytywnie test Turinga, czyli rozmawia (za pomocą pisanych tekstów) z ludźmi w taki sposób, że nie można go odróżnić od człowieka. Twórcami Eugene’a Goostmana udającego kilkunastoletniego chłopca są pracujący w USA Ukrainiec Eugene Demczenko i Rosjanin Władimir Wiesłow. Sztuczna inteligencja osiąga zatem intelektualny poziom człowieka, chociaż jeszcze nie dorównuje osobie dorosłej. Krytycy zwracają też uwagę, że sztuczna inteligencja nie została wyposażona w emocje i uczucia, które stanowią istotną część ludzkiej natury.

W ciągu kilku następnych lat amerykańska firma informatyczna Open AI (założona w 2015 r.) opracuje progran Chat GPT (Chat Generative Pretrained Transformer), który jeszcze lepiej będzie naśladował myślenie człowieka. Dzięki gigantycznej pamięci zawierającej wiedzę z najróżniejszych dziedzin oraz zapisanym wzorcom pytań i odpowiedzi program doskonale naśladuje normalną rozmowę między ludźmi. Na to zostaje nałożona zdolność do uczenia maszynowego metodą prób i błędów, co dodatkowo zbliża Chat GPT do konwersacji prowadzonej przez człowieka. Nieprzypadkowo ten program wzbudza nie tylko podziw, ale też zaniepokojenie, ponieważ prowadzi do pytania, czy człowiek zdoła zapanować nad technologią.

• 2016 r. - Amerykańscy biochemicy ogłaszają, że mają skuteczną szczepionkę przeciwko wirusowi ebola odpowiedzialnemu za śmiertelnie groźną gorączkę krwotoczną. Lek opracowano już 10 lat wcześniej, lecz bogate kraje Zachodu nie były zainteresowane prowadzeniem dalszych badań i masową produkcją, ponieważ epidemie eboli dotykały niemal wyłącznie mieszkańców ubogich krajów tropikalnej Afryki czy Ameryki Południowej. Dopiero, gdy afrykańskie epidemie z lat 2013-2015 zagroziły również Ameryce Północnej i Europie, uruchomiono produkcję szczepionki.

• 2018 - 2020 r. - Chińczycy, Rosjanie i Amerykanie pracują nad budową rakiety hipersonicznej, czyli naddźwiękowej osiągające prędkość od kilku do ponad 25 machów. Głównym problemem technicznym jest pokonanie oporu powietrza i związanego z tym gwałtownego wzrostu temperatury.

Pociski hipersoniczne są praktycznie nieuchwytne, ponieważ poruszają się dużo szybciej niż rakiety systemów obronnych, które mają je strącać. Poza tym latają bardzo nisko utrudniając wykrycie za pomocą radarów. Rosjanie użyją kilku rakiet hipersonicznych, żeby terroryzować ludność miast podczas najazdu na Ukrainę w 2022 r.

• 2019 r. - Naukowcy pracujący dla IBM konstruują pierwszy komputer kwantowy Q, gdzie nośnikiem informacji jest punkt kwantowy, a jednostką kubit opisujący jednocześnie wszystkie stany punktu od 0 do 1. Co prawda, prototypowy komputer Q jest mniej sprawny od tradycyjnych komputerów pracujących według schematu 0 lub 1, lecz optymiści twierdzą, że zapowiada rewolucję w informatyce.

• 2020 r. - Amerykańska firma Space X założona przez Elona Muska buduje rakietę Falcon, która jako pierwsza w dziejach astronautyki może być używana wielokrotnie. Falcon, w przeciwieństwie do kosmicznego promu, nie wymaga wielotygodniowych przygotowań przed każdym startem, lecz natychmiast po zatankowaniu paliwa jest gotowa do następnego lotu. 20 maja rakieta wynosi na orbitę kapsułę Crew Dragon. To oznacza prawdziwą rewolucję i zapowiada łatwiejsze i tańsze podróże poza Ziemię. Firma Elona Muska zaczyna loty pasażerskie dla ludzi, którzy nie są lotnikami i wytrenowanymi astronautami.

• Koniec 2020 r. - Powstaje pierwsza w historii szczepionka oparta na syntetycznym RNA. Ma ona zahamować pandemię Covid-19 wywołaną przez koronawirusa SARS-CoV-2. RNA zawarte w szczepionce odpowiada fragmentowi materiału genetycznego wirusa, co systemowi immunologicznemu człowieka pozwala rozwinąć odporność na ewentualne zakażenie wirusem.

Równolegle powstają też tradycyjne szczepionki oparte na osłabionym (uszkodzonym) wirusie oraz zawierające białka z kapsydu wirusa, które mobilizują system immunologiczny, lecz same nie są zagrożeniem.

• 22-23 II 2021 r. - Amerykańska agencja kosmiczna NASA przeprowadza udane lądowanie na Marsie zdalnie sterowanego z Ziemi a po części autonomicznego łazika. Jego zadaniem jest filmowanie powierzchni planety, zbieranie danych meteorologicznych i geologicznych, pobieranie próbek skał, które mają później trafić do laboratoriów na Ziemi oraz poszukiwanie wody i śladów życia. Lądowanie jest transmitowane na Ziemię jako film. Przy tej okazji mikrofony po raz pierwszy przekazują dźwięk marsjańskiego wiatru.

Kilka miesięcy później na Marsie po raz pierwszy w historii zostaje przeprowadzony lot drona w atmosferze planety innej niż Ziemia. Poza tym pojazd jest sterowany z rekordowej jak dotąd odległości, ponieważ aż z Ziemi.

• 27 IX 2022 r. - Po dziesięciu miesiącach lotu amerykańska sonda Dart precyzyjnie trafia w maleńką asteroidę Dimorphos o długości ok. 160 m krążącą wokół nieco większej asteroidy Didymos znajdującej się w odległości niemal 11 milionów km od Ziemi. Jest to niebywałe osiągnięcie techniczne, a zarazem pierwsza praktyczna próba systemu broniącego Ziemię przed uderzeniami asteroid stanowiących potencjalne zagrożenie dla ziemskiej cywilizacji i życia. Dimorphos w żaden sposób nie zagraża planecie ludzi, lecz posłużył jako obiekt testowy. Chodziło o sprawdzenie, czy ludzkość jest zdolna do wykrycia potencjalnie groźnych obiektów, na przykład meteorytów i komet, oraz takiej zmiany ich ruchu, aby ominęły Ziemię. Testowane na Dimorphosie mechaniczne uderzenie jest jednym z kilku postulowanych sposobów zmiany parametrów ruchu małego obiektu w kosmosie. Alternatywne metody to oddziaływanie na dany obiekt siłą grawitacji sondy wysłanej z Ziemi, lub przyłączenie do takiego obiektu silników rakietowych. Niektórzy zaś proponują rozbicie danego obiektu ładunkiem jądrowym, co jednak grozi powstaniem niebezpiecznej chmury rozpędzonych drobnych skał, które mogłyby spaść na Ziemię.

• 2023 r. - W kilku czasopismach naukowych ukazują się publikacje na temat „syntetycznego embrionu” człowieka, czyli embrionu powstałego z rozmaitych komórek, których materiał genetyczny został przeprogramowany w taki sposób, aby imitować rozwój normalnego embrionu. Wykorzystuje się zarówno komórki macierzyste, jak też komórki somatyczne. Można uzyskać zygotę z pominięciem komórek rozrodczych, a nawet z komórek jednego osobnika.

Jednym z najlepszych specjalistów w tej dziedzinie jest polska embriolożka Magdalena Żernicka-Goetz pracująca w Wielkiej Brytanii na uniwersytecie Cambridge. Syntetyczny embrion pozwala modelować procesy rozwojowe, unikając zarazem oskarżeń o manipulowanie ludzkimi zarodkami, lub ich zabijanie, czego zabrania etyka medyczna lub szerzej etyka nauki.

• VI 2023 r. - Amerykańska firma Virgin Galactic organizuje wycieczkę turystyczną specjalnie w tym celu skonstruowanym i testowanym przez kilka lat samolotem do granicy ziemskiej atmosfery. Jest to zapowiedź następnych podobnych lotów komercyjnych.

Sukces Virgin Galactic jest tym bardziej spektakularny, że kilka dni wcześniej tragicznie zakończyła się turystyczna wyprawa do wraku Titanica: użyta łódź podwodna nie została należycie przetestowana i nie wytrzymała ciśnienia wody.

• 1 XI 2023 r. - W Bletchley Park 80 km na północny zachód od Londynu przedstawiciele 28 państw przyjmują deklarację o bezpiecznym i kontrolowanym używaniu sztucznej inteligencji w taki sposób, aby nie zaszkodzić ludziom. Informatycy i politycy przyznają, że sztuczna inteligencja stanowi ogromne zagrożenie dla ludzkości.

← Innowacyjność, koncepcje wynalazku, narzędzia i maszynyEkonomia, obyczaje, etyka, prawo i polityka →