← Historia muzyki, instrumentów i tańcaHistoria cyrku, wesołego miasteczka, teatru i teatru radiowego →

Historia literatury i retoryki

Literatura zaczyna się jako sztuka opowiadania (narracja) i przemawiania (retoryka) zazwyczaj związana z praktykami magicznymi (zaklęcia, modlitwy), polityką (agitacja, propaganda) i pierwotnymi formami teatru. Powstają teksty, czyli zestawy zdań tworzących logiczną całość. Są one zapamiętywane, przekazywane innym, uzupełniane i przerabiane z pokolenia na pokolenie. To oznacza początek literatury ustnej (oralnej), która w tej formie będzie istniała od prehistorii do momentu wprowadzenia pisma najpierw w Sumerze, Egipcie, zachodniej Azji, Indiach i Chinach, a potem stopniowo na całym świecie. Literatura ustna trwa najdłużej, bo aż do XX w. n.e., między innymi w Australii, Amazonii i Afryce Równikowej. W ustnych przekazach często zachowują się stare nazwy, imiona przodków i archaiczne, a nawet już niezrozumiałe dla recytującego i słuchaczy formy języka, lecz nie są zmieniane ze względu na świętość tekstu.

Pojawia się mit etiologiczny (od greckiego aitia - przyczyna), czyli fantastyczna opowieść wyjaśniająca pochodzenie rozmaitych elementów rzeczywistości. Na przykład na Syberii i w Mongolii taki mit występuje pod nazwą uliger. Mandżurowie będą opowiadać o boskim myśliwym Tung Poj, który po całym niebie gonił kiedyś sześcionogą antylopę chcąc jej obciąć dwie nogi, żeby nie była już tak szybka. Dzięki niemu antylopy są czworonożne, a ludzie mogą na nie polować. Wśród Buszmenów zaś znana będzie opowieść o myśliwym Hochiganie, który tak bardzo nienawidził zwierząt, że ukradł im dar mowy. Odtąd tylko człowiek potrafi mówić, a zwierzęta nie mogą nauczyć się tej sztuki, ponieważ Hochigan uciekł. Jako uogólnienie lub rozwinięcie mitów etiologicznych pojawiają się też mity kosmogoniczne o powstaniu świata, które często stają się istotnym elementem religii. Mity zwykle mówią o pierwotnym szczęściu i jedności ludzi z bóstwami (motyw znany na przykład w afrykańskich opowieściach o dawnej bliskości nieba i w Biblii). Dopiero potem powstały choroby i śmierć jako rezultat grzechu lub złośliwości (Australia, Afryka, Egipt, Biblia, zoroastryzm, puszka Pandory, Oceania, Koran). Mity często pokazują, że świat i życie są darem bóstw (na przykład u Buszmenów i Izraelitów), lecz mądrość i niektóre wynalazki, zwłaszcza ogień, zazwyczaj trafiły w ręce ludzi dzięki podstępowi (Amirani, Prometeusz, Anansi) lub w wyniku buntu przeciw bóstwom (Biblia). Czasem zaś dał je ludziom heros (Chiny) lub trickster.

Mity są własnością poszczególnych rodów, klanów bądź plemion, bywają trzymane w tajemnicy ze względu na swoją twórczą moc i wolno je recytować tylko wybranym osobom, które przeszły inicjację i są dorosłe.

Literatura może też mieć walor polityczny, kiedy autorzy (mówcy lub pisarze) stają się duchowymi przywódcami, czyli wieszczami, a ich utwory łączą ludzi, uczą określonych postaw lub zagrzewają do walki. Do tej kategorii należą między innymi mity założycielskie. Są to mniej lub bardziej prawdziwe opowieści o początkach danej społeczności, które w ten sposób budują jej samoświadomość i poczucie tożsamości. Zazwyczaj mit założycielski pojawia się już po powstaniu społeczności (na przykład polska opowieść o Piaście), ale bywa też ideą, która pozwala stworzyć nową, jeszcze nieistniejącą jednostkę etniczną lub polityczną (na przykład pojęcie narodu białoruskiego wypracowane przez nielicznych intelektualistów w XX w.).

Rozwijają się literackie środki stylistyczne: synonimy (różne słowa to samo znaczenie), homonimy (te same słowa różne znaczenia), epitety (określenia opisujące cechy), odcienie - niewielkie różnice znaczenia podobnych epitetów i synonimów, paralelizmy (porównania, zestawienie cech różnych obiektów lub powtórzenia), eufemizmy (złagodzenie znaczenia), hiperbole (wyolbrzymienie) i stylizacje (elementy określonego stylu językowego). Powstaje metafora, czyli przeniesienie znaczenia na inne słowo niezwiązane ze słowem wyjściowym, a w jej ramach między innymi animizacja (nadawanie cech życia obiektom nieożywionym) i personifikacja (przypisanie przedmiotom cech osoby). Obok metafory pojawiają się też oksymoron (zestawienie wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu lub wzajemnie się wykluczających) oraz alegoria (pośrednie, aluzyjne i symboliczne przedstawienie myśli poprzez odpowiednio dobrane słowa lub formy językowe odległe od wyjściowego pojęcia). W pewnym sensie dopełnieniem metafory jest metonimia, czyli zastąpienie właściwego słowa innym, które jest związane ze słowem wyjściowym, a jej szczególne rodzaje to synekdocha (określenie obiektu poprzez jego fragment), związek przyczyny i skutku oraz peryfraza (opis zamiast właściwego słowa). Częstym zabiegiem, zwłaszcza w poezji, jest onomatopeja (słowo naśladujące określony dźwięk) oraz echolalia (powtarzanie sylab bez znaczenia jedynie jako dźwięku o charakterze muzycznym). Pojawiają się toposy (po grecku topos to wspólne miejsce), to znaczy przyjęte w danej kulturze pojęcia i idee, które są powszechnie używane i wielokrotnie przetwarzane przez różnych autorów w określonym kontekście tradycji oraz związanych z danym toposem emocji. Pojęcie toposu wprowadzi niemiecki literaturoznawca Ernst Curtius (1856-1890). Zaczyna się prozodia (od greckiego prosodia, czyli akcent) - sztuka wiązania słów w harmonijną wypowiedź, co doprowadzi do rozróżnienia prozy i poezji dzięki określonemu układowi akcentów, iloczasu i intonacji. Proza posługuje się językiem codziennym, a jej najstarszą formą jest opowiadanie - przedstawienie pojedynczego wątku (rozważań i wydarzeń dotyczących bohatera opowiadania). Jeśli słowa układa się tak, aby wypowiedź miała powtarzalny rytm akcentów lub sylab - powstaje proza poetycka, a potem poezja, nawiązująca do muzyki. W poezji (wierszu) tekst jest układany w wersy - jednostki o określonym, powtarzalnym rytmie akcentów (mocniej wymawianych sylab), iloczasu (zróżnicowanej długości głosek) i ustalonej liczbie sylab (w wierszu wolnym długość wersów bywa różna). Z czasem wyodrębnia się stopa - stały dla danego rodzaju poezji powtarzalny układ długich i krótkich sylab. Nie zawsze wers jest identyczny z frazą, czyli jednostką znaczeniową, logiczną lub wymawianą razem. Rzadziej wersy kończą się rymem - sylabą, której brzmienie jest podobne do brzmienia sylaby z poprzedniego lub następnego wersu (w wierszu białym nie ma rymów). Ze względu na rytmiczność poezja jest przeznaczona głównie do śpiewania jako pieśń, układania zaklęć, czyli inkantacji (formuły słowne mające magiczną moc) i modlitw (formuły służące komunikowaniu się z duchami i bóstwami). Sama poezja często jest uznawana za magię.

Z wiarą w magiczną moc słowa wiąże się tabu językowe, czyli zakaz używania, wymawiania i zapisywania określonych słów uznawanych za niebezpieczne, których trzeba unikać, lub święte, które wykraczają poza ramy codziennej, materialnej rzeczywistości. Najczęściej są to nazwy groźnych bestii (na przykład niedźwiedzia na Litwie) lub demonów (diabłów w różnych odłamach chrześcijaństwa). Czasem nie wolno używać imienia władcy lub bóstwa (zwłaszcza w monoteizmach).

Obok oryginalnych utworów powstają ich literackie przeróbki (parafrazy): parodia (celowa deformacja formy lub znaczenia pierwotnego dzieła), trawestacja (zmiana pierwotnie poważnego charakteru na zabawny), adaptacja utworu do innych niż pierwotnie celów. Szczególnie w retoryce rozwija się panegiryk (utwór chwalący określoną osobę), eulogia (pochwała i błogosławieństwo) i paszkwil (ostra, czasem aż niesprawiedliwa krytyka danej osoby).

• Od 4./3. tysiąclecia p.n.e. - W Sumerze zaczyna się literatura spisywana na glinianych tabliczkach. Pierwsze teksty dotyczą problemów praktycznych: handlu, danin (podatków) i polityki. Tak na przykład powstaje list - tekst z określoną informacją przesyłany do innego człowieka (zaczyna się epistolografia, sztuka pisania listów). Autorzy zaczynają się podpisywać pod swoimi dziełami; jedną z pierwszych sygnatur pozostawia pisarz podpisany ok. 3000 r. p.n.e. jako Gar Ama. Pojawiają się przypowieści, czyli parabole jako fikcyjne (zmyślone) opowiadania dydaktyczne (pouczające) i mityczne poematy, na przykład pieśni o Gilgameszu ułożone we względnie spójną całość w XXIV-XXIII w. p.n.e. W rzeczywistości bohater nazywa się Bilgamesz, lecz pierwsi badacze nieprawidłowo odczytali jego imię i błędna wersja wchodzi do literatury światowej. Popularność zdobywają dowcipy, krótkie opowiastki z komicznym zakończeniem bawiące słuchaczy na przykład podczas uczty. Powstaje kronika (od greckiego kronos - czas), czyli chronologiczny zapis wydarzeń historycznych; almanach (od arabskiego al-manakh - kalendarz); hymny religijne - poezja śpiewana lub recytowana (wygłaszana), na przykład Hymn ku czci Słońca; lamentacje - literackie skargi na nieszczęścia. Tradycje te przejmą potem Babilończycy (Akad, Babilonia, Chaldea), Asyryjczycy, Hebrajczycy i Izraelici. Bujnie rozwijają się mity jak na przykład o zwycięstwie młodszego pokolenia bóstw górnych reprezentujących porządek patriarchalny nad bóstwami dolnymi z epoki matriarchalnej. Jednym z takich mitów jest sumeryjska opowieść o bogu Tergalu, który wypędzony z nieba napada podziemne królestwo bogini Ereszkigal, przejmuje władzę nad krainą mroku i zmarłych, a pokonaną boginię czyni swoją żoną. Inny sumeryjski mit opowiada o tym, jak tupsimati, czyli tabliczki przeznaczenia decydujące o prawach i losach świata, zostają przejęte przez Enlila po zabójstwie Diamat, a następnie kradnie je przerażający ptak Zu. Dopiero bóg Ninurta odnajduje gniazdo Zu na górze Sabu i odbiera mu tabliczki, przywracając kosmiczny porządek.

Drugim ośrodkiem rozwoju literatury jest Egipt. Powstają tam na przykład proroctwa mędrca Neferti, które usłyszał faraon Snofru o nadchodzącym kryzysie państwa i upadku wiary, a następnie odrodzeniu Egiptu. Pojawiają się też utwory historyczne: kroniki 4. Dynastii (kamień przechowywany w muzeum w Palermo), kroniki 6. Dynastii (Kamień z Sakkara); dekrety faraonów oraz autobiografie Har-chufa i Uniego powstałe za 6. Dynastii. Tekst pozostawiony przez Hur-chufa jest zarazem zaczątkiem literatury podróżniczej, ponieważ autor opisuje swoje wyprawy do Nubii.

• Od ok. 2450 r. p.n.e. - Na ścianach grobów zostają spisane egipskie Teksty piramid (Księga umarłych). Ich język jest archaiczny już w chwili spisania, co wskazuje na niezmiernie długi rodowód tych utworów wcześniej przekazywanych wyłącznie ustnie. Zawierają hymny religijne, magiczne zaklęcia, modlitwy, aby duch odnalazł krainę pośmiertnego szczęścia i złorzeczenia przeciw ewentualnym wrogom lub rabusiom grobu. W okresie Średniego Państwa w Egipcie pojawią się podobne Teksty sarkofagów umieszczane w grobach na papirusie i trumnach. Są to najstarsze zapisy zasad egipskiej religii, choć systematyczny wykład dogmatów powstanie dopiero w XIX w. p.n.e. w Men Nefer, czyli Memfis (teologia memficka). Religijne teksty znajdzie A. Mariette w piramidzie Unisa w roku 1881, a G. C. C. Maspero opublikuje je do roku 1892.

• Druga połowa XXIV w. p.n.e. - Enheduanna, córka Sargona I z Akadu i arcykapłanka w Ur, pisze poezje sławiące świątynie Ur. Jest jedną z pierwszych kobiet tworzących literaturę. Z drugiej strony jej wiersze zawierają też jedne z najstarszych pisanych świadectw picia alkoholu, a konkretnie piwa.

• XXII w. p.n.e. - Ipuwer (Ipuser) pisze Przestrogi o religijnym odrodzeniu, które ma odbudować Egipt przeżywający właśnie okres rozbicia. Przepojony pesymizmem utwór pokazuje biedę Egipcjan i zwątpienie w moralne nauki zawarte w religii. Podobny wydźwięk ma poetycka Rozmowa zmęczonego życiem ze swą duszą, gdzie autor wyraża pretensje do bogów, którzy stworzyli tak niedoskonały świat. Jest to początek literatury dydaktycznej (pouczającej), która rozkwitnie w Egipcie w XIX w. p.n.e. Powstają zbiory zasad dworskiej etykiety i wskazań etycznych, pouczających sentencji oraz aforyzmów, czyli zwięzłych, często paradoksalnych wypowiedzi ukazujących pewne prawdy o świecie. Rozwija się egipska epistolografia, w tym listy do zmarłych wkładane do grobów.

• XXII/XXI w. p.n.e. - W Ur powstaje cenna dla późniejszych historyków sumeryjska Lista królów. Tekst opisuje czyny mezopotamskich monarchów od mitycznych założycieli pierwszych dynastii po w pełni udokumentowane rządy władców Ur. Jest to z jednej strony początek biografii, czyli opisu życia pojedynczej osoby, a z drugiej kronika historyczna.

• XX - XVIII w. p.n.e. - Złoty okres literatury Sumeru i częściowo wzorowanej na niej literatury semickiego Akadu. Ogromnie popularne są sumeryjskie eposy (poetyckie epopeje o bohaterach): Gilgamesz, Enki i światowy ład; Apsu, bóg mądrości; Ninurta i kamienie; Zejście Inanny do podziemi. Powstaje opowieść o potopie, w którym zginęli wszyscy oprócz Ziusiudry (po sumeryjsku jego imię znaczy Znalazł Życie), władcy miasta Szuruppa, którego bogowie obdarzą potem nieśmiertelnością. W akadyjskiej wersji mitu Ziusiudra występuje jako Utnapiszti.

Akadowie układają też pieśni o bohaterze Etanie próbującym dolecieć do nieba.

• Od XX/XIX w. p.n.e. - Szczyt rozwoju literatury egipskiej w okresie Średniego Państwa. Powstaje sadżi - opowieść prozą. Opis podróży Sinuhe do Libanu i Syrii (XX/XIX w. p.n.e.), to przykład literatury podróżniczej, pamiętnikarskiej (zapis przeżyć) i autobiograficznej (opis własnego życia). Liczne dzieła dydaktyczno-moralizatorskie (Nauka Kajgemuni, Nauka Hardżedefa, Nauka Ptahotepa), opowiadania (Wymowny wieśniak o chłopie retoryką walczącym o sprawiedliwość w sądzie, Rozbitek napisany przez Amen-Aa), poetyckie (Hymn do Nilu, satyryczna wobec religii Pieśń harfiarza) i historyczne (kroniki). Literaturę religijną i fantastyczną reprezentują opisy Krainy Umarłych. Powstają erotyki - utwory o miłości i dzieła pornograficzne, tworzone dla wywołania seksualnego podniecenia. Przykładem jest Papirus Turyński zawierający rysunki scen miłosnych i odpowiednie komentarze słowne (rodzaj pierwotnego komiksu). Chrześcijańscy egiptolodzy ukryją to potem znalezisko jako „niemoralne”, a opublikuje je i opracuje J. Omlin dopiero w 1971 r. n.e. Rozwija się poezja liryczna reprezentowana przez takie utwory jak Pieśń pastuszka i Pieśń o lektyce.

• Rozbitek - jest to przykład sadżi i powieść szkatułkowa (opowiadanie w opowiadaniu). Książę wracający z nieudanej wyprawy w górę Nilu słucha opowiadania o przygodach swego towarzysza, który po burzy trafił kiedyś na bezludną wyspę na morzu i tam usłyszał opowieść ogromnego węża o zabiciu jego rodziny przez spadającą gwiazdę.

• XVIII - XV w. p.n.e. - Sumeryjski epos Gilgamesz przejmują Babilończycy, Asyryjczycy i Hetyci. Powstaje sumeryjski epos Enmerkar i władca Aratty. Sumeryjsko-akadyjska wersja mitu o stworzeniu świata i ludzi Enuma elisz... (Gdy w górze...) oraz hurycka Pieśń o olbrzymie Ullikummi w ramach cyklu o Kumarbim (bóstwo czasu); wpłyną potem na opowieści Tory (część Biblii). Powstają akadyjskie utwory religijne (Poemat o siedmiu złych duchach), magiczne zaklęcia i hymny (ku czci Słońca, Isztar i Tammuza dobrego pasterza).

• Gilgamesz - syn Ninsun, heros i pan Uruk, podbija Kisz. Ze swoim przyjacielem i homoseksualnym kochankiem Enkidu dokonują bohaterskich czynów (piwo dodaje im animuszu). Wędruje do Kraju Żywych zwanego Labnanu (Liban), aby ściąć cedr na wrota świątyni Szamasza. Zabija przy tym strażnika Huwawę (Chumbabę, prototyp diabła). Potem zabija potwornego byka Gudannę (Alu) zesłanego na Uruk przez Inannę (Isztar), gdyż król wzgardził jej miłością. W końcu obrażeni bogowie zabijają Enkidu. Odtąd Gilgamesz szuka nieśmiertelności, idąc aż gór Maszu (kraj świata). Tam zabija gada Urnu (gadzi aspekt człowieka), z przewoźnikiem Urszanabi przepływa graniczną rzekę świata umarłych i z dna podziemnego oceanu wydobywa czarodziejską gałązkę drzewa huluppu, dającą wieczne życie. Niestety, odbiera mu ją morski potwór (wąż-symbol nieśmiertelności) i sam pożera, a Gilgamesz przekonuje się, że nie można żyć wiecznie.

Ciekawostką związaną z opowieścią o Gilgameszu jest zamieszczona w niej wzmianka o dzikim, włochatym człowieku, którego schwytano nad Eufratem. Dziwny małpolud odznaczał się dużą siłą i raczej niską inteligencją. Jeżeli nie jest to wytwór fantazji, to może chodzić o szczególną lub archaiczną formę człowieka (praczłowieka?).

• Ok. 1500 r. p.n.e. - Czou-li księga rytuału dworskiego w Chinach.

• XV w. p.n.e. - W Indiach powstaje Rigweda, najstarsza część Wed (w sanskrycie Wiedza). Według tradycji stworzył ją riszi Agastja, syn Surii lub Waruny i nimfy Urwaśi. Agastja udzielił schronienia Ramie i Sicie, a Wisznu podarował magiczny łuk. Rigweda opiera się na 8-sylabowym wersie, tworzącym jednostki śloka: gadżatri (3 wersy po 8 sylab), anusztubh (4 · 8), trisztubh (3 · 11) i dżagati (4 · 12). W skład Rigwedy wchodzi 1017 mantr (teksty recytowane podczas rytualnej ofiary), hymnów zwykle do Agni lub Indry i poematów (dłuższe utwory poetyckie). Potem powstaną trzy zbiory (sanhity) Wed: Jadżurweda (o ofiarach), Samaweda (pieśni religijne, często o boskim napoju soma) i najmłodsza Atharwaweda (magiczne zaklęcia, rytuały i psalmy służące leczeniu).

Z Wedami wiąże się mit utrzymujący, że bóg Brahma przechowywał je w ustach (pamięć o ustnym przekazie świętych tekstów). Kiedy jednak Brahma zasnął, demon Hajagriwa wykradł Wedy i zamierzał zatrzymać je wyłącznie dla siebie. Na szczęście bóg Wisznu zabił demona i dał Wedy ludziom. W innej wersji Wisznu wcielił się w Hajagriwę i w ten sposób odzyskał skradzione teksty.

W Indiach rozróżnia się literaturę religijną śruti (Wedy) i niekanoniczną zwaną smrti lub smryti (sutry), służącą pouczaniu (literatura dydaktyczna). Do smrti należą na przykład śastry (pouczenie o dobrych obyczajach). Rozróżnia się też poezję (padja) i prozę (gadja).

Od dawna są opowiadane mity, a jednym z najstarszych ich bohaterów jest Daksza, bóg dający życie i Władca Stworzeń. Według pewnego mitu Daksza był ofiarnikiem, który poprzez składanie rytualnych ofiar podtrzymywał świat. Kiedyś jednak nie zaprosił na ceremonię Rudry, choć ten zastrzelił z łuku antylopę jako ofiarę. Ostatecznie antylopa wzniosła się do nieba, gdzie zamieniła się w gwiazdozbiór Głowa Antylopy (Pas Oriona). W innej wersji Daksza traci głowę, lecz Rudra przyszywa mu potem głowę antylopy. Dlatego Daksza bywa przedstawiany jako człowiek z głową antylopy lub kozła. Bywa też, że ma trzy głowy, co wiąże się z trzema gwiazdami w Pasie Oriona.

Dużą popularnością w Indiach cieszą się mity o początkach świata. Według nich pierwotna energia stwórcza wykreowała praocean i zasiała w nim nasienie życia, z którego powstało potem kosmiczne jajo, a z niego wykluł się Brahma (według innych opowieści Brahma wyszedł z kwiatu lotosu). Wcielenie Brahmy zwane Puruszą lub kosmicznym człowiekiem stało się pierwszą żywą istotą.

Pierwotny ocean zwany Morzem Mleka ukrywał na dnie złote naczynie z napojem nieśmiertelności zwanym amrita, a na powierzchni Morza Mleka unosił się potężny tysiącgłowy wąż Ananta tworzący tron boga Wisznu. Bogowie pragnęli nieśmiertelności, lecz nie wiedzieli, jak dotrzeć do amrity. Dopiero riszi Durwasa wskazał im sposób. Idąc za jego radą bogowie umieścili w Morzu Mleka górę Mandarę i owinęli ją ciałem gigantycznego węża, które miało obracać górę jako ubijak. Wiedząc, że sami nie dadzą rady bogowie poprosili o pomoc demony Daitia, obiecując, że podzielą się z nimi napojem amrita. Po setkach a może tysiącach lat ubijania Morza Mleka na jego powierzchni powstała piana stanowiąca ląd. Dodatkowo pojawił się też magiczny napój nieśmiertelności amrita. Bogowie jednak chcieli oszukać demony i nie dać im amrity. Jedynie demon Rahu niepostrzeżenie zdążył połknąć trochę magicznego napoju. Co prawda Surja (Słońce) i Czandramas (Księżyc) zauważyli to i Wisznu natychmiast ściął mu głowę, ale odcięta głowa Rahu i bezgłowe ciało zwane odtąd Ketu stały się już nieśmiertelne. Krążą później w przestrzeni i czasem zasłaniają Słońce lub Księżyc, aby zemścić się za zdradę. Ludzie zaś widzą to jako zaćmienie i odstraszają demona za pomocą głośnego bębnienia i hałaśliwej muzyki.

Z drugiej strony odrażające a czasem straszne rogate wizerunki głowy Rahu z potężną szczęką są odtąd amuletami chroniącymi przed złym czarem (analogia z głowami demonów chroniącymi świątynie w Tybecie i z maszkaronami w gotyckich kościołach Europy).

Oszukane demony Daitia i Aszurowie rozpoczęły wojnę z Dewami i bogami, która jednak zakończyła się zwycięstwem Dewów i niemal całkowitym wytępieniem Daitia.

Brahma zaś poprzez kazirodczy akt płciowy ze swoją córką zapoczątkował ludzkość. Jednak wkrótce rozgorzał spór Brahmy z Wisznu o to, kto jest stwórcą świata. Kiedy zaś pojawił się Sziwa i sobie przypisał dzieło stworzenia, z oceanu wychylił się gigantyczny słup linga (symbol męskiej energii twórczej i Sziwy), a w jego wnętrzu znalazło się sanktuarium pokazujące wyższość Sziwy nad dwoma pozostałymi bogami.

• XV - X w. p.n.e. - W Egipcie Nowego Państwa ogromną popularność zyskuje sadżi. Rozwija się fantastyczna baśń (Wędrówka Słońca w Krainie Umarłych, Oko słoneczne, Opowieść o Chufu i czarodziejach), bajka (bliski przypowieści wiersz z nauką moralną), poemat (Pentaur O zwycięstwie Ramzesa II pod Kadesz, XIII w. p.n.e.) i opowiadania (Dwaj bracia, Książę zaklęty opowiadający o oczekiwaniu na potomka i złej wróżbie). Cheti syn Dauafa pisze Kemit (nauki dla pisarzy) i satyrę na inne zawody.

• Od połowy 2. tysiąclecia p.n.e. - Hetyci opowiadają mit o smoku Illujankasie (reprezentant ciemnych, pierwotnych mocy żeńskich związanych z ziemią i bóstwami dolnymi). Bóg pogody (powietrza, męskie bóstwo górne) Telipinu podejmuje walkę z potworem, lecz ją przegrywa. Na szczęście bogini Inaras szykuje dla smoka ucztę z taką ilością alkoholu, że Illujankas nie może się ruszyć. Wtedy zostaje związany przez Hupasijasa, człowieka, który był kochankiem Inaras, a następnie zabity przez Telipinu. Według późniejszej wersji mitu zwycięski Illujankas nie zabija Telipinu, lecz zabiera bogu pogody oczy i serce. Jednak sprytny Telipinu nie rezygnuje - żeni swego syna z córką Illujankasa i w posagu żąda zwrotu utraconych organów, a po ich odzyskaniu zabija Illujankasa.

• Od połowy 2. tysiąclecia p.n.e. - W Babilonii znana jest opowieść o świątyni, która miała dosięgnąć nieba, ale nigdy nie została dokończona na skutek interwencji obrażonych bogów (późniejszy biblijny mit o wieży Babel).

• XI - V w. p.n.e. - Chińskie utwory poetyckie tworzone przez rozmaitych autorów wchodzą w skład sławnego zbioru (antologia) znanego jako Szy-cing (Księga pieśni).

• XI - I w. p.n.e. - Hebrajskie hymny religijne, czyli psalmy wzorowane na Tekstach piramid i poezji Echnatona zostają włączone do tekstów kanonicznych, na przykład biblijny Psalm 104 jest tłumaczeniem utworu faraona.

• 2./1. tysiąclecie p.n.e. - W Babilonii powstaje Enuma Anu Enlil, zbiór przepowiedni.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Powstają pierwsze dłuższe kroniki historyczne w Chinach i Egipcie. Równolegle rozwijają się almanachy - periodycznie spisywane kalendarze z opisem wydarzeń, położeniem ciał niebieskich i praktycznymi poradami. Z dziełami historycznymi wiąże się cenzura, czyli narzucanie autorom określonych poglądów oraz celowe usuwanie i pomijanie treści niewygodnych dla rozmaitych organizacji czy władz politycznych.

• Po X w. p.n.e. - W Indiach powstają Brahmany, czyli komentarze do Wed. Nieco późniejsze są Księgi leśne (Aranjaka) pisane dla pustelników mieszkających w lasach. Szatapatha-Brahmana podkreśla złudność (maja) świata, którą Aszury (złe duchy) przedstawiają człowiekowi jako prawdę. Panem wszechświata jest Brahman-kosmos, a inne bóstwa to jego inkarnacje. Istnienie świata podtrzymują drobiazgowo spełnione przez braminów (kapłanów) rytuały, a zwłaszcza ofiara (istota braminizmu).

• IX - VII w. p.n.e. - Asyryjska literatura przeżywa okres rozkwitu. Na polecenie Assurbanipala zaklinacz Sinlikiunninni układa ostateczną wersję eposu o Gilgameszu (tu noszącym imię Izdubar). Rozwija się kronikarstwo (kroniki Assurbanipala), hymny ku czci bogów, zwłaszcza Isztar, mity religijne oraz baśnie (prozaiczna, fantastyczna opowieść). Jednym z popularnych mitów jest historia buntu niższych bóstw przeciw stwórcy i panu świata (w Torze znana jako bunt Szatana). Najczęściej tematy i formy utworów są wspólne dla Asyrii i Chaldei jak na przykład dialog (rozmowa dwóch osób) między panem i sługą albo dialog o ludzkim nieszczęściu.

Zasłużoną sławą cieszy się też mit Ludlul bel nemeqi (Chcę uczcić pana mego) - tak zwana babilońska księga Hioba o człowieku zachowującym wiarę, mimo nieszczęść zsyłanych przez bóstwo.

• VIII w. p.n.e. - Niewidomy grecki aojd, czyli recytator i poeta, Homer (po grecku Zbieracz) układa eposy Iliada i Odyseja z pieśni tworzonych czterysta lat wcześniej przez świadków wydarzeń pod Troją i pieczołowicie przechowanych w ustnej tradycji. Świadczy o tym precyzja opisu pola walki i niektórych realiów życia w epoce brązu, choć sam Homer dodał też własne, nieprawdziwe informacje (na przykład o kremacji zwłok, mimo że w epoce mykeńskiej raczej grzebano je w ziemi). Eposy Homera zostaną spisane dopiero w VI w. p.n.e. na rozkaz Pizystratesa.

Po Homerze upowszechnią się rapsodowie - wędrowni pieśniarze recytujący poezje innych autorów.

• Iliada - w Troi (Ilionie) schronił się Parys z Heleną, żoną króla Myken Menelausa. Helena była nagrodą dla Parysa za wybranie Afrodyty jako najpiękniejszej z bogiń. Menelaus wraz z innymi sprzymierzonymi Achajami od wielu lat bezskutecznie oblega miasto. Jest to zarazem konflikt między Ateną, która czuje się obrażona przez Parysa i Posejdonem, opiekunem Troi. Sławę zdobywa ulubieniec Ateny Achilles, zwłaszcza gdy w pojedynku zabija Hektora z Troi. Jednak on też zginie, gdy Parys trafi go z łuku w piętę, jedyne miejsce niechronione czarem. Kiedyś bowiem Atena trzymała go za tę właśnie piętę, zanurzając małego Achillesa w czarodziejskiej, ochronnej kąpieli. Troja nadal wydaje się nie do zdobycia.

• Odyseja - król Itaki (jedna z Wysp Jońskich) chytry Odys (Odyseusz, Ulisses) zaproponował podstęp. Na brzegu Hellespontu pod Troją Achajowie pozostawiają wielkiego, drewnianego konia i odpływają, a wewnątrz konia ukryli się achajscy wojownicy. Mimo że jasnowidząca Kasandra ostrzegała Trojańczyków, ci wprowadzili konia do miasta na znak zwycięstwa. W nocy zaś achajskie okręty potajemnie wrcają, a Odyseusz z wojownikami wychodzą z wnętrza konia i otwierają bramy Troi. W ten sposób po dziesięciu latach walk miasto wreszcie pada.

Po tym zwycięstwie Odyseusz na czele dwunastu okrętów chce wrócić do Itaki, ale prześladowany przez Posejdona mszczącego się za zdobycie ulubionego miasta tuła się po morzach. Trafia do krainy Kikonów i rabuje ich miasto, lecz w nocy Kikonowie biorą odwet: ginie kilkudziesięciu wojowników Odysa, a pozostali uciekają na morze. W krainie Lotofagów, czyli zjadaczy lotosu znów traci wielu ludzi, ponieważ ci, którzy jedli lotos nie pamiętają swojej przeszłości i chcą tam pozostać. Potem dopływają do wyspy dzikich kóz, a następnie do wyspy z pasącymi się owcami. Tam rabują zbiory należące do olbrzymiego cyklopa Polifema, a on więzi ich w jaskini i pożera kilku towarzyszy Odysa. Sprytny król jednak wypala jedyne oko Polifema i ucieka ze swoimi ludźmi na morze ścigany klątwą oślepionego cyklopa. Od Eola, króla wyspy wiatrów Eolii, Odyseusz otrzymuje woreczek z uwięzionymi złymi wiatrami i już zbliża się do Itaki, kiedy jego towarzysze wypuszczają wichurę i znów gubią drogę. Docierają do wyspy olbrzymów-ludożerców Lestrygonów, którzy niszczą okręty i pożerają większość żeglarzy: tylko Odys z garstką ludzi ucieka na jedynym ocalałym okręcie. Spędzają później rok na wyspie czarodziejki Kirke, która zakochuje się w Odyseuszu, a połowę jego ludzi zamienia w świnie, lecz dzięki pomocy Hermesa udaje się czar odwrócić. Odys dociera do krainy Kimeryjczyków i przywołuje ducha wieszcza Tejrezjasza. Kiedy przepływa koło wyspy syren, zalepia uszy załogi woskiem, a sam każe się przywiązać do masztu, ponieważ chce usłyszeć śpiew syren, który powoduje, że ludzie wyskakują do morza. Potem omijają Scyllę i Charybdę, dwie skały zamieszkane przez morskie potwory pożerające ludzi. Na Wyspie Słońca zabijają woły należące do Heliosa, za co piorun rozbije okręt i zabije wszystkich z wyjątkiem Odysa. Kilka następnych lat Odys spędza z czarodziejką-nimfą Kalipso (kalyptein - ukrywać) na wyspie Ogigia. W końcu Atena doprowadza go do rodzinnej Itaki (Wyspy Jońskie). Odys spotyka swojego syna Telemacha i zabija licznych zalotników, którzy chcieli poślubić jego żonę Penelopę i przejąć Itakę.

• Od VIII w. p.n.e. - Schyłkowy okres literatury staroegipskiej (z tej epoki pochodzi na przykład Stela Szabaki).

• Od VIII w. p.n.e. - Powstają święte teksty zoroastryzmu tworzone w języku awestyjskim. Z czasem wejdą w skład Awesty.

• VIII/VII w. p.n.e. - Grek Hezjod pisze poematy Prace i dnie oraz mity zebrane w dziele Teogonia.

Opowiadania zawarte w Teogonii mówią o powstaniu świata. Z pierwotnego Chaosu wyłoniła się pramatka Gaja (Ziemia), matka tytanów (odpowiednik anatolijskich bóstw dolnych). Nad nią pojawił się Uranos (męski bóg Niebo, uznawany za syna Gai). Trzecią siłą był Eros (Miłość). Z Chaosu wyłoniły się Ereb (Mrok) i jego siostra Nyks (Noc), z których związku powstały Aither (ognisty Eter), Hemere (jasny Dzień), Mojry (bóstwa przeznaczenia) i Nemezis (strażniczka sprawiedliwości i losu, sędzia igrzysk). Gaja stworzyła Okeanosa (Ocean otaczający ziemię). Syn Gai i Uranosa Kronos (Czas) strącił ojca do Tartaru, na dno Hadesu, lecz obawiając się buntu swoich dzieci spłodzonych z Reją, córką Gai, połykał je. Jednak szóste dziecko Zeus (Dzeus czyli Bóg) zostało ukryte w grocie na Krecie pod opieką górskich nimf i kozy Amaltei, która karmiła małego boga. Kiedy zaś Amaltea złamała róg, Zeus uczynił go rogiem obfitości, który na życzenie swego właściciela napełniał się wszelkim dobrem. Dorosły Zeus stanął na czele buntu i uwolnił z brzucha Kronosa swoje rodzeństwo (bóstwa górne). Potem bogowie razem pokonali tytanów, cyklopów, gigantów i potwora Tyfona (typhos - dym) nasyłanych przez wrogą im Gaję (reprezentującą bóstwa dolne). Ostatecznie Zeus objął władzę najwyższą, innym bóstwom powierzając wybrane obszary rzeczywistości.

Część greckich bóstw ma szczególne pochodzenie. Na przykład piękna Afrodyta (Aphrodite - Wdzięk) narodziła się z morskiej piany (po grecku afros) u wybrzeży Cypru. Natomiast bogini mądrości i wojowniczka Atena (patronka Attyki) wyskoczyła z głowy Zeusa, gdy kazał rozciąć swoją czaszkę, aby przerwać straszny ból głowy. Według innej wersji Atena jest córką Zeusa i Metis (Metyda), bogini rozsądku. Metis zaś to córka Okeanosa i Tetydy (Tethys), bogini morskiej siły rozrodczej należącej do pokolenia tytanów.

Świat Hezjoda zamieszkują rozmaite fantastyczne istoty. Charon przewozi dusze zmarłych przez rzekę Styks (po grecku Okropna) do Krainy Umarłych zwanej Hadesem, a trójgłowy pies Cerber pilnuje bram Hadesu. Bóg Hypnos przynosi sen, a jego siostra Tanatos śmierć. Tytan Atlas (od greckiego a tlan - bardzo cierpliwy) podtrzymuje na barkach niebo. Natomiast Prometeusz (Przewidujący) uznawany za syna Japetosa i brata Atlasa jest tricksterem wzorowanym na kaukaskim Amiranim. Prometeusz wykradł bogom ogień, aby dać go ludziom i został za to przykuty do skał Kaukazu, a orzeł codziennie wyszarpuje mu wciąż odrastającą wątrobę (symbol życia).

Bogowie bywają też złośliwi. Na przykład nimfa Echo, która pomagała Zeusowi ukrywać jego miłostki, została ukarana przez Herę: odtąd nie może mówić i tylko powtarza słowa innych. Pod opieką pewnego małżeństwa bogowie zostawili puszkę, zakazując jej otwierania, lecz wiedzieli, że ciekawska Pandora uchyli kiedyś wieko - w ten sposób kobieta uwolniła z puszki nieznane wcześniej nieszczęścia, choroby oraz śmierć.

W Hadesie bogowie wykazują ogromną pomysłowość w karaniu. Na uwagę zasługuje Syzyf: za zbrodnie popełnione za życia skazany w Hadesie na wieczne wtaczanie pod górę głazu, który pod szczytem zawsze spada w dół. Inny grzesznik, Tantal, przyjaźnił się z bogami i jadł z nimi ambrozję zapewniającą nieśmiertelność. Zabił jednak swojego syna Pelopsa i podał bogom jako potrawę, żeby sprawdzić, czy faktycznie wszystko wiedzą. W Hadesie spotkała go za to wymyślna kara: cierpiąc głód i pragnienie nie może dosięgnąć jedzenia i wody znajdujących się tuż obok niego, a nad jego głową chwieje się ogromny głaz stale grożąc zmiażdżeniem.

Mity opowiadają też o herosach: dumnym myśliwym Orionie z Beocji i o dzielnym Perseuszu, który odciął głowę potwornej Meduzie, najstraszniejszej z trzech sióstr Gorgon (z jej rozciętej szyi wyskoczył skrzydlaty koń Pegaz). Perseusz uwolnił etiopską królewnę Andromedę oddaną na pożarcie smokowi, ponieważ matka Andromedy Kasjopea uraziła Posejdona nadmiernie chwaląc się urodą córki. Perseusz poślubił ocaloną Andromedę. Potem wszyscy oni oraz ojciec Andromedy Cefeusz zostali przeniesieni przez bogów na niebo jako gwiazdozbiory.

Inny heros, piękny wnuk Syzyfa Bellerofont, dzięki pomocy Ateny dosiadł Pegaza. W Licji w Azji Mniejszej Bellerofont zabił Chimerę (po grecku chimajra - młoda koza), potwora o głowie lwa, ciele kozy i z ogonem smoka. Potem zarozumiały heros próbował zdobyć Olimp, za co Zeus zabił go piorunem.

Największym bohaterem był jednak Herakles (w wersji łacińskiej Herkules) - heros-półbóg, syn Zeusa i królewny Alkmeny. Jego wrogiem była Hera, zazdrosna żona Zeusa, która nasłała na dziecko węże, lecz mały Herakles je udusił. Kiedy zaś heros w szale zabił żonę i dzieci, pytia kazała mu odkupić winę wykonując 12 prac dla króla Myken Eurysteusa. Na jego rozkaz Herakles zabił lwa z Nemei i Hydrę z Lerny, schwytał łanię Artemidy oraz dzika z Erymantu, oczyścił ogromne stajnie króla Elidy Augiasza, zabił drapieżne harpie w Stymfalos, sprowadził olbrzymiego byka z Krety i klacze króla Diomedesa z Tracji, zdobył pas Amazonki Hipolity, przyprowadził woły groźnego króla-olbrzyma Gerionesa, przyniósł złote jabłka z ogrodu czarodziejek Hesperyd (Hesperos - Gwiazda Wieczorna), a nawet schwytał piekielnego psa Cerbera.

Mity opowiadają też o ludziach. Przykładem jest wyprawa Argonautów, czyli żeglarzy z Argos, którzy pod dowództwem Jazona popłynęli do Kolchidy po legendarne złote runo.

• VIII - II w. p.n.e. - Powstaje hebrajski utwór erotyczny Pieśń nad pieśniami. Po włączeniu do Biblii zostaje uznana przez judaistów i chrześcijan za symboliczne dzieło o mistycznym zjednoczeniu z Bogiem.

• VII - IV w. p.n.e. - Powstają Upaniszady (w sanskrycie siedzieć obok) - dzieła religijno-filozoficzne zamykające okres wedyjski. Z czasem zostaną uznane za śruti (święte, objawione) na równi z Wedami i Brahmanami. Według tradycji istnieje 18 Upaniszad (18 to święta liczba Księżyca). Podkreślają złudność (maja) postrzeganego świata, konieczność zachowania wewnętrznego spokoju i równowagi. Centralnym pojęciem jest najwyższy bóg - osobowy stwórca Atman i bezosobowy Brahman (utożsamione w upaniszadzie zatytułowanej Czhandogja). Łączy przeciwieństwa: mężczyzna-kobieta, wszechświat-człowiek, Atman jako bóstwo i Atman jako dusza człowieka (purusza).

• VII - VI w. p.n.e. - Liryczna poezja grecka: Terpander z Antissy, Archiloch, Tyrtaios, Hipponaks z Efezu i Solon (VII w.), sławiący życie Anakreont (VI w.), Pindar (VI/V w.), pierwsza poetka Safona (Sapho, VII/VI w.) i sławna Korynna z Tanagry (Beocja, VI/V w.). Arion z Koryntu (VII/VI w.) przekształca dytyramb (pieśń na cześć Dionizosa) w poezję artystyczną i fundament greckiego teatru. Rozkwit dytyrambu nastąpi w VI-V w., kiedy tworzą Lasos z Hermiony, Simonides z Keos, Bakchylides i Pindar. Powstaje też stopa, czyli rytmiczna jednostka wiersza: iamb (krótka sylaba i długa lub sylaba nieakcentowana i akcentowana), daktyl (dactylos: sylaba długa lub akcentowana i dwie krótkie lub nieakcentowane), spondei (dwie długie lub akcentowane sylaby). Z czasem popularność zdobędzie heksametr - wers z sześciu daktyli. Klasyczne greckie miary poetyckie to dystych (distichos) - dwa wersy tworzą rytmiczną całość oraz hemistych (hemistychos) - wers tworzą dwie części ze średniówką (przerwą).

• Od VII w. p.n.e. - Zanik literatury staroegipskiej wypieranej przez twórczość w językach asyryjskim, greckim (od IV w. p.n.e.), łacińskim (od I w. p.n.e.) i koptyjskim (od III w. n.e.). Od VII w. n.e. dominują utwory arabskie.

• VI w. p.n.e. - Pojawia się grecka literatura moralizatorska zwana nothetikon.

Grecki niewolnik Ezop pisze bajki, poetyckie opowieści dydaktyczne zwykle o zwierzętach, którym przypisano ludzkie cechy. Utwory Ezop będą wzorem dla autorów bajek w Europie i Azji Zachodniej.

• Bajki Ezopa - W bajce o mrówce i koniku polnym Ezop pokazuje, jak mrówka dzięki swojej pracy może przetrwać zimę, a lekkomyślny konik polny, który lato spędził na zabawie nie ma zapasów na zimowy czas. W innej bajce potężny lew lekceważył małą mysz, a jednak to ona uwolniła lwa z sieci, w którą nieopatrznie wpadł. Natomiast bajka o wilku i psie pokazuje dwie życiowe postawy: wolność, za którą płaci się czasem biedą lub wygodny dobrobyt w niewoli. O różnych postawach opowiada też historia wyścigu zająca i żółwia. Zarozumiały zając zlekceważył powolnego żółwia i przekonany, że ma mnóstwo czasu pozwolił sobie na drzemkę w czasie wyścigu. Tymczasem żółw systematycznie posuwając się do przodu dotarł do mety jako pierwszy. Równie pouczająca jest opowiastka o żabach, które prosiły Zeusa o króla i otrzymały od boga pień. Oburzone zażądały prawdziwego władcy, więc Zeus zesłał im bociana-żabojada mówiąc, że powinny docenić jego wcześniejszą łaskę.

• VI w. p.n.e. - Według tradycji Chińczyk Lao-tsy tworzy Tao Te King - krótkie pouczenia, czasem o charakterze sentencji, dla młodego księcia, jak rządzić, być sprawiedliwym i żyć w zgodzie z kosmicznym porządkiem tao. W rzeczywistości Tao Te King zostanie spisany dopiero pod koniec III w. p.n.e.

• VI - II w. p.n.e. - Hebrajscy kapłani łączą różne tradycje, redagując teksty judaistycznej Biblii - dość niespójny zbiór mitów, tekstów dydaktycznych, prawnych (midrasz) i regulujących życie społeczne (halacha), hymnów religijnych, lamentacji i zaklęć. Na Biblię składają się Tora (po hebrajsku nauka, Pięcioksiąg, czyli Pentateuch), psalmy (wzorowane na hymnach egipskich i babilońskich), historyczne Księgi Machabejskie (II w. p.n.e.) oraz powstałe w różnym czasie różnego rodzaju pisma mające charakter etyczny lub filozoficzny (na przykład Księga Koheleta).

• Biblia - pierwsza Księga Rodzaju opowiada o stworzeniu świata przez boga zwanego JHWH (Jahwe, Jehowa, patron wojny i plemienny bóg Izraelitów) albo El (Elohim, najwyższy bóg Semitów). W ciągu sześciu dni kolejno powstają: woda i ziemia, niebo, światło, rośliny, zwierzęta i człowiek. Siódmego dnia bóg odpoczywał (żydowski szabas). Pierwsi ludzie to mężczyzna Adam (odpowiednik sumeryjskiego Alorusa z Listy królów, akadyjskie adapa - syn boga Enki, hebrajskie adamah - syn ziemi) i kobieta Ewa (hebrajskie havah - życie, kobieta lub fenickie hwt i aramejskie hew’ja - wąż, bóstwo ziemi). Bóg Jahwe umieszcza ich w ogrodzie raj (Eden), gdzie mogą cieszyć się szczęściem pod warunkiem, że będą mu posłuszni. Jednak zbuntowany anioł Szatan namawia Ewę, aby zjadła zakazany przez Jahwe owoc z drzewa wiadomości dobrego i złego (babilońskie drzewo życia). Ludzie poznają wtedy, że są nadzy i pojawia się wstyd. Rozgniewane bóstwo wypędza wtedy ludzi na ziemię, karze ich chorobami, bólem rodzenia dzieci, pracą i nieuchronną śmiercią. Szatan prowadzi odtąd walkę z Jahwe o panowanie nad ludźmi, choć Jahwe zapowiada, że kiedyś go pokona. Wśród potomków Adama zdarza się coraz więcej zła i zbrodni jak to widać na przykładzie braci Kaina (pasterz) i Abla (rolnik). Kiedy Jahwe przyjmuje ofiarę Abla (spalone dla bóstwa płody rolne), a odrzuca ofiarę Kaina (mięso owcy), zazdrosny Kain zabija brata. Zagniewany ludzkimi grzechami Jahwe zsyła w końcu na ziemię deszcz, który powoduje potop (zalanie całej ziemi) i śmierć ludzi. Przetrwa tylko pobożny Noe (Noach, mezopotamski Utnapiszti i Ziusudra) z rodziną i zwierzętami zabranymi na statek (arkę, od łacińskiego arca - skrzynia). Kiedy deszcz ustał, Noe wypuszcza z arki kruka, a potem gołębicę, która przynosi gałązkę oliwną, co oznacza koniec potopu. Po 40 dniach arka osiada na górze Ararat, a Jahwe rozwiesza na niebie tęczę jako znak pokoju. Trzej synowie Noego to Sem (Szem) - przodek Semitów, Cham - protoplasta chamitów i Jafet, od którego pochodzą Europejczycy. Cham za kpiny z pijanego ojca zostaje przodkiem ludów podporządkowanych potomkom braci.

W Księdze Rodzaju znajduje się też mit o wieży Babel (jej prototypem jest wielki zikkurat w Babilonie), której budowę przerwał Jahwe, mieszając języki budowniczych. Stąd mają pochodzić rozmaite języki. Księga Rodzaju opowiada o Abrahamie z miasta Ur, który otrzymał od Jahwe nakaz przeprowadzenia się do Kanaanu i obietnicę, że jego potomstwo będzie wielkim ludem. Mimo to dopiero w późnym wieku ma syna z niewolnicą Hagar - jest to Izmael, przodek Arabów. Potem żona Sara (po hebrajsku Księżniczka) rodzi syna nazwanego Izaak, od którego wywodzą się późniejsi Izraelici, a Hagar i Izmael zostają wypędzeni na życzenie zazdrosnej Sary. Z Izaakiem wiąże się słynny biblijny epizod, kiedy Jahwe każe Abrahamowi złożyć w ofierze syna, rzekomo żeby sprawdzić posłuszeństwo wyznawcy i w ostatniej chwili powstrzymuje go przed zabójstwem. W rzeczywistości ludy semickie składają synów w ofierze, gdy jedyną nadzieją jest łaska Boga. Tradycyjni Żydzi wierzą, że niedoszła ofiara miała miejsce na późniejszym Wzgórzu Świątynnym w Jerozolimie, chociaż Księga Rodzaju wspomina raczej o wzgórzu w krainie Moria. Syn Izaaka, Jakub (hebrajskie Jahwe Chroni związane z babilońskim imieniem Jaahquubel i egipskim Jaqobhr), podstępem pozbawia dziedzictwa starszego brata Ezawa (który zapoczątkuje plemię Edomitów) i zakłada linię Izraelitów. Jakub śni o magicznej drabinie z aniołami wędrującymi między niebem i ziemią (mistyczna jedność mikro- i makrokosmosu). Według tradycji drabina Jakuba miała stać na skale na górze Moria (przyszłe Wzgórze Świątynne w Jerozolimie). Jakub śni także o symbolicznej walce z Jahwe, która zakończyła się okulawieniem - kalectwo występuje tu jako ofiara za boże błogosławieństwo. Wśród swoich dwunastu synów Jakub szczególnie wyróżnia Józefa (po hebrajsku Da więcej albo Uciekł tu). Przy nadarzającej się okazji zazdrośni bracia wtrącają go do suchej studni, a potem sprzedają jako niewolnika. Józef trafia do Egiptu i objaśnia faraonowi jego sen o siedmiu krowach chudych pożerających siedem krów tłustych (literatura oniryczna o snach) jako siedem lat urodzaju i siedem lat głodu. Dzięki temu osiąga zaszczyty, a po latach sprowadza do Egiptu swoją rodzinę. Tymczasem Rachela matka Józefa umarła rodząc najmłodszego syna Beniamina (Syn południa lub Syn prawicy, bo Izraelici stają twarzą na wschód).

Druga Księga Wyjścia opowiada o ucieczce z Egiptu, gdy Egipcjanie zaczęli traktować Izraelitów jak niewolników. Na ich czele staje Mojżesz, który ściąga na Egipt dziesięć plag (klęsk), żeby zmusić faraona do wypuszczenia Izraelitów. Autor mitu piszący kilkaset lat później łączy informacje o rozmaitych katastrofach i przypisuje je działalności Jahwe: zamiana wody Nilu w krew (czerwony zakwit trujących sinic lub pył wulkaniczny), nadmiar żab, komarów i much (zatrucie wód, rozkładające się szczątki ryb), zaraza wśród zwierząt domowych (zatrucie), epidemia wrzodów (wynik osłabienia spowodowanego głodem i zarażenie od zwierząt), grad, szarańcza, trzydniowa ciemność (pyły wulkaniczne) i wreszcie śmierć pierworodnych synów Egipcjan, ponieważ na rozkaz Jahwe anioł śmierci zabija chłopców w domach nieoznaczonych krwią ofiarnego baranka (być może chodzi o zabójstwo dokonane przez uciekających), co będzie potem świętowane jako Pascha. Faraon pozwala Izraelitom odejść, lecz później nakazuje ich ścigać. Mojżesz cudownie przeprowadza ich przez Morze Trzcin (przez błąd w tłumaczeniu św. Hieronima chrześcijanie uznają je za Morze Czerwone) w północnym Egipcie, a pościg zalewa woda (faktycznie zdarzają się nagłe zalania Morza Trzcin podczas burz na Morzu Śródziemnym). Potem przez 40 lat wędrują przez pustynię. Na świętej górze Synaj Mojżesz spotyka Jahwe, który przedstawia się mu słynnymi słowami: Jam jest, który jest. Na szczycie Mojżesz otrzymuje od Jahwe Dekalog, czyli dziesięć przykazań regulujących życie Izraela: 1. nie będziesz miał cudzych bogów obok mnie; 2. nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią. Nie będziesz im oddawał pokłonu i nie będziesz im służył; 3. nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego do czczych rzeczy; 4. pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić; 5. czcij ojca swego i matkę swoją, abyś długo żył na ziemi; 6. nie zabijaj; 7. nie będziesz cudzołożył; 8. nie będziesz kradł; 9. nie będziesz mówił przeciw bliźniemu swemu kłamstwa jako świadek; 10. nie będziesz pożądał domu bliźniego twego. Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego ani jego niewolnika, ani jego niewolnicy, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego.

Dekalog jest przechowywany w Arce Przymierza (ustawionej potem w Świątyni Jerozolimskiej na świętym kamieniu ewen sztija, który był rzekomo początkiem ziemi w czasie stworzenia, służył Jakubowi podczas snu, gdy śnił drabinę z aniołami i jest centrum świata). Następca Mojżesza to Jozue, który wprowadza swój lud do Izraela. Nie mogąc zdobyć potężnie obwarowanego Jerycha, Jozue każe swoim ludziom obchodzić mury miasta z głośnymi instrumentami, a po trzech dniach mury same się rozsypują (być może chodzi o podkop, który doprowadził do zawalenia umocnień).

W ostatnich częściach Tory - Księdze Kapłańskiej, Księdze Liczb i Księdze Powtórzonego Prawa - znajdują się przepisy (halacha) o liturgii oraz relacja z wędrówki. Potem jest Księga Jozuego opowiadająca o wkroczeniu do Kanaanu, Księga Sędziów o wczesnym etapie w Kanaanie, Księga Rut, dwie Księgi Samuela (koniec epoki sędziów), dwie Księgi Królewskie (dzieje królestwa Izrael) i dwie Księgi Kronik.

Wśród następnych opowieści dużą popularnością cieszą się Księga Hioba i kilka ksiąg prorockich (o przywódcach religijnych). Postać Hioba ma swoje analogie w starszych tekstach mezopotamskich (Ludlul bel nemeqi) oraz w greckiej opowieści o Niobe (podobieństwo imion Niobe oraz Job, czyli Hiob). Zgodnie z biblijnym mitem Bóg założył się z Szatanem, że Hiob zawsze będzie go wielbił. Hiob traci zatem cały majątek, umierają jego dzieci i żona, a on sam choruje. Mimo to zachowuje wiarę w Boga, więc w nagrodę otrzymuje nowy majątek, nową żonę i dzieci.

• VI/V w. p.n.e. - Chińczyk Kung Fu-tsy (Konfucjusz) dokonuje ustnej redakcji starych tekstów w formie Pięcioksięgu: księga przemian Ji zwana I-cing (magia, wróżby), Szi (Pieśni, dawne poezje), księga dokumentów Szu, zapiski o obyczajach Li i księga muzyki Jue. Tradycja przypisuje mu też słynną kronikę historyczną Wiosny i jesienie. Do III w. p.n.e. wszystkie te utwory wejdą do Liu-ji - Sześcioksięgu, zbioru konfucjańskich tekstów kanonicznych.

• Pierwsza połowa V - IV w. p.n.e. - Powstaje chiński zbiór rozmów uczniów z mistrzem Kung Fu-tsy (Konfucjuszem) znany jako Dialogi konfucjańskie. Zbiór istnieje potem w co najmniej trzech formach: 20-częściowej, 22-częściowej (w królestwie Cz’i) i jako Tekst w starych znakach. Filozoficzne teksty uczą bezinteresownej szlachetności, opanowania, rozsądku i posłuszeństwa starszym.

Według jednego z tekstów Kung Fu-tsy stwierdza, że największą radością człowieka jest nauka i dzielenie się wiedzą z innymi, a prawdziwie szlachetny człowiek nie smuci się nawet wtedy, gdy inni go nie doceniają.

Mędrzec uczy też, że nawet potężny władca, który ma tysiąc rydwanów powinien pilnie wypełniać swoje obowiązki, aby być godnym zaufania, zachowując umiar i miłość poddanych, a ludem może się posłużyć tylko we właściwym czasie.

W opowieści o przywódcy rodu Ki czytelnik dowiaduje się, że za wywołanie wojny zawsze odpowiada tylko władca, a nie lud. Rolą władcy jest sprawiedliwe dzielenie dóbr między poddanych i dbanie o ich dobro, a wojna temu nie służy. Kraj podzielony i skonfliktowany popada w biedę, a władca nie potrafi utrzymać go w całości.

• V w. p.n.e. - Hellanicus z Lesbos pisze kronikę Grecji obejmującą lata 683-404 r. p.n.e. Podobne dzieła stworzą potem inni Grecy (na przykład Androtion i Filochoros w IV-III w. p.n.e. oraz Apollodoros z Aten w II w. p.n.e.).

• V w. p.n.e. - Grek Herodot pisze jedno z największych i najważniejszych dzieł historycznych świata Dzieje.

• V - II w. p.n.e. - Powstają Wedanty, filozoficzne komentarze do Wed oraz rozprawy łączące braminizm i hinduizm. Powstają też Purany (według tradycji istnieje 18 Puran) tworzone jeszcze w 1. tysiącleciu n.e., które oprócz filozofii obejmują przekazy historyczne i opisy życia codziennego a także legendy.

Jedna z takich z takich legend opowiada o Hanumanie, małpokształtnym bożku, synu boga wiatru Waju i małpy o imieniu Andżana. Mały Hanuman był niezwykle aktywny, pełen pomysłów i gotów do zabawy. Kiedyś wskoczył na niebo i chwycił Słońce, aby pobawić się nim jak piłką. To oczywiście wywołało kosmiczne zamieszanie i groziło światu katastrofą. Zwłaszcza że mały Hanuman pobił wysłańców bogów a nawet wojowników próbujących odebrać mu Słońce. Tylko Indra mógł pokonać małpie bóstwo, lecz w chwili, gdy miotał piorun drgnęła mu ręka, ponieważ speszył go okrzyk Waju i Andżany; piorun trafił Hanumana w szczękę. Odtąd Słońce spokojnie porusza się po niebie, a Hanuman i wszystkie małpy mają wystające szczęki.

• V - II w. p.n.e. - Powstaje indyjski poemat Bhagawadgita, potem włączony do Mahabharaty. Stanowi filozoficzne rozwinięcie Upaniszad. Jego bohaterem jest ciemnoskóry (drawidyjski) heros-bóstwo Kriszna (jego imię znaczy Czarny lub Czarno-niebieski), ósme wcielenie Wisznu i syn króla Wasudewy, władcy Jadawów. W bitwie na polu Kurukszetra walczy z Pandavami przeciw rodowi Kaurava. Wygłasza kazanie o prawdziwej religii, pobożności i zasadzie miłości (bhakti) do świata. Zapowiada klęskę grzeszników. Bhagawadgita stanie się podstawowym wykładem wiary dla Indii.

• Po 485 r. p.n.e. - W Indiach Upali pisze buddyjski Kosz dyscypliny potem włączony do Tripitaki. Nieco później Ananda stworzy Kosz kazań. Z czasem wyodrębniają się buddyjskie formy literackie - sutra (w języku pali sznur, bo służy powiązaniu w całość nauki Buddy) i kazanie (religijna mowa dydaktyczna). Jednym z szeroko komentowanych i ważnych dla buddystów utworów jest Sutra Lotosu, którą Budda wygłasza na Górze Sepa koło Radżagriha, spisana potem przez jego uczniów.

Negatywnym bohaterem wczesnobuddyjskich opowieści jest królik-filozof Pajasi, głoszący materializm czarwaków i odrzucający karmę (próbuje udowodnić nieistnienie duszy, ważąc zamordowanego człowieka). Popularność zdobywa też przypowieść o słoniu, o naturę którego zażarcie kłócili się uczeni zapominając, że wszyscy są gotowi walczyć o swoje widzenie prawdy, choć prawda jest niepoznawalna. Buddyjską zasadę nama-rupa ilustruje opowieść o ślepcu, który niósł beznogiego, słuchając jego wskazówek - jest to obraz ludzkiej natury materialno-duchowej. Powstaną też Petavatthu (Opowieści o duchach zmarłych) grożące karami za obrażanie buddyjskich mnichów i Therigatha (Pieśni mniszek) - poematy napisane przez buddystki.

Buddyści używają na ogół mieszanego języka łączącego sanskryt i pali.

• Druga połowa V - IV w. p.n.e. - Złoty okres dramatu greckiego.

Klasyczni tragediopisarze tej epoki to Ajschylos (na przykład Oresteja z 458 r. p.n.e.), Sofokles (Antygona, Król Edyp) i Eurypides (Medea, 430 r. p.n.e.).

Arystofanes zdobywa sławę jako komediopisarz (na przykład komedie z 406 r. p.n.e. - Chmury, Osy, Żaby).

• V/IV w. p.n.e. - Grek Tukidydes (Tucydydes) pisze historyczne dzieło Wojna peloponeska.

• V/IV w. p.n.e. - W Egipcie powstaje dramat Powrót Setha, wykpiwający Persów i przepowiadający ich klęskę.

• Początek IV w. p.n.e. - Grek Izokrates (Isokrates, 436-338), jeden z największych mówców swojej epoki i znawca literatury attyckiej, określa cechy pozwalające odróżnić język poetycki od prozatorskiego. Zakłada w Atenach słynną szkołę retoryki i prowadzi ją przez ok. 50 lat.

• IV w. p.n.e. - Grek Platon pisze szereg dialogów filozoficznych, w których obok Sokratesa uczestniczą między innymi Fajdros (Phaidros), Fedon (Phedon), Timaios, Kritias i Hermokrates.

Dialog Uczta (Symposion) pokazuje wartość miłości i wolności myślenia, a pretekstem jest opis dysputy podczas uczty. O wartości miłości przekonuje filozofka Deotyma (greckie Theos i thymos – Zeus i honor) uważana za nauczycielkę Sokratesa i twórczynię koncepcji miłości platonicznej, czyli opartej na rozumie i wolnej od seksualności.

Obrona Sokratesa opowiada o ostatnich godzinach życia filozofa, który uczy przyjaciół o wartości racjonalizmu i konsekwentnego realizowania zasad, wbrew przemocy, a nawet w obliczu śmierci zadawanej przez głupców.

Dialog Timaios przedstawia idealne państwo ze ściśle określonym podziałem ról społecznych, kształceniem dzieci do wypełniania tych ról i rolą kobiety jako towarzyszki mężczyzny. W Timaiosie Platon przedstawia też swoje poglądy na strukturę świata, ciało człowieka oraz istotę choroby zgodnie z koncepcjami Hipokratesa.

Według Timaiosa grecki mędrzec Solon podróżujący w Delcie Nilu dowiedział się od egipskich kapłanów o potężnym państwie, które podobno 9000 lat przed czasami Platona istniało na Atlantydzie, wielkiej wyspie za Słupami Heraklesa. Według opowieści Atlanci podjęli próbę podboju całego basenu Morza Śródziemnego, lecz zostali powstrzymani. W dialogu Kritias Platon szczegółowo opisuje państwo na Atlantydzie założone przez potomków Posejdona i kobiety imieniem Kleito. Pisze na przykład o stolicy państwa zbudowanej na planie koła. Otaczają ją potrójne mury pokryte orichalcum, miedzią i cyną oraz potrójne kanały, które łączą się z oceanem. Z czasem potomkowie założycieli Atlantydy coraz bardziej oddalali się od zasad przejętych od bogów i państwo stopniowo traciło dawną potęgę. W końcu zniszczyły je katastrofalne wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi i zostało zalane przez morze. Odtąd ludzie będą szukać szczątków legendarnej wyspy w rejonie Atlantyku (Makaronezja, Tartessos) i na Morzu Śródziemnym (Thera), a nawet na bardzo odległych morzach (Doggerland, Nowy Świat, Antarktyda, hipotetyczna Lemuria).

Na przełomie XIX i XX w. n.e. pojawi się inspirowana Atlantydą opowieść o zatopionym na Pacyfiku lądzie Mu. Jej autorem jest Amerykanin francuskiego pochodzenia Augustus de Plongeon (1895), który nazwę rzekomego kontynentu odczytał podobno z tekstu Majów (zastosował błędną metodę czytania Diego de Landy). Ideę rozwijają później Niemiec P. Schliemann (1912) i Brytyjczyk J. Churchward w serii powieści o Mu (1926, 1931, 1933). Według teozofów kontynent Mu został zatopiony, a emigranci stali się rzekomo twórcami wszystkich cywilizacji od Majów po Egipt, Tybet i Indie. Historycy jednak odrzucą te koncepcje jako bezpodstawne. Geologowie zaś uznają je za sprzeczne z ustaleniami nauki, a w najlepszym razie będą łączyć mit o zniknięciu Atlantydy z końcem zlodowacenia i podniesieniem poziomu oceanu, kiedy rozległe obszary nadmorskich nizin i niektóre wyspy faktycznie zostały zalane.

• IV w. p.n.e. - Arystoteles wyróżnia poezję epicką (jako opowieść narratora), poezję liryczną (autor-podmiot liryczny wyraża emocje) i dramat (opowieść w dialogach przeznaczona do teatru). Jest autorem estetycznej koncepcji katharsis, czyli duchowego oczyszczenia czytelnika (lub widza w teatrze) poprzez przeżycie emocji.

• IV w. p.n.e. - Zoilos z Amfipolis (Macedonia) ostro krytykuje pisarstwo Homera.

• IV w. p.n.e. - II w. n.e. - Z połączenia mitów i pieśni powstaje ogromny indyjski epos Ramajana (Wędrówka Ramy). Tradycja przypisuje jego autorstwo poecie Walmiki. Inni twierdzą, że epos, przynajmniej częściowo, napisał sam Manu, legendarny twórca systemu kastowego lub filozof i riszi Wjasa. Ramajana stanie się najbardziej znanym dziełem literackim w południowej Azji, a wielu władców będzie potem wywodzić swój ród od Ramy.

Rama (w sanskrycie niosący radość) jest siódmym wcieleniem Wisznu i bohaterem, księciem Ajodhii w północnej części subkontynentu indyjskiego. Razem ze swoim bratem księciem Lakszmaną wędrują po Indiach, walczą z demonami i duchami, a nawet spotykają boga miłości Kamę. Rama dokonuje niebywałego wyczynu napinając wielki łuk króla Dżanaki... Razem z Dżanaką zabijają kobietę-demona Tattę. a Rama poślubia jego córkę, piękną Sitę, pochodzącą z Dżanakpur w krainie Taraj. Wtedy jednak wtrąca się zazdrosna Szurpanakha i namawia swego brata demona Harę do wojny. W rezultacie Hara ginie, a nowym panem demonów zostaje Rawana. Ten zaś postanawia się zemścić i porywa Sitę. Wtedy Rama i Lakszmana zaczynają poszukiwania pełne przygód i bohaterskich wyczynów. Spotykają posłańca Sugriwy, króla małp Hanumana, który postanawia pomóc Ramie i rozsyła po świecie małpy, ale bez rezultatu. Wreszcie sęp Sampati przynosi wieść, że Sita znajduje się na Lance (Cejlon). Wtedy dzielny Hanuman przedostaje się na wyspę i bezskutecznie próbuje uwolnić Sitę. Nie udaje się też atak Ramy, Lakszmany i armii małp Hanumana - Rama i Lakszmana giną. Na szczęście wskrzesza ich Garuda, król ptaków i wierzchowiec Wisznu. Oczekiwany sukces przynosi dopiero drugi atak na wyspę opanowaną przez

demona: Rawana ginie w walce, a władcą Lanki zostaje Bibiszana. Uwolniona Sita zaś przeżyje szczęśliwe lata z Ramą aż do śmierci u podnóża Himalajów (według tradycji w Devghat w Taraju).

Opowieści o Ramie należą do najpopularniejszych w Indiach i często są rozwinięciem wątków znanych z Ramajany. Przykładem jest legenda o drzewie dukh bhanjani (Ziziphus mauritiana), które podpowiedziało Ramie, gdzie Rawana zabrała Sitę, a na dowód pokazało fragment jej szaty zaczepiony o kolec. Wdzięczny Rama zapowiedział, że drzewo dukh bhanjani będzie odtąd odporne na zniszczenie, na upał i suszę. I rzeczywiście tak się stało, a jego owoce staną się popularne wśród mieszkańców Indii.

• IV w. p.n.e. - Powstaje Zuozhuan (Tso-chuan, Komentarz pana Zuo), dzieło uznawane za pierwszą powieść historyczną. Powieść to dłuższa, rozbudowana opowieść napisana prozą i zawierająca wiele wątków, czyli losów postaci. Według tradycji autorem jest chiński konfucjanista Zuo Qiumung. Książka przedstawia dzieje Chin w okresie upadku i stopniowej decentralizacji. Tradycyjnie bywa uznawana za komentarz do Wiosen i jesieni, lecz w rzeczywistości była pierwotnie samodzielnym dziełem i dopiero późniejsze redakcje nawiązały do słynnej pracy Kung Fu-tsy.

• IV w. p.n.e. - Powstaje teoria trzech stylów w greckiej retoryce i pisarstwie - wzniosłego, średniego i prostego (w Europie stosowana aż do XVIII w. n.e.).

• IV - II w. p.n.e. - Powstaje indyjski epos (itihasa) Mahabharata (Wielka epopeja o potomkach Bharaty), choć jego ostateczna wersja ustali się dopiero ok. V w. n.e. Jest to jeden z największych eposów świata (ok. 100 tysięcy śloka). Razem z Ramajaną wyznacza koniec literatury starożytnej i początek okresu agama (w sanskrycie tradycja). Szlachetny ród Bharata, reprezentujący czystych Ariów, wywodzi się od legendarnego króla Duszjanta i jego żony Śakuntali. W tym czasie Ariowie zajmują już cały Hindustan i stopniowo napierają na Dekan należący jeszcze do ludów drawidyjskich. Centrum posiadłości Ariów stanowi dolina świętego Gangesu (Ganga - matka rzek, bogini płodności), gdzie znajduje się stolica państwa. Najwyższym władcą z wielkiego rodu Bharatów powinien być Dhritarastra (dynastia Kaurava), ale jest ślepy, a odwieczne prawo wymaga, by monarcha był w pełni zdrowy. Jego ślepota jest poza tym znakiem skażenia, odejścia od prawdziwej religii. Niestety, drugi pretendent do tronu, Pandus, również nie mógł rządzić, ponieważ musiał opuścić stolicę z powodu ciążącej na nim klątwy. A synowie Pandusa (Pandavowie) byli za młodzi. W tej sytuacji Dhritarastra objął tymczasową władzę regenta dopóki Yudhisthira, najstarszy z pięciu synów Pandusa, nie osiągnie dojrzałości. Matką trzech pierwszych synów była Kunti: mądry i religijny Yudhisthira, odważny, nadludzko silny Bhima ze swoją groźną maczugą i Ardżuna - mistrz wszelkich sztuk walki. Dwaj następni to bliźniaki Nakula i Sahadeva urodzeni przez Madri. Syn Dhritarastry Duryodhana, podejmuje próbę spalenia ich w pałacu. Ratują się wtedy ucieczką przez podziemny tunel i ukrywają w lesie należącym do ludożercy, olbrzyma Hidimby, którego pokona Bhima. Potem Bhima zabije też groźnego demona Vakę. Równie sławny okaże się Ardżuna wygrywając rycerski turniej, dzięki czemu zdobywa rękę Draupadi, córki króla Drupada. Draupadi zostaje wspólną żoną pięciu braci. Kiedy Pandavowie wracają, Dhritarastra jest zmuszony podzielić państwo - jedną dzielnicą rządzi sam, a drugą oddaje pięciu braciom, których stolicą zostaje Indraprastha. Druga część eposu przedstawia bliżej króla Yudhisthirę (według tradycji objął tron w 653 roku ery Kali). Jest to indyjski ideał władcy łączącego władzę świecką z religijną, spełniającego prawidłowo wszystkie ceremonie wymagane dla utrzymania równowagi w świecie ludzi i w całym kosmosie. Najważniejszą z nich jest radżasuya, ofiarowanie bogom zdobyczy wojennych. Aby je spełniać, dzielny Ardżuna podbił wszystkie kraje dookoła królestwa Pandavów. Zasłynął przy tym jako mistrz walki na rydwanach i łucznik (bóg Agni dał mu wspaniały łuk Gandiva). O prawomocności władzy Yudhisthiry świadczy jego kontakt z bogami dzięki bożkowi Narada, który przenosi wiadomości. Jednakże, Yudhisthira przegrywa królestwo oraz swoją żonę Draupadi, grając w kości z Duryodhaną i Pandavowie udają się na wygnanie, a władzę oddają dynastii Kaurava. Ardżuna wędruje wtedy przez kraj Himavata (Himalaje), aby spotkać się z Agni, a potem udaje się szczyt świętej góry Kajlasz do Sziwy. Po stoczeniu symbolicznej walki z Sziwą otrzymuje od niego najstraszniejszą broń świata, niszczycielską Paszupatę. Obdarowują go mocą również inne bóstwa: Jama (śmierć), Waruna (woda), Kuwera (bogactwo) oraz Indra (wojna). Po dwunastu latach banicji Pandavowie powracają i rzucają wyzwanie rodowi Kaurava. Kulminacyjnym momentem wojny jest wielka bitwa na polu Kurukszetra na północ od Indraprastha. Na czele armii Kaurava stoi Bhisma, a po jego śmierci Drona, Karna i Szalja. Pandavów zaś prowadzi Ardżuna, a wspiera ich Kriszna (Wasudewa, inkarnacja Wisznu), heros dzierżący w dłoni sankha, świętą konchę (trąbę z muszli) potęgującą siły wojowników. Kriszna jest spokrewniony z obydwoma rodami, więc przed bitwą zaproponował im wybór: albo armia Kriszny albo on sam. Ród Kaurava wybrał armię, więc Kriszna stanął po stronie Pandavów. Zmagania trwają osiemnaście dni i ginie osiemnaście akszauhini (wielkich oddziałów wojskowych). Cały epos dzieli się też na 18 części (liczba święta w Indiach). Po zwycięstwie Pandavów odbywa się asvamedha (ofiarowanie konia) i królestwo Bharatów zostaje zjednoczone. Czterej Pandavowie potem umrą, a Yudhisthira osiągnie nieśmiertelność.

Kriszna zaś przez 36 lat po bitwie mieszka w mieście Dvaraka. Potem jednak podczas festiwalu wybucha konflikt między członkami rodu (kasty) Jadawów, który doprowadza do wyniszczenia niemal całego rodu. To tak bardzo zasmuca Balaramę, brata Kriszny, że postanawia opuścić ciało (umrzeć) za pomocą odpowiednich praktyk jogi. Kriszna odchodzi wtedy do lasu, aby oddać się medytacji i tam ginie przypadkowo od zatrutej strzały myśliwego imieniem Dżara. Wniebowstąpienie Kriszny rozświetla nadziemski świat i nasyca go powszechną miłością.

• Od IV w. p.n.e. - Rozwój gramatyki sanskrytu, zwłaszcza dzięki pracy Paniniego.

• Ok. 340 r. p.n.e. - Speuzyp z Aten pisze jedną z pierwszych encyklopedii Homoia (Pokrewieństwa), w której wskazuje na związki łączące różne zjawiska i pojęcia. Pojęcie encyklopedii powstanie jednak dopiero w XVII w. od greckich słów enkýklios paideia oznaczających ogólną edukację.

• Ok. 325 r. p.n.e. - Grecki autor Simiasz z Rodos tworzy poezję wizualną, gdzie tekst jest ułożony w kształt opisywanego przedmiotu: Jajko, Topór, Skrzydła. Ten sposób pisania wierszy znajdzie spore uznanie, czego przykładem może być twórczość Teokryta (Syringa, IV w. p.n.e.) i Dosiadasa (II w. p.n.e.). Dosiadas jest też autorem utworu Ołtarz, w którym pierwsze litery kolejnych wersów układają się w słowa o zupełnie innym znaczeniu.

• 314 r. p.n.e. - Kapłan Nesmin każe spisać antologię tekstów religijnych i mitologicznych Egiptu (papirus Bremner-Rhind znaleziony przez Szkota A. Rhinda w 1857 r. n.e.). Od IV/III w. p.n.e. rozwija się literatura egipsko-hellenistyczna (na przykład prozatorska opowieść Przygody rzeźbiarza Petisisa).

• 304 r. p.n.e. - Spisanie rzymskiego kalendarza. Jest to początek literatury łacińskiej wzorowanej na greckiej. Pierwszy rzymski utwór artystyczny stworzy cenzor Appius Claudius (Mowa) w 280 r. p.n.e.

• Do 300 r. p.n.e. - W Indiach zostaje dokonana redakcja (w wersji ustnej) klasycznych palijskich tekstów buddyzmu: Sutrapitaka i Winajapitaka potem włączonych do Tripitaki (Trójkosz). Zwoje są trzymane w koszach, stąd nazwa całego, wieloczęściowego i niejednorodnego dzieła.

• IV/III w. p.n.e. - Wielki chiński poeta Czu Juan (Qu Yuan, Cü Jüan), mistrz wiersza południowego, czyli sao o zmiennym metrum (rytmie) i przemiennym rymie, co go zasadniczo odróżnia od klasycznego czterozgłoskowca. Pisze zbiór Cz’u Tsi (Pieśni z Cz’u).

Inne znane i cenione dzieło petyckie z tej epoki to Tian Wen (Pytam niebiosa).

• IV/III w. p.n.e. - Chińczyk Czuang-tsy pisze zbiór poezji Prawdziwa księga południowego kwiatu.

• 300 - 100 r. p.n.e. - Powstaje palijski tekst Abhidharmapitaka, część buddyjskiej Tripitaki.

• Pierwsza połowa III w. p.n.e. - Grek Teokryt pisze Sielanki, utwory poetyckie chwalące życie na wsi.

• III w. p.n.e. - W Aleksandrii powstaje greckie tłumaczenie hebrajskiego Pięcioksięgu, zwane Septuaginta (72 części), ponieważ według legendy zostało dokonane przez 70 lub 72 uczonych w ciągu 72 dni.

• III w. p.n.e. - Powstaje chińska kronika Księgi bambusowe, czyli Roczniki królestwa Wei.

• III w. p.n.e. - Chiński mędrzec Meng K’o (Meng-tsy, Mencjusz) pisze słynne rozprawy filozoficzne.

• III w. p.n.e. - III w. n.e. - Chiński rząd Han każe niszczyć (III w. p.n.e.) konfucjańskie księgi jako groźne dla władzy. Po 191 r. p.n.e. zostaną odtworzone z pamięci i zredagowane przez Czang Ju (I w. p.n.e.) w oparciu o wersję 20-częściową uzupełnioną elementami z innych wersji zbioru. Jest to początek intensywnego rozwoju literatury konfucjańskiej, a zwłaszcza apokryfów wei-szu. Cesarz-poeta Han Wu Di (II/I w. p.n.e.) tworzy własną formę wiersza. Sy-ma Cz’ien (II/I w. p.n.e.) pisze historię Chin.

Po upadku Han literacką sławę zdobywa Ts’ao Ts’ao, założyciel królestwa Wei. Jego syn Ts’ao Żi, mistrz poezji szi o naturze i uczuciach, tworzy między innymi znany miłosny poemat Nimfa rzeki Lo.

• Ok. 280 r. p.n.e. - Berossos pisze po grecku cenioną historię Mezopotamii Babyloniaka.

• Ok. 240 r. p.n.e. - Andronicus pisze pierwsze rzymskie tragedie i komedie (według greckich wzorów). Przed 204 r. p.n.e. Plautus stworzy najbardziej znaną łacińską komedię Żołnierz samochwał.

• Od ok. III w. p.n.e. - Ustna literatura celtycka. Opowieści bardów zostaną spisane w Irlandii w VI-XII w. n.e. Według jednej z nich Mider, pan jasnowidzących, pokochał wieszczkę Etain i porwał w zaświaty. Jednak Etain kochała zwykłego śmiertelnika króla Eochaida i wraz z nim uciekła. W eposie Tain zaś piękny Cuchulainn, którego uwodzą wszystkie kobiety, pozostaje wierny swojej żonie Emer. W innym eposie stary król Connor pragnie, wbrew prawom natury, poślubić piękną, młodą dziewczynę Deirdre, co ściąga na Irlandię nieszczęścia. Innym bohaterem znanym w irlandzkiej tradycji jest niewidomy druid Mug Ruith (Mog Roith, Niewolnik Koła), który lata w pojeździe roth ramach mającym kształt koła, nosi okrycie z byczej skóry i maskę ptaka. Według licznych opowieści Mug Ruith był mistrzem magii, podróżował między innymi do Ziemi Świętej i to on miał rzekomo ściąć Jana Chrzciciela, co ściągnęło potem klątwę na całą Irlandię.

Średniowieczne plemię Fir Maige Féne twierdzi, że słynny druid był jego protoplastą, a miasto Fermoy nad rzeką Blackwater w hrabstwie Cork jest uznawane za dziedzictwo pozostawione przez Mug Ruitha.

• Ok. II w. p.n.e. - Powstaje najsławniejszy indyjski zbiór baśni Pańczatantra (w sanskrycie Pięcioksiąg) jako zbiór nauk dla leniwych synów króla. Jego ostateczna redakcja nastąpi jednak dopiero w I-V w. n.e.

O charakterze tych opowieści może świadczyć baśń o Bhasurace. Lew Bhasuraka (Straszliwy) zawarł ugodę ze zwierzętami, które zgodziły się codziennie przysyłać mu jedno spośród nich, zwykle słabe, stare lub chore. Trwało to jakiś czas, kiedy przyszła kolej na zajączka. Długo i niechętnie szedł do lwa, a kiedy już tam dotarł, powiedział, że inny groźny lew zatrzymał go po drodze. Ten drugi podobno zapowiedział, że odbierze władzę Bhasurace. Wściekły Bhasuraka natychmiast kazał sobie pokazać, gdzie jest ten uzurpator. Zajączek zaprowadził go do głębokiej studni, a lew zajrzał do wnętrza i ryknął. Ze studni spojrzał na niego drugi lew i też ryknął. Zaślepiony złością Bhasuraka skoczył na niego... i dopiero wtedy odkrył, że widział swoje odbicie w wodzie i słyszał własny ryk. Ale już było za późno.

Poza Pańczatantrą Indusi znają dziesiątki baśni i legend, które w różnych wersjach krążą po subkontynencie. Opowiadają na przykład, że paw, ptak Saraswati, był niegdyś piękny, lecz jeszcze nie miał na piórach charakterystycznych kolistych wzorów. Jego uroda oczarowała córkę Surji (Słońca) i został jej mężem. Niestety pawia zgubiła pycha, ponieważ obrażał wszystkich mieszkańców słonecznego pałacu i został w końcu wygnany. Odtąd na piórach pawiego ogona widać ślady łez rozżalonej córki Surji.

• II w. p.n.e. - Apollodoros z Aten pisze dzieło O bogach, kompendium greckiej mitologii oparte na Hezjodzie.

• II w. p.n.e. - Indus Patańdżala pisze słynną sanskrycką rozprawę Jogasutra o ćwiczeniach fizycznych i mentalnych służących rozwojowi osobowości i wyzwoleniu z samsary.

• Od II w. p.n.e. - Rozwija się literatura Syngalezów. Najstarsze jej formy to pin-pota, opowieści o czynach zmarłego odczytywane nad jego zwłokami. Staną się pierwowzorem syngaleskich kronik.

• 180 - 102 r. p.n.e. - Lucillus, twórca rzymskich (łacińskich) satyr, wykpiwających przywary, głupotę i błędy ludzi (często w formie karykatury). W 160 r. p.n.e. inny Rzymianin Terencjusz tworzy swoją najsławniejszą komedię Bracia.

• Początek I w. p.n.e. - Grecki poeta Meleager z Gadary zbiera epigramaty (greckie epigramme, napis na nagrobku, posągu lub murze, graffiti), czyli dowcipne, paradoksalne aforyzmy (fraszki) typowe dla retoryki.

• I w. p.n.e. - I w. n.e. - Złoty okres w dziejach rzymskiej literatury. Lukrecjusz pisze filozoficzny poemat O naturze (I w. p.n.e.), Cyceron serię mów politycznych (I w. p.n.e.), Juliusz Cezar poemat Wojna galijska (52-51 r. p.n.e.) o podboju Galii a Warro pierwszą znaną rzymską encyklopedię Disciplinarum Libri IX (ok. 50 r. p.n.e.). Tworzą też rzymscy poeci: Wergiliusz (po łacinie virgil - kwitnący) pisze poetycki epos Eneidę (29-19 r. p.n.e.) oraz Bukoliki (39 r. p.n.e.), wiersze sławiące życie na wsi. Horacy jest autorem słynnych Pieśni (31-23 r. p.n.e.). Natomiast Livius (Liwiusz) pisze monumentalne dzieło Od założenia Miasta (29 r. p.n.e. - 9 r. n.e.) o historii Rzymu. Szeroko znane są Metamorfozy (do ok. 10 r. n.e.) Owidiusza - poetyckie opowieści o rozmaitych przemianach znanych z mitologii. Phaedrus (Fedrus, wyzwoleniec z Macedonii, I w. n.e.) słynie jako autor bajek. Pochodzący z Hiszpanii poeta Marcus Valerius Martialis (I w. n.e.) pisze 15 tomów łacińskich epigramatów oraz Księgę widowisk (80 r. n.e.) traktującą przede wszystkim o otwarciu Amfiteatru Flawiuszów (Colosseum). Natomiast Decimus Junius Juvenalis (I/II w.) jest cenionym satyrykiem.

• Eneida Wergiliusza - Eneasz ucieka z płonącej Troi. Przez lata błąka się po morzach i po licznych przygodach dociera do Lacjum (Latium), gdzie zakłada Rzym. Wergiliusz wiąże w ten sposób Rzymian z tradycjami Greków, a jego utwór wyraźnie jest wzorowany na eposach Homera.

• Ok. 70 r. p.n.e. - Andronikos z Rodos zestawia dzieła Arystotelesa w rodzaj uniwersalnej encyklopedii.

• I w. p.n.e./I w. n.e. - Liu Siang i Liu Sin piszą Siedem streszczeń - bibliografię (katalog) chińskiego piśmiennictwa.

• I w. n.e. - Poeta Aśwaghosza rozwija indyjski epos (Buddhaczarita, Saundarananda) i dramat. Epos Buddhaczarita to żywot Buddy opowiedziany przez mędrca Alarę Kalamę i zarazem wykład systemu sankhja. W tym czasie zostaje też dokonana ostateczna redakcja Pytań Milindy, które powstały ponad 100 lat wcześniej.

• I w. n.e. - Gunadhja pisze popularny w Indiach sanskrycki zbiór opowieści obyczajowych Brihatkatha. Znany potem ze streszczeń dokonanych między innymi przez Somadewę.

• I w. n.e. - Powstają pierwsze tantryczne (magiczne, akcentujące seksualizm) Purany buddystów, dżinistów i wczesnego hinduizmu, zwykle anonimowe. Do najsławniejszych należą Linga, Kalika i Devi.

• I w. n.e. - Ostateczna redakcja buddyjskich tekstów w księdze Tripitaka (Trójkosz, ponieważ zwoje są przechowywane w koszach). Centralnym pojęciem dzieła jest dharma - kosmiczna energia i przyczyna istnienia świata materialnego. Moralne prawo Buddy jest rozumiane jako gromadzenie dobrej dharmy w kolejnych wcieleniach, aby osłabiać przyczynowo-skutkowe związki człowieka i materii, prowadząc do pełnego wyzwolenia z kołowrotu wcieleń (narodzin i śmierci) zwanego samsara i osiągnięcia zbawienia (nirwana). Służy temu zrozumienie, że osoba (Atman) jest czymś różnym od jej czynów w świecie zewnętrznym (Anatman - nie-osoba). Do zbawienia prowadzi osiem ścieżek prawdy: wiedza, decyzja, mowa, działanie, sposób życia, właściwe cele, właściwe odczuwanie i oświecenie (samadhi).

• I w. n.e. - W Persji zostaje dokonana ostateczna redakcja świętej księgi zoroastryzmu zatytułowanej Awesta (Wiedza). Starsze części to Gathy pisane prozą poetycką w języku awestyjskim. Nowsze składają się głównie z poetyckich hymnów i pieśni opowiadających starożytne mity i posługują się młodszą wersją języka. Dominuje tradycyjny wiersz 8-sylabowy. Głównymi bohaterami są Ahura Mazda i anioł Amesza Spenta oraz personifikacje: Asza (prawo), Vohu Mano (moralność), Kszathra (boskość), Ameretat (nieśmiertelność). Ahura Mazda jest stwórcą świata. Uczy o dwoistości natury złożonej z elementów jasnych (Dewowie) i ciemnych (Aszurowie lub mroczni Dewowie). Centralną postacią jest prorok Zoroaster (Zaratusztra), który obiecał raj wyznawcom Ahura Mazdy, a piekło grzesznikom. Występują też pierwszy bohater Gajomaratan, którego imię oznacza życie śmiertelne, (u Firdausiego jako Kajomars), pierwsza irańska dynastia Paradata (u Firdausiego Piszdadian), wnuk Gajomaratana o imieniu Haoszanha (u Firdausiego Huszangu) oraz sławny Dżima (znany potem jako Dżamszid). W ramach Awesty funkcjonuje Wendidad (skrót awestyjskiego tytułu Wi-Daewo-Data oznaczającego Dane przeciw demonom). Dość niejednolity zbiór tekstów pisanych w języku podobnym do awestyjskiego Wendidad zawiera przepisy regulujące życie wyznawców zoroastryzmu, poucza w sprawach moralności, higieny, zdrowia i choroby. Młodsza część Awesty zawiera przede wszystkim mity o Ormuzdzie, Arymanie, Mitrze i Anahicie, listę świętych zwierząt (pies, kura, krowa), zaklęć przeciw demonom oraz opis świętej substancji haoma (indyjska soma) zawierającej energię kosmosu.

• I w. n.e. - Pod wpływem literatury perskiej kształtuje się pieśń ludów tureckich, zwłaszcza forma goszgy (poezja rymowana, złożona z czterowersowych strof) stosowana potem przez kilka stuleci.

• I - IV w. n.e. - Redakcja Kamasutry (Pieśń Kamy, boga strzelającego miłosnymi kwiatami z łuku zrobionego z kwiatów i pszczół) rozprawy erotycznej przypisywanej Malandze z sekty watsjajana. W Europie przekład z sanskrytu ukaże się dopiero w latach 1883 (po angielsku) i 1885 (po francusku).

• I - IV w. n.e. - Kompilacja tekstów mahajana Lotos Dobrego Prawa.

Powstaje kronika Cejlonu pod tytułem Dipawansa (do IV w.).

Buddyści szerzą w Azji Środkowej indyjskie miary poetyckie (gadżatri, anusztubh, trisztubh, dżagati).

• I - V w. n.e. - Dżataki, palijskie i sanskryckie opowieści o dwudziestu trzech Bodhisatwach - wcześniejszych wcieleniach Buddy (ostatnie to asceta Sumedha, uczeń Dipankary, Śakjamuni jest dwudziesty czwarty).

Dżataka o odrodzeniu poucza, że Bodhisatwa ma szacunek dla każdej istoty, ponieważ w ciągu tysięcy wcieleń każdy może stać się dowolną osobą i dlatego wszyscy są w jakiś sposób spokrewnieni. Śaśadżataka opowiada o jaszczurce, szakalu i króliku, którzy chcieli obdarować żebraka. Królik (lub zając) ofiarował swe ciało na pokarm, za co Indra umieścił jego wizerunek na Księżycu. Historia gołębia Romaki zaś ostrzega przed fałszywą świętością, opowiadając o tym, jak rzekomy asceta chciał ptaka zabić i zjeść. Inna dżataka, o Bodhisatwie wcielonym w łagodnego byka, uczy ostrożności: małpa zginęła, gdy omyłkowo podeszła do innego byka. Bohisatwowie są przedstawiani jako istoty nadludzkie (osiemnasty Phussa), mistrzowie medytacji (dziewiętnasty Vipassi) i istoty długowieczne. Na przykład Budda Przyszłości Majtreja (w pali Metteya) urodzi się pod imieniem Adżita i będzie żył 8000 lat, zanim dozna oświecenia.

• I - VII w. n.e. - Rozwój literatur drawidyjskich w południowych Indiach z ośrodkiem w Śangam. Powstaje literatura tamilska (poeci Kapilar i Paranar w I-III w. i Nakirar w VII w.) z elementami prakrytu i sanskrytu; literatura w języku kannari (od V-VI w.); telugu (od VII-X w., gramatyk Nannijabhatta w XI w.) i malajali (od XV w., język wyodrębniony z tamilskiego).

Według tradycji wielka powódź w państwie Pandjów zniszczyła wcześniejszą literaturę tamilską, a jej skąpe fragmenty zachowały się w podręczniku Tolkappiyam.

• 17 r. n.e. - Yuri, władca królestwa Kogurjo, pisze Hwangjo-ga (Pieśń o wilgach) jeden z najstarszych i uznawanych za arcydzieło koreańskich wierszy zachowanych w formie pisanej. Król zazdrości szczęścia wilgom i wyraża żal po rozstaniu z jedną ze swoich żon Ćhihyi, która wróciła do Chin, aby uniknąć szykan ze strony innej żony Hwahyi. Utwór jest uznawany za klasyczny przykład poezji hansi (nazwa oznacza poezję chińską).

Literatura koreańska rozwija się w dwóch zasadniczych nurtach.

Jeden nurt reprezentuje literaturę klas wyższych związaną z tradycją chińską i zapisywaną chińskimi znakami. Cechuje ją rozwinięte słownictwo, bogactwo metafor, głębia filozoficzna i zwykle racjonalne, wyważone spojrzenie na świat, czego przykładem jest poezja hansi. Wiersze hansi pokazują erudycję autora i jego umiejętność pięknego wiązania słów, a także stają się przepustką do stanowisk urzędniczych.

Drugi nurt to ludowe baśnie, legendy, opowieści i szamańskie mity związane z kulturą plebejską, zwykle nacechowane emocjonalnie, a pod względem formy raczej proste. Większość z nich krąży w formie ustnej, chociaż niektóre bywają też zapisywane lub przynajmniej wzmiankowane w tekstach pisanych. Przykładem jest utwór Tosol-ga z 28 r. n.e. wymieniony w Samguk sagi. Opowiada, jak panujący w Silla król Yuri Yisageum spotkał staruszkę umierającą z głodu i zimna, co skłoniło go do refleksji nad jego nieudolnością jako władcy, który nie potrafi zapobiec biedzie. Tosol-ga reprezentuje nurt w poezji koreańskiej znany jako hyang-ga czyli pieśni rodzime.

• 75 - 79 r. n.e. - W Rzymie Józef Flawiusz pisze po aramejsku a potem po grecku słynną Wojnę Żydowską opowiadającą o antyrzymskim powstaniu Żydów.

• 97 - 109 r. n.e. - Bogaty rzymski prawnik, mówca i polityk Pliniusz Młodszy (ok. 61-113), siostrzeniec Pliniusza Starszego i jego wychowanek, pisze serię listów, które stają się przykładem mistrzowskiej epistolografii w języku łacińskim. W 247 listach Pliniusz pokazuje codzienne życie i sposób myślenia Rzymian, ich obyczaje i tradycje. Wśród najczęściej wspominanych i szeroko komentowanych fragmentów jego prac znalazł się szczegółowy opis wybuchu Wezuwiusza i śmierci Pliniusza Starszego idącego na pomoc ofiarom erupcji.

• Koniec I - II w. n.e. - Greckie Listy św. Pawła wyznaczają początek literatury chrześcijańskiej.

Biskup Hierapolis w Azji Mniejszej Papiasz (według tradycji ginie jako męczennik w II w. n.e.) podaje, że pierwszą relację o Jezusie spisał Marek, a potem Mateusz ją rozwinął. Tak powstają trzy greckie ewangelie synoptyczne, czyli pisane przez ludzi, którzy prawdopodobnie znali Jezusa: pierwsza przypisana św. Markowi (zredagowana kilkadziesiąt lat po śmierci Jezusa) oraz częściowo na niej wzorowane Ewangelia według św. Mateusza (przypisywana apostołowi o tym imieniu) i Ewangelia według św. Łukasza (niektóre fragmenty pierwotnie po aramejsku). Następnie pojawiają się Dzieje Apostolskie pisane przez św. Łukasza i Ewangelia według św. Jana (wbrew tradycji innego niż autor Apokalipsy), najbardziej fantastyczna, pisana przez człowieka, który nie widział Jezusa, lecz wierzył w jego mesjanizm. W pierwszych wiekach ery chrześcijańskiej powstaje wiele podobnych utworów. Na przykład Ewangelia Tomasza przytacza tylko słowa Jezusa, lecz nie wspomina o cudach, Protoewangelia Jakuba mówi o legendarnym dzieciństwie Jezusa, Ewangelia Marii Magdaleny (jedyna napisana przez kobietę) eksponuje rolę przyjaciółki Jezusa, Ewangelia Piotra zaś zawiera jedyny opis zmartwychwstania Jezusa. Nie zostaną one jednak uznane przez chrześcijańskich hierarchów, stając się jedynie apokryfami, czyli pismami niekanonicznymi.

Judeochrześcijańscy ebionici zaś tworzą zbiór tekstów Cykl Piotra odwołujący się do nauk św. Piotra, a johannici czczący Jana Chrzciciela mają własne zbiory pism uznanych za kanoniczne.

W roku 367 biskup Aleksandrii Atanazy ustala zestaw pism kanonicznych obejmujący wybrane części hebrajskiej Septuaginty, Ewangelie Marka, Mateusza, Łukasza i Jana, Dzieje Apostolskie, Apokalipsę według św. Jana i Listy. Pisma kanoniczne będą redagowane jeszcze przez kilka wieków. Jan Chryzostom (IV w.) wprowadzi pojęcia Starego Testamentu na określenie przejętych od Żydów części Biblii oraz Nowego Testamentu obejmującego kanoniczne teksty chrześcijańskie. Razem zaś tworzą Biblię chrześcijańską.

• Ewangelie (greckie evangelion - dobra nowina) - opisują legendarne dzieje Jezusa od narodzin przez spotkanie z Janem Chrzcicielem i działalność prorocką z dwunastoma uczniami (apostołami) aż do śmierci na krzyżu po zdradzie apostoła Judasza (Juda, hebrajskie Jehuda - godny czci), który dla chrześcijan staje się symbolem zła. Według ewangelistów za wskazanie Jezusa Judasz otrzymał 30 srebrników (szekli tyryjskich). Natomiast w gnostyckiej Ewangelii Judasza z ok. 150 r. n.e. Judasz jako najinteligentniejszy (dlatego był skarbnikiem sekty) został wyznaczony przez Jezusa, żeby uwolnić go od grzesznego ciała, ponieważ tylko on potrafił zrozumieć gnostyckie nauki mistrza. Odtąd 13 (Jezus i 12 apostołów) jest dla chrześcijan liczbą nieszczęśliwą, związaną ze zdradą. Potępiani są też gapie (znani jako „zgromadzenie”), którzy z ciekawości przyszli popatrzeć na mękę ukrzyżowanego. Ciało Jezusa zostaje złożone do grobu wspaniałomyślnie przekazanego przez Józefa z Arymatei. Wzorem innych bóstw solarnych Jezus trzy dni przebywa w piekle, potem zmartwychwstaje (Maria Magdalena znajduje pusty grób), przez 40 dni pokazuje się uczniom i w końcu odchodzi do nieba. W pierwszą Pięćdziesiątnicę (50 dni po zmartwychwstaniu Jezusa) odbywa się zesłanie Ducha Świętego, kiedy apostołowie w transie otrzymują moc nauczania nowej wiary i mówienia w rozmaitych językach. Widać tu analogie z opowieściami o opętaniach, fantastycznych wizjach w stanie ekstazy i mistykach, którzy rzekomo „mówią” w niezrozumioałych językach.

Typową formą występującą w Ewangeliach jest przypowieść. Za przykład może posłużyć ta o winnicy, gdzie jedni robotnicy pracują wiele dni, a inni zgłaszają się do pracy tuż przed wypłatą, lecz wszyscy otrzymują jednakowe wynagrodzenie, co w oczywisty sposób jest niesprawiedliwe. Przypowieść ma jednak pokazać, że wszyscy wyznawcy Jezusa dostaną nagrodę bez względu na to, czy nawrócili się dawno, czy chwilę przed śmiercią.

• Dzieje Apostolskie św. Łukasza - przedstawiają działalność misyjną św. Piotra (greckie petra - skała, od hebrajskiego kefas - skała, przydomku rybaka Szymona) i św. Pawła aż do śmierci w Rzymie. Opisują też pierwszego męczennika nowej wiary św. Szczepana, który zgodnie z religijnym prawem judaizmu został ukamienowany.

• Apokalipsa według św. Jana (greckie apokalyptein - ujawnić) - typowy dla judaistów utwór zapowiadający koniec świata, co wiąże się z przejściem od astrologicznej Ery Barana do Ery Ryb. Autor, utożsamiany przez tradycję z Janem ewangelistą, pisze na wygnaniu na Patmos (skazany za głoszenie antyrzymskiej religii) do siedmiu niezależnych kościołów. Przekazuje wizje przyszłości, gdy Chrystus przyjdzie na ziemię po raz drugi i będzie panował przez tysiąc lat. Tak powstaje millenaryzm (mille - tysiąc), czyli wiara, że na tysiąc przed końcem świata przybędzie Chrystus. Potem zaś Baranek Boży (symbol Chrystusa) otworzy siedem pieczęci mitycznej księgi świata. Siedem anielskich trąb zapowie kataklizmy niszczące świat: Bestia (Szatan, Antychryst) a z nią Gog i Magog wyjdą z uwięzienia i zniszczą istniejącą rzeczywistość. Znakiem Bestii jest 666 (Apokalipsa 13,18). Jest to wartość liczbowa (symbolika liter) przypisywana greckiemu słowu therion oznaczającemu bestię. Według pewnych interpretacji 666 odpowiada hebrajskiemu Melekh ir Romim - król miasta Rzymu. Ma też odpowiadać zapisanemu po hebrajsku, grecku lub łacinie imieniu Nerona albo greckim inicjałom tytułu cesarza Domicjana: A{utokrator} K{aiser} Domet{ianos} Seb{astos} Ge{rmanikos}. W XVI-XVII w. protestanci liczbę 666 będą przypisywać rzymskiemu papieżowi, papiestwu i Kościołowi katolickiemu jako Antychrystowi. Warto przy tym odnotować, że w kilku wczesnych rękopisach Apokalipsy występuje liczba 616, co jest prawdopodobnie wynikiem błędu kopisty. Natomiast matematycy zwrócą potem uwagę, że 666 jest sumą kwadratów siedmiu najmniejszych liczb pierwszych 2, 3, 5, 7, 11, 13 i 17, czego jednak autor Apokalipsy prawdopodobnie nie wiedział.

Według Apokalipsy czterej jeźdźcy symbolizujący cztery strony świata zniszczą ziemię. Przetrwa tylko Niewiasta (symbol chrześcijaństwa). Anioły wylewają siedem czasz bożego gniewu i siedem plag dosięga niesprawiedliwych. Ma to zapowiadać upadek pogańskiego „Babilonu” (czyli Rzymu) i powstanie Nowego Jeruzalem, czyli królestwa chrześcijan tuż przed końcem świata.

Najstarsze dokumenty z tekstami chrześcijańskimi to Papirus Magdaleński (II w.) oraz Kodeks Synajski (IV w.), Kodeks Watykański (IV w.) i Kodeks Aleksandryjski (IV/V w.).

• I/II w. n.e. - Indus Wimalasuri pisze słynną sanskrycką epopeję o Ramie Paumaczarija. Mniej więcej w tym samym czasie książę Hala stworzy w prakrycie poemat Sattasai.

• II w. n.e. - Rzymski pisarz Lucius Apuleius (Apulejusz) najbardziej znany ze zbioru opowieści Metamorfozy (lub Złoty osioł) wzorowanych na tak samo zatytułowanym dziele Owidiusza.

• II w. n.e. - Grek Lukian z Samosaty pisze powieść fantastyczną o wyprawie za Słupy Heraklesa, skąd potężna burza porwała ich statek aż na Księżyc. Tam wędrowcy spotykają cywilizację, która właśnie szykuje się do wojny z królestwem Słońca.

• II w. n.e. - Komentatorzy Biblii spisują w Babilonii tradycyjne prawo mojżeszowe w Misznie, czyli zbiorze komentarzy teologicznych (zwanych peszer), rozpraw prawnych (midrasz), przepisów codziennego życia (halacha), przypowieści (hagada) i objaśnień (targumów) niezrozumiałych części hebrajskiego tekstu Biblii.

• II - III w. n.e. - Powstają Szmaragdowa Tablica i Corpus Hermeticum, czyli zbiór magicznych, alchemicznych i gnostyckich traktatów przypisywanych legendarnemu Hermesowi Trismegistowi.

• II - III w. n.e. - Rozwija się śródziemnomorska historiografia: Rzymianin Tacyt - Dzieje (104-109 r.), Grek Plutarch - Żywoty sławnych mężów (ok. 105-115 r.), biskup Antiochii św. Teofil - kronika chrześcijan (ok. 180 r/). Flavius Philostratus (III w.) pisze po łacinie życiorys Apoloniusza z Tyany, dając przy okazji opis krajów, które jego bohater odwiedził. Przedstawia często mityczne zwierzęta, jak choćby jednorożca, oraz fantastyczne wydarzenia. Na przykład pisze o zarazie, która niegdyś pustoszyła Efez. Apoloniusz wskazał pewnego żebraka jako demona zarazy i korzystając ze swego autorytetu nakłonił ludzi do ukamienowania biedaka. Potem kazał odkopać zwłoki spod kamieni i okazało się, że żebrak był w istocie bestią. Zaraza oczywiście ustała, a nad grobem żebraka-demona stanął jego pomnik - został bowiem uznany za ofiarę, która odkupiła grzechy miasta.

• II - V w. n.e. - Wśród tłumaczy buddyjskiej klasyki na język chiński wyróżniają się: An Szi-kao (partyjski uczony Parthamasiris, II w. n.e.), Lokaraksza z Tocharistanu (II w. n.e.), An Süan z Partii (II w. n.e.), Czi K’ien pochodzący z Tocharistanu (III w. n.e.), K’ang Seng-huej (III w. n.e.) z Sogdiany, Dharmaraksza (aktywny w latach 266-308) z Tocharistanu, Mokszala z Chotanu (ok. 291) i najsławniejszy z nich Kumaradżiwa (IV/V w.) z Indii.

• II/III w. n.e. - Grek Atenajos pisze wielotomowy zbiór esejów (swobodnych rozpraw) Deipnosphistai o rozmowach przy stole, przyrządzaniu potraw, filozofii i obyczajach, a nawet o plotkach.

• Do III w. n.e. - W Maduraj działa tamilska akademia Śangam, w której powstaaje zbiór ponad 2380 utworów 473 poetów.

Jednym ze słynnych dzieł jest też Tirukkural (Kurala), zbiór aforyzmów legendarnego risziego Tiruwalluwara.

• III w. n.e. - Grek Heliodor (Syria) pisze ceniony w Bizancjum romans Historia etiopska o Teagenesie i Chariklei nawiązujący do indyjskich i irańskich opowieści miłosnych.

• III w. n.e. - Chińczyk Ko Hsüan redaguje zbiór tekstów taoistycznych w dziele Ling Pao (święty duch).

• Ok. 275 r. n.e. - Grupa intelektualistów znana jako siedmiu mędrców bambusowego gaju, zniechęcona chaosem w Chinach głosi hedonistyczną radość życia, umiłowanie poezji i wina oraz obojętność na sprawy państwa.

• III - IV w. n.e. - Sefer Jecira, pierwsze wielkie dzieło żydowskiej kabały (mistyki). Równie znanym stanie się później dopiero Zohar napisany przez Ben Szem Towa ok. 1275 r.

• III - VI w. n.e. - W literaturze chrześcijańskiej rozwija się patrystyka (od łacińskiego pater - ojciec) - literatura tworzona przez ojców Kościoła. Jest poświęcona egzegezie, czyli objaśnianiu Biblii oraz apologetyce - obronie i uzasadnianiu nowej wiary. W języku greckim tworzą na przykład Orygenes (III w.), Bazyli Wielki (IV w.), Grzegorz z Nazjanzu (IV w.) i Jan Chryzostom (IV w.), a po łacinie Tertulian (III w.) i św. Augustyn (sławne Wyznania, 400). Św. Hieronim (po grecku hieros i onoma - święte imię) jest autorem łacińskiej wersji chrześcijańskiej Biblii znanej jako Vulgata (IV/V w.). Przez ponad tysiąc lat będzie ona podstawą dla katolicyzmu. Laktancjusz (Lactantius, 245-325; mnich w Nikomedii) i Kosmas Indokpleustos (VI w.) piszą dzieła, które kształtują chrześcijańską kosmografię. Św. Efrem Syryjski (pierwsza połowa IV w.) pisze chrześcijańskie pieśni, poematy i hymny oraz komentarze teologiczne. Pod koniec V i w pierwszej połowie VI w. tworzy św. Jakub z Sarug uznawany za największego pisarza języka syryjskiego, tłumacz na język syryjski (na przykład pisma Diodora z Tarsu), autor kilkudziesięciu listów i ok. 750 homilii o tematyce biblijnej, hagiograficznej i moralnej.

Pojawiają się też próby chrześcijańskiej poezji wizualnej, nawiązujące do tradycji rzymskich i greckich. Przykładem jest Gregorius Florentius (urodzony w okolicach Clermoint w 538 r.), który tworzy Labirynt miłości z kunsztownie ułożonych słów układających się w różne znaczenia. Św. Bonifacy zaś pisze Carmen cancellatum (początek VIII w.).

• III - X w. n.e. - Okres pięknego stylu w poezji indyjskiej. Jednym z podstawowych pojęć poetyki i indyjskiej krytyki poetyckiej jest dhvani - oddźwięk u czytelnika niezależnie od treści wiersza. Powstaje kilka rodzajów wiersza. Dandin (VI/VII w.) pisze sanskryckie dzieło o poezji Kawjadarśa (Zwierciadło poezji), w którym charakteryzuje krótki i długi wiersz kawja - laghukawja i mahakawja (także zbiorcza nazwa wielkich eposów), do słuchania i dla teatru (śrawjakawja i driśjakawja), metrum, epitety (określenia), symbole i alegorie. Dandin jest też autorem powieści Przygody dziesięciu książąt. W tym okresie działa wielu cenionych autorów, na przykład: Akszapada Gautami (Njajasutra, III w.), Uluka Kanada (Wajśeszikasutra, IV w.), Bharavi (poemat Kiratardżunija, VI w.), Bhamaha (gramatyk i poeta z Kaszmiru, VI w.), Amaru (sto najpiękniejszych aforyzmów erotycznych w sanskrycie Anaruśataka, VII w.), Bhartrihari (Subhaśitatriśati - 300 kunsztownych aforyzmów filozoficznych, VII w.), Banabhatta (romans - prozatorska powieść miłosna Kadambari, VII w.), Magha (poemat Śuśupalawadha, VII/VIII w.).

• III/IV w. n.e. - Przed soborem w Walabhi dżinista Bhadrabahu pisze dzieło Kalpasutra o życiu Mahawiry.

• IV/V w. - Rozkwita chińska poezja buddyjska, wyrażająca jedność człowieka i świata. Na przykład znany z podróży oraz poetyckich opisów rozmaitych strumieni i rzek Hsieh Ling-jün (385-433) opiewa przyrodę. Chiński wiersz jest w tym czasie budowany zawsze z par zdań rozdzielonych średniówką (przerwą), co nadaje mu charakterystyczny rytm i równowagę, ale też znacznie ogranicza możliwości artystycznej wypowiedzi.

• V w. - Kalidasa, największy indyjski dramatopisarz używający sanskrytu. Pisze szereg dzieł, wśród których szczególnym powodzeniem cieszy się Śakuntala.

• V w. - Na Cejlonie powstaje Mahawansa, rodzaj kroniki i poemat o legendarnych dziejach wyspy.

• V w. - Początek literatury pisanej (hanmun) w Korei: zapisy czynów władców Kogurjo.

• V - VII w. - W Aksum rozwija się literatura w języku gyyz: powstają tłumaczenia Biblii i dzieła teologiczne.

• Po 414 r. - Chińczyk Fa Hsien tworzy Opis krajów buddyjskich - jedno z lepszych dzieł literatury podróżniczej. Relacjonuje w nim swoją wieloletnią wyprawę do Indii po święte teksty buddyjskie.

• Połowa V w. - Indyjski mistrz buddyzmu Wasubandhu zwany drugim Buddą pisze rozprawę Abhidharma-kośa, która stanie się podstawowym wykładem wiary dla całej Azji Wschodniej.

• Druga połowa V w. - Liu Sie (zmarły w roku 505) pisze rozprawę o historii chińskiej literatury.

• V/VI w. - W sassanidzkiej Persji rozkwita sztuka opowiadania pieśnią. Warachran V miał grecką niewolnicę Azade śpiewającą poezje i grającą na harfie. Na dworze Chozroesa II zaś królem pieśniarzy będzie Sarkasz. Firdausi pisze, że zastąpił go Barbad, który wkradł się do królewskiego ogrodu i oczarował władcę śpiewem. Po śmierci Chozroesa zaś zrozpaczony Barbad obciął sobie palce i spalił harfę, żeby już nigdy nie grać.

• VI w. - W Palestynie powstaje Gemara, zbiór komentarzy do prawa mojżeszowego. Razem ze starszą Miszną wchodzi w skład klasycznego wykładu judaizmu znanego jako Talmud (od hebrajskiego lamod - uczyć). Jest to objaśnienie, komentarz i rozwinięcie pouczeń moralnych i przepisów Tory często wzbogacone opowieściami i mitami. Przykładem mogą być dzieje stworzenia pierwszej kobiety o imieniu Lilit, która pojawiła się razem z Adamem i chciała mu być równą. Bóg uczynił ją więc demonem, a dla Adama stworzył uległą Ewę.

• VI - początek VIII w. - Zaczyna się wielka literatura arabska. Według legendy, na początku VI w. Al-Muhalhil łączy krótsze utwory w kasydę, zawierającą wstępny nasib (miłosna skarga), opis i kasd wyjaśniający cel wiersza. Rozwija się kita (urywek) - krótki, monotematyczny, zwykle filozoficzny lub dydaktyczny, utwór poetycki i radżaz - krótki tekst o charakterze zaklęcia czy przysięgi, złożony zawsze z jednego rodzaju stopy (bajt), gdy kasyda i kita mogą mieć ich kilka. We wszystkich formach pojawia się jednolity rym na końcu każdego wersu. Tylko w kasydzie występuje dodatkowo taki sam rym w połowie wersu podzielonego średniówką. Dominuje tematyka beduińska (koczowników z pustyni). W VI w. Szanfara tworzy Lamijjat al-Arab (Poemat na literę l). W VI/VII w. poetka Tumadir (Al-Chansa) pisze znane elegie (żałobne utwory poetyckie) na śmierć braci poległych w plemiennych walkach. Na przełomie VI/VII w. działają sławny poeta Hatim at-Tajji i Umar ibn Abi Rabi, twórca erotyków. Wśród największych autorów tej epoki znajdzie się też Ka’b ibn Zuhajr, autor poematu Burda (Płaszcz) napisanego na cześć Muhammada. Jego tytuł pochodzi od płaszcza, którym wdzięczny Prorok okrył poetę. W VII/VIII w. klasyczną poezję beduinów rozwijają Ibn Atija al-Dżarir, Ghijat ibn Ghauth, Al-Achtal (chrześcijanin), Hammam ibn Ghalib oraz Al-Farazdak. Pierwszą antologię klasycznych, arabskich kasyd stworzy Hammad Ar-Rawija (po arabsku zbieracz, zmarły w roku 722). Wiek VII w arabskiej poezji znany jest jako okres muchadramun - przejściowy między epoką dżahilijja (niewiedza, nieznajomość islamu) i muhdas, poezją nowoczesną, czyli muzułmańską. Rozwija się wtedy sirat (legendarno-historyczny epos rycerski, pisany prozą z poetyckimi fragmentami), dastan (epicka przeróbka starych tematów), kissa (ludowa poezja przygodowa) i nazira (poetycka odpowiedź na wiersz innego autora). W VII/VIII w. pojawia się nowy rodzaj poezji miejskiej. Do tej kategorii należą erotyki z miast Hidżazu (na przykład Baszszar ibn Burd, zmarły w roku 783), liryki odmienne od kasydy (Omar ibn Abi Rabia, 644-719) i poezja dworska.

• VI - VIII w. - Złoty okres w rozwoju buddyjskiej literatury w Chinach.

Na początku VI w. indyjski mnich Bodhidharma działający w Chinach wygłasza kazania (w tym sławne Wprowadzenie do praktyki), które po spisaniu stają się podstawą dla zen. W VI-VII w. uczniowie i następcy mistrza spiszą następne kazania (jak Kazanie krwiobiegu i Kazanie przebudzenia), które tradycja przypisuje samemu Bodhidharmie. W VI w. zostaje ustalony chiński kanon buddyjski obejmujący 2213 dzieł, w tym 1600 sutr i liczne śastry (do XX w. zachowają się 1662 utwory). Kupiec Szattan pisze bardzo popularną powieść Słowo o Pierścieniu (Manimegalai) o buddyjskiej męczennicy za wiarę. Natomiast buddyjski mnich Hüan Tsang w latach 645-648 tworzy słynne dzieło literatury podróżniczej Zapiski z Krajów Zachodnich, gdzie porządkuje swoje wspomnienia z pielgrzymki do Indii (629-640).

• Od VI w. - Początek literatury pisanej w Japonii. Do XII w. dominuje literatura dworska dzielona na okres Yamato-Nara (do VIII w.) i Hei’an (od IX w.). Pierwsze teksty wygłaszane lub śpiewane podczas religijnych ceremonii utagaki nie dają się wyraźnie określić jako poezja lub proza. Zdecydowanie poetycki charakter mają natomiast ballady kayo - śpiewane lub recytowane historie z mitologii lub przeszłości. Do prozy należą norito (słowo obwieszczone) - zaklęcia i modlitwy. Potem pojawiają się jeszcze semmyo (rozporządzenia cesarskie), fudoki (opisy ziem) oraz setsuwa (opowiadanie, baśń).

• Ok. 570 r. - Pers Burzoe tłumaczy indyjską Pańczatantrę na pehlewi (średnioperski). Jest to początek kariery indyjskich baśni, które będą odtąd tłumaczone i przetwarzane w wielu językach na całym świecie.

Wiele indyjskich opowieści ma w jakiś sposób wyjaśniać rzeczywistość. Na przykład tęcza to girlanda z kwiatów utkana przez Ziemię dla jej narzeczonego Nieba, kiedy mieli wziąć ślub. Ludzie jednak bali się, że po zjednoczeniu Ziemi i Nieba nie będzie dla nich miejsca, więc poprosili bogów o pomoc. Ślub miał się odbyć dokładnie o północy, lecz Wisznu zamienił się w koguta i zapiał przed północą, a wtedy wszyscy uwierzyli, że godzina ślubu już minęła. Do ślubu zatem nie doszło. Pozostała tylko girlanda kwiatów na szyi Nieba, czyli tęcza.

O niebie opowiada też inna baśń, której bohaterem jest Dhruwa, syn radży imieniem Utanapada. Władca wygnał Dhruwę wraz z jego matką, kiedy ożenił się po raz drugi. Kilka lat później zaś Dhruwa próbował przypomnieć się ojcu, został odtrącony po raz drugi. Zasiadł wtedy w pozycji medytacyjnej z zamiarem ujrzenia boga Wisznu, którego chciał prosić o pomoc. Widząc jego upór i stałość Wisznu zamienił chłopca w Gwiazdę Polarną, która pozostaje nieruchoma jako szczyt świata. Indusi nazywają ją Gwiazdą Dhruwy.

Inna opowieść ma tłumaczyć szczególne właściwości ognia, który wszystko pożera i oczyszcza, a sam pozostaje zawsze czysty. Kiedy wielki mędrzec Bhrigu porwał pewną dziewczynę, jej narzeczony poprosił o pomoc Agniego, boga ognia. Rozzłoszczony Bhrigu rzucił wtedy klątwę na Agniego zapowiadając, że będzie odtąd pożerał wszystkie brudy świata. I tak się stało, lecz sam Agni pozostał czysty.

• VI/VII w. - W Persji powstaje epos Chudajname (Chwataj Namak), oficjalna wersja historii Iranu.

• Ok. VII w. - Sanskrycki pisarz Bana pisze biografię króla Harszy (Indie).

• VII w. - W Chinach powstaje słynny zbiór opowiadań prozą Ming-pao-ki.

• VII w. - Początek literatury Khmerów: poematy na cześć władców w sanskrycie i języku starokhmerskim.

• VII - VIII w. - W apokryficzno-moralizatorskiej Śmierci Piłata i Uzdrowieniu Tyberiusza pojawia się Weronika (nieznana w Ewangeliach). Legendarna kobieta miała rzekomo otrzeć twarz Jezusa, idącego na ukrzyżowanie, a na chuście w cudowny sposób pojawił się jego wizerunek zwany weroniką (greckie vera ikon - prawdziwy obraz).

Johannes Damascenus (zmarły w 749 r.) aktywny w Damaszku pisze rozprawy broniące prawosławie przed nestorianami, monoteletami, ikonoklastami i muzułmanami. Jest autorem Kanonu Paschalnego - hymnu o zmartwychwstaniu Jezusa.

• VII - IX w. - Powstają tamilskie hymny ku czci Wisznu jako jeden z elementów wiary w sekcie alwar. Zostaje też zredagowany Purananuru, zbiór 400 tamilskich pieśni o dziejach Ćolów, Ćerów i Pandjów.

• VII - XI w. - Szczyt rozwojowy tantr, zwłaszcza w sziwaickim Kaszmirze. Powstają tu najważniejsze zbiory tekstów filozoficznych, tantryczna poezja i dialogi zwane Śaiva-agama (pouczenia Sziwy dla Parwati) lub Śaiva-nigama (Parwati mówi do Sziwy), Vaiśnava-agama (przemawia Wisznu) i Śakta-agama (pouczenia Śakti). Dialogi są zazwyczaj dzielone na cztery kategorie: problemy metafizyczne, joga, rytuały i codzienne życie. Jeszcze w XIV w. będzie tu działać sławna poetka mistyczna Lalla.

• Po 600 r. - Powstaje pierwszy szkocki poemat Y Gododdin opowiadający o tragicznej bitwie z Anglosasami.

• 644 r. - Według tradycji redakcja Koranu w wersji uznanej za kanoniczną. Ten fakt wyznacza szczyt wczesnomuzułmańskiego okresu rozwoju literatury arabskiej. Muhammad wygłaszał swoje mowy w miejscowym dialekcie arabskim zmieszanym z aramejskim i innymi językami używanymi przez mekkańskich kupców. Redakcja Koranu polega więc na odrzuceniu części spisanych mów Proroka, przetłumaczeniu reszty tekstów na ujednolicony język arabski i przetworzeniu ich w taki sposób, by złożyły się na względnie spójną całość. Co istotne Koran został spisany w języku północnoarabskim, który był dotąd uznawany za język prymitywny i nieliteracki, a dzięki islamowi stał się wysublimowanym narzędziem sztuki i nauki.

• Koran - zbiór ułożonych tematycznie kazań Muhammada. Zawiera zarówno przypowieści jak też klasyczne teksty dydaktyczne. Al-Fatiha, czyli pierwsza i zarazem najważniejsza sura Koranu opisuje najczystszą, najbardziej konsekwentną na świecie formę monoteizmu, podstawowe zasady islamu i wyznanie wiary: istnieje jedyny, wszechmocny bóg Allah, a człowiek jest mu całkowicie podporządkowany. Druga sura Krowa poucza wiernych o sposobach czczenia Allaha, celebrowaniu świętego miesiąca Ramadan i odprawianiu pielgrzymki do Mekki. Według Koranu również zwierzęta czczą Allaha, chociaż inaczej niż człowiek. W trzeciej surze zatytułowanej Dom Imran dowiadujemy się o wierze jako mistycznym domu Mojżesza, Marii, Elżbiety (matka Marii i babka Jezusa), kapłana Zachariasza, Jana Chrzciciela i Jezusa. Ta święta rodzina przechowała prawdziwą wiarę, ale judaiści i chrześcijanie ją wypaczyli. Dlatego Allah zesłał Muhammada, ostatniego proroka odnawiającego religię. W czwartej surze w przeciwieństwie do Biblii Muhammad uznaje kobietę za ludzką istotę na równi z mężczyzną, stworzoną razem z nim a nie później. Piąta sura Stół określa, co muzułmanie mogą jeść a co jest nieczyste. Natomiast ósma sura pisze o walce muzułmanów z poganami, a zwłaszcza o decydującej bitwie pod Badr. Do najciekawszych i najczęściej cytowanych należy opowieść z siedemnastej sury o mistycznej podróży Muhammada na koniu Al-Burak w ciągu jednej nocy do Jerozolimy i stąd ze skały na Wzgórzu Świątynnym do nieba, gdzie prorok zobaczył niebiański Koran stanowiący wzór dla ziemskiego Koranu Muhammada. W tekście Koranu przewijają się liczne wątki zaczerpnięte niekoniecznie z arabskich tradycji. Na przykład w osiemnastej surze znanej jako Grota młodzieńcy umykający przed grzesznym światem na długo zasypiają w jaskini (analogia z chrześcijańską legendą o siedmiu śpiących młodzieńcach). Natomiast w surze trzydziestej siódmej zostaje przywołana opowieść o próbie, jakiej Bóg poddał niegdyś Abrahama, każąc mu złożyć w ofierze pierworodnego syna. Biblijna wersja mówi, że chodziło o Izaaka i miało się to stać w Jerozolimie. Koran jednak utrzymuje, że pierworodnym synem był przecież Izmael, więc to on miał być złożony w ofierze i nie w Jerozolimie, lecz w Mekce.

• Połowa VII w. - Arab Ibn Mas’ud jako pierwszy redaguje Hadisy (opowieści, których nie włączono do Koranu).

Stąd pochodzą słynne powiedzenia Muhammada głoszące na przykład, że wiedzy należy szukać choćby w Chinach (nie liczy się odmienność kultury), albo o wyższości pracy naukowej nad dużo łatwiejszą modlitwą. Z Hadisów wywodzi się też idea pięciu filarów islamu jako swoistego wyznania wiary i wskazania na fundamentalne założenia tej religii: wyznanie wiary, modlitwa, jałmużna, post w Ramadan i pielgrzymka do Mekki.

Z czasem liczba hadisów będzie rosła oddając raczej poglądy i wyobrażenia różnych grup muzułmanów niż rzeczywiste wypowiedzi Proroka Muhammada.

• Do 695 r. - Chiński buddyjski mnich Yijing (Jidżing) pisze dwie relacje ze swoich podróży między Chinami, Malajami i Indiami Uwagi o buddyzmie wysłane z Mórz Południowych oraz Pielgrzymkę buddyjskiego mnicha za dynastii Tang. Są to jedne z najlepszych dzieł podróżniczych napisanych w tej epoce.

• VIII w. - Rozkwit liryki chińskiej za dynastii Tang, w której niemal wszyscy władcy są poetami.

W tej epoce działają Song Zhiwen (660-710); doskonały kaligraf He Zhizhang (659-744) i Zhang Dziuling (678-740). Ogromnie popularnym i płodnym poetą jest Bai Juyi (Bo Dzhuyi, 772-846) oraz szef Akademii Cesarskiej Zhang Dzi (768-810).

Za największego chińskiego poetę uznaje się Li Baia (Li Bai, Li Sai, Li Tai Po, 701-762), autora ponad 3000 wierszy znanych Chińczykom nawet po kilkunastu wiekach. Konkuruje z nim równie popularny i ceniony Du Fu zwany też Du Dongbu (712-770) z Chengdu.

Sławą świetnej poetki cieszy się także Yang Kuifei (zmarła w roku 756), pierwsza konkubina cesarza i jedna z legendarnych piękności obalających państwa.

• VIII - IX w. - Szyici spisują chabary, pouczające arabskie opowieści o życiu i wypowiedziach Alego.

• 712 r. - Redakcja słynnego japońskiego zbioru religijnych poematów Kojiki. Nieco później (714) zostaje spisana, oparta częściowo na legendach kronika Japonii Nihongi. Powstaje pieśń waka do melorecytacji lub śpiewania, początkowo o charakterze głównie magicznym i religijnym. Pieśń i cała poezja hołdują japońskiej estetyce, która, w przeciwieństwie do chińskiej, opiera się na nieciągłości, asymetrii i nieregularności. Centralną postacią Kojiki jest bogini Słońca Amaterasu i jej awanturniczy brat Susanoo, bóg wiatru wypędzony przez bogów na ziemię. Między innymi za obrazę bogini ryżu. To on pierwszy zwiedza Krainę Trzcin (Japonię), przeżywając szereg groźnych i zabawnych czy wręcz groteskowych (łączących fantastykę, karykaturę i komizm) przygód. Później podążą jego śladem inni bogowie, a od Jimmu, potomka Amaterasu, wywodzi się japońska dynastia cesarska.

• Ok. 725 r. - ok. 925 r. - Okres abbasydzki w literaturze arabskiej. Muzułmanie znoszą tradycyjny konkurs arabskiej poezji w Ukaz koło Mekki jako pogański. Przed islamem co roku odbywały się tu trwające 20 dni popisy poetów. Jak głosi tradycja najpiękniejszą kasydę (poemat) wyszytą złotą nicią zawieszano potem na cały rok w świątyni Kaaba. Stąd ich dumna nazwa Mu’allakaut (Zawieszone). Inne tłumaczenie tej nazwy nawiązuje do naszyjnika zawieszanego na szyi zwycięzcy. Z drugiej strony kasydy często są układane w antologie tworzące jakby szereg klejnotów i dlatego są nazywane naszyjnikiem. Al-Mufaddal Ad-Dabbi (zmarły w roku 780) układa najsławniejszy zbiór przedmuzułmańskich i wczesnomuzułmańskich kasyd Al-Mufaddalijjat. W IX w. ustala się uznana za klasyczną i wzorcową siódemka poetów dżahilijja: Imru al-Kajs (zmarły ok. 540 r.), Tarafa (Amr ibn al-Abd, zmarły ok. 560 r.), Zuhajr ibn Abi Sulma (zmarły przed 610 r.), Antara (VI w.), Labid (VI/VII w.), Amr ibn Kulsum (VI w.) i Al-Haris ibn Hilliza (zmarły ok. 580 r.). Ich siedem kasyd odtąd stale wisi w świątyni. Poeci tworzą zbiory wierszy zwane z perska dywanami: na przykład Asz-Szajbani (zmarły w roku 828) czy Ibn as-Sikkit (zmarły w roku 857). W tym czasie działa geniusz arabskiej liryki Abu Nuwas (zmarły w roku 813). Powstają nowe formy poetyckie: muchammas (5-wersowe strofy powiązane rymem lub redifem, oraz rym/redif łączący końcowy wers ostatniej strofy z końcowym wersem pierwszej) i filozoficzno-refleksyjny mussadas (kilka 6-wersowych strof z rymem wewnątrzstrofowym i redifem na końcu każdej strofy). Redif to powtórzenie słów na końcu każdego wersu strofy, stosowane też w gazelach. Rozwija się arabska proza: przed 833 r. Ibn Hiszam pisze biografię Muhammada, a od VIII-IX w. powstaje Kalila i Dimna, arabski zbiór baśni wzorowanych na perskiej wersji Pańczatantry tłumaczony z perskiego na arabski przez Ibn al-Mukaffę. Znane są też opowieści o charakterze mitów. Według jednego z nich pierwsza kobieta Marwa została stworzona z pośladka mężczyzny, lecz była tak złośliwa, że Bóg musiał stworzyć drugą z trzynastego żebra mężczyzny. Od nich mają pochodzić złe i dobre kobiety.

• Od połowy VIII w. - Powstaje sławny zbiór japońskiej poezji Man’yoshu (Dziesięć tysięcy liści, około 700 poetów), a potem Yamato-monogatari (Pieśni z Yamato, IX w.). Większość utworów z obu zbiorów to najbardziej klasyczne, uznane za wzorcowe japońskie pieśni waka w krótszej formie zwane tanka, a w dłuższej choka. Tanka zachowują niezmienną starożytną strukturę 31 sylab podzielonych zwykle na pięć pięciosylabowych i siedmiosylabowych fraz, przy czym po trzeciej frazie występuje na ogół przerwa (średniówka) spowodowana użyciem dłuższej głoski.

• Druga połowa VIII w. - Grek Epifanios z Konstantynopola doprowadza do szczytu bizantyjską hagiografię (legendarne opisy życia chrześcijańskich świętych).

• VIII/IX w. - Liu Cung-Jüan (Liu Zongyuan, 773-819) odnawia chińską poezję i prozę w stylu ku-wen (liczne opowiadania, na przykład Opowieść o łowcy wężów) ze słynnymi opisami przyrody.

• Od VIII/IX w. - Rozkwit poezji chińskiej w dużym stopniu związany z powstaniem nowego stylu zwanego pian (lub ci w okresie Sung). Zrywa on z praktyką budowania wiersza w postaci ściśle zestawionych ze sobą par wypowiedzi, lecz zachowuje charakterystyczną dla estetyki Chin powtarzalność i symetrię wiersza. Dzięki temu poeta zyskuje nieco większą swobodę ekspresji, choć nadal ideały chińskiej poezji to harmonia i zrównoważenie. Ten styl poetycki będzie w Chinach dominował aż do XX w.

Pierwszym mistrzem nowego stylu jest Han Yu (VIII/IX w.). Potem wyróżnia się Yi Shan (813-858), a rozkwit tej poezji przypada na XI w. epoki Sung, kiedy działają między innymi Ou Yang-siu (1007-1072), Wang An-shi (1021-1096) i Su-shy (Su Shi, 1037-1101). W tym czasie tworzy również najsławniejsza chińska poetka Li Qingzhao (1084-1155), autorka licznych wierszy oraz pierwszej w Chinach autobiografii kobiecej.

• Od VIII/IX w. - Rozkwit poezji tamilskiej kontynuującej tradycje z I-III w. n.e. i akademii Śangam. Od VIII w. powstają tokai (antologie), które w XI-XIII w. złożą się na Ettuttokai (Dziewięć antologii) z podziałem na erotyki (akam) i wiersze heroiczne (pumra, puram) recytowane przez wędrownych bardów. Poezję religijną rozwijają sziwaici siddhanta (w IX w. Tirumula, Sundara i Manikkavacaka głoszący bhakti). Sziwaici Śekkilar (XI w.), Muniwar (XII w.), Kaczczijappar (XII w.) i Umabadi (XIII w.) tworzą Purany tamilskie (poezję teologiczną).

• Ok. 821 - 822 r. - Mnich Kyokai zestawia pierwszy wielki zbiór japońskich opowiadań Nihon-ryoiki. Potem powstanie ich jeszcze więcej, na przykład buddyjskie Sambo-ekotoba (984) i Hokke-genki (1041).

• 888 r. - Samdemok, pierwszy zbiór koreańskiej poezji hyang-ga, nawiązujący do form ludowych i mitologii. Sławę zyskuje poeta Choe Chiwon (Czhö Ćhiwon) znany też jako Koun lub Heun.

• Od IX w. - Rozwój kronikarstwa we Frankonii, Niemczech i na Wyspach Brytyjskich związany z konsolidacją i umacnianiem się państw. Od XI w. kroniki powstają także w Polsce (Gall Anonim po łacinie), Czechach (Kosmas po łacinie) i na Rusi (Nestor po starorusku).

• Od IX w. - Arabskie formy literackie rozpowszechniają się na ogromnym obszarze Kalifatu, a potem daleko poza nim. Między innymi kasyda, dastan i kita są znane w Persji, Arabii, Azji Środkowej (ludy tureckie), na Kaukazie i w północnej Afryce, wśród Hausa, w północnych Indiach oraz w Indonezji.

• Od IX w. - Powstają szyickie zbiory hadisów.

Jednym z pierwszych i najlepszych autorów szyickich hadisów jest działający w Persji Muhammad ibn Jakub al-Kulajni (868/9-941). W XVII w. zaś wyróżnia się w tej dziedzinie duchowny i perski polityk Muhammad Bakir al-Madżlisi al-Thani.

• Od IX w. - Powstaje literatura jawajska w języku kawi, wzorowana na Indiach (adaptacje Ramajany i Mahabharaty na potrzeby teatru cieni). Król Dharmawamsa tłumaczy na kawi Mahabharatę (X/XI w.).

• IX - X w. - W Chinach rozpowszechniają się, znane już w IV w. n.e., taoistyczne legendy o nieśmiertelnych, czyli wyjątkowych osobach, które potrafiły uwolnić się od ograniczeń ludzkiego żywota, a zwłaszcza od śmierci. Często mają charakter dydaktyczny. Na przykład Ho Hsien-ku zakpiła z cesarzowej pragnącej użyć jej mocy dla powiększenia swej władzy i umknęła, na zawsze pozostając nieuchwytną jak sama nieśmiertelność.

• IX - XII w. - W japońskiej poezji pojawia się tan-renga - krótka pieśń wiązana. Powstaje z podziału tanka na dwie części, przy czym każdą z nich tworzy inna osoba prowadząc z drugą swoisty dialog. Początkowo ma on charakter żartobliwy. W XII w. powstaje kusari-renga (łańcuchowa pieśń wiązana z wielu strof) charakterystyczna dla dworu cesarskiego, oparta na idei yügen (ulotność, nieuchwytność piękna).

• IX - XII w. - Rozwój dydaktycznej literatury arabskiej służącej pouczaniu. Z IX w. pochodzi zbiór alegorycznych opowieści moralizatorskich Księga o zwierzętach napisany przez Al-Dżahiza z Andaluzji. Największą sławę zdobywa At-Tanuchi (zmarły w roku 994), autor Księgi odprężenia po wysiłku i Rozrywki biesiadnej. Usama ibn Munkidh (XII w.) tworzy Księgę pouczeń. Abu Hajjan at-Tauhidi (zmarły w roku 1020) pisze rozprawy Księga przyjemności i przyjaźni oraz Traktat o życiu.

• IX - XII w. - Rozwija się religijna literatura starocerkiewnosłowiańska tworzona głównie na terenie Bułgarii. Zostają spisane tajna księga bogomiłów Ewangelia Pseudo-Jana z X-XII w. oraz Żywot i czyny błogosławionego ojca naszego Cyryla (eulogia spisana do XII w). Powstaje literatura w języku bułgarskim głównie w Ochrydzie i Presławiu (Klemens Ochrydzki, Konstanty Presławski, Naum, Joan Egzarcha, Chrabr). Znad Jeziora Ochrydzkiego pochodzi anonimowa Legenda panońska o misjach Cyryla i Metodego. Po tureckim podboju nastąpi zastój literaturze Bałkanów (do XVIII/XIX w.). Za to od XI w. dość intensywnie rozwija się literatura ruska początkowo naśladująca starocerkiewnosłowiańską.

• IX - XV w. - Złoty okres literatury perskiej. Rozpowszechnia się arabska kasyda i radżaz, lecz ze względu na fleksyjną strukturę języka perskiego zanika arabski monorym (ten sam rym w całym utworze: aa, aa, ...), za to pojawia się perski radżaz zwany masnawi. W tej formie podobnie brzmiącą końcówkę (rym) mają tylko dwa kolejne wersy, a następne mają już inne (rym aa, bb, cc). W IX/X w. działa niewidomy Rudaki, autor poezji stanowiących potem wzór dla literatury perskiej i ceniony pieśniarz. Jest też autorem perskiej wersji baśni z Indii Kalila i Dimna. W X w. poeta Dakiki pisze Księgę Królewską, wierszowany epos o dziejach Persji, którego jednak nie zdąży ukończyć, ponieważ zostaje zamordowany. W drugiej połowie X w. naśladuje go Firdausi pisząc wierszem masnawi narodowy epos historyczny Szach Name (Księga Królewska). Żeglarz Buzurg ibn Szahrijar pisze zbiór opowiadań Cuda Indii (X w.) na podstawie legend i mniej lub bardziej fantastycznych relacji zasłyszanych od arabskich i perskich podróżników. Niektóre z tych historii zostaną potem włączone do opowieści o przygodach Sindbada Żeglarza. W XI w. powstają romantyczne dastany - eposy o zakochanych wzorowane na starszych utworach. Na przykład Ajjuki pisze poetycką opowieść miłosną Warka i Gulszan a Fahruddin Asad Gurgani - Wis i Ramin. W XI/XII w. Omar Chajjam tworzy słynny zbiór poezji Rubajjaty (Czterowiersze, rymują się wersy 1., 2. i 4.). Nizami (Nesamoddin Eljas ibn Jusuf, 1141-1209) pisze Hamsa (Piątka), a jego znany epos romantyczny Chozroes i Szirin zdobywa opinię arcydzieła. Jest to historia miłości perskiego szacha (Chozroes lub Chosrou II) do ormiańskiej księżniczki Szirin, która jednak kocha rycerza imieniem Ferhad. Farid Ud-Din Attar pisze alegoryczną opowieść o Simiurgu (XIII w.). W 1258 r. Saadi tworzy zbiór poezji Gulistan (Ogród różany). Poezja i teksty mistyczne Rumiego zostają spisane w sześciu tomach dzieła Mesnewi (1278). Hafiz jest autorem zbioru liryków Gazele (lub Divan, XIV w.). Gazela to utwór monorymiczny o długości wersu od 4 do 15 bajtów. Często na końcu wymienia autora wiersza. Znana jest potem w Azji Zachodniej i Środkowej oraz w północnej Afryce.

• Szach Name Firdausiego - poetyckie dzieje Iranu. Kajomars noszący skórę lamparta wprowadza Pawi Tron i koronę jako znaki władzy nad Persją. Czarny demon Dew zabija mu jednak syna, a tron obejmuje Huszangu (wnuk Kajomarsa), wynalazca ognia, żelaza i rolnictwa. Tahmuras (syn Huszangu) zasłynie jako pogromca demonów, na których potrafi jeździć i które nauczyły go pisać. Dżamszid (twórca warstwy wojowników) zdobywa tron dzięki chwale bożej (farr-e izadi), lecz po trzystu latach traci ją przez pychę i zostaje zabity na rozkaz Zahaka. Z ramion Zahaka na znak przymierza ze złym Dewem wyrastają dwa czarne węże karmione ludzkim mózgiem. Okrutny Zahak rządzi 1000 lat dopóki nie obali go Feridun. Po pięciuset latach Feridun dzieli kraj między synów: Tura (Turan, czyli Azja Środkowa), Salma (zachód) i Iradża (Iran). Kiedy jednak bracia zabijają Iradżę, zaczyna się walka Iranu z Turanem. Wyróżniają się wojownicy: Zal (porzucony w górach Elburs syn Sama wychowany przez ptaka Simiurga), Rostam (syn Zala, największy irański bohater jeżdżący na cudownym koniu Rachszu) przez pomyłkę zabija swego syna Sohraba, który wychował się w obcym kraju i Sijawusz, uczeń Rostama. Potem następuje chronologiczny opis epoki Achemenidów, Partów, arabskiego podboju oraz islamizacji.

• Simiurg Farid Ud-Din Attara - ptaki poszukujące swego króla Simiurga docierają na czarodziejską górę Kaf. Kiedy jednak i tam go nie ma, ptaki pojmują, że one wszystkie razem są Simiurgiem.

• Ok. 900 r. - Konstantyn Kefalas w Konstantynopolu zaczyna zbierać najlepsze greckie epigramaty. Pracę ukończy jego następca pod koniec stulecia, gromadząc ok. 3700 krótkich utworów. Zbiór przetrwa w Heidelbergu, gdzie w 1606 r. odnajdzie go Francuz Claude de Saumaise i nazwie Anthologia Palatina od miejscowej biblioteki. Natomiast w XIII/XIV w. Bizantyjczyk Maksimus Planudes tworzy drugą mniejszą kolekcję, która zostanie wydrukowana w 1494 r., stając się wzorem dla poetów renesansowych

• X w. - Powstaje Irg Bitig (Księga wróżb), która zawiera ujgurskie legendy i teksty magiczne związane z manicheizmem i szamanizmem.

• X w. - W Persji powstaje dzieło Denkard (Dzieła religijne), swoista encyklopedia zoroastryzmu złożona z dziewięciu części napisanych przez różnych autorów. Za autora trzech pierwszych części bywa uważany bliżej nieznany Adurfarnbag, syn Farrochzadana, żyjący w początkach IX wieku. Pozostałe sześć części pisze Adurbad, syn Emedana z Bagdadu i również on redaguje całość.

• X w. - W Indiach dżinista Hemaczandra pisze Żywoty 63 sławnych mężów.

Radżaśekhara tworzy popularny dramat Karpuramańdżari, a Somadewa pisze zbiór baśni i legend Kathasaritsagar (katha oznacza opowiadanie, krótki utwór prozatorski lub poetycki). Pod koniec X w. zaś Padmagupta pisze sanskrycki poemat o Nawasahasance, władcy Malwy.

Zaczyna się też pisana literatura w lokalnych językach indoeuropejskich w Indiach: hindi, bengali, gudżarati, marathi.

• X w. - Japończycy spisują religijne recytacje norito, od epoki Jajoi w formie ustnej przechowywane w kapłańskich rodach Imbe i Nakatomi. Są uznawane za najstarszy zabytek języka japońskiego.

• X w. - W Armenii powstają poetyckie opowieści o walce Dawida z Sassunu przeciw Arabom. Ich forma nawiązuje do poezji arabskiej i perskiej (masnawi). W ciągu kilkuset lat ukształtuje się z nich narodowy epos, który spisze biskup Garegin Serwantstian w 1873 r. W 1939 r. ukaże się pierwsza edycja zestawiona z wielu fragmentów. Jej autorami będą M. Abegian i K. M. Ochandżanian. Dzielą swoje dzieło na cztery części według władców Sassunu: Sanasar i Baltasar, Mher (ojciec Dawida), Dawid i na koniec Mher, syn Dawida. Arabski władca Melik z Imziru wysyła wojska, aby zniszczyć pewien kościół jako symbol chrześcijańskiej Armenii. Wtedy jednak Dawid pokonuje najeźdźcę: wojna kończy się śmiercią Melika, a Dawid zostaje niezależnym królem Sassunu. Poślubia piękną Chandut, córkę sąsiedniego królestwa, umacniając niezależność tej części Armenii. Wsławi się też skuteczną obroną państwa swego teścia przed łupieżczymi najazdami krzyżowców, Persów, sułtana Aleppo a nawet Chińczyków. Opowieść kończy się śmiercią Dawida i Chandut.

• Po 925 r. - Zaczyna się manieryzm jako naśladownictwo dawnych mistrzów literatury arabskiej trwający do XIII/XIV w. Zasady poezji formułuje teoretyk Ibn al-Mutazza (908-961). Tradycyjne formy coraz częściej są zastępowane nowymi, zapożyczonymi od innych ludów. Maleje przy tym znaczenie twórczości w języku arabskim na rzecz utworów w innych językach świata muzułmańskiego (zwłaszcza perski i tureckie). Formy i styl literacki pozostaną niezmienione do XX w. Działą wielu świetnych poetów: Al-Mutanabbi (915-965, patriotyczny zbiór Divan), Abu Firas (zmarły w roku 968), As-Sanaubari (piewca przyrody Syrii, zmarły w roku 946), Abu al-Faradż al-Isfahani (antologia Księga pieśni, zmarły w roku 967), Abu Bakr ibn Zajdun z Andaluzji (Poemat dla Wallady, XI w.). As-Sa’alibi z Iranu (arabska antologia Jedyna perła wieku, zmarły w roku 1038). Ibn al-Farid (1181-1235) - największy muzułmański poeta mistyczny, autor poematu o winie (Al-Hamrijja) i poezji doskonalenia duchowego (Nazm as-Suluki). Sławy przysparza mu dywan 760 wierszy ze słów na literę t (At-Taijja al-Kubra). Z XI pochodzi anonimowy epos bohaterski Sirat Banu Hilal o arabskim plemieniu Banu (Benu) Hilal, które Abu Said al-Hilali prowadzi aż nad Atlantyk. W X w. powstaje szyicki zbiór aforyzmów Mi’at kalima (Sto maksym) przypisywanych Alemu, potomkowi Muhammada. Znane maksymy z tego zbioru to na przykład: „kto pokochał ludzi z rodu Proroka, niechaj szykuje włosiennicę nędzarza”, „gdy panuje zgoda, ludzie nie pamiętają cudzych wad”, „Bóg po to obdarzył cię rozumem, byś miał gdzie szukać ratunku”.

Al-Masudi tworzy piękne opisy swoich wypraw (Złote łąki, X w.), Al-Hamadani (968-1008) pisze krótkie opowiadania o łotrzykach, żebrakach i włóczęgach, tworząc w ten sposób nową formę literacką zwaną makame.

• 996 - 1010 r. - Japońska dama dworu Sei Shonagon pisze Makura no Soshi (Księga poduszki), bardzo osobiste zapiski o charakterze pamiętnika. Zapoczątkowuje w ten sposób zuihitsu (po japońsku - jak pędzel prowadzi) - gatunek literacki, w którym autor zapisuje w formie dziennika najrozmaitsze fakty, własne wrażenia i refleksje, opisuje codzienne życie, erotyczne zabawy, osobiste odczucia, obyczaje panujące w danym środowisku i określonej epoce.

• Od X w. - W Japonii dzięki poparciu cesarzy powstają kolejne wielkie zbiory poezji. Pierwszy nosi tytuł Kokinwakashu (Kokinshu), czyli Zbiór pieśni dawnych i dzisiejszych. Dominują w nim krótkie pieśni tanka, ale występują też długie choka oraz sedoka (z powtórzoną głową, ponieważ pierwsza część powtarza się na końcu). Pod koniec X w. sławę zdobywa poeta Ki-no Tsurayaki.

• X - XI w. - Nambi zbiera poematy w świętym dla tamilskich sziwaistów dziele Tirumurai. Utwory do tego zbioru napisali Najanara, Śambandar, Appar, Sundara, Manikkavacaka i Tirumula.

• X - XII w. - Rozkwit literatury Tybetu. Milaraspa pisze cenione poezje. Powstają wczesne wersje Tybetańskiej księgi umarłych (Bardo Thedol, według legendy znalezionej przez mnicha Karma gling-py w XIV w.) oraz wielki, wzorcowy dla strefy stepów i Syberii tybetańsko-mongolsko-turecki epos Geser (Gesar, Kesar, X w.), który na wschodzie wyraźnie zachowuje charakter szamański, a na zachodzie przyjmuje formę buddyjską.

• Geser - Heros, syn Indry i wygnanej tybetańskiej księżniczki, na rozkaz Buddy szerzy dobro. Miał ciężkie dzieciństwo. Zdobył piękną żonę Aralgo, a w walce drugą - królewnę Rogmo i trzecią - córkę księcia. Zabija smoki i demony. Na magicznym rumaku ratuje Aralgo z rąk swego stryja Czotonga (symbol zła). Jednak po wypiciu eliksiru zapomnienia żyje bezczynnie w czarodziejskim zamku i dopiero dzięki magicznym znakom odzyskuje pamięć. Odpiera wtedy najazd królestwa Szirajgoł na Tybet, uwalniając Rogmo i odzyskuje tron Tybetu zajęty przez Czotonga.

• Lamaistyczna Tybetańska księga umarłych - podczas agonii duch człowieka wchodzi w przejściową strefę bardo między życiem i śmiercią (w europejskim spirytyzmie nosi ona nazwę przestrzeni Svedenborga). Wędruje po niej napotykając kolejne światła i potwory, które jednak, podobnie jak całe bardo, są wyłącznie wytworem umysłu. Człowiek świadom tego widzi w nich ułudę i konsekwentnie dąży do wyzwolenia. Nieuświadomiony prostak, głupiec czy grzesznik, reagują strachem i innymi emocjami. Doprowadza to do ponownych narodzin, często w niesprzyjających warunkach i miejscach, co spowoduje cierpienia w następnym wcieleniu.

• X - XIV w. - W Europie dominuje chrześcijańska literatura religijna. W Bizancjum działa sławny Grek M. Psellos (rozprawa Sądy o duszy, XI w.). Anonimowy poemat Pieśń o świętym Aleksym (po łacinie we Francji, XI w.) propaguje ascezę, a św. Franciszek z Asyżu tworzy Kwiatki - liryki religijne (XII-XIII, Italia). Natomiast Bizantyjczyk Theodoros Prodromos (XII w.) pisze satyryczne poezje żebracze, romans w dziewięciu księgach Galeomyomachia (Wojna kotów z myszami), epigramaty i humoreski.

Kościół katolicki próbuje walczyć z literaturą niezależną od duchowieństwa lub krytyczną wobec religii; narzuca cenzurę. Papiestwo zagrożone przez ruch katarów i albigensów zakazuje nawet czytania Biblii w 1080 r., ponieważ nazbyt często staje się ona podstawą krytyki Kościoła. Zakaz powtórzy synod w Tuluzie (1229) potępiający waldensów, a potem sobór trydencki (1545) skierowany przeciw protestantom. W latach 1563 i 1897 Biblia znajdzie się wręcz na Indeksie ksiąg zakazanych przez Kościół katolicki.

• X - XVI w. - Powstaje anonimowy zbiór baśni wzorowanych na wcześniejszym dziele Kalila i Dimna. Będzie potem znany jako arabska Alf lajla wa lajla (Tysiąc i jedna noc, Księga tysiąca i jednej nocy).

Ramowa opowieść to historia księcia, który zrażony do kobiet każdą żonę każe zabijać po pierwszej nocy, aby uniknąć zdrady. Jednak piękna i mądra księżniczka Szeherezada opowiada mu baśnie i nie kończy przed wschodem słońca. Zaciekawiony władca czeka więc do następnej nocy odwlekając wykonanie wyroku. Po 1001 nocy Szeherezada zamyka wreszcie cykl opowieści i oddaje się we władzę męża, ale ten rezygnuje z realizacji swego postanowienia. Do najpiękniejszych baśni zbioru należą podróże Sindbada Żeglarza (zaczerpnięte z perskich opowiadań Buzurga ibn Szahrijara z X w. i sanskryckich Siedemdziesięciu opowiadań papugi zebranych w XII w.), który zwiedza cały znany muzułmanom świat, oraz opowieści o kalifie Harunie ar-Raszidzie znanym z nocnych wypraw w przebraniu do Bagdadu, aby przeżyć przygody i poznać życie poddanych. Popularność zdobędzie też baśń o rybaku Aladynie, który znalazł butelkę lub lampę z ifrytem (duchem) służącym posiadaczowi tego naczynia (alchemiczna idea uwięzienia ducha). W opowieści o Hasanie z Basry zaś pojawiają się legendarne rajskie wyspy Wak-Wak znajdujące się na wschód od Chin. Żona Hasana była córką władcy Wak-Wak i uciekła do ojca.

• X/XI w. - Działa sławny arabski filolog i historyk literatury Abu Mansur at-Talibi.

• X/XI w. - Chińczyk Fenjang Szanczao (Fenyang Shanzhao) spisuje 100 gong’anów (koanów) i dodaje do nich poetyckie komentarze. Nie stosuje jednak nazwy gong’an, ponieważ tę wprowadzi dopiero mistrz cz’an Yüan-wu K’o-ch’in.

Inne szeroko znane zbiory gong’anów tworzą Chińczycy Xuedou Chongxian (980-1052) autor dzieła Biyan lu, czyli Zapiski Błękitnej Skały, Hongzhi Zhengjue (1091-1157), który pisze Congrong lu - Zapiski Wielkiego Spokoju oraz Wumen Huikai (1183-1260), który zebrał gong’any i uzupełnił je częściowo poetyckimi komentarzami w pracy Wumenguan - Bezbramna brama.

Koany to krótkie teksty, czasem w formie zagadki lub pytania, które pokazują paradoksalność świata, a właściwie pojęć, aby ujawnić niejednoznaczność poznania, lub wręcz niepoznawalność rzeczywistości.

• Do XI w. - Rozkwit literatury gruzińskiej począwszy od Pasji św. Szuszanik J. Curtawelego w drugiej połowie V w. Działają wybitni literaci: J. Sabanisdze (Pasja św. Abo, VIII/IX w.), G. Merczule (Żywot św. Grzegorza z Chandzty, 951 r.), katolikos Arseniusz II (Żywoty ojców syryjskich, X w.), Sumbat (dzieje Bagratydów, XI w.), L. Mroweli (historia Gruzji, XI w.).

• Początek XI w. - Japonka Murasaki Shikibu pisze Genji Monogatari (Pieśń Genji lub Opowieść o Księciu Promienistym) uznawaną za pierwszą powieść w dziejach literatury i zarazem powieść psychologiczną, ponieważ tematem są przeżycia wewnętrzne. W latach 1008-1010 Murasaki Shikibu napisze jeszcze Dziennik (diariusz, zapis wydarzeń, pamiętnik). Poeta i krytyk literacki Fujiwara no Kinto (966-1041) wyodrębnia 9 kategorii japońskiej poezji: najwyższa jest odwołaniem do wieloznacznej symboliki słów.

• Genji Monogatari - książę Hikaru (Promienisty) Genji słynie z urody, inteligencji i sztuki kochania. Jest jedną z głównych postaci na cesarskim dworze. Po jego śmierci zaczyna się mniejsza część utworu Dziesięć zwojów z Uji - głównie historia miłosnych przygód Kaoru, syna Genji i jego konkurenta księcia Noiu. Przedmiotem ich zabiegów są piękne córki księcia Hachi, zwłaszcza czarująca Ukifune.

• XI w. - Al-Kuszajri pisze po arabsku sławny suficki traktat mistyczny Ar-Risala.

• XI w. - Nannijabhatta pisze nową wersję Mahabharaty w języku telugu. Dokończą ją Tikkana (XIII w.) i Errapaga (XVI w.).

• Od XI w. - Rozwój pieśni kajo (sokjo) pisanych po koreańsku, zwykle o tematyce miłosnej. Szczyt ich popularności przypada na XIII-XIV w., a sławny zbiór kajo skompiluje Pak Dzun w połowie XVI w.

Rozwija się też elegancki, dworski, wiersz hansi, pisany chińskimi znakami (hanmun) i w klasycznym języku chińskim. Znani mistrzowie hansi to między innymi Dzong Dzisang (1084-1135), Li Illo (1152-1220), Li Giu-bo (1168-1241), Li Dze-hion (1288-1367) i Dzong Mongdzu (1337-1392).

Kim Bu-sik tworzy po chińsku pierwszą koreańską kronikę Samguk sagi (Kroniki trzech królestw, 1145), uzupełnioną przez Il Jona, który pisze książkę Samguk jusa (Legendy trzech królestw) wydrukowaną w roku 1234.

Koreański mnich Baegun (1289-1374) znany pod zakonnym imieniem Gyeonghan pisze dzieło Jiki (wydane drukiem z metalowych czcionek w 1377 r.) obejmujące żywoty najsłynniejszych buddyjskich mnichów.

• 1001 r. - W Armenii Grzegorz z Nareku pisze Księgę śpiewów żałobliwych, zbiór poezji religijnej.

• Ok. 1002 r. - Chińczyk Tao-yuan pisze dzieło Przekazanie lampy - pierwszą historię buddyzmu cz’an (zen). Opowiada między innymi o Bodhidharmie, który w V/VI w. po trzyletniej podróży morskiej przybywa z Indii do Chin i po dziewięciu latach medytacji przed kamienną ścianą koło Shaolin ogłasza swoją doktrynę. Próbuje pozyskać cesarza i zgodnie z legendą przepływa rzekę Jangcy na jednej trzcinie, lecz na północy zdobywa zaledwie paru uczniów. Umiera niedaleko Lojang i zostaje pochowany na Górze Niedźwiedziego Ucha w świątyni Tinglin. Jednak trzy lata później ktoś spotyka go w górach Azji Środkowej idącego do Indii z jednym sandałem zawieszonym na kiju. Mnisi rozkopują wtedy grób, lecz znajdują tam tylko sandał. Odtąd Bodhidharma jest zwykle przedstawiany z jednym sandałem. Obok literatury buddyjskiej w Chinach rozwija się też piśmiennictwo taoistyczne, a sławę największej poetki tao zdobywa Tang Kuang-czen.

• XI w. - W Arabii rozpowszechnia się makame (przejęta potem między innymi przez Europejczyków). Największym twórcą gatunku jest Al-Hariri. W ciągu następnych wieków makamy będą popularne w świecie muzułmańskim i staną się źródłem inspiracji dla opowieści o Hodży Nasreddinie i Guzmanie. Ulubionym bohaterem arabskich makam jest Abu Zajd.

• XI w. - Złoty okres hebrajskiej poezji w Andaluzji (muzułmańskiej Hiszpanii). Jehuda Halevi i Moses ibn Ezra zdobywają sławę jako lirycy. Salomon ben Gabirol pisze słynny poemat Keter malkhut (Królewska korona) o stworzeniu świata. Poemat wejdzie na stałe do judaistycznej tradycji religijnej.

• XI - XII w. - W Indiach zanika literatura buddyjska wyparta przez ekspandujący hinduizm.

Mahimabhatta z Kaszmiru (XI w.) rozwija krytykę literacką. W tym czasie tworzą Krisznamiśra (dramat Wzejście Księżyca poznania, XI w.), Bilhana z Kaszmiru (XI-XII w., sanskrycki poemat o Wikramaditji VI w.), Mankha z Kaszmiru (poemat o Sziwie, XII w.), Śriharsza (poemat Najszadhaczarita, XII w.), Czand Bardai (epos o Prithiradży, ostatnim hinduskim władcy; XII w.) i Dżajadewa (1150-1210, Gitagowinda).

• XI - XIII w. - Eposy rycerskie są istotnym elementem kultury Europy.

Do wczesnych anonimowych utworów tego typu należą angielski Boewulf (pochodzący z VII-IX w., spisany w XI w.), walijski zbiór opowieści Mabinogion (spisany w XI-XIII w. wspominający między innymi króla Artura), francuska Pieśń o Rolandzie (ok. 1100), który bohatersko ginie w walce z wrogami jego władcy oraz hiszpański epos o walce z muzułmanami Pieśń o Cydzie (ok. 1140).

Jednym z najbardziej znanych eposów jest niemiecka Pieśń o Nibelungach (ok. 1140-1200, słowo Nibelungen nawiązuje do Nebul oznaczającego mgłę i do Niflheim – krainy zmarłych w mitologii germańskiej), której redakcja bywa przypisywana rycerzowi Kürenbergerowi. Autor czerpie z islandzkiej Eddy, skandynawskiej mitologii i wydarzeń historycznych z okresu Wędrówki Ludów (król Gundachar, Attyla).

W kręgu bizantyjskim powstaje pierwszy po Iliadzie i Odysei grecki epos Bazyli Digenis Akritas (lata 1050.).

Kilka utworów opiewających rycerzy nawiązuje do cyklu celtyckich legend arturiańskich jak epos Anglika Roberta Wace’a Król Artur i rycerze Okrągłego Stołu (ok. 1154), Francuza Chretiena de Troyes Perceval z Walii (ok. 1180) oraz Niemca Wolframa von Eschenbach Parzival (1200-1210). W Percevalu z Walii Chretiena de Troyes pojawia się jedna z najstarszych wzmianek o legendarnym Graalu tu rozumianym jako święty przedmiot o niebywałej mocy lub relikwia związana z Jezusem.

Dużą popularność zyskuje napisana po francusku w pierwszej połowie XIII w. dość rozwlekła poetycka Opowieść o Róży Guillaume’a de Lorris. Z Rusi pochodzi epos Słowo o wyprawie Igora opowiadający o walce Rusinów z Połowcami. Przeredagowano go jednak i spisano dopiero w XVI w., co spowodowało, że w tekście znalazło się wiele błędów historycznych.

• Cykl legend o królu Arturze - Wokół magicznego Okrągłego Stołu wykonanego przez czarownika Merlina i stojącego w zamku Camelot (nazwa od boga wojny Camulosa) zbierają się rycerze i opowiadają o swoich wyczynach: walkach z potworami, smokami, złymi czarownikami i o ratowaniu więzionych księżniczek. Przewodzi im król Artur pochodzący z zamku Tintagel i wychowany przez czarownika Merlina. Artur wydobywa z kamienia miecz Excalibur, co oznacza, że niebiosa wskazały go jako władcę. Celem rycerzy jest zdobycie Świętego Graala, legendarnego naczynia, do którego Józef z Arymatei zebrał krew Jezusa. Najsławniejszym rycerzem jest Lancelot z Jeziora (Lancelot du Lac), który według jednej z legend strzegł przejścia przez pewien most. Pokonał go dopiero Artur i wtedy Lancelot oddał się pod jego rozkazy. Kiedy zaś król Melwas porwał Ginewrę, żonę króla Artura i więził w zamku w Glastonbury (hrabstwo Somerset), Lancelot ją uwalnia po serii przygód i walk. Lancelot kocha Ginewrę, lecz jedna ze strażniczek Świętego Graala Elaine rzuciła czar na Lancelota i uwiodła go udając królową. Opowieści o rycerzach Okrągłego Stołu kończą się konfliktem Lancelota i Artura. Wtedy syn Artura Mordred próbuje przejąć tron i Ginewrę, w bitwie pod Camlann zabija ojca, a sam umiera od ran. W rezultacie Camelot upada, a Ginewra odchodzi do klasztoru. Świętego Graala zaś znajduje w końcu rycerz Galahad, syn Lancelota.

• Pieśń o Nibelungach - Zygfryd (Sifrid, Siegfried, a w skandynawskich mitach Sigurd-Smokobójca) zabił synów króla Nibelungów i zdobył ich skarb. Jest niepokonany, ponieważ ma wspaniały miecz i wykąpał się we krwi zabitego smoka. Jego jedynym słabym punktem jest miejsce na plecach, gdzie przypadkowo przyklejony liść lipy nie dopuścił smoczej krwi do skóry. Zygfryd żeni się z Krymhildą, siostrą króla Burgundii Guntera (Gunderyk, Gundachar). W zamian Zygfryd pomaga Gunterowi zdobyć rękę księżniczki Brunhildy z Islandii. Wybucha jednak spór o władzę między Brunhildą i Krymhildą zakończony zabójstwem Zygfryda przez rycerza Hagena i sprowadzeniem skarbu Nibelungów do burgundzkiej stolicy w Wormacji (Worms). Trzynaście lat później król Hunów Etzel (Attyla) żeni się z Krymhildą, której obiecuje, że pomści śmierć Zygfryda. Po krwawej bitwie król Gunter zostaje schwytany. Ponieważ Krymhilda chce odzyskany skarb Nibelungów wykorzystać przeciw Burgundom, Hagen zatapia go w Renie. Historię kończy tragiczna śmierć Hagena, a potem Krymhildy.

• Bazyli Digenis Akritas - Rządzący Syrią arabski emir Musur porywa Irenę, córkę Dukasa, bizantyjskiego arystokraty z Kapadocji. Potem bracia Ireny chwytają Musura i zmuszają do przyjęcia chrześcijaństwa oraz poślubienia Ireny. Po powrocie na ziemie bizantyjskie Irena rodzi syna Bazylego, który zyskuje przydomki Digenis, czyli Pochodzący z Dwóch Rodów (chrześcijańskiego i muzułmańskiego) oraz Akritas - Obrońca Granic. Po wielu przygodach i walkach z dzikimi bestiami porywa ukochaną Eudokię. Wraz z żoną udaje się na wschód, aby bronić granic państwa aż nad Eufratem. Kiedy bohater umiera, wraz z nim umiera pogrążona wmodlitwie Eudokia.

• Opowieść o Róży Guillaume’a de Lorris - Pewien młodzieniec trafia do ogrodu miłości, gdzie spotyka personifikacje wielu ludzkich cech: Młodość, Bogactwo, Radość, Zabawę, Szczerość i inne. Młodzieniec chce zerwać różę, lecz przeszkadzają mu Wstyd, Obmowa i Zagrożenie. Dalszy ciąg opowieści napisze Jean de Meun na przełomie XIV i XV w.

• XI - XIV w. - Początek dojrzałej literatury tureckiej, zwykle naśladującej utwory perskie. Charakterystyczną miarą tureckiej poezji jest mesnewi (jednostka dwuwersowa) i mysra (wers złożony z dwóch części) z rymem na ich końcach. Seldżuk Mahmud z Kaszgaru pisze najsławniejszy turecki zbiór poezji Divan lügat at-Türk (1074). Halilogłu Ali (XIII w.) tłumaczy z kipczackiego na język Turków anatolijskich sławny poemat o miłości Jusufa i Zulejki. Junus Emre (XIII/XIV w.) słynie jako autor dywanu poezji mistycznych. Kutba ze Złotej Ordy (XIV w.) tworzy pierwszą tureckojęzyczną wersję wątku o Chozroesie i Szirin. Turek anatolijski Mehmed pisze znany poemat erotyczny Księga miłości (1328) o miłości muzułmańskiego księcia Ferruha i chrześcijanki Hümy. Hodża Mesud tłumaczy z perskiego poemat o miłości Sühejl i Newbahar (ok. 1350) oraz poemat Kalila i Dimna. W 1369 r. Turek Jusuf Meddah (zbieracz) pisze romantyczny epos, a w poezji pojawia się iloczas wzorowany na perskim aruz. Eposy bohaterskie zwane destan (dessan) są znane w całej Azji Zachodniej, a rozpowszechniają je wędrowni śpiewacy aszyk. Przykładem jest spisana w XV w. Dede Korkut Kitabi, turecka opowieść o herosie Dede Korkucie,

• XI - XIX w. - Rozwija się literatura wietnamska w języku chińskim, zwłaszcza poezja religijna mnichów. W 1272 r. Le Van Hyu pisze kronikę Dai Viet su ky (Historyczne zapiski wielkiego państwa Viet). Nguyen Thuyen (zwany też Han Thuyen, XIII w.) jako pierwszy używa pisma chu nom. Powstaje opowieść Chieu quan cong Ho o księżniczce zmuszonej do poślubienia księcia z Czampy (koniec XIII w., pismem chu nom), traktat o strategii Tran Quoc autorstwa Tuan (1285), powieść Trinh thu (Cnotliwa mysz, XIV/XV w.) zanotowana pismem chu nom. Od XV w. trwa rozkwit długich poematów historycznych (vinh su). W XVIII/XIX w. szczyt rozwoju literatury wietnamskiej po chińsku: wielka historia Wietnamu Le Qui Don, encyklopedia Phan Huy Chiu, opowieści rymowane zwane truyen i lamenty ngam oraz liczne pieśni. W XVIII w. działa też wybitny poeta Dang Tran Con.

• XII w. - Armeński autor Narses Sznorhali tworzy sławne liryki. Z tego okresu pochodzi też sławny zbiór pieśni religijnych Szarakan różnych autorów zawierający ok. 1160 utworów.

• XII w. - Dukljanin z Baru pisze Kraljesvstvo Slovena - pierwszą kronikę o dziejach Serbii. Staje się wzorem dla piśmiennictwa serbskiego i chorwackiego oraz ideologii jugosłowiańskiej: Ewangeliarz księcia Mirosława (XII w.), Ewangeliarz Prizreński (XIII w.), Aleksandryda (XIV w.) o Aleksandrze Macedońskim.

• XII w. - Indus Śiwadasa pisze w sanskrycie słynny zbiór opowiadań pod tytułem 25 opowieści wampira.

• XII w. - Rozkwit świeckiej liryki (poezja prowansalska) trubadurów jak na przykład Wilhelma IX. Do tego nurtu należy francuski anonimowy poemat o charakterze melodramatu Tristan i Izolda, opowiadający dzieje nieszczęśliwej miłości według starszych motywów celtyckich. Sławę zdobywa też niemiecki poeta Volgenstein. Z XI wieku pochodzą pieśni goliardów (wędrownych studentów) z północnych Niemiec zebrane przez angielskiego studenta i przywiezione do Canterbury, a potem ich kopia trafia do Cambridge jako zbiór zatytułowany Carmina Cantabrigiensia. W XIII w. powstaje podobny zbiór pieśni łacińskich, staroniemieckich, francuskich i prowansalskich zatytułowany Carmina Burana (po łacinie Pieśni z klasztoru Benediktbeuern). Autorami frywolnych, satyrycznych i często antyklerykalnych tekstów Carmina Burana są na ogół studenci wędrujący od uczelni do uczelni. Wśród autorów znalazł się między innymi pochodzący z Bretanii teolog, poeta i dyplomata Piotr de Blois (ok. 1130 - ok. 1211) znany z łacińskich listów o charakterze dydaktycznym i moralizatorskim. Inny znany autor niektórych utworów Carmina Burana to francuski teolog i poeta piszący po łacinie Walter de Châtillon (XII w.).

Kontynuacją świeckich tradycji w poezji jest później twórczość Holendra Jacoba van Maerlanta (XIII w.) odnosząca się do życia mieszczan. W Portugalii i Galicji powstają zbiory poezji zwane cancioneiro, o tematyce świeckiej, zaczynające literaturę iberyjską. W XIV-XV w. podobne zbiory będą pisali też poeci hiszpańscy, na przykład Juan Ruiz (XIII/XIV w.) autor Księgi dobrej miłości.

• XII - XIII w. - We wschodniej Afryce rozwija się literatura suahili wzorowana częściowo na arabskiej.

W tym czasie powstaje sławny poemat Kitabu cha Herakali (O Herakliuszu) i Utenzi wa Tambuka (Pieśni Tambuki). Tambuka, czyli Liongo Fumo jest ulubionym bohaterem literatury suahili jako heros, wojownik i siłacz, niezrównany tancerz i poeta. Znane są też liczne opowiadania i legendy suahili.

• Legenda o sułtanie Majnunie - który kazał zabić bestię nundę, ponieważ mordowała zwierzęta. Synowie władcy zabijali kolejne i coraz większe zwierzęta, lecz żadne z nich nie było dość silne i groźne, by uznać, że to nunda. W końcu dokonał tego najmłodszy syn i został potem władcą.

• XII - XVI w. - Okres samurajski w literaturze japońskiej. Rozwój formy monogatari: po 1185 r. powstają powieści o walkach o władzę: Hogen Monogatari, Heiji Monogatari (o rozbiciu dominującego rodu Fujivara), Heike Monogatari (o rodzie Taira). W XIII w. pojawi się podobna powieść o walce z mongolskim najazdem. Nadal rozwija się też dziennik (nikki), a od XV w. baśń (otogizoshi).

• 1111 r. - Arab Abu Hamid al-Gazali pisze Niszę świateł, jedno z głównych dzieł muzułmańskiej mistyki.

• 1197 r. - Żydowski myśliciel z Andaluzji Moses ben Majmon pisze w Egipcie po arabsku słynne dzieło Dalalat al-Hatrin (Przewodnik błądzących) w roku 1204 przełożone na hebrajski jako More newuchim.

• 1198 r. - Arab Ibn Arabi pisze słynną Księgę o podróży nocnej do najbardziej szlachetnego miejsca opowiadającą o mistycznej podróży Muhammada z Mekki do Jerozolimy i stamtąd do nieba.

• Koniec XII w. - Nemiczandra w Indiach pisze Lilawati pierwszą powieść w języku kannari.

• Koniec XII - XIV w. - W poezji arabskiej Andaluzji pojawia się wiersz stroficzny (strofa-zwrotka to część utworu z określoną liczbą wersów o powtarzalnej strukturze i rymie) muwaszszah wzorowany na europejskich trubadurach. Mistrzami gatunku będą w Egipcie Ibn Sana al-Mulk (zmarły w roku 1211) i w Iraku Safi Ad-Din al-Hilli (zmarły w roku 1351).

• XII/XIII w. - Rozkwit literatury gruzińskiej. J. Szawteli i Czachruczadze piszą o władcach, a Mojżesz z Choni słynne opowieści łotrzykowskie. Szota Rustaweli zaś tworzy bohaterski epos Rycerz w Tygrysiej skórze.

• Rycerz w tygrysiej skórze - Arabscy wojownicy spotykają tajemniczego rycerza w tygrysiej skórze, który z łatwością ich pokonuje i odjeżdża. Zaintrygowany król Arabii Rostewan i jego piękna córka Tinatina wysyłają rycerza Awtandiła na poszukiwanie bohatera. Okazuje się, że ma na imię Tarijel, pochodzi z Indii i szuka swojej ukochanej Nestan-Daredżan, uprowadzonej córki króla Indii. Po niezliczonych przygodach dwaj rycerze razem zdobywają ponury zamek strzeżony przez tysiące żołnierzy, w którym jest więziona piękna dziewczyna. Epos kończy się dwoma ślubami: Awtandiła z Tinatiną oraz Tarijeka z Nestan-Daredżan.

• XII/XIII w. - Rozwój baśni w Chinach, związany z opowieściami o wojowniku Yüo Fe (zmarły w 1141 r.). Często bohaterami baśni są zwierzęta jak w opowieści wyjaśniającej, dlaczego kot i pies tak się nie lubią. Otóż kiedyś oba zwierzaki szukały zgubionego pierścienia ich pana i razem go znalazły. Jednak sprytny kot przyniósł go do domu przed psem i stał się ulubieńcem człowieka. A pies szuka odtąd zemsty na kocie.

Popularnym bohaterem wielu fantastycznych opowieści ludowych jest Czong Kui (Zhong Kui). Według najpopularniejszej wersji tej historii Czong Kui pochodził z zachodnich Chin i był bardzo zdolnym ale ubogim uczonym. Niestety, w drodze do stolicy, gdzie miał zdawać egzaminy upił się i obraził mnichów w pewnej buddyjskiej świątyni. Rozgniewana bogini Kuan-in (Guanyin) zmieniła wtedy jego twarz i w rezultacie Czong Kui nie został dopuszczony do egzaminów z powodu niebywałej brzydoty. Zrozpaczony popełnił samobójstwo, a po śmierci został strażnikiem bramy do piekieł. Jego wizerunki z mieczem do zwalczania demonów są popularnym amuletem przeciw mrocznym siłom zła.

• Ok. 1200 r. - W Skandynawii powstaje Edda poetycka (starsza) - kompilacja germańskich poematów, legend i mitów. Drugą część Eddy zwaną młodszą tworzy islandzki historyk i pisarz Snorre Sturlusson (ok. 1230). Z XIII w. pochodzą skandynawskie, zwłaszcza islandzkie, sagi - opowieści o wyczynach legendarnych bohaterów.

Według Skandynawów pierwszymi światami był lodowaty, mglisty Nilfhajm i ognisty Muspelhajm zamieszkany przez Ogniste Olbrzymy. Rozdziela je przepaść Ginnungagap, w której ze szronu narodził się olbrzym Ymir. Z potu Ymira powstaje kruk (symbol płodności) i krowa Audumla. Kolejny i zarazem najważniejszy świat to jasny, słoneczny Asgard (Azgard) zamieszkany przez Asów (Azów), czyli bogów wojny, prawa oraz magii zrodzonych przez Ymira i wykarmionych mlekiem Audumli. Bogowie Odyn, Vile i Ve mordują Ymira, a z potu zabitego Ymira powstają ludzie, z ciała ocean (krew), góry (kości), drzewa (włosy) i niebo (czaszka). Odyn zaś zostaje panem wszystkiego, co istnieje i rządzi z pałacu Walhall (Walhalla) w Asgardzie zbudowanego przez czarnego olbrzyma (zabitego potem przez bogów). Imię Odyna oznacza pijanego, ponieważ według Eddy Starszej najwyższy bóg żywi się wyłącznie winem, czyli trunkiem bardzo drogim i trudno dostępnym w północnej Europie. Jego poddani i niższe bóstwa piją oczywiście tańsze piwo. Inni znani bogowie to między innymi Loki (zabity przez dwunastu innych bogów - odtąd 13 jest nieszczęśliwa - kiedy oszukał karły-kowali i nie zapłacił im za magiczne wyroby), piękna bogini miłości Freja i Thor z cudownym bojowym młotem Mielnirem.

W przepaści Ginnungagap rośnie jesion Igdrasil (Yggdrasil), koroną sięgając nieba, a korzeniami podziemnego, mrocznego świata umarłych Helhajm rządzonego przez przerażającą boginię Hel.

Świat ludzi Midgard rozciąga się między korzeniami i koroną Igdrasila, a opasuje go gigantyczny morski wąż, który swoimi ruchami wywołuje burze na oceanie.

Oprócz pięciu wymienionych istnieją jeszcze cztery światy; Wanahajm - siedziba Wanów, bóstw płodności i urodzaju, Alfhajm - siedziba Elfów, Jotunhajm - siedziba Olbrzymów i mroczny Nidavellir utożsamiany czasem ze Svartalhajmem a zamieszkany przez Karły i Gobliny.

Edda zapowiada koniec świata i śmierć bogów oraz ludzi. Ich miejsce zajmą wtedy nowe generacje, ponieważ świat jest wieczny, a dusze krążą w cyklu wcieleń. Reinkarnację opisuje islandzki mit z Eddy poetyckiej o parze kochanków, którzy odradzają się kolejno jako Helgi Hjorvarosson i jego ukochana Svafa, potem Helgi Hundingsbane i piękna Sygrun, a wreszcie Helgi Haddingjaskati i Kora Halfdanardottir.

• Ok. XIII - XVIII w. - Na Rusi powstają byliny, czyli anonimowe pieśni o historii kraju (zostaną spisane i opracowane przez badaczy folkloru dopiero w XIX w.).

Na Ukrainie zaś od XVI w. znane będą dumy, czyli pieśni opisujące walki Kozaków z Turkami, Tatarami i Polakami. Byliny i dumy są popularyzowane przez wędrownych śpiewaków.

• XIII w. - W Ladakh upowszechnia się wielki zbiór buddyjskich tekstów zatytułowany Kandżur.

• XIII w. - Powstaje anonimowa mongolska kronika Tajna historia Mongołów o początkach mongolskiego imperium.

• Od XIII w. - Na Jawie krążą opowieści o przygodach i wyczynach księcia Panji (Pandji) ze wschodniej Jawy.

Legendarny Panji według tych opowieści panujący w kratonie Dżanggala, bywa utożsamiany z historycznym Kameśwarą rządzącym jednak w Kediri. Co ciekawe, Chandra Kirana, czyli literacka partnerka Panji, według opowieści panująca w kratonie Kediri, ma swoją historyczną odpowiedniczkę w Śri Kiranie, władczyni Dżanggali.

Opowieści o Panji zyskują z czasem ogromną popularność i staną się tematem przedstawień teatralnych (wajang) oraz dzieł plastycznych.

• Keong Emas - po jawajsku Złoty Ślimak - Książę rządzący w Antah Berentah porywa Dewi Sekartaji, piękną żonę księcia Panji Asmoro Bangun. Ratuje ją bóg Batara Narada i zamienia w złotego ślimaka, którego na brzegu rzeki znajduje uboga wdowa Mbok Rondo Dadapan i zabiera do domu. Tam kobieta odkrywa tajemnicę ślimaka, a kiedy Dewi Sekartaji na krótko opuszcza muszlę, rozbija ją, uniemożliwiając powrót do zwierzęcej postaci. Książę Panji znajduje potem żonę i szczęśliwi wracają do swojego pałacu.

• Od XIII w. - Dawna literatura jawajska w języku kawi stopniowo ustępuje literaturze malajskiej, która od XVI do XIX w. będzie zapisywana alfabetem arabskim.

Powstają przechowywane początkowo tylko w wersji ustnej malajskie kroniki i hikajaty (nazwa gatunku zaczerpnięta z języka arabskiego) - prozatorskie opowieści o władcach i bohaterach oraz poezje. W dialekcie minangkabauskim zaś powstają epickie poematy kaba oparte na luźnych, swobodnie wygłaszanych lub śpiewanych pieśniach pełnych improwizacji i dość dowolnie wzbogacanych o dodatkowe wątki.

Jednym z najstarszych malajskich utworów jest Hikayat Seri Rama, anonimowa wersja indyjskiej Ramajany opowiedziana doskonałą prozą i znacznie krótsza od wyjściowego poematu. Prawdopodobnie pierwszy tekst Hikayat Seri Rama w formie ustnej pojawia się już w XIII w., lecz zostaje zapisany dopiero w XV w., a potem krążą jego rozmaite wersje, czasem znacznie różniące się między sobą. Opowieści o przygodach Ramy należą do najpopularniejszych utworów na Malajach.

Inny powszechnie znany hikajat spisany w XV-XVI w. to Hikayat Si Miskin czyli Powieść o nieszczęśniku, która bawi czytelnika opisem mniej lub bardziej prawdopodobnych przygód bohatera.

Szczególną typowo malajską formą są pantuny - czterowersowe poezje złożone z dwóch dystychów, gdzie pierwszy szkicuje obraz, a drugi oddaje uczucia autora. Cechą charakterystyczną poezji pantun jest wielokrotna symetria: człon określany i człon określający, fraza wyjściowa i fraza zbudowana lub brzmiąca analogicznie w obrębie dystychu, pary analogicznych dystychów… Poza tym malajscy poeci wypracowują koncepcję lambang, czyli specyficzną metodę wiązania wiersza nie tylko poprzez współbrzmienie odpowiednich członów (akcenty i rymy), ale też przez ich symboliczne znaczenie i nawiązanie do pojęć funkcjonujących w tradycji językowej. To powoduje, że wiersz bywa całkowicie niezrozumiały dla kogoś znającego tylko słownictwo i gramatykę malajską. Dla niewtajemniczonego taki wiersz może brzmieć wręcz absurdalnie.

Typowy pantun powinien zawierać cztery wersy i może składać się z kilku, zazwyczaj 3-6 lub 2-8, parzystych lambangów. Jego szczególną formą zaś jest talibun początkowo znany w dialekcie minangkabauskim, lecz z czasem rozpowszechniony na całym obszarze języka malajskiego. Talibun to pantun rozbudowany do 6-14 wersów zamiast wyjściowych czterech, co osobom słabo znającym malajskią kulturę dodatkowo utrudnia jego zrozumienie.

• XIII - XVII w. - Silny wpływ islamu na literaturę Indii.

Muzułmańska poetka Phullara z Bengalu (XV-XVI w.) pisze Baromasi o życiu na wsi. Śarngadhara (XIV w.) tworzy poematy w hindi i największą antologię poezji sanskryckiej. Krisznaita Dżńandew z Maharasztry (koniec XIII w., założyciel sekty Nathów) pisze poematy w języku marathi głoszące bhakti (powszechną miłość). W marathi tworzy też poeta-mistyk Namdew (XIV-XV w.). Ok. 1304 r. Dżinista Merutunga pisze legendy o królu Muńdźy (Paramawarowie). W Bengalu Lui (XIV w.) pisze w prakrycie wiersze buddyjskie, a bramin Czandidas jest autorem poematu o miłości, którego bohaterami są Kriszna i Radha (XV w.). Sławą cieszą się Surdas (1483-1563) - liryczny poeta krisznaicki oraz Tulsi - autor Ramcariritmanas (Święte jezioro czynów Ramy, lata 1570.), poematu o bhakti. Ogromnie popularne są też poematy bhakti ku czci boga Witobhy (postać Wisznu) pisane przez Tukarama (pierwsza połowa XVII w.). W 1662 r. krisznaicki poeta Biharilal pisze poemat Sattasai.

• 1205 r. - Wielki zbiór poezji japońskiej Shinkokinwakashu (Nowy zbiór poezji dawnej i dzisiejszej) zawierający już wyłącznie pieśni tanka.

Rozwija się teoria japońskiej pieśni (Teika Fujiwara, 1251-1338), która ma być zbudowana z następujących elementów: kokoro (myśl), kotoba (słowo), sugata (forma), shirabe (strumień dźwięków).

• 1212 r. - Kamo-no Chomei pisze Hojoki (Zapiski z pustelni), klasyczne dzieło zuihitsu.

• 1213 - 1219 r. - W Japonii powstaje ceniony zbiór opowiadań Uji-shui-monogatari jako jeden z wielu pochodzących z tej epoki. Podobne zbiory będą popularne aż do XVI w.

• 1226 r. - Hyesim Chingak (1178-1234) pisze Sŏnmun yŏmsog chip, pierwszy w Korei zbiór 1472 koanów po koreańsku zwanych kongan.

• 1244 - 1254 r. - Francuz Vincent de Beauvais pisze wielką encyklopedię Speculum Maius seu Quadruplex.

• Druga połowa XIII w. - Simon Kezai pisze Gesta Hunnorum et Hungarorum, kronikę opisującą dzieje Węgier jako kontynuację dziejów Hunów. W XVIII/XIX w. dzieło stanie się ważnym elementem budującym węgierską świadomość narodową.

• Ok. 1255 - 1260 r. - Powstaje Złota legenda Jacopo de Voragine’a (Italia), łaciński zbiór legend o świętych. W jednej z nich pewien człowiek przeniósł małego Jezusa przez rzekę i odtąd zwie się Christophoros (Krzysztof), czyli noszący Chrystusa. Św. Jerzy jest zaś zabójcą smoka pożerającego dziewczęta. Św. Mikołaj rozdaje swoje mienie biednym pannom wychodzącym za mąż. Pustelnik św. Antoni zwalcza diabelskie pokusy, które mają go odwieść od wiary. Jedna z legend opowiada, jak siedmiu pobożnych braci ucieka z Efezu przed prześladowaniami i zasypia w jaskini, oczekując odtąd wezwania do przebudzenia w chwili szczególnie groźnej dla wiary. W dziele znajduje się też legenda o Marii Magdalenie, kóra po ucieczce z Izraela miała się osiedlić w południowej Francji i resztę życia spędziła w jaskini.

• 1277 r. - Dominikanin Marcin Polak redaguje dzieło o rzymskich papieżach Chronica de Romanis pontificibus et imperatoribus. Opowiada między innymi legendę o papieżycy Joannie nawiązującą do opowieści Jeana de Mailly (ok. 1235) i Stefana de Bourbon (ok. 1260).

• 1283 r. - Japończyk Muju Dokyo pisze Shaseku-shu, szeroko znany Zbiór piasku i kamieni zawierający koany.

Inny Japończyk Nyogen Senzaki w 1919 r. napisze w USA 101 Zen Stories, angielską i rozszerzoną wersję pracy Muju Dokyo.

• Koniec XIII - XIV w. - W Japonii popularyzuje się jige-renga (renga plebejska) tworzona przez poetów bez przygotowania literackiego wywodzących się spośród ubogich samurajów.

• XIII/XIV w. - Rustichelli z Pizy pisze Milion lub Opisanie świata - starofrancuskie dzieło o podróżach weneckiego kupca Marco Polo do Chin (Katai albo Cipangu), Azji Środkowej i Zachodniej. W ciągu następnych kilkuset lat powstanie szereg wersji tego dzieła z coraz liczniejszymi dopiskami i szczegółami często zaczerpniętymi z innych relacji lub wręcz zmyślonymi, co u niektórych badaczy wzbudzi podejrzenia co do prawdziwości podróży.

• XIII/XIV w. - Zostaje spisany Tao Tsang, wielki (521 tomów) zbiór dzieł taoistycznych w Chinach.

• Początek XIV w. - W Zurychu bogaty mieszczanin Rüdiger Manesse zleca spisanie niemieckiej poezji z XIII w. Tak powstaje słynny zbiór obejmujący utwory ok. 140 poetów.

• Początek XIV w. - Bu-ston zbiera teksty kanoniczne lamaizmu w dwóch tybetańskich dziełach bKa-‘gyur (Tłumaczenie przepisów) i bsTan-‘gyur (Tłumaczenie nauki); łącznie 325 lub 333 tomy. W XVII w. zostaną przetłumaczone na język mongolski jako Kandżur i Tandżur.

• Pierwsza połowa XIV w. - W Ruandzie zaczyna się poezja ibisigo opiewająca czyny władcy.

• XIV w. - Arab Ibn Battuta pisze jedno z najwspanialszych dzieł literatury podróżniczej Rihla znane jako Dziwy świata. Opisuje zwiedzane przez niego kraje od Maroka i Andaluzji do Nigru, Indii, Malediwów, Chin i Wołgi,.

• XIV w. - Anonimowy mongolski epos Opowieść o Mrocznym Chanie po trosze nawiązujący do dziejów Gesera.

• XIV w. - W Mali powstaje anonimowy epos Sundżata, uznawany za najwspanialszy w całej Afryce.

• Sundżata urodził się jako kaleka niezdolny do ruchu. To go ocaliło, kiedy wróg najechał kraj i wymordował cały królewski ród. Mały kaleki chłopak wydawał się niegroźny, więc go oszczędzono. Ale w siódmym roku życia bohater pozbywa się kalectwa (częsty w legendach motyw przejścia od niemocy do potęgi), a w następnych latach, dzięki wyjątkowym zdolnościom i odwadze, bierze odwet na wrogach i zakłada potężną monarchię Mali. Ginie na skutek spisku.

• XIV w. - Po podboju przez Tajów Khmerowie zaczynają pisać w pali.

• XIV - XV w. - Rozkwit przedrenesansowej literatury głównie w Italii. Dante pisze poemat Boska komedia (1307-1321) oraz sonety poświęcone Laurze, Petrarca tworzy liryki Pieśni (XIV w.), a Boccaccio zdobywa sławę dzięki zbiorowi opowieści Dekameron (1348-1353). Według legendy Dante umarł, pozostawiając Boską komedię bez końca, lecz jego syn Jacopo we śnie spotkał ducha ojca (onejromancja?), który podobno powiedział, gdzie jest reszta tekstu. Niektórzy zaś twierdzą, że to sam Jacopo dopisał brakujący fragment. Dante i Petrarca są mistrzami formy lirycznej znanej jako sonet zawierający dwie czterowersowe strofy o rymach aabb ccdd (późniejsi poeci wprowadzą też rymy abba cddc). Sonet wynaleźli poeci ze szkoły sycylijskiej, naśladującej lirykę prowansalską, którzy działali na dworze cesarza Fryderyka II w Palermo (XIII w.).

We Francji pod koniec XIV w. Jean d’Arras, dworzanin księcia Jeana de Valois (J. de Berry, młodszy syn króla Jana II Dobrego), spisuje znaną już w XII w. legendę o Meluzynie. Meluzyna (Mélisine) to rusałka, czyli demon wody o ciele kobiety i ogonie węża lub ryby (nawiązanie do syreny), która została żoną człowieka, a kiedy mąż odkrył jej tajemnicę odleciała jako skrzydlaty wąż. Ich potomstwo zapoczątkowało ród Lusignan, a kobieta z ogonem węża stała się elementem plastycznym znanym jako meluzyna.

W Anglii Chaucer pisze słynne Opowieści z Canterbury (1387-1392) pielgrzymów zmierzających do katedry w Canterbury. W połowie XV w. powstaje zbiór anonimowych niemieckich opowieści łotrzykowskich Eulenspiegel (Sowizdrzał). Francuz François Villon tworzy zbiór poezji Wielki testament (z 1461 r., wydany w 1489 r.), w którym pokazuje radość i przyjemności czerpane z doczesnego życia wbrew lub niezależnie od wskazań chrześcijaństwa. Villon jest bohaterem łotrzykowskich opowieści napisanych przez siebie samego (w końcu znika po dwukrotnym w roku 1455 i 1462 wyroku śmierci za skandale i obrazę moralności). W Anglii Malory - poemat Śmierć Artura (1470). Hiszpan Rojas - Celestyna (1499). Zaczyna się epika Serbów, stanowiąca apoteozę walki z Turcją.

• Boska Komedia Dantego to fantastyczna podróż poety prowadzonego przez Wergiliusza. Odwiedza piekło, które ma formę gigantycznego leja z Szatanem wtopionym w bryłę lodu na dnie i cierpiącymi grzesznikami rozmieszczonymi zależnie od winy. W czyśćcu spotyka dusze grzeszników oczekujących na zbawienie. Dalej prowadzi go piękna Beatrycze poprzez piętra nieba zaludnione przez zbawionych, aż do Boga na samym szczycie.

• Dekameron Boccaccia - grupa bogatych ludzi uciekła z Florencji przed zarazą w 1348 r. i spędza czas na wsi w ciągu dziesięciu (deka - po grecku 10) dni, zabawiając się opowiadaniem.

Według jednego z nich Żyd Abraham chcąc zostać chrześcijaninem, pojechał do Rzymu, żeby zobaczyć papieża. Na miejscu stwierdza, że nigdzie nie widział takiego moralnego upadku oraz zakłamania i… przyjmuje chrzest. Wyjaśnia, że jeśli religia o tak złych kapłanach jeszcze istnieje, musi w niej być boży duch, który ją ratuje. W innej opowieści mąż przyłapał żonę z młodym kochankiem. Oskarża ją o zdradę przed sądem, ale sprytna kobieta potrafi się wybronić. Mówi sędziemu, że daje mężowi tyle miłości, ile on pragnie, a tylko pozostałą część ofiaruje kochankowi, nikomu nie szkodząc. Z powodu takich opowieści książka zostaje potępiona przez kler i nawet sam autor pod koniec życia zechce ją zniszczyć jako bezbożną, lecz powstrzymają go przyjaciele.

• XIV - XVIII w. - Rozwój środkowoazjatyckich literatur tureckich i tadżycko-perskich (do XV w. tadżycki i perski są tym samym językiem). Sławę zdobywa poeta Pahlawan Mahmud z Chiwy (XIII/XIV w.). Uzanowie, których patronem jest legendarny szaman-śpiewak Görkut, tworzą ostateczną wersję tureckiego dessanu (eposu) Oguz Name o kaganie Oguzie. Cykl eposów Księga Görkuta o wędrówce Oguzów na zachód przybiera dojrzałą formę na Zakaukaziu (XIV/XV w.). W XIV w. Nesimi tworzy pierwszy dywan azerskiej poezji, a pod koniec stulecia Abu Bakr al-Kutbi al-Ahari z Azerbejdżanu pisze dessan Historia szejka Uwejsa. W XVI w. powstaje azerski dessan o wojowniku-rozbójniku Görogły (XVI w.). W Azerbejdżanie w XVI w. Fuzuli pisze sławny wiersz Haszysz i wino oraz miłosny poemat Lajla i Madżnun. W Chorezmie Magrupy (XVIII w.) spisuje Jusup we Ahmet, ogromnie popularny dessan o walce muzułmańskich rycerzy z niewiernymi. Wiek XV i XVI to również początek wielkiej literatury w Kazachstanie: sławni poeci tej epoki to między innymi Kaztugan-żyrau, Asan-kajgy i Dospambet-żyrau. W Uzbekistanie zaś popularność zdobywa Navoi, autor zbioru poezji Pięcioksiąg (1483-1485). Największą popularnością będzie się jednak cieszyć uzbeckie dzieło Babur Name (Księga Babura) napisane przez Babura po 1519 r. Przedstawia narodowości i geografię Azji Środkowej przy okazji opisu wojennych wypraw autora. Wśród ludu zaś krążą zabawne i pouczające opowieści (częściowo spisane), których bohaterem jest Hodża Nasreddin, mędrzec i kpiarz ośmieszający głupotę, zwłaszcza bogaczy. Zaczyna się również poezja tadżycka. Jej twórcami są między innymi Binoji (XV w.) i Wosifi (XVI w.). Tadżycki autor Dżami pisze zbiór poezji Hamsa (Pięcioksiąg, 1414-1492), Badr Ad-Din Hilali (1491-1529) dywan miłosnych gazeli, a Abd Ar-Rahman Muszfiki (1538-1588) dywan liryków. W XV-XVII w. powstaje kirgiski dessan pod tytułem Manas, Semetej, Sejtek, o dziejach Kirgizów (spisany przez Rosjan w XIX w., a wydany w całości w latach 1958-1960).

• Po 1313 r. - Japończyk Yoshida Kenko pisze Tsurezuregusa (Szkice z wolnych chwil), klasyczny utwór zuihitsu.

• 1314 - 1322 r. - Powstaje etiopska kronika-epos Kebra Nagast w języku gyyz.

Opowiada o Meneliku, sprowadzeniu Arki Przymierza (znanej z Biblii skrzyni z przykazaniami) i pochodzeniu dynastii aksumskiej od króla Salomona. Literatura gyyz ustępuje amharskiej: amharskie Pieśni królewskie (XIV-XV w.), powstają coraz liczniejsze przekłady z arabskiego i greckiego oraz polemiczna literatura religijna związana z teologicznymi sporami w Kościele etiopskim. Mimo dominacji amharskiego, jeszcze w XIX w. powstanie powieść w języku gyyz o Zera Jajkobie.

• 1330 - 1400 r. - Chińczyk Lo Kuan-chung tworzy powieść historyczną Historia walki trzech królestw o dziejach zmagań między trzema monarchiami w Chinach: Wu, Szu i Wei.

Shi Naian pisze Opowieści znad brzegów rzek (rozszerzy je Luo Guanżong), klasyczną powieść o walkach między innymi Wu Sunga i Sung Cianga.

• Lata 1340. - Historyk dynastii Jüan a zarazem reformator i wybitny wódz Toqto’a znany też jako Wielki Historyk Tuotuo opracowuje dzieje trzech dynastii Liao, Jin i Sung. Jego dzieło należy do najlepszych w całej chińskiej historiografii.

• Połowa XIV w. - W Madżapahit działa sławny malajski poeta Mpu Tantular, twórca indonezyjskiego sloganu Jedność w różnorodności.

• 1350 - 1767 r. - Rozwija się literatura Tajlandii. Dużą popularnością cieszą się zapożyczone z Indii dżataki jako moralizatorskie a czasem przygodowe opowieści o ludziach i zwierzętach. Poza tym powstaje historyczno-epicka i moralizatorska poezja lilit oraz liryczno-opisowa poezja nirat.

• 1356 r. - Nijo Yoshimoto (1320-1388) i mnich Gusai (Kyusei) redagują poezje renga Tsukubashu (Zbiór z Tsukuba). Plebejska dotychczas renga dorównuje artystycznym i intelektualnym poziomem pieśni tanka. Dwaj mistrzowie zaczynają szczyt popularności renga i ustalają zasady kompozycji zwane shikimoku.

• Ok. 1357 r. - Pewien flamandzki mnich pisze Podróże Sir Johna Mandeville’a, zdumiewając dzieło z pogranicza literatury podróżniczej i fantastycznej. Jest to zbiór dość nieprawdopodobnych opowieści, jak na przykład o drzewie, na którym rosną jagnięta dostarczające wełny. Bohater książki rzekomo widział takie drzewa w Kataju (Chinach). Prawdopodobnie chodziło o bawełnę znaną już od kilku tysięcy lat. Herodot w V w. p.n.e. pisał o indyjskim drzewie dostarczającym włókien delikatniejszych niż owcza wełna, lecz nie wspominał o jagniętach rzekomo rosnących na drzewie. Potem zaś Pliniusz Starszy opisywał bawełnę jako roślinę.

• 1365 r. - Mieszkający na Jawie buddyjski mnich Mpu Prapanka pisze w języku kawi słynny poemat Nagarakretagama (Desawarñana), który jest kroniką państwa Madżapahit oraz eulogią (pochwałą) króla Hajjam Wuruka.

• XIV/XV w. - Christine de Pisan (1364 - ok. 1430), córka weneckiego uczonego Tommaso di Benvenuto da Pizzana zaczyna literaturę feministyczną, czyli zaangażowaną w walkę o prawa kobiet, ich emancypację i równouprawnienie z mężczyznami. Po przedwczesnej śmierci męża, który był sekretarzem króla Francji, wdowa utrzymuje się z pisania ballad miłosnych. Ok. 1405 r. publikuje swoje najsłynniejsze książki Le livre de la Cité des Dames (Księga o Mieście Kobiet) opisującą słynne kobiety oraz Le trésor de la Cité des Dames (Skarb Miasta Kobiet) wzywającą do walki o prawa kobiet. Twierdzi, że kobiety są z natury skłonne do kompromisów, a mężczyźni do konfliktów.

• Od XIV/XV w. - Wietnamczycy coraz częściej piszą w języku wietnamskim zamiast po chińsku. Największą sławę na początku XV w. zdobywa Nguyen Chay pisząc serię poezji lirycznych i słynny poemat o zdobyciu La Thanh (1428).

• Od XIV/XV w. - Rozwój koreańskiego kronikarstwa związany z królestwem Dżoson. Tak powstaną 1893 tomy Roczników dynastii Dżoson, cenne źródło informacji o tym okresie w dziejach Korei.

• Ok. XV w. - Na Malajach zostają zebrane i częściowo spisane baśnie i mity etiologiczne odwołujące się do miejscowych tradycji, a zarazem wzorowane na indyjskich dżatakach. Kształtują się dwa cykle tego rodzaju opowieści. Jeden z nich opowiada o zwierzętach i malajskiej przyrodzie, a drugi o przygodach sprytnych, czasem podłych a czasem dobrych ludzi.

Kilkanaście opowieści z cyklu zwierzęcego zostaje zebranych w spójną całość o jednolitej formie i z konsekwentnie poprowadzoną fabułą. Tak powstaje bardzo popularna Hikayat pelanduk jenaka czyli Powieść o chytrym jelonku.

Natomiast przygodowe opowieści łotrzykowskie zostaną z czasem zebrane w kilku dłuższych utworach, gdzie wspólnym bohaterem jest zabawny głupek, którego prześladuje pech. Charakterystyczne jest przy tym, że większość motywów zawartych w tych opowieściach ma swoje wzorce w buddyjskich dżatakach i baśniach z Pańczatantry, które jednak zostały dostosowane do malajskiego języka i realiów kulturowych. Z tego cyklu pochodzą między innymi Hikayat musang berjanggat (Opowieść o brodatym cywecie), Si Luncai, Mat Yamin, Pak Pandir i Pak Belalang.

Swoiście malajską formą, chociaż często inspirowaną przez literaturę indyjską i jawajską, jest penglipur lara (nazwa oznacza pocieszenie w troskach), rodzaj rozbudowanej baśni opowiedzianej prozą, przekazywanej wyłącznie w formie ustnej aż do XIX w. Zaczyna ją zwykle długi opis genealogii i narodzin głównego bohatera. Potem rozwija się seria fantastycznych, zadziwiających wydarzeń pełnych nagłych zwrotów akcji, zaklęć i czarów, podróży, przygód miłosnych i wplatanych w nie utworów poetyckich. Występują tu wiersze pantun i talibun oraz irama - poetycka forma charakterystyczna dla penglipur lara, a w swojej konstrukcji bliska epickim poematom kaba tworzonym w dialekcie minangkabauskim. Irama to bardzo rozbudowany, zwykle stereotypowy i kilkakrotnie powtarzający te same zwroty swobodny, improwizowany opis wybranego obiektu. Może to być na przykład szczegółowy opis statku (motyw typowo austronezyjski), urody kobiety (temat częsty w Indiach i na Jawie), czyjś strój, poranek, pałac lub tłum ludzi. Zgodnie z tradycją indyjską i jawajską penglipur lara powinien zakończyć się szczęśliwie dla głównego bohatera, który zdobywa władzę, zwykle kilka żon i bogactwo. Głównym bohaterem jest często książę wzorowany na indyjskim Ramie lub znanym w literaturze jawajskiej księciu Panji.

W formie ustnej krążą także wierszowane (często pantun lub irama) pouczenia moralne, obyczajowe i prawne zwane udang udang czyli prawa, a ich autorami mają być legendarni prawodawcy Datuak Katumanggungan i Parapatih Sabatang. Udang udang najdłużej, bo aż do XIX w., przetrwają w folklorze minangkabauskim.

Odrębne miejsce w literaturze malajskiej zajmuje poetycki romans syair (nazwa pochodzenia arabskiego) opowiadający o perypetiach zakochanych. Romans jest oparty na strofie czterowersowej o monotonnej konstrukcji z prostym, powtarzalnym rytmem i rymem często identycznym w całym utworze. Romanse syair są przepełnione powtarzanymi wielokrotnie epitetami, nadmiarem określeń i synonimów często zaczerpniętych z sanskrytu, a po islamizacji również z języka arabskiego. Przykładem tego rodzaju utworów mogą być Syair Ken Tambuhan i Syair Bidasari.

• Hikayat pelanduk jenaka czyli Powieść o chytrym jelonku to zbiór zabawnych historii, których bohaterem jest karłowaty jelonek kanczyl przez Malajów uznawany za istotę wyjątkowo sprytną i dowcipną. Na przykład pewnego dnia jelonek poszedł do stada kozłów, twierdząc, że modlitwą chroni je przed tygrysami. Potem poszedł do tygrysów i powiedział, że krwiożercze kozły pożerają tygrysy, ale on ochroni je swoją modlitwą. Doprowadził do spotkania kozłów i tygrysów. Kozły miały pyski czerwone od soku lokum (owoc pnącza Vitis trifolia), co tygrysy uznały za krew pożartych ofiar i chętnie przyjęły ochronę ze strony jelonka. Kozły zaś były wdzięczne jelonkowi, że groźne tygrysy ich nie napadły.

• Si Luncai - jest bohaterem szeregu opowieści. Kiedyś Si Luncai obraził władcę i został skazany na utopienie w worku w ujściu rzeki. Kiedy jednak płynęli w dół rzeki, Si Luncai usłyszał ryk jelenia i powiedział strażnikom, że zwierzę złapało się w jego sidła. Strażnicy poszli więc do lasu, aby zabić schwytanego jelenia. Tymczasem pozostawiony sam w worku Si Luncai powiedział przechodzącemu tamilskiemu kupcowi, że poniesie śmierć, jeżeli odmówi poślubienia córki władcy. Kupiec zatem wypuścił go i sam wszedł do worka, żeby to on poślubił księżniczkę. Si Luncai uciekł, a nieszczęsny kupiec zamknięty w worku został utopiony. Si Luncai zaś postanowił zemścić się na władcy, o czym opowiada następny epizod.

• XV w. - Odradza się japońska pieśń renga dzięki poetom Takayama Sozei, Shinkei (1406-1476) i Sogi (1421-1502, zbiór Shinsen-Tsukubashu z 1495 r.). W 1488 r. Sogi i jego uczniowie Socho oraz Shokaku piszą sławny poemat renga Minase-sangin-hyakuin (Sto strof trzech poetów z Minase). W XVI w. renga podupada (choć Hosokawa Yusai w 1600 r. dokonuje jeszcze kompilacji zasad renga) i zachowuje się jako żartobliwa poetycka dyskusja towarzyska. Jej miejsce zajmuje wiersz haikai - przelotne zetknięcie podmiotu-osoby z przedmiotem-światem, krótki zapis sytuacji, wrażenia lub ulotnej myśli.

• XV - XVII w. - Anonimowe dzieło Chilam Balam (Księga proroctw) Majów z północnego Jukatanu. Między innymi znajduje się tam przepowiednia o powrocie Quetzalcoatla. Jest to jeden z nielicznych zabytków zapisanej literatury Majów, które przetrwały planowe niszczenie przez hiszpańskich misjonarzy.

• Pierwsze ćwierćwiecze XV w. - W Chinach zostaje wydrukowana wielka encyklopedia.

• 1401 - 1402 r. - We Francji odbywa się debata znana jako Querelle du Roman de la Rose. Przyczyną jest francuski pisarz Jean de Meun, który dokończył słynne dzieło Powieść o Róży całkowicie zmieniając jego pierwotny sens. Zamiast wstrzemięźliwości i skromności de Meun pochwala ciągłą aktywność seksualną oraz pogoń za radością i przyjemnością (zapowiedź idei renesansu). Młodzieniec występujący w utworze w końcu zrywa różę. Tradycyjnie nastawieni autorzy, w tym teolog Jean Charlier de Gerson (1363-1429), ostro krytykują interpretację de Meun. Uznawana za prekursorkę feminizmu pisarka Christine de Pisan zarzuca Jeanowi de Meun mizogynię (niechęć do kobiet), ponieważ autor pokazuje kobiety jako istoty cyniczne, niezdolne do czystej miłości, ograniczone intelektualnie i moralnie chwiejne. Co ciekawe, przekonanie o rzekomo naturalnej niższości kobiet bywa też wykorzystywane dla ich obrony. Na przykład działająca w Italii intelektualistka Isotta Nogarola (1417-1461) argumentuje, że biblijna Ewa jest mniej odpowiedzialna za grzech pierworodny niż Adam, ponieważ jako kobieta była rzekomo z natury gorsza i głupsza, więc nie rozumiała, co robi.

• Druga połowa XV w. - Po upadku Bizancjum zaczyna się rozwój literatury nowogreckiej opartej zwykle na ludowym języku greckim, a zarazem powstają kolekcje dawnych zabytków greckiej literatury. M. Chrisoloros pisze gramatykę języka greckiego, kardynał Vissarion zbiera greckie dzieła literackie (przekaże je potem Wenecji), jego uczeń I. Laskaris gromadzi greckie rękopisy i stara się je drukować we Florencji, a M. Musuros wykłada grekę w Padwie. Greccy autorzy wywierają silny wpływ na literaturę renesansu.

• Od XV w. - Rozwój koreańskiej nowelistyki, czyli sztuki pisania opowiadań i powieści.

Kim Si-syp (1435-1493) pisze zbiór opowiadań z Kymo pod tytułem Kymo sinhwa, a Lim Dze (1549-1587) alegoryczną powieść Sooksol (Wyrok na szczura). W 1592-1598 r. zaś powstaje patriotyczna powieść Imdzinrok o walce z Japonią. Ho Giun (1568-1618) w powieści Hong Gil-tong głosi zbrojne obalenie feudalizmu, a Kim Man-dzung (1637-1692) krytykuje moralność konfucjanizmu.

• XVI w. - Dojrzała literatura renesansowa w Europie i rozwój europejskiej krytyki literackiej. Ustala się podział na okresy literackie, czyli epoki i style pisania w kulturze europejskiej: starożytność, średniowiecze i renesans. Dzięki drukowi (po łacinie, niemiecku i grecku, a niedługo potem również po hebrajsku i aramejsku) literatura rozprzestrzenia się dużo szybciej niż dawniej. Holender Erazm z Rotterdamu pisze łacińską rozprawę (prozaiczny utwór analizujący dane zagadnienie) Pochwała głupoty (1509). W 1516 r. Anglik Thomas More (Morus) tworzy łacińską fantastyczną opowieść Utopia (po grecku Nigdzie) o idealnym państwie na atlantyckiej wyspie (nawiązanie do Atlantydy). Słowo utopia staje się odtąd synonimem ideału niemożliwego do zrealizowania. Christopher Marlowe pisze po angielsku poemat Tamerlan Wielki (1586-1587). W Irlandii celtyckie legendy o zaludnieniu wyspy zostają zredagowane w dziele Leabhar Gabhala. W Italii Torquato Tasso pisze między innymi poemat Jerozolima wyzwolona (1575, o zdobyciu miasta przez krzyżowców), a Ludovico Ariosto tworzy poemat Orland szalony (1516-1532). Dzieło Ariosto jest największym poematem w dziejach literatury europejskiej liczącym 38 736 wersów w 46 pieśniach. Prozatorskie dzieło N. Machiavellego z Italii Książę (1532) pokazuje mechanizmy rządzenia społeczeństwem, odrzucając idealistyczne odwołania do etyki i religii. Działają też pisarze chorwaccy w Raguzie: poeci Hanibal Lucić (1485-1553), Dinke Ranjina (1536-1607, Wiersze różne), Dominik Zlatarić (druga połowa XVI w.) oraz Ivan Vućićević (XVI/XVII w.). W Splice zaś tworzy chorwacki poeta Marko Marulić; na przykład nawiązujący do Biblii poemat epicki Judyta. Wielcy pisarze francuscy tej epoki to między innymi: F. Rabelais (powieść Gargantua i Pantagruel, 1532-1564), P. Ronsard (Ody, 1550) i M. de Montaigne (filozoficzne eseje Próby, 1580-1588). W Niemczech powstaje fantastyczna, anonimowa opowieść o średniowiecznym mędrcu i alchemiku Historia Doktora Fausta (1587). Portugalczyk Luis Vaz de Camoes pisze zbiór wierszy Luizjady (1572), a w Hiszpanii powstaje anonimowa powieść łotrzykowska Żywot Łazika z Tormesu (1554). Podobne opowieści o włóczęgach krążą po całej Europie (na przykład w Niemczech Liber vagantorum i opowiadania o Sowizdrzale). W Polsce działają zaś M. Rej (satyryczna Krótka rozprawa między panem, wójtem i plebanem, 1543) i J. Kochanowski (żałobne poezje po śmierci córki zatytułowane Treny, 1580). W latach 1590-1611 Anglik W. Shakespeare (Szekspir) pisze swoje najlepsze utwory sceniczne (pierwsze wydanie zbiorowe w roku 1623) oraz 154 sonety (wydane w 1609 r.).

• XVI w. - Nahapet Kuczak (zmarł ok. 1592 r.) tworzy w Armenii ogromnie popularną poezję liryczną.

• XVI w. - W Indiach pojawia się literatura łącząca islam i hinduizm. Ukazuje się Bijak, słynny zbiór poezji Kabira propagującego ideę równoważności wszystkich religii i tolerancji wobec innowierców. Malik Mohammed pisze poemat o indyjskiej księżniczce, pozytywnie przedstawiając hinduizm. Popularność zdobywa poezja Wemany (w języku telugu) krytykującą braminów i system kastowy. Na południu Indii w świątyni w Tirupati są zbierane erotyki tworzone w języku telugu, opiewające miłość Kriszny i świątynnych kurtyzan rekrutujących się spośród dewadasi. Miedziane tabliczki z tymi poematami zwrócą uwagę badaczy w XX wieku, a poeta Attipat Krisznaswami Ramanudżan (1929-1993) przetłumaczy wiersze na angielski. Naranappa zaczyna przekład Mahabharaty (pracę dokończy Timmann ok. 1510 r.) na kannari, zyskując przydomek Nowego Wjasy. Bengalska poetka Czandrawati pisze popularną wersję Mahabharaty i ballady dla dzieci.

• XVI w. - Zaczyna się genealogiczna poezja ubwiru w Ruandzie pokazująca przeszłość panującego rodu.

• XVI w. - W Japonii pod wpływem zen powstaje żartobliwa poezja waka (kyoka) i renga (haikai-no renga bliska aforyzmom). Już w zbiorze Tsukubashu (1356) wydzielono haikai, a pod koniec XV w. był to nowy rodzaj poezji. W XV/XVI w. Yamazaki Sokan opracowuje pierwszy zbiór żartobliwych haikai. Arakida Moritake zestawia kolejny taki zbiór Dokugin-senku w 1540 r.

Matsunaga Teitoku (1571-1653, pierwszy zbiór Enokoshu, 1633) jest natomiast teoretykiem i twórcą dość sztywnych zasad kompozycji haikai określanych nazwą teimon. Teitoku był plebejuszem i uczniem mistrza rengi Johy ostro krytykowanym przez mistrza Tanemichiego, który uznawał wyłącznie arystokratyczną tradycję pieśni waka zawartą w zbiorze Kokin Denju.

• XVI - połowa XVII w. - Zostaje spisana Opowieść o Hang Tuahu, jeden z najpopularniejszych utworów w języku malajskim.

Pojedyncze opowieści o przygodach legendarnego awanturnika krążą w formie ustnej wśród mieszkańców Sumatry, Półwyspu Malajskiego i Borneo od początku XVI w.

• XVI - XVII w. - Klasyczna koreańska poezja hansi zapisywana chińskimi znakami kostnieje w ściśle określonych formach i stopniowo traci na popularności. Pozostaje przede wszystkim konwencjonalnym popisem erudycji autora i elementem egzaminów urzędniczych.

Trwa za to rozwój koreańskiej poezji sidzo (trójwiersz o określonej liczbie sylab) i kasa (pieśń) zapisanych pismem alfabetycznym: słynna poetka Hwang Dzini (1506-1544), Li Hwang (1501-1570), Dzong Czhol (1536-1593), Pak In-ro (1561-1642) i Jun Son-do (1587-1671).

• XVI - XVIII w. - W Europie rozpowszechnia się nowe hobby - zbieranie podpisów (autografów) znanych ludzi. W 1801 r. w Paryżu dojdzie do pierwszej aukcji kolekcji autografów; chodzi o podpisy zebrane przez kardynała Richelieu.

• XVI - XIX w. - Kolonialny okres w literaturze latynoamerykańskiej.

Trwa planowe niszczenie dzieł indiańskich. G. de Carvajal (Relacion...) łączy europejską wizję świata i indiańskie legendy. W 1531 r. władze Hiszpanii na życzenie misjonarzy zakazują fantastyki w koloniach. Pozostają jedynie romanse rycerskie, dzieła religijne i historyczne. Powstają za to relacje z podboju Nowego Świata jak na przykład Pamiętnik Andreasa de Tapia, uczestnika wyprawy Cortesa oraz Prawdziwa historia podboju Nowej Hiszpanii (opublikowana w 1632 r.) Bernala Diaza del Castillo. Również Indianie piszą o niedawno obalonych kulturach, czego przykładem może być Inka Garcilaso de la Vega, autor Uwag prawdziwych, książki opowiadającej o Inkach opublikowanej w Lizbonie w roku 1609.

• 1522 r. - We Francji ukazuje się Mirabilis Liber, łacińska i francuska antologia europejskich przepowiedni przypisywanych między innymi Sybilli, Augustynowi, Joachimowi z Fiore, Hildegardzie z Bingen i Savonaroli. Niedługo później w roku 1555 Nostradamus opublikuje Centurie, zbiór dziwacznych czterowierszy uznanych za prorocze wizje przyszłości. Sławę przynosi mu zapis: Młody lew pokona starego lwa na polu walki podobnym do bitewnego. Przebije jego oko w złotej kracie jedną z dwóch części, potem umrze w strasznych cierpieniach. W 1559 r. młody Szkot (szkockim godłem jest lew) Gabriel de Montgomery zabija w turnieju króla Francji Henryka II (z lwem na tarczy), który nazbyt pewny siebie wystąpił z odsłoniętą twarzą. Złamana kopia przebija królewską pozłacaną przyłbicę, uszkadza oko i mózg. Król umiera w mękach trwających 10 dni, lecz wcześniej wybacza Szkotowi. Odtąd kolejne, niejasne teksty Nostradamusa, w dużej części wzorowane zresztą na Mirabilis Liber, są dopasowywane do wydarzeń historycznych, ale zawsze dopiero po ich wystąpieniu (postgnoza). W ten sposób Nostradamis miał rzekomo przewidzieć między innymi koniec dynastii de Valois (śmierć siedmiorga dzieci Katarzyny de Medici), los Henryka IV z Nawarry, kalwinizm, Cromwella, interpretowane jako kara niebios dżumę (1665) i pożar Londynu (1666), panowanie Ludwika XIV, Rewolucję Francuską, rządy Napoleona i Hitlera, upadek chrześcijaństwa a także globalną klęskę pod koniec XX w.

• 1545 r. - Pod wpływem idei Reformacji Diakon Coresi publikuje Molitvenik, zbiór prawosławnych modlitw w języku rumuńskim, co oznacza początek literatury rumuńskiej. W roku 1561 ukaże się rumuński przekład Ewangelii również dokonany przez diakona Coresi. W jego ślady pójdą później inni. Metropolita Symeon Stefan tłumaczy na rumuński Nowy Testament (wydany drukiem w Belgradzie w 1643 r,), metropolita Dosoftej z Suczawy pisze rumuński psałterz (1673), a Nicolae Milescu tłumaczy całą Biblię (Biblia de la Bucureşti z roku 1688).

• Połowa XVI w. - Madryt jako stolica hiszpańskiego imperium jest miejscem kształtowania się środków masowego przekazu zapowiadających przyszłe czasopisma i dziennikarstwo. Kilka placów staje się mentideros, czyli miejscami przekazywania informacji. Działają tam mówcy głośno opowiadający o prawdziwych i nie zawsze prawdziwych wydarzeniach. Na ścianach bywają naklejane drukowane ogłoszenia, a poza tym ludzie mogą kupować drukowane informacje (tak zwane protogazety) od osób zawodowo zajmujących się ich rozpowszechnianiem. Druki mogą mieć charakter sensacyjny i niekoniecznie opisują prawdziwe zdarzenia: na przykład o potworach widzianych na morzu lub o kobiecie, która rzekomo urodziła 80 dzieci.

Całkowicie odmienny charakter mają druki zwanych avisos: dość suche relacje, które raczej nie epatują sensacją i są względnie wiarygodne.

.- Połowa XVI w. - Chińczyk Wu Cz’eng-en pisze powieść Pielgrzymka na zachód, gdzie mnich Tripitaka (Hüan Tsang działający w VII w.) jedzie do Indii po święte teksty buddyjskie. Towarzyszy mu Król Małp zrodzony z kamienia, jednoczący magiczne moce nieba i ziemi, cieszący się nieśmiertelnością. Król Małp ośmielił się nawet sprzeciwiać Buddzie, który go w końcu pokonał i więził pod kosmiczną Górą Pięciu Żywiołów. Uwalnia go dopiero idący na zachód Tripitaka i nawraca na buddyzm, aby mogli razem pójść do Indii. Po walkach i przygodach (81 niebezpieczeństw) wędrowcy powracają do Chin ze świętymi księgami.

• Od połowy XVI w. - W Europie powstają dzieła postulujące emancypację kobiet lub wręcz feminizm.

Louise Labé (Louise Perrin, ok. 1520-1566), żona zamożnego rzemieślnika i ważna postać literackiego środowiska Lyonu, jest autorką zbioru poezji Dzieła L.L. z Lyonu (1555).

W 1600 r. wenecka poetka Lucrezia Marinella (1571-1653) pisze feministyczną rozprawę o wyższości kobiety nad mężczyzną. Przykładów twórczości otwarcie feministycznej dostarcza też praca królowej Nawarry i Francji Małgorzaty de Valois pokazująca co najmniej równość kobiety i mężczyzny oraz utwory francuskiej intelektualistki Marie de Gournay (1565-1645), przybranej córki Montaigne’a.

• 1554 - 1558 r. - Spisanie Popol Vuh, czyli tradycji i legend Majów Quiche z Gwatemali.

Księga opowiada o stworzeniu świata przez boga Hunab-ku (zwykle uznawanego za bezpostaciową energię). Stwórca buduje kolejno cztery światy-epoki, które giną w kolejnych kataklizmach. Człowiek żyje w świecie czwartym. Na krańcach ziemi stoją czterej bogowie Bacab, potomkowie Hunab-ku, którzy podtrzymują niebo. Inny boski potomek stwórcy to Itzamna, twórca państwa Majów, ich nauczyciel i patron rzemiosł. Głównym bohaterem jest zaś Kukulcan, który przybył kiedyś z zachodu, przynosząc zasady obowiązującej etyki i obyczajów.

• 1559 r. - Chorwacki humanista P. Skalić używa słowa encyklopedia, aby opisać uporządkowany katalog ludzkiej wiedzy.

• Koniec XVI w. - Katolicki duchowny F. de Avila tłumaczy na hiszpański inkaskie Opowieści z Huarochiri jako zapis pogańskich błędów. Według Inków z plemienia Yauyo świat stworzyli bogowie Yananamca i Tutanamca (dualizm kosmosu). Huallallo Caruincho stworzył ludzi, a Viracocha moralność i prawa - na jego rozkaz kondor ma zjadać martwe zwierzęta, skunks śmierdzi, puma jest czczona, a lis nienawidzony. Huallallo Caruincho wędruje i wprowadza do morza ryby, tworzy liczne rzeki, strumienie i góry oraz uczy ludzi. Na koniec opuszcza ziemię, odpływając na ocean. W Opowieściach znajduje się też opis potopu, który niegdyś zalał świat. Jedynie mała grupa ludzi i zwierząt przetrwała wtedy na górze Villcacoto. Inna legenda opowiada o pięciodniowej śmierci Słońca (zasłonięte dymem wulkanu?). Wśród głównych bohaterów książki pojawia się Pariacaca, najwyższy bóg plemienia Yauyo zrodzony z pięciu jaj na górze Conorcoto (Góra Kondora), który pokona potem plemię Yunkan. Keczuański mit głosi, że Pariacaca obdarzył biedaka imieniem Watyakuri zdolnością rozumienia mowy zwierząt. Dzięki temu Watyakuri dowiedział, że pewien bogacz zachorował, ponieważ jego żona dopuściła się nieprawości. Otóż ziarno kukurydzy wpadło jej do pochwy, a ona zamiast je wyrzucić, podała gościowi wraz z innymi ziarnami, co uczyniło dom rytualnie nieczystym. Watyakuri wyleczył bogacza budując nowe domostwo.

• Ok. 1580 r. - Działa Czerusseri Namburi, klasyczny poeta języka malajali, autor erotycznych pieśni o Krisznie.

• Koniec XVI w. - W Chinach powstaje anonimowy zbiór opowieści kryminalnych o sędzim i detektywie Bao Gongu. Do najbardziej charakterystycznych należy historia wieśniaka Liu Zuana, któremu ktoś okaleczył bawoła wycinając zwierzęciu język. Bao Gong dał chłopu pieniądze i nakazał bawoła zabić, a mięso sprzedać, aby mógł kupić nowe zwierzę. Po odejściu wieśniaka zaś sędzia ogłosił, że zabicie bawoła jest karalne, a tego, kto doniesie o takim przestępstwie czeka nagroda pieniężna. Już następnego dnia do sędziego przyszedł Pu An, aby donieść o zabiciu bawoła przez jego sąsiada Liu Zuana. Bao Gong zrozumiał, kto uciął język bawoła. Tej nocy bowiem śnił o kobiecie pod palankinem ciągniętym przez mężczyznę z nożem, z którego zwisało tysiąc ust. Mężczyzna ten powiedział „błazeński skryba” i zniknął. Znak pu oznacza cesarskiego astrologa wróżbitę, a znak an to hieroglif symbolizujący kobietę pod dachem. Co więcej, hieroglify oznaczające tysiąc i usta tworzą razem znak symbolizujący język, a słowa błazeński i skryba składają się na znak bawoła. Sędzia uznał więc, że Pu An jest winny. Ten ostatni faktycznie przyznał się do okaleczenia bawoła i musiał za to przez miesiąc publicznie nosić kangę.

• Koniec XVI - XX w. - Legendy Indian z Ameryki Łacińskiej są zapisywane po hiszpańsku i portugalsku (Kroniki Kakczikelów z 1928 r. i Legendy Gwatemali z 1930 r. tłumaczone przez Asturiasa). Na przykład dwa meksykańskie wulkany to wojownik Popocatepetl i jego ukochana Ixtla, córka azteckiego władcy. Podczas wyprawy wojennej Ixtla otrzymała wiadomość o śmierci Popo i zrozpaczona popełniła samobójstwo. Kiedy wojownik jednak wrócił, zabrał ciało dziewczyny i odszedł, a następnego dnia rano na horyzoncie pojawiły się dwa nowe wulkany. Plemiona Ameryki Środkowej, na przykład Yaligan, opowiadają też o potopie, z którego uratował się tylko jeden chłopiec dzięki pomocy cudownego drzewa. Liczne legendy dotyczą jaguara czczonego przez wiele plemion (Tupi, Karib, czyli Karaibowie, Arawak). Plemię Mataco zna legendę o zdobyciu kolorowych piór przez ptaki, które farbę wzięły z tęczy. Jedynie koliber był tak sprytny, że skorzystał z wielu kropli spadających w dół. Natomiast Kaigani opowiadają o mrówkojadzie, który nauczył ich muzyki, śpiewu i tańca. Częstym motywem w Amazonii jest też historia chłopca i dziewczyny zamienionych w ptaszka hornero, aby zawsze mogli być razem.

• Ok. 1600 r. - Rozkwit zabawnych teatrów commedia dell’arte w Italii z charakterystycznym, celowo napuszonym i przesadnym stylem oraz barwną formą.

• 1600 r. - Najsławniejszy epicki poemat Parsów Kissa-i Sandżan zostaje spisany według opowieści kapłana imieniem Bahman z Gudżaratu o dziejach zoroastryzmu w Indiach.

• XVI/XVII w. - Powstaje anonimowa erotyczna (lub wręcz pornograficzna) powieść chińska Cin Ping Mei. Opowieść o miłosnych perypetiach bohaterów z kilku klas społecznych będzie wielokrotnie publikowana, mimo zakazów i potępienia. O jej wartości stanowi szeroka panorama życia w Chinach.

• XVII w. - Rozwój literatury w strefie Sudanu. W Timbuktu ulemowie z rodu Kati piszą kronikę Tarikh el-Fettasz (zaczętą przez Mahmuda Kati w 1519 r.), a Abd Ar-Rahman as-Sadi tworzy kronikę Tarikh es-Sudan (do 1655 r.).

• XVII w. - Kontrreformacja i barok w Europie to złoty okres literatury hiszpańskiej. Hiszpan M. Aleman wydaje łotrzykowskie opowieści Guzman de Alfarache (1599, 1604) o Guzmanie reprezentującym wolność plebsu. W 1605-1615 r. Cervantes pisze satyryczną powieść Don Quijote o szaleńcu pragnącym żyć jak średniowieczny rycerz (groteskowa karykatura rycerza), który za damę swego serca obrał Dulcyneę z Toboso (w istocie prostą dziewczynę) i ze sługą Sancho Pansą wędruje po Hiszpanii, walcząc z domniemanymi potworami (na przykład z wiatrakiem uznanym za smoka) i złem. Wyróżniają się hiszpańscy dramaturdzy Lope de Vega i Calderon. Poeta Luis de Gongora y Argote (1561-1627) tworzy ozdobny i udziwniony styl pisania (gongoryzm) uznany za symbol baroku. W Portugalii działa w tym czasie pisarz-moralista M. Bernades (1644-1710). W Italii Campanella pisze utopijną opowieść o idealnym społeczeństwie Miasto Słońca (1623). Anglik Milton tworzy słynny poemat Raj utracony (1667) nawiązujący do motywów biblijnych. W Niemczech H. J. C. von Grimmelshausen pisze zbiory opowieści o łotrzyku-włóczędze zwanym Simplicissimus (1669) i wojskowej prostytutce Courage (1670). M. Opitz zaś dowodzi, że poezja niemiecka jest lepsza od łacińskiej (1617), a w roku 1624 wydaje fundamentalną rozprawę o poetyce niemieckiej.

• XVII w. - Wielcy tadżyccy poeci to między innymi mistyk M. Bedil oraz zajmujący się rzemiosłem N. Sajjido, Z. Fitrat, M. Maleho, L. Szokir i Sodot.

• XVII w. - Poeta i tłumacz Chuszchal-chan Chattak zaczyna wielką literaturę Afganistanu. Następni znani pasztuńscy pisarze to Abd Ar-Rahman Momand (XVII w.), A. Mawlawi, autor powieści Ghal o Qazi (Złodziej i sędzia, 1867) oraz zbioru nowel Ganji Pashto (Skarb Paszto, 1873), poeta Abdul Ali Mustaghni (1876-1934) i prozaik Ahmadyan Khan Bahadur Munshi (1887-1951).

• XVII - XVIII w. - W Europie rozkwitają rozmaite formy poezji wizualnej i zabaw ze słowem jak labirynty słowne (szeregi liter tworzących zlane razem słowa), figury magiczne złożone z liter, rebusy (zagadki układane z obrazków i słów), logogryfy (oznaczone litery w odgadniętych słowach tworzą słowa stanowiące rozwiązanie zagadki), polyptotony (synonimy, słowa bliskoznaczne lub pochodzące z tego samego rdzenia), tautogramy (utwory literackie, w których każdy wers zaczyna się od tej samej litery).

• XVII - XVIII w. - R. Popescu, autor kronik Wołoszczyzny, i D. Cantemir w Mołdawii rozwijają literaturę rumuńską.

• XVII - XVIII w. - W Japonii powstaje klasyczna literatura samurajska oparta na filozofii budo. W tym duchu tworzą Danjo Nobumasa (Koyo Gunkan o zwycięstwach pana Takeda Shingen), samuraj Daidoji Yuzan (Budo shoshin-shu), Ihara Saikaku (powieść Doskonały kochanek z 1682 r.; zbiory opowiadań Budo-denraiki z 1687 r.; rozprawa o obowiązkach samuraja Buke-giri-monogatari z 1688 r.) oraz Yamamoto Tsunemoto (Hagakure, 1716).

• XVII - XVIII w. - W Indiach epoki Wielkiego Mogoła najpopularniejszym tematem literatury ustnej jest seria opowieści o Hamzie, bohaterze znanym w całym świecie muzułmańskim. Według tradycji miał on przewędrować Irak, Arabię i Bizancjum aż po Cejlon. W Indiach Hamza upodabnia się do miejscowych herosów, a opowieści o jego wędrówkach i wyczynach zostają wzbogacone przez starsze poematy indyjskie. W ciągu następnych wieków liczba odrębnych historii o Hamzie opowiadanych w Indiach wzrośnie do ponad 360, a ich przedstawienie zajęłoby kilka tygodni. Najpełniejsze wydanie drukiem w języku urdu, które ukaże się w roku 1905 pod tytułem Dastan-e Amir Hamza będzie się składać z 46 tomów po ok. 1000 stron każdy. Ostatnim opowiadaczem znającym całość utworu będzie Mir Bakar Ali, który umrze w roku 1928. Tradycja indyjskiej literatury ustnej najdłużej utrzymuje się w Radżastanie, gdzie krążą bhopowie (opowiadacze) znający ok. 20 dużych poematów. Największym powodzeniem jednak cieszą się dwie serie utworów: o wyczynach Pabudżiego i o Dewie Narajanie. Pabudżi to członek sławnego radżastańskiego klanu Rathaur i naczelnik wioski Kolu. Poemat przedstawia jego życie pełne walk i zemsty, nawiązując do prawdziwej postaci żyjącej prawdopodobnie w XIV wieku.

Epos Dew Narajan jest późniejszy i ambitniejszy pod względem tematyki. Jegp bohaterem jest pasterz Bhodź Bagrawat ucieka z piękną żoną starszego radży, co doprowadza do wojny kast. Bhodź ginie okrutnie zamordowany wraz z 24 braćmi, lecz jego syn Dew Narajan postanawia się zemścić, a poemat jest historią tej zemsty. Poemat odnosi się prawdopodobnie do wydarzeń z XIV wieku, które z czasem obrosły legendą, a samego Dew Narajana uczyniły bóstwem i patronem Gudźarów, ludu żyjącego z pasterstwa. Epos zostanie spisany dopiero w drugiej połowie XX wieku.

• XVII - pierwsza połowa XIX w. - Okres mieszczański w literaturze Japonii.

Rozwój powieści i poezji haikai. Upowszechnia się kanazoshi (zeszyty pisane alfabetem kano), czyli książka drukowana uproszczonym alfabetem. Powstają ilustrowane opowiadania (kusazoshi) oraz popularna a czasem kiczowata proza ukiyozoshi, w której specjalizuje się wydawnictwo Hachimonjiya (XVIII w.). Najwybitniejsi autorzy tej epoki to Ihara Saikaku (powieść z 1682 r. Życie miłosne pewnego mężczyzny, zbiór opowiadań z 1692 r. Obrachunki człowieka), Ejima Kiseki (1667-1735), Kurahashi Juhei (1744-1789), Ueda Akinari (zbiór fantastycznych opowiadań Po deszczu, przy Księżycu, 1768), Santo Kyoden (powieść Smażenie zalotnika w Edo urodzonego, 1785), Jippensha Ikku (seria zabawnych opowieści Traktem Tokaido na kasztance z własnych kolan), Takizawa Bakin (powieść Biografie ośmiu psów, 1814-1841), Shikitei Samba (powieści Łaźnie ulotnego świata, 1809-1813; i Fryzjer ulotnego świata, 1813-1814). Nishiyama Soin (1605-1682) i Ihara Saikaku zrywają z formalizmem teikoku, wprowadzając dowolność formy i języka (zbiory Ikutama-manku, 1673 i Osaka-dokuginshu, 1675). Swobodny styl haikai otrzymuje nazwę szkoły danrin od stowarzyszenia założonego przez poetów z Edo: Tashiro Shoi i Noguchi Zaishiki (1673). Około roku 1680 haikai pod wpływem prozy traci poetyckość, a często wręcz się wulgaryzuje. Oburza to Matsuo Basho, który w 1689 r. wyrusza w pieszą podróż z Edo do rodzinnego Iga. W długiej drodze niemal dookoła Honshiu wypracowuje nowy styl haikai - szkołę shofu. Cechuje ją prostota i jasność wypowiedzi, zwięzłość, ale też elegancja, unikanie słów prostackich i pospolitych (odrzucenie wulgaryzmów). Najwybitniejszym zbiorem utworów Matsuo Basho jest wydany pośmiertnie Haikai-shichibushu.

Do najlepszych poetów haikai znanych jako dziesięciu mędrców tej epoki należą Enomoto Kikaku, Hattori Ransetsu, Koiya Sampu, Shida Yaha, Mukai Kyorai, Naito Joso, Morikawa Kyoriku, Kagami Shiko, Tachibana Hokushi i Saburi Etsujin. Znani dramaturdzy japońscy tej epoki to Chikamatsu, Takeda Izumo, Tsuruya Namboko i Kawatake Mokuami.

• Od XVII w. - Khmerowie piszą palijskie poematy, epopeje inspirowane braminizmem (Traiphet o powstaniu świata), utwory sceniczne jak Ream Ker (lokalna wersja Ramajany) i kroniki.

• Od XVII w. - W Europie i Ameryce kształtuje się fantastyczna literatura grozy, podkreślająca niesamowitość. Pierwotnie tworzą ją głównie katoliccy duchowni, próbujący obrazami piekła i demonów zastraszyć protestantów i wolnomyślicieli. Jednak w drugiej połowie XVIII w. pojawia się romantyczna fascynacja średniowieczną grozą już bez konotacji religijnych. Brytyjczycy H. Walpole (Zamczysko w Otranto, 1765) i M. G. Lewis (Mnich, 1795) tworzą powieść gotycką (tajemnicze wydarzenia w scenerii średniowiecznych zamków). W 1800 r. Niemiec Novalis (saksoński arystokrata Georg Ph. F. von Hardenberg, umiera na gruźlicę w 1801 r. mając tylko 29 lat) pisze niesamowite, naładowane grozą wiersze Hymny do nocy.

Amerykanin Edgar A. Poe (1809-1849) tworzy bardzo popularne opowiadania grozy (Groteski i arabeski, 1839) oraz poezje (niesamowity poemat Kruk, 1845; wiersz o poszukiwaniu nieistniejącej krainy Eldorado, 1849). Co ciekawe, całe życie i śmierć Poe’a mają cechy dziwaczne i tajemnicze. Na przykład 27 XII 1843 r. śni o zabójstwie swojego szwagra, a potem okazuje się, że faktycznie tak się stało (telepatia?). Pisarz jest alkoholikiem i narkomanem z powtarzającymi się atakami nerwowymi. W 1849 r. nieprzytomny trafia do szpitala i tam umiera, mając zaledwie 40 lat z objawami, których nikt nie potrafi zinterpretować. Krążą plotki o zabójstwie z powodu kobiety, lecz wielu sądzi, że Poe uległ raczej zatruciu rtęcią i ołowiem, które były składnikami ówczesnych leków.

Anglojęzyczną literaturę fantastyczną czasem nawiązującą do Poe’a rozwijają potem Szkot Robert L. Stevenson oraz Irlandczycy Oscar Wilde (powieść Portret Doriana Greya, 1891), Bram Stoker (Dracula, 1897) i na przełomie XIX/XX w. LeFanu. Dość szczególną pozycję zajmuje amerykański autor M. B Ingram (Martin Van Buren Ingram), który na podstawie pamiętnika Richarda Williama Bella pisze rodzaj reportażu Wiedźma Bellów (1894).

Poza tym na polu fantastyki wyróżniają się Niemcy Ewers i Strobl (opowiadania pisane na początku XX w.), oraz Polak S. Grabiński (Demon ruchu, 1919; Księga ognia, 1922). Swoistym połączeniem fantastyki i mistyki jest książka Rosjanina G. I. Gurdiejewa Opowieści Belzebuba dla wnuka (tworzona od 1924 r.), gdzie pisze o kosmicznej cywilizacji rzekomo kierującej sprawami na Ziemi.

• Zagłada Domu Usherów Poe’a - Stary szlachecki ród wymiera z powodu tajemniczego wyczerpania duchowej energii, wszechogarniającej melancholii i rezygnacji.

• Portret owalny Poe’a - Malarz przenosi na obraz całą energię malowanej dziewczyny, więc ona umiera w chwili ukończenia dzieła.

• Portret Doriana Greya Wilde’a - Bogaty i podły hulaka prowadzi skandaliczne życie, wciąż pozostając młodym i pięknym, ponieważ posiada swoje alter ego w postaci portretu, który przyjmując wszystkie konsekwencje postępowania Greya, pokazuje coraz brzydszą i bardziej wyniszczoną twarz.

• Wiedźma Bellów Ingrama - Opowiada o nawiedzonej farmie Bellów w Robertson County w Tennessee, gdzie w latach 1817-1821 są obserwowane zjawiska uznane za nadprzyrodzone: dziwne głosy, szepty, poruszające się przedmioty i zjawa nazwana Kate, która doprowadza w końcu do śmierci Johna Bella.

• Dracula Stokera - Powieść o eleganckim, kulturalnym wampirze napadającym przede wszystkim kobiety. Ofiarą wampira pada na przykład bezbronna lunatyczka Lucy.

• Od XVII w. - Rozwój literatury nowogreckiej związany z działalnością takich autorów jak Ioannis Meursios, autor słownika języka nowogreckiego (1610), Jeronimos Jermanos, autor słownika włosko-greckiego (1622) oraz Simon Porkios, który opracowuje słownik grecko-łaciński (1635). Wśród późniejszych autorów wyróżniają się między innymi Adamandios Korais, który od końca XVIII w. opracowuje monumentalną serię Biblioteka helleńska zbierająca najważniejsze utwory literatury greckiej. Z drugiej strony Korais tworzy podwaliny gramatyki i słownictwa nowoczesnego języka greckiego.

• Od 1609 r. - W Europie ukazują się cyklicznie czasopisma (periodyki): dzienniki, tygodniki, miesięczniki, kwartalniki, roczniki.

Powstaje dziennikarstwo - sztuka pisania do periodyków. Kształtuje się reportaż - możliwie obiektywna relacja z wydarzeń. Pojawiają się też pisma specjalistyczne, literackie, naukowe, polityczne i plotkarskie (paryski Mercure gallante, 1672), a także dla określonych grup społecznych, na przykład dla kobiet (londyński The Ladies Mercury, 1693) lub dzieci (londyński Liliputian Magazine, 1751-1752). We francuskim piśmie Journal des Débats (ukazującym się w latach 1789-1944) powstanie felieton - krótki, subiektywny, często dowcipny utwór komentujący aktualne wydarzenia. W XX w. pojawią się tabloidy, czyli ilustrowane pisma z krótką informacją, epatujące czytelnika plotką, skandalem i sensacją, zwłaszcza na temat znanych osób.

• 1621 - 1638 r. - Ivan Gundulić (1589-1638) w Raguzie pisze słynną chorwacką powieść Osman. Dzieło zostanie wydane dopiero w 1826 r., przyczyniając się do rozwoju jugosłowianizmu - idei jedności słowiańskich ludów na Bałkanach. Powieść jest wizją wyzwolenia Bałkanów spod dominacji Turków przez Rzeczpospolitą po zwycięstwie chocimskim.

• 1634 r. - Znany uczony Johannes Kepler publikuje po łacinie fantastyczną powieść Tajemnica kosmiczna. Jej bohaterowie zostają niespodziewanie przeniesieni na Księżyc (Kepler nie podaje, jak mogli przebyć tak ogromną odległość bez powietrza) i tam znajdują cywilizację wężokształtnych istot, które budują wielkie warownie (kratery widoczne z Ziemi).

• 1641 r. - W państwie Wielkiego Mogoła Dżagannatha pisze w sanskrycie słynny traktat poetycki Rasagangadhara.

• Ok. 1650 r. - Perski myśliciel Mohsin Fani pisze znane teologiczne dzieło Dabistan-e-Mazahib (Szkoła wierzeń religijnych) pokazujące wielość wiar.

• 1650 - 1707 r. - Pierwszy wielki poeta kurdyjski Ahmede Chani.

• Druga połowa XVII w. - Zostaje pośmiertnie opublikowany Dziennik podróży chińskiego podróżnika Xu Xiake, który zwiedził i opisał niemal całe współczesne sobie imperium chińskie.

• Druga połowa XVII w. - Chiński autor Pu Songling pisze dzieło zatytułowane Liaozhai Zhiyi (Opowieści zebrane w studiu Liaozhai), które obejmuje 421 krótkich fantastycznych opowiadań łączących krytyczne spojrzenie na społeczną rzeczywistość Chin z historiami o duchach, demonach, wampirach i innych istotach z zaświatów.

Poza tym pozostawia po sobie wiele esejów, kilka rozpraw językoznawczych oraz cztery tomy poezji.

• Druga połowa XVII w. - Rozwój poezji Tajów. Powstaje znany poemat Lilit Pra Lo przypisywany królowi Phra Narai. Tworzą wtedy także Phra Maharaczakru, Si Prat, Phra Si Mahosoth i Khun Tep Kawi.

• Druga połowa XVII - XVIII w. - Rozkwit koreańskiej satyrycznej literatury ludowej: powstają między innymi anonimowe utwory Opowieść o zającu, Opowieść o bażancie oraz liczne baśnie.

• Druga połowa XVII - XVIII w. - Klasycystyczna literatura Francji oddziałuje na Europę: N. Boileau (1636-1711); P. Corneille (1606-1684; Cyd, 1636); Cyrano de Bergerac (1619-1655; fantastyczna powieść Tamten świat, 1657); Moliere (Jean Baptiste Poquelin, 1622-1673, umiera na gruźlicę) tworzący swoje najlepsze komedie w latach 1664-1669; Francois de La Rochefoucauld (1613-1680; Maksymy, 1665); Jean de La Fontaine tworzący podobno w lunatycznym śnie (1621-1695; ok. 250 bajek napisanych w latach 1668-1694, często wzorowanych na bajkach Ezopa); B. Pascal (filozoficzne Myśli, 1670); Jean Racine (1639-1699; Fedra, 1677); Charles Perrault (1628-1703; Baśnie Babci Gąski, 1697); Gabrielle-Suzanne Barbot de Villeneuve (1685-1755; spisuje ludowe baśnie francuskie w tym Piękną i bestię opublikowaną w roku 1740).

• Bajki La Fontaine’a - w bajce Wilk i pasterze wilk odkrywa, że pasterze, którzy go potępiają za mięsożerność, tak samo, jak on zabijają i pożerają owce. Bajka Dwa szczury pokazuje, że skromne życie wiejskiego szczura jest spokojniejsze niż bogate, lecz niebezpieczne życie szczura-złodziejaszka w mieście. Bajka Lis i winogrona zaś opowiada o głodnym lisie, który chciał zjeść dojrzałe winogrona, a kiedy ich nie dosięgnął, odszedł mówiąc, że nie nadawały się do jedzenia. O zaślepieniu i pysze mówi bajka Lew i mucha, w której mała mucha swoimi atakami rozdrażniła i zmęczyła potężnego lwa. Potem jednak upojona zwycięstwem wpadła w sieć pająka.

• Kopciuszek Perraulta - wróżka wyczarowuje suknię i karetę, aby biedna dziewczyna zwana Kopciuszkiem mogła uczestniczyć w balu wbrew woli złej macochy. Kopciuszek wybiega z zabawy o północy i gubi pantofelek. Jednak wysłannicy zakochanego królewicza na podstawie bucika odnajdują Kopciuszka i biedna dziewczyna zostaje królewną.

• Piękna i bestia de Villeneuve - książę zaklęty w postać odrażającej bestii nie odzyska ludzkiej postaci, dopóki ktoś go nie pokocha: czar zdejmuje z niego piękna dziewczyna, która za brzydotą dostrzega dobroć i szlachetność.

• 1684 r. - Francuski pisarz i uczony Antoine Furetière (1619-1688) pisze Dictionnaire universel, słynny słownik encyklopedyczny języka francuskiego, wywołując protesty ze strony członków Akademii Francuskiej i żądanie zakazu publikacji dzieła. Członkowie tej instytucji już dawno zapowiadali podobne opracowanie, lecz go nie zrealizowali. Furetière zaś tworzy oczekiwany słownik i dlatego zostaje oskarżony o kradzież zapisków z Akademii i wypędzony. W roku 1685 przenosi się do Holandii i jego dzieło ukaże się pośmiertnie w Amsterdamie po raz pierwszy w roku 1690.

• 1690 r. - Z inicjatywy byłej królowej Szwecji Krystyny powstaje Academia dell’Arcadia promująca jasny i prosty język włoski w opozycji do rozbudowanych form baroku. Przekształci się we włoską Akademię Literatury (1925).

• Do końca XVII w. - Największe doroczne międzynarodowe targi książki odbywają się we Frankfurcie nad Menem w Niemczech. Frankfurt jest głównym ośrodkiem handlu książkami od wprowadzenia druku w Europie w drugiej połowie XV w.

• XVII/XIII w. - Wielki uzbecki poeta Maszrab pisze słynne gazele.

• 1700 r. - Pavao Ritter Vitezović wydaje książkę Croatia rediviva, która staje się manifestem Chorwatów dążących do niepodległości.

• XVIII w. - Oświecenie w Europie (libertynizm, racjonalizm, wiedza oparta na nauce, antyklerykalizm i utylitaryzm).

We Francji działają między innymi: Montesquieu - Listy perskie (1721), Prevost - powieść Manon Lescaut (1731) i Diderot - powieść Kubuś Fatalista i jego pan (1773, kpi z wiary w opatrzność jakoby czuwającą nad światem). Francuski filozof Voltaire (Wolter) w powieści Candid (opublikowana w roku 1759, spalona na stosie w kalwińskiej Genewie) wykpiwa tezę Leibniza o „najlepszym ze światów”, który z woli Boga rzekomo zmierza ku dobremu; w powieści głosi ją Pangloss, nauczyciel tytułowego Kandyda. Voltaire jest też autorem fantastycznej powieści Mikromegas (1752) o międzyplanetarnych podróżach pewnego mieszkańca Saturna. We Francji powstaje Encyklopedia (1751-1777) - zbiorowe dzieło podsumowujące całość wiedzy ujętej z punktu widzenia idei oświeceniowej, a Amerykanin T. Paine pisze słynny wykład deizmu i racjonalizmu The Age of Reason (1794-1795). Poezję tworzą w Italii C. Goldoni (Mirandolina, 1753), Portugalczyk M. M. de Barbosa du Bocage (1765-1805), Polacy I. Krasicki (poematy satyryczne Myszeidos, 1775; Monachomachia, 1778) i J. U. Niemcewicz (Śpiewy historyczne, 1816). Anglik Daniel Defoe pisze Przypadki Robinsona Cruzoe (1719) - jedną z pierwszych powieści będących apoteozą pracowitości i przedsiębiorczości kupca, który po katastrofie statku wiele lat spędza na bezludnej wyspie, budując swoisty przyczółek cywilizacji. Inne anglojęzyczne powieści to Podróże Guliwera (Irlandczyk J. Swift, 1726) i Niezwykle przygody Rodericha Randoma (T. Smolett, 1748). Powstaje też angielska Encyclopaedia Britannica (1768-1771). Szczególnym dziełem jest Dziennik roku zarazy autorstwa kogoś podpisanego inicjałami H. F. wydany w Londynie w 1722 r. jako autentyczny zapis z czasów epidemii dżumy, która spustoszyła Londyn w 1665 r. Dopiero w 1780 r. Richard Gough w pracy British Topography ujawni, że autorem był Daniel Defoe. Natomiast H. F. to prawdopodobnie wuj Daniela Henry Foe, który rzeczywiście przeżył londyńską zarazę.

Słynny szpieg Wenecjanin G. Casanova pisze pamiętniki (1725-1798) o swoich erotycznych wyczynach (w istocie jest erotomanem niezdolnym do trwałych uczuć), a we Francji ukazuje się erotyczna powieść słynnego libertyna markiza Donatiena A. F. de Sade (1740-1814) pod tytułem Nowa Justyna (1797) z elementami okrucieństwa. Odtąd sadyzm oznacza seksualną przyjemność czerpaną z cierpienia zadawanego innym. Jego największa powieść 120 dni Sodomy, czyli szkoła libertynizmu zaginęła podczas Rewolucji Francuskiej, lecz zostanie odnaleziona w następnym stuleciu. Tworzący po francusku Polak Jan Potocki (1761-1815) pisze powieść szkatułkową (opowieść w innej opowieści a ta w jeszcze innej i tak dalej) Rękopis znaleziony w Saragossie (1804, 1810), gdzie w duchu oświeceniowym kpi z wiary w cuda, przeznaczenie i czary.

• XVIII w. - Hiszpański ksiądz A. Valdez zapisuje klasyczne dzieło języka keczua o dziejach miłości Ollanty.

• XVIII w. - Doroczne targi książki w Lipsku prześcigają dominujące dotąd targi we Frankfurcie nad Menem i stają się największą taką imprezą nie tylko w Niemczech i Europie, ale też na świecie. Lipsk utrzyma tę pozycję do końca II wojny światowej.

• XVIII - XIX w. - Literatura chasydzka w języku jidysz rozwija się we wschodniej Europie. Zapoczątkowuje ją rabi Mosze Chaim Efraim, który zbiera opowieści o swoim dziadku cadyku Baal-szem-tow. Pierwszy większy zbiór chasydzkich opowieści tworzy Aron ben Zebi Hirsch (Żółkiew, 1784-1795). W 1793 r. Izajasz z Janowa pisze legendarną biografię Baal-szem-tow. Według niej dusza tego wielkiego cadyka opuściła ciało Adama zanim on zjadł zakazany owoc, a zatem Baal-szem-tow nie jest skażony grzechem pierworodnym.

• XVIII - XIX w. - W Gruzji działa kilku wybitnych poetów pozostających pod wpływem idei romantyzmu docierających tam poprzez Rosję: A. Czawczawadze, G. Orbeliani, N. Barataszwili i W. Orbeliani.

• XVIII - XX w. - Przemieszanie indyjskiej tradycji, islamu i wzorców kolonizatorów z Europy. Popularni są poeci Muhammad Nazir (1740-1830) a w Bengalu Madhusudan Datta (1824-1873, epos o śmierci Meghanady, syna Rawany). Znani są poeta języka marathi Moropant (lub Majura, 1729-1794), prozaik i poeta Hariaczandra (1850-1885), piszący w hindi R. Tagore (liryki Pieśni ofiarne, 1910), pisarz urdu M. Shibli Numani (1857-1914) i tamilski poeta S. Mani (Mowni) z połowy XX w. (poemat Narakam o deprawacji Madrasu).

• 1724 r. - W Londynie ukazuje się zbiór reportaży-biografii pod tytułem Generalna historia rabunków i morderstw najsłynniejszych piratów napisana przez autora używającego pseudonimu Kapitan Charles Johnson (przez niektórych utożsamiany z Danielem Defoe). Wśród wielu piratów autor wymienia Jenningsa, Kapitana Kidda, Czarnobrodego, Calico Jacka, Anne Bonny i Bartholomew Robertsa.

• 1734 - 1743 r. - Francuz F. Gayot de Pitaval publikuje opisy przestępstw oraz śledztw. Oznacza to początek literatury sensacyjnej, a zwłaszcza kryminalnej. Odtąd słowo pitawal oznacza zbiór kryminalnych opowiadań.

• Lata 1740. - Angielski wydawca John Newbery zaczyna publikować książki specjalnie dla dzieci. A Little Pretty Pocket-Book, intended for the Amusement of Little Master Tommy and Pretty Miss Polly with Two Letters from Jack the Giant Killer (1744) zawiera opisy zabaw i gier. Potem pisze i wydaje książki Circle of the Science: Writing (1746) i Circle of the Science: Arithmetic (1746), które mają ułatwiać dzieciom naukę. Newbery zdobywa tysiące czytelników, wydawnictwo przynosi ogromne zyski, a po jego śmierci firmę będą prowadzić członkowie rodziny aż do 1801 r.

• Połowa XVIII w. - Po śmierci Basho i jego uczniów haikai traci w Japonii dawną świeżość. Kilka dekad później odnowi je Buson (Taniguchi, 1716-1783), pisząc słynne zbiory haikai (od 1772 r.) wyrażające radość życia.

• Druga połowa XVIII w. - Mahtumkuli (zwany Fragi) tworzy klasyczną poezję turkmeńską.

• 1761 r. - Francuz J. J. Rousseau pisze powieść Nowa Heloiza, a potem Wyznania (1766-1770).

Jego dzieła, choć należą do oświecenia, zapowiadają już nowy kierunek - romantyzm nasycony emocjami oraz zachwytem średniowieczem i kulturą ludu, a przede wszystkim wyrażający Weltschmerz (po niemiecku ból istnienia) i niechęć do pospolitości. Romantyzm często przybiera dziwaczne lub wręcz absurdalne formy. Na przykład gruźlica zostaje uznana za chorobę, która ludzi rzekomo uduchawia i pogłębia artystyczną wrażliwość. W kręgach artystycznych gruźlica jest modna i elegancka. Na przykład Byron wyraża żal, że nie cierpi na tak arystokratyczną przypadłość, a damy zachwycają się gruźliczym kaszlem Chopina.

Formą powstałą w romantyzmie jest poemat dygresyjny - utwór wierszowany złożony z luźno powiązanych fragmentów, pełen dodatkowych wypowiedzi, czyli dygresji (od łacińskiego digressio - rozejście się) narratora.

Idee romantyczne, fascynacja ludowością i emocjonalizm wyraża między innymi szkocki poeta i zbieracz ludowych utworów Robert Burns tworzący po gaelicku i angielsku. Jest między innymi autorem bardzo popularnej pieśni Auld Lang Syne (1788). Romantyzm we Francji reprezentują tacy twórcy jak Gabrielle-Suzanne Barbot de Villeneuve (1685-1755), autorka słynnej baśni Piękna i Bestia (1740), Jean-Marie Leprince de Beaumont (1711-1780) znana ze skróconej wersji tej baśni (1757) oraz P. C. Laclos (skandalizująca erotyczna powieść Niebezpieczne związki, 1782). Ogromną popularność zdobywa francuski arystokrata z Bretanii François-René de Chateaubriand (1768-1848), przeciwnik oświecenia, zagorzały obrońca chrześcijaństwa i tradycji (opowiadanie Atala, 1801; rozprawa Geniusz chrześcijaństwa, 1802).

Sławę zdobywa Szkot J. Macpherson (wiersze stylizowane na średniowieczne - Pieśni Osjana, 1765) oraz Anglicy A. Sterne (powieść Podróż sentymentalna, 1768), W. Blake (zbiory mistycznej poezji inspirowanej zwykle religią powstające od 1783 r.) i G. G. Byron (poemat Wędrówki Childe Harolda, 1812; powieść poetycka Giaur, 1813). Popularnością cieszą się też miłośnicy północnoangielskiej krainy Lake District zwani poetami jezior W. Wordsworth (powstały w latach 1798-1805 epos psychologiczny Preludium opisuje rozwój osobowości i emocji autora od dzieciństwa) oraz S. T. Coleridge (napisany w roku 1797 pod wpływem opium poemat Kubla Chan o magicznej krainie Xanadu, łączący wizje oniryczne i elementy orientalne). W Niemczech epoki romantyzmu piszą: uczony i myśliciel W. Goethe (powieść Cierpienia młodego Wertera, 1774, słynna ballada Król olch, 1782; dramat Faust, 1806-1832), Schiller (dramat Zbójcy, 1781), reżyser teatralny, malarz i muzyk Ernst T. A Hoffmann (1776-1822, opowiadania fantastyczne, dwie części powieści Kot Mruczysław, 1820, 1822), H. W. von Kleist (komedia Rozbity dzban, 1811) i H. Heine (zbiór poezji Pieśni, 1827). W Portugalii działa romantyczny poeta, dramaturg i prozaik Almeida Garrett (1799-1854). Znani polscy romantycy to: A. Mickiewicz (dramat Dziady, 1823-1832 i poemat Pan Tadeusz, 1834), J. Słowacki (dramaty Kordian, 1834 i Mazepa, 1840), Z. Krasiński (dramat Nie-Boska komedia, 1834) oraz C. K. Norwid (liryki). W Rosji działają A. Puszkin (poemat dygresyjny Eugeniusz Oniegin, 1825-1832) i I. Kryłow (Bajki, 1809). W Italii zaś G. Leopardi (Pieśni, 1831), na Węgrzech S. Petöfi (poemat Apostoł, 1848), a na Bałkanach rumuński poeta M. Eminescu.

Odrębne stanowisko zajmuje Francuz A. Brillant-Savarin (1755-1825) ze swoim zbiorem anegdot i opowieści o sztuce kulinarnej Fizjologia smaku, w których nawiązuje do zasad racjonalizmu w sposobie widzenia świata.

• Piękna i Bestia de Villeneuve - wracający do domu kupiec trafia do dziwacznego pałacu, gdzie dla córki zrywa różę. Wtedy pojawia się zagniewany potwór zwany Bestią, który zgadza się uwolnić kupca, jeżeli przyśle do pałacu córkę, czyli Piękną. Tak więc dziewczyna mieszka tam przez dłuższy czas, a potworny pan pałacu okazuje się bardzo miły i nawet prosi dziewczynę o rękę, lecz ona odmawia. Pewnego dnia jednak Piękna znajduje go umierającego i zrozpaczona wyznaje, że go kocha. Wtedy Bestia ożywa i zamienia się w przystojnego księcia.

• Król olch Goethego - ojciec pędzi na koniu przez las wioząc chorego synka, który dostrzega między drzewami demona wzywającego go do siebie. Kiedy ojciec dociera do domu, odkrywa, że syn już nie żyje.

• Eugeniusz Oniegin Puszkina - Oniegin znudzony światowym życiem przenosi się na wieś. Dla zabawy flirtuje z Tatianą. Wyzwany na pojedynek Oniegin zabija narzeczonego Tatiany poetę Leńskiego i porzuca wieś. Po latach znowu spotyka Tatianę i zakochuje się, lecz ona stała się wielkomiejską damą i teraz już nie jest nim zainteresowana.

• 1765 - 1820 r. - Nguyen Du, wielki pisarz wietnamski, autor słynnej powieści truyen Kim Van Kieu.

Bohaterka książki Kieu pochodzi z zamożnej rodziny i kocha ją piękny młodzieniec. Kiedy jednak kłopoty ojca rujnują rodzinę, Kieu, zgodnie z konfucjańską moralnością, poświęca się dla rodziców i zostaje sprzedana do domu publicznego jako kurtyzana. Po wielu latach Kieu zdobywa majątek i odzyskuje wolność, a nawet spotyka swego ukochanego z młodości, ale już jest za późno. Swoje nieszczęścia traktuje jako rezultat grzechów popełnionych w poprzednim wcieleniu i dlatego chce już tylko dokończyć samotnego życia w smutnej, lecz wreszcie spokojnej rezygnacji.

• Od końca XVIII w. - Literatura wysoka (lilit, nirat) i ludowa (poezje klon, khlong) tworzą nowoczesny język tajski: Ramakien (adaptacja Ramajany), historyczna powieść Raczathirat (1785) Czao Phya Pra Klanga i poemat Aphaimani Sunton Phu (współautor zbioru wierszowanych opowieści Khun Czang Khun Pen). Nurt tradycyjny reprezentują poeci dworscy: książęta Paramanuczit (1790-1853), Phuwanet (1781-1856) i Teczadison (1793-1859).

• 1791 r. - Ukazuje się słynna chińska powieść Hongloumen (Sen Czerwonego Pawilonu), zaczęta przez Tsao Xueqina, a skończona przez E. Gao. Opowiada o upadku książęcego rodu i pokazuje życie w okresie mandżurskim.

• XVIII/XIX w. - Ostatni okres klasycznej literatury koreańskiej hanmun reprezentują poeci Dzong Da-san (1762-1836) i Kim Rip (1807-1863) oraz nowelista Pak Dzi-won (1737-1805).

• XVIII/XIX w. - W Wietnamie tworzy słynna poetka Ho Xuan Huong, autorka erotyków i wierszy opisujących los kobiet.

• Od XVIII/XIX w. - W środkowej Azji piszą wielcy epiccy poeci, broniący tradycji przed naporem nowych idei. W Kazachstanie działa twórca języka literackiego I. Abaj Kunanbajew. Inni wielcy literatury kazachskiej to Żanak (1770-1856), mówca Kazybek (ok. 1766-1863), M. Utemisow, Walichanow (spisuje dawne eposy Kambar-batyr, Kozy Korpesz i Bajan Słu) oraz Dżamał Dżabajew (1846-1945). W Turkmenistanie tworzy w tym czasie Mołła Nepes (1810-1861, epos Zohre i Tahir).

• Od XVIII/XIX w. - W Europie rozwija się literatura tworzona specjalnie dla dzieci.

Baśnie piszą między innymi Niemcy Christoph Martin Wieland (1733-1813) pracujący w Erfurcie i Weimarze oraz autorzy słynnych Baśni (1812-1815) bracia Wilhelm Karl Grimm (1786-1859) i Jacob Ludwig Carl Grimm (1785-1863) z Kassel.

• Jaś i Małgosia braci Grimm - dwoje dzieci błąka się po lesie aż trafia na chatkę z piernika. Mieszkająca tu czarownica łapie dzieci, chcąc je utuczyć i zjeść. One jednak wpychają staruchę do pieca i uciekają.

• Czerwony Kapturek braci Grimm - o dziewczynce idącej przez las do babci. Wilk połyka babcię i wnuczkę, a kiedy zadowolony śpi w domku babci, nadchodzi myśliwy i rozpruwa mu brzuch, uwalniając pożarte ofiary.

• XIX w. - W romantycznej i pozytywistycznej Europie rodzą się literatury narodowe.

Twórcy świadomie nawiązują do dawnych tradycji, a zainteresowanie literaturą ludową wyraża się między innymi w użyciu echolalii, prymitywizacji formy i nawrotem do naiwnej magii. Powstaje folklorystyka oznaczająca zbieranie i badanie sztuki ludowej rozumianej jako podstawa kultury narodu. Rodzi się samoświadomość wielu ludów. Przykładem jest Joseph Étienne Frédéric Mistral, który opracowuje słownik dialektu prowansalskiego (forma języka oksytańskiego) i pisze po prowansalsku (na przykład poemat o Rodanie). W 1904 r. otrzyma literacką Nagrodę Nobla.

W tym samym nurcie mieści się literacka komparatystyka od francuskiego terminu literature comparée ukutego w początkach XIX w. Jej zadaniem jest porównywanie dzieł literackich różnych narodów, języków i epok, żeby znaleźć różnice lub podobieństwa i ustalić ewentualne związki oraz wzajemne wpływy.

W języku nowogreckim zaś tworzy Kostis Palamas (1859-1943), autor wielu zbiorów poezji, na przykład Pieśni mojej ojczyzny (1886) i Hymnu do Ateny (1889). Nowogreccy poeci to między innymi Angelos Sikelianos (1884-1951), który tworzy wielki zbiór wierszy Liryczny żywot (1942-1947) oraz Kostas Kariotakis (1896-1928). Sofroniusz Wraczański pisze po bułgarsku autobiografię (1805) i zbiór kazań (1806). Luterański duchowny Kristijonas Donelaitis tworzy jedno z pierwszych wybitnych dzieł po litewsku Rok (1818). Słowak Jan Kollar pisze powieść Córa sławy (1824), a Słoweniec France Prešeren Wieniec sonetów (1834). W roku 1835 Elias Lönnrot kompiluje stare fińskie poematy w słynny epos Kalevala. W 1840 r. Taras Szewczenko pisze zbiór ukraińskich poezji pod tytułem Kobziarz. Pojawiają się wybitni autorzy piszący po chorwacku jak polityk i pisarz Ivan Mažuranić (powieść Śmierć Smail-agi Čengicia, 1846), czarnogórski władyka Piotr II Petrović-Niegosz (Góra w wieńcu, 1846), polityk, poeta i pisarz August Harambašić (poezje Slobodarke, 1883). W latach 1857-1861 powstaje estoński poemat Kalevipoeg złożony z utworów ludowych inspirowany Kalevalą. Na Słowacji zaś największym pisarzem słowackojęzycznym w ostatnich latach XIX w. jest Pavol Orszag Hviezdoslav.

• Kalevala - na początku było powietrze i ocean rządzone przez boga Ukko. Bogini powietrza Ilmatar urodziła mędrca Wejnemejnena, który potem nauczył ludzi potrzebnych sztuk. Przodkiem Finów był natomiast Kaleva uczeń Wejnemejnena. Razem muszą stawiać czoła wrogowi Joukahajnenowi z plemienia Lapończyków. Ich walka jest osią całego dzieła. Bardzo ważną postacią jest też bohater Wejno, ponieważ to on pokonuje złą czarownicę północy Louhi, która ukradła Słońce i Księżyc. Odtąd musi je co roku wypuszczać - stąd polarny dzień i polarna noc oraz fazy Księżyca.

• XIX w. - Ostatni wielki mistrz japońskiej poezji haikai Kobayashi Issa pisze kilka tomików impresyjnych wierszy, opowiadających o jego życiu. Po nim ten rodzaj poezji traci popularność. W drugiej połowie XIX w. Masaoka Shiki ogłasza, że haikai złożone z powiązanych ze sobą pieśni renga nie są poważną literaturą. Odtąd mianem haikai (haiku) określa się tylko siedemnastosylabową strofę, rozpoczynającą pieśń renga. Haikai i ludowa renga przetrwają do XX w.

• XIX w. - Znani poeci dworscy w Tajlandii: Phya Si Sunton Wohan (1822-1900), Luang Thammaphimon (1858-1928), Czao Phya Phaskarawong (1849-1920) i książę Pitayalongkon (1876-1944).

• XIX w. - Związane z romantyzmem stopniowe usamodzielnianie się literatur latynoamerykańskich.

Pierwsi znaczący latynoscy autorzy to w Argentynie Juana M. Goritti (opowiadania fantastyczne) i Carlos Olivera. W Meksyku tworzy poeta i eseista Justo Sierra, na Kubie Gertrudis o’Gomez de Avellaneda a w Wenezueli Eduardo Blanco. W Argentynie popularne są epickie opowieści o gauchos. Jeszcze w 1926 r. R. Güiraldes będzie pisał o tych legendarnych pasterzach w powieści Sombra.

• XIX w. - 1914 r. - W europejskim dramacie dominują romantyzm, pozytywizm (druga połowa XIX w.) i modernizm (XIX/XX w.): Rosjanie M. Gogol i A. Czechow, Norweg H. Ibsen, Szwed A. Strindberg, francuskojęzyczny Belg M. Maeterlinck, Polacy S. Wyspiański i G. Zapolska, Irlandczyk G. B. Shaw.

• Od XIX w. - Ogromny rozwój prozy sensacyjnej w Europie i Ameryce Północnej.

Brytyjczyk Thomas De Quincey pisze dzieło mające charakter naukowego eseju O morderstwie jako jednej ze sztuk pięknych (1827), tworząc teoretyczne podstawy dla literatury kryminalnej. Quincey jest też uznawany za twórcę nowoczesnego eseju jako luźnej rozprawy. Powstaje dreszczowiec, czyli thriller (od angielskiego thrill - dreszcz) wywołujący strach czytelnika. Niemiec E. T. A. Hoffmann pisze powieść detektywistyczną (Mademoiselle de Scrudéry, 1819-1821), a A. E. Poe (USA) tworzy kryminalne opowiadania-zagadki (Morderstwo przy rue Morgue, 1842), których bohaterem jest genialny detektyw. Indianin Yellow Bird pisze zaś powieść o bandycie Murietcie (1854). Nurt kryminalny rozwinie potem Anglik W. W. Collins (powieść Księżycowy kamień, 1868) i Szkot Arthur Conan Doyle (1859-1930), autor opowiadań o detektywie Sherlocku Holmesie, na przykład Studium w szkarłacie z 1887 r. i Pies Baskerville’ów z 1902 r. Francuz M. Leblanc (1864-1941) słynie jako twórca długiej serii opowiadań kryminalnych (od 1907 r.), których bohater to inteligentny, pełen wdzięku arystokrata i zarazem elegancki włamywacz-dżentelmen Arsène Lupin. Jest to zapowiedź czarnego kryminału i moralnie dwuznacznych bohaterów jak Philip Marlow Chandlera czy Don Corleone w Ojcu chrzestnym. W 1910 r. Francuz G. Leroux pisze powieść z pogranicza kryminału i grozy Upiór w Operze.

Wyjątkową pozycję zajmuje Angielka Agatha Christie (1890-1976) zwana królową kryminału. Od literackiego debiutu w roku 1920 napisze 14 zbiorów opowiadań i 66 detektywistycznych powieści wydanych w rekordowej liczbie ponad 2 miliardów egzemplarzy. Jej słynne dzieła to między innymi Błękitny ekspres (1928), powieści Morderstwo w Orient Ekspresie (1933), Śmierć na Nilu (1937) czy Dziesięciu małych Indian (1940). Od roku 1920 w kilkudziesięciu utworach A. Christie występuje charakterystyczny detektyw - niezwykle inteligentny, ekscentryczny i niewiarygodnie zarozumiały Belg Hercules Poirot. W 1928 r. zaś autorka wprowadza swoją drugą ulubioną postać Miss Marple - pozornie naiwną, łagodną, starszą, niezamężną damę, której pasją jest rozwiązywanie zagadek kryminalnych.

Christie staje się klasykiem kryminału, w którym czytelnik może sam podjąć próbę rozwiązania zagadki.

W 1930 r. Amerykanin D. Hammet pisze Sokoła maltańskiego - czarny kryminał, gdzie nie ma postaci wyraźnie dobrych, a granica między dobrem i złem nie istnieje. Ten kierunek kontynuuje potem R. Chandler (USA, na przykład Żegnaj laleczko, 1940) ze swoim ulubionym detektywem Philipem Marlowem. Chandler publikuje też znany esej o pisaniu kryminałów (1950), w którym odchodzi od brytyjskiej tradycji kreowania wymyślnych lub wręcz dziwacznych zagadek. Pokazuje zbrodnię jako zjawisko zwyczajne, a zbrodniarzy i stróżów prawa jako normalnych ludzi. W podobnym duchu sycylijską mafię w USA opisuje M. Puzo (głośna powieść Ojciec chrzestny, 1969). Doskonałe kryminalne powieści o policjancie Maigret (na przykład Tajemnica komisarza Maigret, 1961) pisze też francuskojęzyczny Belg G. Simenon (1903-1989). Natomiast w Szwecji na przełomie XX i XXI w. H. Mankell pisze mroczne kryminały odsłaniające ciemne strony ludzkiej natury. Co ciekawe, czytelnicy chętnie sięgają też po opisy autentycznych przestępstw, czego przykładem mogą być publikowane od roku 1949 reportaże Niemca G. Prodöhla.

Sensację polityczną jako odrębny nurt literatury reprezentują Amerykanie A. Maclean (Cyrk, 1975) i R. Ludlum (Klątwa Prometeusza, 2000) oraz Brytyjczyk F. Forsyth (Psy wojny, 1974; Diabelska alternatywa, 1979; Dzień Szakala, 1995).

• Morderstwo w Orient Ekspresie Christie - W wagonie sypialnym słynnego pociągu zostają znalezione zwłoki bogatego amerykańskiego przedsiębiorcy z licznymi ranami klatki piersiowej. Detektyw Poirot odkrywa, że kilka osób pragnących zemścić się na przedsiębiorcy po kolei zadało ciosy sztyletem. To miało zmylić policję szukającą jednego sprawcy.

• Dziesięciu małych Indian Christie - Do domu na małej angielskiej wyspie zostaje zaproszonych 10 osób i wszyscy po kolei giną w dziwnych okolicznościach. Nie ma żadnej łączności z lądem i nie można uciec, a inteligentnym mordercą jest jedna spośród obecnych osób w wymyślny sposób mszcząca się po latach.

• Diabelska alternatywa Forsytha - światu grozi globalna wojna atomowa, jeśli w Związku Sowieckim wybuchnie głód i sowiecki rząd będzie chciał uspokoić nastroje w kraju, wywołując konflikt międzynarodowy.

• Dzień Szakala Forsytha - wynajęty zimny i perfekcyjny zamachowiec próbuje zabić prezydenta Francji, a kiedy ginie, nie można ustalić jego tożsamości i na zawsze pozostaje znany jedynie pod pseudonimem Szakal.

• Klątwa Prometeusza Ludluma - powstaje globalny system informatyczny służący inwigilacji wszystkich ludzi dla uniknięcia terroryzmu i dyktatur. Jednak system sam ma cechy wszechogarniającej dyktatury.

• 1802 r. - Mir Amman z Delhi pisze w języku urdu słynny zbiór baśni Ogród i księżniczka.

• 1809 r. - Pierwsze wydanie cenionej niemieckiej serii encyklopedii F. A. Brockhausa, księgarza z Lipska.

• 1816 r. - Czworo angielskich intelektualistów, poeta George G. Lord Byron (1788-1824), pisarz John William Polidori (1795-1821), romantyczny poeta Percy Shelley (1792-1822) i jego przyjaciółka pisarka Mary Godwin (1797-1851) spędzają deszczowe lato nad Jeziorem Genewskim w Szwajcarii. Percy i Mary wyjechali z Anglii pod naciskiem opinii publicznej, ponieważ Percy porzucił żonę, aby związać się z Mary. Byron zaś porzucił żonę, ponieważ urodziła córkę a nie oczekiwanego syna i opuścił Anglię otoczony sławą skandalisty, uwodzącego kolejne kobiety rozpustnika i awanturnika.

W ramach rozrywki opowiadają sobie wymyślone niesamowite historie. Mary Godwin tworzy opowieść nawiązującą do dziejów niemieckiego alchemika Johanna Conrada Dippela i jego zamku Frankenstein. Literacki uczony Frankenstein z organów zmarłych ludzi stworzył istotę, którą ożywił elektrycznością (galwanizm). Istota ta okazała się jednak obca światu i wbrew swej woli została ściganym przez wszystkich potworem cierpiącym w samotności. Powieść Frankenstein zostanie opublikowana w 1818 r. pod nazwiskiem Mary Shelley, ponieważ w 1816 r. żona Percy’ego utonęła i para kochanków mogła wreszcie zawrzeć ślub.

Powieść Shelley zaczyna fantastykę naukową odwołującą się do osiągnięć nauki i techniki. Jednak pojęcie science-fiction jako określenie tego rodzaju fantastyki wprowadzi dopiero amerykański autor Forrest J. Ackerman (1916-2008).

Równie znaczącym owocem spotkania nad Jeziorem Genewskim okaże opublikowana w 1819 r. krótka powieść Polidoriego The Vampyre: A Tale (Wampir). Po raz pierwszy wampir jest tam przedstawiany jako inteligentny mężczyzna, elegancki, przystojny i pełen wdzięku chociaż niebezpieczny. Wcześniej wampiry wyobrażano sobie jako istoty brudne, odrażające i groźne a czasem żałosne. Wampir-arystokrata Polidoriego wkroczy potem do literatury gotyckiej, horrorów i kultury masowej, stając się między innymi pierwowzorem literackiego Drakuli.

Co ciekawe, trzej spośród uczestników spotkania w Szwajcarii umierają w tragicznych okolicznościach. Polidori pod wpływem problemów finansowych popełnia samobójstwo za pomocą kwasu pruskiego. Percy Shelley tonie podobnie jak jego pierwsza żona. Byron zaś jedzie do Grecji, żeby walczyć przeciw Turkom i tam umiera leczony za pomocą upuszczania krwi.

• 1819 r. - W. Scott pisze romantyczną powieść historyczno-przygodową Ivanhoe (Anglia).

Kierunek historyczny rozwija potem Francuz Alexandre Dumas (ojciec, 1802-1870), autor między innymi powieści Hrabia Monte Christo (1844) oraz popularnej trylogii typu „płaszcza i szpady” o szlachcicach-awanturnikach z czasów Ludwika XIV i kardynała Richelieu, na którą składają się trzy książki pełne efektownych potyczek i romansów: Trzej muszkieterowie, Dwadzieścia lat później i Wicehrabia de Bragelonne (1844-1850).

• Hrabia Monte Christo Dumasa - Edmond Dantes niesłusznie oskarżony o udział w napoleońskim spisku w 1815 r. spędził czternaście lat w więzieniu na zamku If. Dzięki uwięzionemu mnichowi zdobywa wykształcenie i tajemnicę skarbu ukrytego na wysepce Monte Christo. Po udanej ucieczce odnajduje skarb i jako niewiarygodnie bogaty arystokrata mści się na swoich krzywdzicielach doprowadzając do rozpadu ich rodzin, bankructwa finansowego i okrycia hańbą. Sam zaś wyjeżdża na Wschód.

• Od lat 1820. - Nepalski autor Acharya zaczyna poezję w języku newarskim.

• 1826 r. - Amerykanin J. F. Cooper pisze przygodową powieść Ostatni Mohikanin o spotkaniu Indian z białymi. Powieść szybko rozwija się w USA: Cooper (cykl powieści z lat 1823-1841 o amerykańskim pionierze Skórzanej Pończosze), N. Hawthorne (Szkarłatna litera, 1850), H. P. C. Melville (Moby Dick, 1851, o żeglarzu obsesyjnie polującym na wielkiego, białego kaszalota), H. Beecher-Stowe (Chata wuja Toma, 1852), Mark Twain (dla młodzieży Przygody Tomka Sawyera, 1876; Królewicz i żebrak, 1882, o sobowtórach, którzy zamienili się miejscami). L. Wallace pisze przygodową powieść o wczesnych chrześcijanach Ben Hur (1880), a J. London tworzy autobiograficzną powieść Martin Eden (1909), gdzie literat walczy o uznanie w kapitalistycznym świecie. Anglojęzyczna Kanadyjka L. Montgomery pisze dydaktyczną powieść Ania z Zielonego Wzgórza (1908) o sierocie, która wyrasta na piękną i mądrą pannę.

• Od ok. 1830 r. - Rozwija się nowoczesna literatura amharska (Etiopia). Powstają Kroniki Teodoreta II, bajki i opowieści ludowe.

Tradycyjne opowieści często bywają absurdalnie humorystyczne, chociaż nie są pozbawione elementu dydaktycznego. Przykładem jest historia drwala z Gura, który ścinał gałąź, na której siedział. Jego mądrzejszy sąsiad ostrzegał, że to skończy się źle, a może nawet śmiercią, lecz drwal był uparty i oczywiście spadł. Co prawda nic mu się nie stało, ale stwierdził, że nie żyje, ponieważ zapowiadał to mądrzejszy sąsiad. Jednak żona potrzebowała opału, więc mimo że „nie żył”, poszedł narąbać drewna.

Afawarq Gabra Iyasus (pisze pierwszą powieść po amharsku Labb Wälläd Tarik (Historia zrodzona w sercu, 1908).

W latach 1920-1940 rozwija się proza (pisarz Heruja Wolde Sallasje), a potem poezja i dramat (najwybitniejszy autor Mengistu Lemma) oraz nowelistyka (Kebbede Mikael).

• 1830 - 1843 r. - Tamenugi Shunsui (1790-1844) tworzy japońską prozę realistyczną zwaną ninjobon.

• 1830 - 1914 r. - Rozwój europejskiej powieści i noweli. W duchu romantyzmu tworzą jeszcze Francuzi H. Stendhal (Czerwone i czarne, 1830), A. Musset (Spowiedź dziecięcia wieku, 1836), W. Hugo (Nędznicy, 1862, o nieludzkim prawie) oraz E. Sue (awanturnicze Tajemnice Paryża, 1842-1843 i Żyd wieczny tułacz, 1844-1845). Z drugiej strony jednak rozwija się powieść realistyczna reprezentowana na przykład przez Francuzów H. Balzaca (Eugenia Grandet, 1833; Ojciec Goriot, 1834-1835 i seria następnych) i A. Dumasa (syna, 1824-1897; Dama Kameliowa, 1848). W konsekwencji od ok. 1850 r. dominują pozytywizm, realizm i naturalizm (dosłowne, szczegółowe ukazanie rzeczywistości). Sławę zdobywa austriacki libertyn L. von Sache-Masoch, który w naturalistycznej powieści Wenus w futrze (1890) relacjonuje swój półroczny eksperyment bycia niewolnikiem pięknej kobiety i spełniania jej wszelkich zachcianek, zwłaszcza seksualnych (stąd pojęcie masochizmu - libido związanego z odczuwaniem cierpienia). Sławę zdobywają francuscy autorzy powieści realistycznych i naturalistycznych jak G. Flaubert (Madame Bovary, 1857), piszący po prowansalsku poeta i pisarz F. Mistral (Mireio, 1859), G. Maupassant (Baryłeczka, 1880), Zola (Germinal, 1885), A. France (Gospoda pod Królową Gęsią Nóżką, 1893). Bliski temu nurtowi jest też francuskojęzyczny Belg De Coster z jego łotrzykowską powieścią Dyl Sowizdrzał (1867).

Rodzi się powieść modernistyczna jako wyraz sprzeciwu wobec nazbyt racjonalnego pozytywizmu: Francuzi R. Rolland (Jan Krzysztof, 1904-1912) i A. Gide (Lochy Watykanu, 1914). Brytyjczycy preferują realizm: C. Dickens (powieść Klub Pickwicka, 1836-1837, David Copperfield, 1849-1850), siostry Brontë (Wichrowe wzgórza, 1847), Thackeray (Targowisko próżności, 1847-1848), Mary Ann Evans (1819-1880, pseudonim George Eliot, obyczajowa powieść Middlemarch, 1871), Szkot R. L. Stevenson (słynna powieść piracka Wyspa skarbów, 1883), T. Hardy (tragiczne opowieści o bezwzględności tradycyjnej etyki i obyczaju, Tess of the D’Urbervilles, 1891), piszący głównie o ludziach morza J. Conrad (Lord Jim, 1900; Jądro ciemności, 1902), J. Galsworthy (Saga rodu Forsytów, 1906-1921) i R. Kipling (baśniowa wizja Indii Księga dżungli, 1894). O kontrowersjach, jakie wywołują moderniści może świadczyć znamienne wydarzenie: redaktor czasopisma San Francisco Examine odrzucił teksty Kiplinga pisząc, że autor nie ma pojęcia o poprawnej angielszczyźnie. Szczególną pozycję bliską modernistom zajmuje Saki (Hector H. Munro, 1870-1916), autor znany głównie z humorystycznych, dziwacznych a czasem fantastycznych opowiadań z życia brytyjskich wyższych sfer. Co ciekawe, nowe idee wpływają też na powieść rosyjską: Turgieniew (Szlacheckie gniazdo, 1859), Gonczarow (Obłomow, 1859), Tołstoj (Wojna i pokój, 1865-1869, o epoce napoleońskiej w Rosji, a właściwie o losie i wtopieniu jednostki w procesy dziejowe), Dostojewski (Zbrodnia i kara, 1866; Biesy, 1871-1872; Bracia Karamazow, 1879-1880), Gorki (Na dnie, 1902). W Hiszpanii działa w tym czasie Blasco Ibanez (Ziemia przeklęta, 1898), w Niemczech T. Mann (Buddenbrookowie, 1901), w Danii Gjellerup (Młyn na wzgórzu, 1896), w Norwegii Hamsun (Głód, 1890) a w Szwecji Lagerlöf (Gösta Berling, 1891; Cudowna podróż, 1906-1907). W Polsce zaś tworzą Prus (Lalka, 1887), Żeromski (Wierna rzeka, 1913) i Reymont (Ziemia obiecana, 1898, Chłopi, 1904). Chłopi Reymonta są uznawani za najlepszy obraz europejskiej wsi w momencie przejścia do epoki industrialnej. Powieści historyczne w Polsce piszą: J. I. Kraszewski (Stara baśń, 1876), H. Sienkiewicz (trylogia Ogniem i mieczem, Potop i Pan Wołodyjowski, 1884-1888; powieść Krzyżacy, 1883-1900; Quo vadis?, 1894) i B. Prus (Faraon, 1895).

• 1831 - 1832 r. - W. Ellis jako pierwszy publikuje dzieła literatury polinezyjskiej (Polynesian Researches). Jeden z najlepszych zbiorów polinezyjskich legend wyda G. Grey na Nowej Zelandii (1845) początkowo w języku maoryjskim, a dziesięć lat później w angielskim przekładzie. Potem kolejni zbieracze wydają zbiory polinezyjskich legend: A. Fornander na Hawajach (1877, 1916-1920) oraz J. M. Orsmond na Tahiti (zebrane w XIX w., a opublikowane w 1928 r.). Ludzie Zachodu odkrywają urodę tych opowieści.

Samoańczycy opowiadają na przykład o morskim potworze mającym dwie twarze i dwie paszcze (mityczny obraz strzykwy). Twierdzą też, że dwaj chłopcy Toie i Toiepata przywieźli komary zamknięte w kalebasach i wypuścili je na wyspach Anuu i Tanunuu. Kiedy okazało się, że komary są strasznie dokuczliwe, uciekali kolejno na wyspy Savaii, Upolu, Tutuila i znowu na Anuu, gdzie w końcu dosięgła ich kara, bo zamienili się w kamienie. Na Rarotonga zaś żyli niegdyś Maaru i jego syn Kationgia. Kiedy Maaru umarł, z jego ciała powstały świnie, czyniąc Kationgię bogatym. Mieszkańcy Rarotonga opowiadają też o pięknej dziewczynie pochodzącej ze świata duchów, ale mieszkającej wśród ludzi. Kiedy musiała wreszcie powrócić do swojej ojczyzny, na wyspie pozostali jej syn oraz mąż Ati, dla których wstęp do krainy duchów był zakazany. Na Archipelagu Cooka znana jest baśń o dwóch bogach Vatea i Tonga-iti, którzy pokłócili się o to, czyim synem jest pewne dziecko. W końcu przecięli je na pół i z górnej części należącej do Vatea powstało Słońce, a dolna, rzucona w niebo przez Tonga-iti, dała początek Księżycowi. Żoną boga Księżyca jest później Sina (Ina, Hina - światło), a jej ziemny piec widać jako ciemną plamę na Księżycu. Hawajczycy zaś opowiadają o walce bogini wulkanów Pele i jej rywalki Poliahu, bogini śniegu i wody. Rezultatem tych zmagań są fantastyczne formy zastygłej lawy widoczne na stokach wulkanu Mauna Loa. Spisana w XVIII w. hawajska pieśń Kumulipo opowiada zaś o tym, jak tytułowe źródło ciemności stało się początkiem wszechświata.

• 1836 r. - Francuz Rafinesque publikuje legendy i opowiadania z historii Delawarów w książce Walam Olum (Czerwona kronika). Tradycyjne indiańskie eposy (jak szamańskie mity o herosie Zabójcy Potworów w plemionach Athapask) i baśnie z Ameryki Północnej pojawiają się w coraz liczniejszych przekładach. Ulubionym bohaterem opowieści Wielkich Równin jest sprytny złodziejaszek i łotrzyk kojot. Często występują też groźny Ptak-Grom, mądry królik i niedźwiedź. Na przykład w baśni o Niedźwiedziej Matce pewna kobieta rodzi dziecko, które okazuje się jednak niedźwiedziem i okrutnie zabija własną rodzicielkę.

• 1839 r. - W amerykańskim czasopiśmie Boston Morning Post zostaje użyte słowo lub raczej skrótowiec OK.

Istnieje wiele różnych hipotez, jakie jest pochodzenie tego zwrotu. Na przykład według amerykańskiego językoznawcy Allena Walkera Reada (1906-2002) OK to pierwsze litery stwierdzenia, że wszystko jest w porządku, czyli All Correct błędnie lub ironicznie zapisanego jako Oll Korrect. W każdym razie zwrot OK zapisywany też jako O.K., okay lub okey, upowszechnia się w amerykańskiej wersji angielskiego, a w XX w. przenika do niemal wszystkich języków świata od hiszpańskiego czy fińskiego po arabski i japoński jako znak akceptacji, zgody lub potwierdzenia, że coś jest prawidłowe.

Jest to przykład, jak dzięki prasie i innym środkom masowego przekazu wzorce kulturowe ogarniają całą ludzkość, jak upodabniają się sposoby zachowania i wyrażania.

• 1845 r. - Słynna książka Cywilizacja i barbarzyństwo. Życie Juana Facundo Quirogi Argentyńczyka Domingo F. Sarmiento zaczyna nową literaturę latynoską. Dzieje lokalnego kacyka ukazują podział na postępowe, zeuropeizowane miasto i zachowawczą, indiańską wieś, gdzie gauchos stanowią oparcie dla dyktatorów. Ten podział jest charakterystyczny dla całej Ameryki Łacińskiej.

W XIX w. w Ameryce Łacińskiej dominuje romantyzm, choć powstają też krytyczne powieści o charakterze oświeceniowej utopii: Juan B. Alberdi Peregrinacion... (Argentyna, 1871) i Francisco Lainfiesta A vista de pajaro (Gwatemala, 1879). Od ok. 1880 r. rozwija się modernizm: w Argentynie science-fiction E. Holmberga i fantastyka L. Lugonesa (od 1890 r.), w Nikaragui okultyzm R. Dario, w Urugwaju literatura gotycka H. Quirogi, w Brazylii realistyczna powieść psychologiczna M. de Assisa (Wspomnienia pośmiertne Brasa Cubas, 1881).

• Od połowy XIX w. - Pod wpływem Holendrów i Brytyjczyków Malajowie wprowadzają europejskie gatunki literackie i nowoczesną tematykę, chociaż na raczej niskim poziomie intelektualnym i artystycznym.

Działa jeszcze ostatni tradycyjny malajski poeta Abdullah bin Abdulkadir Munsja.

Europejscy badacze spisują malajskie utwory literackie krążące dotąd w wersji ustnej. Sławny czarownik i opowiadacz Pawang Ana z Peraku dyktuje z pamięci pięć tradycyjnych powieści. Wśród nich najstarsza licząca kilka wieków jest Hikayat Awang Sulung Merah Muda. Inne to Hikayat Raja Muda, Hikayat Malim Dewa, Hikayat Malin Deman oraz najdłuższa z nich Hikayat Anggun Chik Tunggal. Ta ostatnia opowiada o bohaterze walczącym ze złymi mocami, a wśród nich z olbrzymami, które reprezentują białych kolonizatorów. Ostatecznie bohater opowieści pokonuje potworne olbrzymy i ratuje kraj.

W 1886 r. Mir Hassam, zięć Pawang Any, dyktuje kolejne trzy opowieści częściowo powtarzające znane już motywy, a jedna z nich twórczo rozwija Ramajanę.

• Od połowy XIX w. - W kulturze zachodniej rozkwita literatura przeznaczona dla dzieci. Ogromną sławą cieszą się pouczające baśnie Duńczyka Hansa Christiana Andersena publikowane w latach 1835-1872. Na przykład w Królowej śniegu Andersen opowiada o Kaju porwanym przez złą władczynię zimy i Gerdzie, która dzięki sile swojej miłości dociera do lodowego pałacu daleko na północy i uwalnia chłopca. Natomiast Dziewczynka z zapałkami to historia małej sieroty, która próbuje sprzedawać zapałki w wigilijny wieczór i w końcu zamarza, marząc o mamie przebywającej w niebie.

Na wschodzie zaś badacz folkloru Aleksandr Afanasjew (1826-1871) wydaje zbiór rosyjskich baśni ludowych (1855-1863). Znalazła się wśród nich słynna baśń o złotej rybce, która prosi rybaka o wolność, a ona obiecuje spełnić każde jego życzenie. Rybak chce tylko nowego koryta do karmienia świń. Kiedy jednak opowiada o tym żonie, ta nazywa go głupcem i każe prosić o dom, potem o pałac i królewską władzę. W końcu żąda, aby rybka jej służyła, lecz wtedy traci wszystko, a rybak znów jest ubogi, ale szczęśliwy. Inna rosyjska baśń mówi o żołnierzu, który obiecuje swoją duszę diabłu, jeśli ten odsłuży za niego jeden rok w armii. Diabeł jednak szybko rezygnuje, nie mogąc wytrzymać brutalnego traktowania w wojsku.

Literatura dla dzieci powstaje też w innych krajach. Brytyjczyk Lewis Carroll (właściwie Charles Lutwidge Dodgson, 1832-1898) pisze fantastyczną powieść dla dzieci Alicja w Krainie Czarów (1865). Oryginalność utworu wynika z łagodnej postaci autyzmu autora i odwołania się do zasad matematyki. Anglik Edwin A. Abbott pisze pouczającą książkę Flatland. A Romance of Many Dimensions (Flatlandia. Powieść o wielu wymiarach, 1884), której bohaterami są płaszczaki - płaskie figury istniejące w dwuwymiarowym świecie. Włoch Carlo Collodi (1826-1890) pisze powieść Pinocchio (1883), gdzie drewniana lalka staje się chłopcem. Brytyjczyk Alan A. Milne (1882-1956) tworzy popularną powieść Kubuś Puchatek (1926) o pluszowym misiu, jego przyjaciołach-zabawkach i małym Krzysiu. Szwedka Astrid Lindgren (1907-2002) zdobywa światową sławę przede wszystkim jako autorka serii powieści (od 1945 r.) o małej rudowłosej dziewczynce Pippi Långstrump zwanej Pończoszanką, która żyje sama tylko w towarzystwie zwierząt, a swoim zachowaniem obnaża zakłamanie i umowność świata dorosłych. W roku 1958 ukazuje się powieść Miś zwany Paddington autorstwa Brytyjczyka Michaela Bonda, która rozpocznie całą serię powieści o pluszowej zabawce. Mieszkająca w Finlandii Szwedka Towe Jansson (1914-2001) wydaje książkę dla dzieci Kometa nad Doliną Muminków (1968). Seria opowiadań o człekopodobnych, dobrodusznych Muminkach szybko zyskuje ogromne powodzenie i doczeka się tłumaczenia na wiele języków oraz adaptacji filmowej. W roku 1997 Brytyjka Joanne Rowling pisze powieść dla dzieci Harry Potter i kamień filozoficzny, pierwszą z serii o małym czarodzieju, którego prześladuje zabójca jego rodziców, zły czarodziej dążący do opanowania świata. Fantastyczny cykl umiejętnie wykorzystujący najpopularniejsze motywy baśni i mitów z całego świata jest świetnie reklamowany przez wydawcę, więc zyskuje miliony czytelników, a autorce przynosi fortunę. Trzeba jednak zaznaczyć, że kolejne powieści o dorastającym Harrym Potterze, aczkolwiek wciąż baśniowe, stają się coraz bardziej mroczne i odchodzą od pogodnej konwencji baśni dla dzieci, zbliżając się do horroru dla dorosłych.

• Druga połowa XIX w. - Poeta Narmadaśhankar systematyzuje literaturę gudżarati i doprowadza ją do rozkwitu. Raham Ali Marri z Beludżystanu pisze patriotyczne wiersze antybrytyjskie.

• Druga połowa XIX w. - 1914 r. - Europejska poezja reprezentuje symbolizm (pojęcie wprowadza Francuz J. Moreas w 1886 r.), a potem modernizm łączący symbolizm, podejście emocjonalne i kult nowoczesności. W tym duchu tworzą Francuzi S. Mallarmé (sztandarowy przedstawiciel symbolizmu), Charles Baudelaire (Kwiaty zła, 1857), Rimbaud (Sezon w piekle, 1873) i G. Apollinaire (Alkohole, 1913) oraz Brytyjczyk T. S. Eliot, a na wschodzie Litwin M. Čiurlionis.

Baudelaire zostaje oskarżony o niemoralność i zmuszony do usunięcia ze zbioru sześciu wierszy. Co ciekawe, w 1949 r. francuski sąd pośmiertnie uwolni Baudelaire’a od oskarżeń. Miłośnicy kotów zaś zwrócą uwagę na pewną ciekawostkę: niektóre z erotyków Baudelaire’a są napisane w taki sposób, że trudno stwierdzić, czy poeta pisze o kobiecie czy raczej o kocie.

Mallarmé uznaje poezję za najwyższą formę poznania i zgodnie z tym założeniem tworzy ideę książki przestrzennej, czytanej z różnych stron i różnie rozumianej (Un coup de des, 1887). Poza tym w świecie poezji wyróżniają się Ukrainka Łesja (Leśna pieśń, 1912) i Niemiec R. M. Rilke (Elegie duinejskie, 1923).

W krajach anglosaskich zaś rozwija się limeryk, czyli krótki, dowcipny i często nonsensowny wierszyk. Mistrzem limeryków jest Brytyjczyk Edward Lear.

• Druga połowa XIX w. - Upowszechnia się prasa czyli wydawane cyklicznie czasopisma (na przykład dzienniki, tygodniki, miesięczniki) przynoszące informacje o aktualnych wydarzeniach. Informacja staje się coraz bardziej poszukiwanym towarem, a im bardziej sensacyjna, tym więcej znajduje czytelników gotowych kupować dane czasopismo. Właściciele poszczególnych czasopism finansują nawet dalekie ekspedycje, żeby zdobyć atrakcyjny materiał nadający się do publikacji, a sprawni dziennikarze są bardzo cenieni. Przykładem jest Henry Morton Stanley pracujący dla gazet w Stanach Zjednoczonych. Urodził się w Walii jako John Rowlands (1841-1904), lecz po trudnym dzieciństwie dotarł do Ameryki i przyjął nazwisko człowieka, który mu pomógł. Stanley okazuje się niezwykle sprawnym i odważnym korespondentem, chociaż często brutalnym wobec swoich współpracowników lub miejscowej ludności, na przykład w Afryce. Jako korespondent New York Herald podróżuje między innymi do Turcji, Azji Zachodniej i Afryki. Dziennikarz szybko staje się odkrywcą i uczestnikiem procesów kolonizacji Afryki.

• 1851 r. - Brytyjski matematyk i logik Augustus De Morgan stawia tezę, że autorów poszczególnych części Biblii można zidentyfikować na podstawie długości słów, jakich tam użyto. Jest to zapowiedź przyszłego rozwoju stylometrii tworzonej między innymi przez Polaka Wincentego Lutosławskiego (1890).

Prekursorem analizy stylistycznej był Lorenzo Valla, kiedy w 1440 r. wykazał fałszywość Donacji Konstantyna. W ciągu XIX i XX w. analizie stylistycznej zostaną poddane między innymi dzieła Platona, listy św. Pawła, dramaty Shakespeare’a, utwory Śankary i Patańdżalego, Koran oraz wiele innych.

• 1858 r. - Ukazuje się pierwsza niereligijna armeńska powieść Rany Armenii Chaczatura Abowiana (1805-1848).

• 1866 r. - W odpowiedzi na romantyzm i fascynację ludowością kilku francuskich poetów, między innymi C. M. R. Leconte de Lisle i J. M. de Heredia, wydaje zbiór wierszy antyromantycznych, pozytywistycznych i obiektywistycznych zatytułowany Parnasse contemporain. Jest to początek nurtu określanego jako parnasizm (od góry Parnas, siedziby Apolla i muz opiekujących się rozmaitymi sztukami). Prekursor i teoretyk parnasizmu T. Gautier głosi sztukę dla sztuki oraz kult racjonalistycznej estetyki starożytnej Grecji, bez wyraźnych odwołań do współczesnej filozofii czy nauki. Ideom parnasizmu i symbolizmu hołduje też nowogrecki poeta Konstandinos Kawafis (1863-1933).

• 1866 - 1876 r. - Pierwsza edycja szeroko potem znanej francuskiej encyklopedii wydawnictwa Larousse.

• 1867 - 1874 r. - Francuz Jules Verne (1828-1905) tworzy znane powieści przygodowe i fantastyczno-naukowe (science-fiction). Jego dziełem jest seria książek o niezwykłych podróżach: Pięć tygodni w balonie (1863) o przelocie nad całą Afryką, Wyprawa do wnętrza Ziemi (1864), gdzie wciąż żyją prehistoryczne zwierzęta, Z Ziemi na Księżyc (1865), W 80 dni dookoła świata (1872), o angielskim arystokracie Phileasie Foggu, który zakłada się, że okrąży Ziemię w ciągu 80 dni. Największym powodzeniem cieszy się jednak trylogia Verne’a obejmująca powieści Dzieci kapitana Granta (1867), 20 000 mil podmorskiej żeglugi (1870), oraz Tajemnicza wyspa (1874).

Nurt fantastyczno-naukowy reprezentują też Brytyjczycy H. G. Wells (powieści Wehikuł czasu, 1895; Wojna światów, 1897) i R. L. Stevenson (kryminalna powieść grozy Doktor Jekyll i Pan Hyde, 1886, o chemicznie sprowokowanej przemianie osobowości, gdzie uczony zamienia się nocą w krążącego po Edynburgu mordercę niczym XV-wieczny rycerz-zabójca Gilles de Frais). Przynajmniej niektóre z tych powieści ostrzegają, że postęp nauki i techniki może się stać zagrożeniem dla samego człowieka. Pozytywną stronę postępu pokazuje zaś Amerykanin Edward E. Hale w powieści The Brick Moon (1896) opisującej życie na sztucznym satelicie Ziemi zbudowanym z cegieł.

• Trylogia Verne’a - pierwsza powieść Dzieci kapitana Granta opowiada o pełnych przygód poszukiwaniach zaginionego kapitana. W drugiej powieści 20 000 mil podmorskiej żeglugi kilku podróżników trafia na pokład tajemniczej łodzi podwodnej Nautilus (po łacinie Pływak) zbudowanej przez świetnie wykształconego arystokratę z Indii, który przyjął imię Nemo (po łacinie Nikt). Nautilus to cud techniki, zbiór dzieł sztuki i muzeum tworów przyrody a zarazem luksusowe mieszkanie, gdzie Nemo ukrył się przed światem pełnym niesprawiedliwości, nienawiści i wojen. Tajemnicza wyspa zaś to historia kilku Amerykanów, którzy uciekając balonem z oblężonego Richmond zostali porwani przez huragan i dotarli aż na południową półkulę, gdzie wiedza i umiejętności inżyniera Cyrusa Smitha pozwalają im zagospodarować bezludną wyspę. Nie wiedzą, że w podwodnej jaskini tkwi Nautilus uwięziony przez obsunięte skały, a kapitan Nemo ich obserwuje i skrycie im pomaga. Z okolicznej wysepki Tabor sprowadzają Ayrtona, który kiedyś był zbuntowanym bosmanem kapitana Granta i piratem, lecz zmienił się po latach spędzonych w samotności. Na koniec Nemo umiera, wyspę niszczy wybuch wulkanu, a Amerykanie i Ayrton zostają uratowani przez statek płynący z Tabor.

• Wehikuł czasu Wellsa - opowiada o podróży pewnego naukowca-konstruktora w przyszłość, gdzie odkrywa, że ludzkość rozpadła się na dwa gatunki: inteligentnych, łagodnych i wrażliwych Elojów żywiących się owocami i mieszkających w słonecznych ogrodach oraz prymitywnych, brutalnych Morloków, którzy żyją i pracują w podziemiach, a w księżycowe noce wychodzą na powierzchnię, żeby pożerać Elojów.

• Wojna światów Wellsa - to opowieść o ataku Marsjan na Ziemię za pomocą techniki dalece przewyższającej możliwości ludzi. Kiedy już wydaje się, że ostateczna klęska jest nieunikniona, Marsjanie niespodziewanie zaczynają umierać zabici przez ziemskie bakterie.

• 1883 r. - Działający w Jerozolimie handlarz zabytkami Moses Wilhelm Shapiro (1830-1884, wypędzony z Rosji Żyd, od 1860 r. obywatel Niemiec) proponuje rządowi brytyjskiemu zakup starożytnego zwoju. Ma to być fragment Pięcioksięgu pochodzący z VIII w. p.n.e. a zatem najstarszy zachowany tekst biblijny. Do transakcji nie dochodzi z powodu niebotycznie wysokiej ceny. Wybucha za to dyskusja, czy zwój jest autentyczny, zwłaszcza w kontekście odkrytej wcześniej Steli Meszy.

• Od 1883 r. - Powstaje prasa wielkonakładowa (wiele tysięcy egzemplarzy): New York World J. Pulitzera w USA (1883), Berliner Lokalanzeiger A. Scherla w Niemczech (1883), Daily Mail A. Harmswortha w Anglii (1896). Czasopisma stają się stałym elementem życia społecznego, metodą przekazywania informacji, narzędziem walki politycznej oraz kształtowania opinii publicznej na przykład poprzez reklamy zachęcające do zakupienia określonego towaru. W XX w. prasa razem z innymi mediami jak radio, telewizja i sieć internetowa stanie się praktycznie czwartą władzą polityczną mającą przemożny wpływ zarówno na elity, jak też szerokie masy społeczne.

Fenomenem dziennikarstwa okazuje się Amerykanka Nellie Bly (właściwie Elizabeth Jane Cochrane, 1864-1922), która skutecznie przełamuje seksistowskie stereotypy o rzekomo słabych kobietach. Specjalizuje się w dziennikarstwie śledczym, polegającym na ujawnianiu nieprawidłowości i przestępstw. Pracuje dla Pittsburgh Dispatch a potem dla New York World. Wsławia się reportażem ze szpitala psychiatrycznego dla kobiet na Blackwell’s Island, gdzie dostała się udając chorobę umysłową. Natomiast w roku 1889 redakcja wysyła ją w samotną podróż dookoła świata wzorem powieści Verne’a; Bly ustanawia nowy rekord, okrążając planetę w ponad 72 dni. Podczas I wojny światowej jest korespondentką wojenną.

• 1887 r. - Amerykanin William R. Hearst kupuje gazetę San Francisco Examiner, która pod jego kierunkiem specjalizuje się w sensacyjnych tematach, dodatkowo ilustrowanych fotografiami (na przykład z przestępstw).

Od 1895 r., kiedy kupuje gazetę New York Morning Journal, W. R. Hearst walczy z J. Pulitzerem o dominację na amerykańskim rynku prasowym. Zapoczątkowuje wtedy płytką, pozbawioną zahamowań moralnych prasę brukową epatującą sensacją i skandalem. Ucieka się nawet do kłamstwa, aby za wszelką cenę przyciągnąć czytelników. Zniechęcony tym Pulitzer rezygnuje z wyścigu w 1898 r.

• 1892 r. - W USA J. Swinnerton tworzy komiks, czyli obrazki z tekstem ułożone w ciąg wydarzeń. Wkrótce R. Outcault rozpocznie komiksową serię Yellow Kid (1896), a R. Dirks Katzenjammer Kids (USA, 1896). Brytyjczyk J. S. Baker zacznie komiks Bruin Boys (1904), Belg Georges Remi komiksy o Tintinie (1929), a w 1938 r. w USA powstanie Superman o niesamowicie sprawnym fizycznie, inteligentnym i korzystającym ze szczególnych urządzeń samotnym bohaterze w przebraniu walczącym ze złem. W 1939 r. ukaże się pierwszy odcinek komiksowej serii o Batmanie, podobnym do Supermana bohaterze, który w przebraniu człowieka-nietoperza walczy z mafią rządzącą w mieście Gotham. Inne znane postaci komiksowych bohaterów walczących ze złem to między innymi amerykański Spider-Man, X-Men czy też Fantastic Four. Pojawiają się także obrazkowe opowieści W. Disney’a. Wszystko to składa się na nowe systemy kulturowe zbudowane wokół określonej postaci lub pomysłu pojawiające się w literaturze, plastyce, filmie i radiu.

Powstaje pojęcie masowej kultury obrazkowej (po 1945 r. Ameryka Północna, Europa, Japonia) na ogół bez intelektualnej refleksji, opartej na komiksach i filmach. Niemal kwintesencją kultury obrazkowej jest Lilli, dziewczyna narysowana dla niemieckiego czasopisma Bild. Lilli z nienaturalnie długimi nogami, dużym biustem, wąską talią i bujną blond fryzurą szybko zyskuje dużą popularność, a w roku 1955 powstaje lalka Lilli (stanie się wzorem dla amerykańskiej Barbie). Z drugiej strony powstaje też komiks potraktowany poważnie. Na przykład Amerykanin Art Spiegelman w komiksie Maus: A Survivor Tale (1973-1991, Nagroda Pulitzera w 1992 r.) opowiada o holokauście i Auschwitz: Żydzi występują tam jako myszy, Niemcy to koty, Amerykanie psy, Polacy są świniami, Brytyjczycy rybami, a Francuzi to oczywiście żaby.

Iranka Marjane Satrapi publikuje zaś komiks Persepolis (Francja, 2003) o swoim dzieciństwie w Iranie ajatollahów i ucieczce do Europy.

• 1897 r. - Isaakian pisze zbiór poezji Pieśni i rany, który stanie się manifestem nowej literatury ormiańskiej.

• 1894 r. - Iwan Wazow (1850-1921) uznawany za ojca nowoczesnej literatury bułgarskiej wydaje powieść Pod jarzmem, narodową epopeję Bułgarów o walce z Turkami. Jest też autorem powieści (na przykład Niemili i niekochani), licznych poezji (zbiory Proporzec i gęśl, Smutki Bułgarii, Zapachniał mi bez) i opowiadań. Dużą popularność zdobywa opowiadanie Dziadek Joco patrzy (1901) o niewidomym starcu, który doczekał się niepodległej Bułgarii i podziwia postęp. Ludzie mówią, że patrzy, kiedy codziennie aż do śmierci staje na pewnej skale, żeby słuchać przejeżdżających pociągów.

• 1900 r. - W Paryżu odbywa się pierwszy kongres komparatystyczny.

Odtąd podobne spotkania będą organizowane co kilka lat. Na kongresie we Florencji w 1951 r. powstanie Międzynarodowa Federacja Języków i Literatur Nowożytnych (FILLM). W 1954 r. zaś zacznie działalność Międzynarodowe Towarzystwo Badań Komparatystycznych.

W 1903 r. włoski myśliciel B. Croce publikuje jedno z najważniejszych dzieł na temat komparatystyki literackiej La literatura comparata, gdzie formułuje podstawowe założenia tego kierunku, wskazując na pojawianie się tych samych elementów i idei w różnych utworach.

• XIX/XX w. - Rosjanin Płaton Ojunskij spisuje jakucki epos bohaterski (oloncho) Niurgan bootur.

Pojawiają się zapisy poetyckich opowieści Ellajada o pochodzeniu Jakutów, walce z Czukczami i przybyciu rosyjskich osadników. Zostają spisane szamańskie eposy (często zarazem formy teatralne) jak buriacka opowieść o bohaterze Bukhe Beligte (bilig - żeński, księżycowy pierwiastek mądrości, pod wpływem buddyzmu utożsamiany z Geserem), synu Han Hormasty, władcy duchów zachodu. Bogini nieba Manzan Gurme Toodei posyła go na ziemię, aby uratował ludzi przed demonami zwanymi tenger, które dojrzała w magicznym zwierciadle. Towarzyszy mu Alma Mergen (mergen to tytuł szamanów), córka Uha Losona, władcy duchów wody. W XX w. częściowo odradza się literatura ludów syberyjskich: w językach Jakutów, Jukagirów i Ewenków piszą A. Kułakowskij, A. Sofronow, N. Nieustrojew i inni.

• XIX/XX w. - Powstaje nowoczesna literatura wietnamska często nawiązująca do literatury chińskiej i europejskiej, a zwłaszcza francuskiej. Działają poeta Nguyen Khac Hieu, prozaicy Nguyen Van To i Hoang Xuan Han.

• Od XIX/XX w. - Odrodzenie i modernizacja literatury arabskiej.

Do najważniejszych autorów należą Egipcjanie Mahmud i Muhammad Tajmur (nowele, powieści, dramaty) oraz Algierczyk Mohammad Moulesshoul (pseudonim Yasmina Khadra, XX/XXI w.).

W Arabii Saudyjskiej zaś działa pisarz Abd ar-Rahman Munif (1933-2004), autor powieści i rozpraw krytykujących saudyjskich reżim i za to pozbawiony obywatelstwa tego państwa. Najbardziej znanym jego dziełem jest pięcioksiąg Miasta soli napisany w latach 1980. Pięć powieści składa się na szeroki panoramiczny obraz przemian społecznych na Półwyspie Arabskim od epoki plemion koczujących na pustyni do industrializacji związanej z odkryciem złóż ropy naftowej. W książce widać ponury obraz społeczeństwa zamkniętego na nowe idee, pełnego przemocy wobec kobiet, wrogiego dla nowoczesności utożsamianej z kulturą Zachodu a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych. Munif jest krytyczny i zdaje się nie widzieć szans na postęp w życiu społecznym Arabii, ponieważ, jak pokazuje w swoich powieściach, Arabowie, a szczególnie konserwatywni Saudowie, nie są tym zainteresowani.

• Od XIX/XX w. - Powstaje nowoczesna literatura turecka (osmańska) często nawiązująca do tradycji europejskich: Ömer Seyfettin (1884-1920, opowiadania), Abdülhak Şinasi Hisar (1887-1963, prozaik), Ömer Bedrettin Usakli (1904-1946, poezje), Ahmet H. Tanpinar (1901-1962, poezje i proza), przyjaciel Tanpinara poeta Yahya Kemal (1884-1958), Ali Sabahattin (1907-1948, nowele), Orhan Pamuk (seria powieści, na przykład Nazywam się czerwień, 1998).

• Od XIX/XX w. - Powstają przekłady i adaptacje (przeróbki) literatury afrykańskiej; dotychczas teksty były opowiadane przez wędrownych muzyków i aktorów, na przykład przez griotów nad Nigrem. Do najwybitniejszych opublikowanych dzieł należy anonimowy zuluski epos Czaka o słynnym wodzu. Sławę zyskują francuscy afrykaniści zbierający baśnie, mity i przypowieści: Blaise Cendrars (Anthologie négre, 1920) i Marcel Griaule (Jeux Dogons, 1938). Według jednego z mitów w zachodnim Sudanie zdarzyła się susza. Jedynie pogardzany sęp zgodził się polecieć i przebłagał Słońce, lecz stracił pióra na szyi spalone przez żar.

Ila nad Zambezi opowiadają zaś, jak osa, sęp, kruk i orzeł polecieli do nieba po ogień, lecz ptaki zginęły, a osa otrzymała boski dar i dlatego została królową owadów. Według innej baśni sędzią w pewnym lesie była małpa. I zdarzyło się, że przyszedł do niej krawiec skarżąc się na myszy, które pogryzły jego ubranie. Myszy oskarżyły wtedy kota, kot obwinił psa, pies zrzucił winę na kij, a ten mówił o ogniu. Ogień zaś uważał, że winien jest słoń, a słoń twierdził, że to mrówki... Znudzona małpa nie umiała rozpatrzyć tak złożonej sprawy i nakazała wymierzenie sprawiedliwości przez samych zainteresowanych. Odtąd trwa walka wszystkich ze wszystkimi.

Znane są też opowieści o pochodzeniu zwierząt domowych. Nad Nigrem opowiada się, że pies i szakal chcieli zdobyć ogień. Pies poszedł po niego do człowieka, ale skuszony mięsem, pozostał, a szakal do dziś woła i czeka na psa. Kot zaś jest ponoć dzieckiem pantery, które nie wyrosło, ponieważ brakowało mu mleka matki.

Jednak niewątpliwie najpopularniejszym bohaterem zachodnioafrykańskich baśni jest mądry i dowcipny pająk Anansi. Kiedyś okpił słonia i hipopotama: twierdził, że jest równie silny jak tamte olbrzymy, a miał tego dowieść ciągnąc linę. Potajemnie jeden koniec liny dał słoniowi a drugi hipopotamowi, mówiąc, że pierwszego wyciągnie z lasu a drugiego z wody. Walka zakończyła się remisem, a pająk był odtąd uważany za siłacza równego słoniowi i hipopotamowi. Według mitu Aszanti pająk Anansi wykonał szereg trudnych zadań, aby kupić od boga nieba Nyankopon jego historie (święte teksty dające mu wysoką pozycję) i stał się bóstwem mądrości. Niektórzy mówią też o dzbanie, w którym bogowie umieścili całą mądrość świata, a Anansi, który miał ten dzban przechować doprowadził niestety do jego rozbicia. Od tego momentu ludzie zbierają okruchy mądrości rozsypane po całym świecie.

Natomiast Joruba opowiadają o złośliwym demonie Edszu, który wzbudza zazdrość między żonami, sprzedając każdej po kolei coraz piękniejsze stroje. Zamieszkuje wypełnioną ogniem jaskinię w górze i czasem uwalnia z niej płomienie. W rejonie wielkich jezior zaś krążą opowieści o herosach-władcach baczwezi. Niegdyś król Isaza popadł w zatarg z panem podziemnej krainy zmarłych zwanej Okuzimu. Władca podziemi wysłał na przeszpiegi swoją córkę, która została żoną Isazy. Za pomocą pięknych krów, które Isaza kochał ponad wszystko, zwabił go do głębokiego dołu i uwięził. W opuszczonym królestwie władzę przejął wtedy jeden z dworaków. Po latach myśliwy Isimbwa, syn Isazy urodzony w krainie Okuzimu, wraca na ziemię, żeni się z Njinamwiru, córką samozwańczego króla i chce odzyskać władzę. Przestraszony uzurpator próbuje wtedy pozbyć się kankurenta topiąc jego syna Ndaulę. Jednak Ndaula przeżywa zamach i zostaje pierwszym władcą baczwezi.

Znane są też opowieści o tym, jak niebo było niegdyś tak blisko ziemi, że kobiety zahaczały je narzędziami (na przykład u Dinka) lub w złości mogły je nawet przebić (u Noba). W końcu niebo odsunęło się i stąd wynikają trudności w komunikacji ludzi z bogami. Według niektórych pozostało tylko drzewo wszechświata jako oś kosmosu i jedyna droga z ziemi do nieba.

• Od XIX/XX w. - Rozwój nowej literatury japońskiej.

Popularność zdobywa piszący po angielsku Koizumi Yakumo (właściwie Lafcadio Hearn), autor między innymi zbioru fantastycznych nowel Kwaidan (1903) osadzonych w japońskich realiach i odwołujących się do japońskiego sposobu myślenia. Masaru znany jako Saito Ryokun (1867-1904) pisze poezje i dowcipne, satyryczne eseje. Natsume Soseki (Kinnosuke, 1867-1916) słynie jako autor opowiadań i powieści. Na przykład zbiór opowiadań Jestem kotem (1905-1906) w nieco humorystyczny a w tym czasie nowatorski sposób pokazuje społeczeństwo ludzi widziane z perspektywy zwierzęcia. Powieści Natsume Soseki, jak na przykład Kojin (Przechodzień, 1912-1913) czy Kokoro (Sedno rzeczy, 1914), pokazują samotność i zagubienie człowieka w społeczeństwie a nawet w rodzinie.

Inny wybitny twórca Akutagawa wsławia się powieścią historyczną Rashomon (1915). Natomiast Kawabata Yasunari, autor między powieści Kraina śniegu (1935) jako pierwszy Japończyk otrzymuje literacką Nagrodę Nobla w 1968 r. Wyróżniają się także Junichiro Tanizaki - Pochwała cienia (1933), Yukio Mishima - powieść Złota pagoda (1956) oraz Abe Kobo - powieść Kobieta z wydm (1962).

Dość szczególną pozycję zajmuje Seicho Matsumoto, który w 1960 r. publikuje dwie powieści Nami No Tou i Kuroi Jakai. Obie kończą się samobójstwem w ponurym lesie Aokigahara.

Najbardziej kontrowersyjny jest jednak Wataru Tsurumi, autor książki, która w wersji angielskiej The Compact Manual of Suicide, czyli Zwięzły podręcznik samobójstwa (1993) zdobywa niebywałą popularność na całym świecie, dzięki czemu księgarze sprzedadzą milion egzemplarzy tej książki.

Urodzony w Nagasaki, lecz mieszkający w Wielkiej Brytanii i piszący po angielsku Kazuo Ishiguro zdobywa światowe uznanie jako autor opowiadań i kilku powieści jak na przykład An Artist of the Floating World (Malarz świata ułudy, 1986) pokazująca przemiany Japonii po przegranej wojnie czy The Remains of the Day (Okruchy dnia, 1989). Ogromną popularność przynoszą mu ekranizacja Okruchów dnia w 1993 r. oraz literacka Nagroda Nobla za rok 2017.

• Kokoro Natsume Soseki - opowieść o relacji młodzieńca ze starszym mężczyzną zwanym seseki (mistrz), który ujawnia swoje zwątpienie, osamotnienie i poczucie winy za śmierć przyjaciela oraz niepewność, czy faktycznie jest za nią odpowiedzialny.

• Pochwała cienia Tanizakiego - niewielki zbiór przemyśleń i luźnych impresji autora na temat różnic między nowoczesnymi urządzeniami przejmowanymi od Zachodu i tradycyjną kulturą Japonii przedstawianą jako lepsza. Autor pisze na przykład o wyższości drewnianych basenów kąpielowych nad nazbyt według niego czystymi łazienkami wyłożonymi ceramicznymi kaflami. Uznaje, że japońska toaleta kawaya (drewniana budka z dołem wykopanym w ziemi) jest lepsza od zachodniej ceramicznej muszli połączonej z kanalizacją. W podobny sposób krytykuje światło elektryczne jako gorsze od tradycyjnych lamp i zbyt jasne, oświetlenie ulic na wzór miast zachodnich oraz zachodni papier, ponieważ jest zbyt gładki. Snuje rozważania, co by było, gdyby to Japończycy i Chińczycy rozwinęli naukę i technikę, a nie przejmowali ich z Zachodu.

• Kraina śniegu Kawabaty - to nostalgiczna opowieść o skomplikowanej relacji między mieszkającym w Tokio Shimamurą i prowincjonalną gejszą oraz o zderzenie różnych sposobów widzenia świata. Dzieli ich nie tylko miejsce zamieszkania, ale przede wszystkim cele, jakie sobie stawiają i różne style życia, których nie można ze sobą pogodzić.

• Kobieta z wydm Abe Kobo - opowiada historię Niki Jumpei, nauczyciela i entomologa-amatora z Tokio. Jumpei spóźnia się na ostatni autobus z odległej wioski, której mieszkańcy utrzymują się z wydobywania piasku i musi spędzić noc w chacie pewnej kobiety. Chata jest w głębokim dole, do którego można wejść wyłącznie po drabinie. Rano okazuje się, że został uwięziony. Po początkowych próbach ucieczki akceptuje swoją sytuację i postanawia spędzić tam resztę życia.

• Początek XX w. - Abdallah bin Hemedi z Zanzibaru pisze w suahili Harbari za Wakilindi. Robert Shaaban zyskuje opinię największego pisarza wschodniej Afryki: wprowadza do suahili nowe gatunki - powieść i esej.

• Pierwsza połowa XX w. - Początek nowoczesnych literatur Afryki.

Benedict W. Vilakazi (1906-1947) pisze zuluskie poezje, powieści (Dingiswayo, syn Jobego, 1939) i prace językoznawcze, a Senegalczyk L. S. Senghor słynie jako poeta. Do największych afrykańskich pisarzy należy też Ousmane Sembène z Senegalu, autor opowiadań, nowel i powieści.

• Pierwsza połowa XX w. - Zaczyna się nowoczesna literatura w Chinach jako wyraz walki Chińczyków i innych ludów wschodniej Azji o własną godność i tożsamość zakwestionowaną przez potęgi kolonialne w XIX w.

Do najwybitniejszych autorów tego okresu należą prozaicy Shen Congwen (1902-1988) oraz Qian Zhongshu (Ch’ien Chung-shu, 1910-1998) autor znanego zbioru opowiadań Ludzie, zwierzęta i duchy (1946). W 1921 r. debiutuje Guo Moruo wydając zbiorek poezji, a potem zacznie pisać również powieści i dramaty. Mu Shiying (1912-1940) wyróżnia się stylem nawiązującym do ekspresjonizmu, gdzie fabuła jest składana z pozornie oderwanych, samodzielnych elementów i obrazów, a celem jest pokazanie dynamiki i zmienności rozedrganego świata. On i jego przyjaciele Liu Na’ou oraz Dai Wangshu reprezentują literacki nurt nazwany Nowym Sensualizmem.

W nowym duchu tworzą też poeci jak Xu Zhimo (1897-1931, główny poeta Ruchu Nowej Kultury, autor czterech zbiorów poetyckich) i Wen Yiduo (1899-1946, zamordowany przez ludzi Kuomintangu).

• Graniczne miasto Shen Congwena - opowiadanie napisane w roku 1934 opisuje rywalizację dwóch braci z ludu Miao ubiegających się o względy tej samej dziewczyny.

• Pierrot Mu Shiyinga - bohater opowiadania Pan Heling jest pisarzem działającym w Szanghaju, gdzie w latach 1930. spotykają się najróżniejsze wpływy kulturowe od Chin i Japonii po Europę i Stany Zjednoczone. Pan Heling wierzy w postęp i lepszą przyszłość świata, co go przyciąga do idei lewicowych rewolucjonistów. W końcu trafia do więzienia, a kiedy po pół roku wychodzi na wolność, odkrywa, że nikt już go nie pamięta.

• XX w. - W Korei pod wpływem Europy, Japonii i Ameryki powstaje tak zwany Nowy Kierunek. Kim So-wol (1903-1935) korzysta z poezji ludowej. Hong Miong-hyi pisze powieść historyczną Lim Kok-dzong o chłopskim powstaniu.

Działają prozaicy Cze So-he (1901-1932), Dzo Miong-hyi (1892-1941), Li Puk-miong, Hwang Gon i Li Gi-jong, poeci Li Sang-hwa (1901-1943), Dzo Gi-czhon (1913-1951), Pak Se-Jong i Pak Phal-jang oraz dramaturg Song Jong (ur. 1903).

• XX w. - W Wietnamie działają poeci często nawiązujący do nowoczesnych literatur świata: Ho Chi Minh (utwory nastrojowo i formalnie bliskie haikai), The Lu (prekursor nurtu zwanego Nową Poezją), Xuan Dieu i Huy Can (jedni z najwybitniejszych twórców Nowej Poezji), Thanh Tinh, To Huu, Che Lan Vien.

• XX w. - W Indonezji literaci nawiązują do form literatury europejskiej: A. Hamzah, A. Pane, C. Anwar, R. Apin, A. Sani, P. A. Toer, A. K. Miharadża.

• XX w. - Rozkwit latynoskiej literatury Ameryki Łacińskiej (w większości po hiszpańsku).

Urugwajski pisarz Horacio Silvestre Quiroga Forteza (1878-1937) podkreśla odrębność Ameryki Łacińskiej (kreolizm). F. Silva (Nikaragua), J. M. Arguedas (Peru) i inni wprowadzają mowę ludową z naleciałościami indiańskimi (kostumbryzm od hiszpańskiego costumbre - zwyczaj). W 1896 r. Nikaraguańczyk R. Dario wydaje poezje Cantos de Vida y Esperanza. W 1924 r. Chilijczyk G. Mistral pisze Czułość. Popularnością cieszą się brazylijski prozaik O. Lessa (publikuje od 1929 r.), Meksykanin Emilio Abreu Gómez (1894-1971; powieść Canek, 1942), Gwatemalczyk Miguel Ángel Asturias (1899-1974; powieść Pan prezydent, 1946) i Chilijczyk Pablo Neruda (poezje Pieśń powszechna, 1950).

Ok. 1950 r. powstaje realizm magiczny (pojęcia użył wcześniej Włoch M. Bontempelli) w opisie świata łączący elementy rzeczywiste i fantastyczne. W tej konwencji tworzą między innymi Kubańczyk Alejo Carpentier (1904-1980; Podróż do źródeł czasu, 1953), Meksykanin Carlos Fuentes (powieść Śmierć Artemia Cruz, 1962), Argentyńczyk Julio Cortázar (1914-1984; Gra w klasy, 1963) i Meksykanin Salvador Elizondo (1932-2006; powieść-układanka bez fabuły Farabeuf, 1965), Kolumbijczyk Gabriel Garcia Marquez (1927-2014; słynna powieść Sto lat samotności, 1967). Latynoamerykańską rzeczywistość pokazują też Peruwiańczyk M. Vargas Llosa (powieści Miasto i psy, 1962; Rozmowa w Katedrze, 1969) oraz Urugwajczyk J. C. Onetti (opowiada zwykle o ludziach przegranych, lata 1960.). Natomiast Argentyńczyk J. L. Borges (1899-1986) specjalizuje się w krótkich formach, antologiach symbolicznych przypowieści i opowiadań opartych na motywach zaczerpniętych z folkloru lub od innych autorów (Fikcje, 1944; Księga piasku, 1975; Księga istot fantastycznych, 1978; Księga snów, 1995). Na Martynice po francusku pisze czarnoskóry poeta Aimé Césaire (poemat Cahier d’un retour au pays natal, 1936-1939), a w Gujanie Francuskiej tworzy L. Damas (Pigments, 1937).

• Sto lat samotności Marqueza to dzieje pewnego miasteczka oraz mieszkających w nim ludzi na tle przemian politycznych i społecznych, przewrotów wojskowych i dyktatorskich rządów. Pozornie zrozumiały świat jest podszyty warstwą magiczną (realizm magiczny). Magia i rzeczywistość, żywi i umarli, przyroda i człowiek wypełniają jakiś ukryty plan zmierzający do dawno przewidzianego, nieuchronnego końca i nikt nie jest w stanie zatrzymać tego procesu.

• Księga istot fantastycznych Borgesa stanowi niewielkie kompendium zawierające krótkie opisy nieistniejących zwierząt i innych wymyślonych istot pojawiających się w tradycyjnych opowieściach i literaturze jak na przykład sfinks, bazyliszek, satyry, Behemot, jednorożec, smoki, znany z Dżatak zając księżycowy, ptak Rok, Simiurg i wiele innych. Jedną z najciekawszych jest opowieść o A Bao A Qu, który niewidzialny spoczywa w letargu na najniższym stopniu pewnej prastarej wieży. Kiedy ktoś wspina się na tę wieżę, A Bao A Qu budzi się i podąża za nim z każdym stopniem nabierając życia, konkretyzując się i stając się coraz bardziej realnym. Jeśli człowiek, za którym wędruje jest dobry, szlachetny i czysty duchowo, A Bao A Qu osiąga pełnię istnienia na szczycie wieży. Zdarzyło się to jednak tylko raz.

• Księga piasku Borgesa to zbiór 14 fantastycznych przypowieści z tytułowym opowiadaniem o książce, w której jest nieskończona liczba stron nietworzących całości, zapisanych we wszystkich językach świata. Za każdym razem, kiedy książka jest otwierana, pokazuje się inna strona, lecz nie ma możliwości powrócenia do niej tak samo, jak nie można dojść do ostatniej strony i nie można znaleźć pierwszej strony - zawsze pozostaje jeszcze kilka kartek. Księga jest jak ziarna piasku na plaży pozornie identyczne, lecz niepowtarzalne i jak matematyczna linia, którą można dzielić na dowolną, nieskończoną liczbę punktów.

• XX w. - W kulturze Zachodu istnieje kilka wzajemnie przenikających się kierunków literatury fantastycznej, które odwołują się do zjawisk nadprzyrodzonych, duchów i światów nierealnych.

Jednym z wczesnych przykładów takiej literatury jest wydana w 1900 r. powieść Amerykanina Lymana Franka Bauma The Wonderful Wizard of Oz (pierwsza z serii o krainie Oz). Z pozoru jest to literatura dla dzieci, lecz znawcy uznają, że chodzi też o alegorię polityczną opisującą sytuację w USA, kiedy trwała dyskusja, czy oprzeć wartość dolara na złocie czy na złocie i srebrze (bimetalizm). Nieprzypadkowo nazwa krainy Oz to symbol uncji, czyli jednostki wagi złota. Baum zdaje się krytykować złoty parytet dolara pokazując, że droga wybrukowana złotymi kamieniami prowadzi donikąd, tytułowy Czarnoksiężnik okazuje się bezsilny, a wszystko zależy od mądrości, odwagi i siły bohaterów opowieści.

E. R. Burroughs pisze powieść Tarzan (USA, 1914) o mężczyźnie wychowanym przez afrykańskie zwierzęta. Fantastykę o wydźwięku politycznym reprezentuje Czech K. Čapek, autor antynazistowskiej powieści Inwazja jaszczurów (1936). Natomiast Rosjanin M. Bułhakow przez wiele lat pisze powieść Mistrz i Małgorzata (1928-1940), w której Woland (Szatan), Assasello (Śmierć), czarny kot Behemot i kilka innych piekielnych postaci odwiedza Moskwę ośmieszając Sowietów i absurdalną organizację państwa Stalina w latach 1930. Nieprzypadkowo powieść ukazuje się drukiem w ZSRS dopiero w 1966 r. Brytyjczyk Orwell tworzy alegoryczne pesymistyczne wizje przyszłości oparte na czystej fantazji (antyutopie) lub na ekstrapolacji aktualnie obserwowanych procesów (dystopie). W Farmie zwierzęcej (1944) Orwell pokazuje absurdy i zbrodnie komunizmu na farmie, gdzie zbuntowane zwierzęta wypędziły ludzi i przejęły władzę na wzór bolszewickiego przewrotu w Rosji. Dystopiczna powieść Rok 1984 (1949) opowiada o przyszłym totalitarnym świecie, w którym wszyscy są stale inwigilowani i każdy musi kochać Wielkiego Brata jako dobroczyńcę i ideał ludzkości wzorowany na Stalinie.

Bardziej niesamowity nurt fantastyki reprezentuje Amerykanka Anne Rice, autorka powieści Wywiad z wampirem (1976, pierwsza z serii), w której dziennikarz spotyka wampira w San Francisco i dowiaduje się, jak samotne i nieszczęśliwe jest wieczne życie powszechnie znienawidzonego potwora.

Odmienne podejście do świata duchów, demonów i bogów reprezentują autorzy fantasy. W ich baśniowej rzeczywistości bohaterami są zazwyczaj wojownicy czasem przypominający postacie z eposów rycerskich, zwłaszcza skandynawskich i germańskich. W tym duchu tworzy między innymi Amerykanin Howard Ph. Lovecraft (1890-1937), który w serii opowiadań i w kilku powieściach (na przykład Zagłada Samath z 1919 r.) kreuje mityczny świat Cthulhu (termin ukuty już po śmierci Lovecrafta) z potworami, demonami i tajemniczymi mocami. Sam Cthulhu pojawia się w opowiadaniu Zew Cthulhu (1926), gdzie jest przedwiecznym monstrum w kształcie wielkiej głowy ze skrzydłami i mackami ośmiornicy. Potwór leży uśpiony na dnie Pacyfiku, skąd wpływa na rzeczywistość za pomocą snów i magii, a powróci na ziemię, kiedy dojdzie do określonego ustawienia planet. Lovecraft pisze też dzieło Necronomicon, które rzekomo ma starożytne korzenie, a przedstawia tajemne demoniczne moce rządzące światem. W podobnym duchu piszą potem Brytyjczyk J. R. R. Tolkien (powieść Władca pierścieni, wydana w 1954-1955 r.) i Amerykanin F. Herbert (powieść Diuna, 1965).

Bardzo krytyczny wobec Tolkiena i Herberta jest Brytyjczyk C. S. Lewis (1898-1963), znawca literatury, protestancki apologeta chrześcijaństwa i pisarz. Jego najsłynniejszym dziełem są The Chronicles of Narnia (Kroniki Narnii, 1950-1956), seria książek dla dzieci podkreślająca wartość dobra, przyjaźni i białej magii, która przezwycięża siły zła. U Tolkiena zaś zło i dobro są wymieszane i niejednoznaczne, czego Lewis nie akceptuje.

Do najgłośniejszych dzieł fantasy należy ogromna kilkutomowa saga pisana przez amerykańskiego autora George’a R. R. Martina Pieśń lodu i ognia. Jej pierwsza część Gra o tron (A Game of Thrones) ukazuje się w 1996 r. i zdobywa miliony zwolenników. Następne tomy to Starcie królów (A Clash of Kings, 1998), Nawałnica mieczy (A Storm of Swords, 2000), Uczta dla wron (A Feast for Crows, 2005) i Taniec ze smokami (A Dance with Dragons, 2011).

Odrębne stanowisko w literaturze fantastycznej zajmuje polski Żyd Bruno Schulz (1892-1942, zamordowany przez hitlerowców w Drohobyczu) budujący oniryczną wizję świata, w którym czas nie jest liniowy, a różne wymiary rzeczywistości przeplatają się i mogą istnieć równolegle, co pokazuje powieść Sanatorium pod klepsydrą (1937).

• Władca Pierścieni Tolkiena - niskorośli hobbici, skrzaty, elfowie, czarodziej Gandalf i ludzie walczą z władcą mroku Sauronem, dążącym do podboju świata. Hobbit Frodo ma pierścień niegdyś stworzony dla Saurona, który potrafi wyzwalać potężne siły, ale uzależnia od siebie istoty słabe. Pierścień można zniszczyć tylko w wiecznym ogniu zagłady w królestwie Mordor rządzonym przez władcę mroku Saurona, zanim Sauron go odnajdzie. Hobbit Frodo ścigany przez upiory, wojowników zła i przerażających orków służących Sauronowi wędruje przez krainę elfów, przeraźliwą Morię, czyli podziemia skrzatów oraz góry otaczające Mordor. Po zdumiewających przygodach, walkach i ofiarach dociera w końcu do ognia zagłady i niszczy pierścień, aby nikt nie mógł zapanować nad światem.

• Diuna Herberta - Na pustynnej planecie Arrakis zwanej Diuną znajdują się złoża melanżu, czyli najcenniejszej substancji w kosmosie. Władzę nad Diuną sprawował ród Harkonnen, lecz Imperator oddaje planetę Atrydom, zaciekłym wrogom Harkonnenów. Wybucha wojna i dochodzi do buntu mieszkańców Diuny pod wodzą Paula Atrydy, który nawet sięga po tron Imperatora.

• Pieśń ognia i lodu Martina - w krainie Westeros obalono rządzącą od trzech wieków dynastię Targaryen i trwa walka o władzę symbolizowaną przez żelazny tron. Intrygi, wojny i morderstwa są przedstawiane przez uczestników walki, więc ich interpretacje tych samych zdarzeń często są różne.

• XX w. - Dużą popularnością cieszy się literatura fantastyczno-naukowa odwołująca się do osiągnięć nauki.

Do najlepszych autorów zaliczają się tacy autorzy, jak Brytyjczyk H. G. Wells (powieść The Shape of Things to Come, 1933), Argentyńczyk A. Bioy Casares (powieści Wynalazek Morela, 1940 i Plan ucieczki, 1945), Amerykanin żydowsko-rosyjskiego pochodzenia I. Asimov (powieść Fundacja z 1951 r., o galaktycznym imperium przyszłości), Brytyjczyk J. Wyndham (opowiadająca o buncie drapieżnych roślin powieść Dzień tryfidów, 1951; opowiadania Nasiona czasu, 1956), polski Żyd S. Lem (zbiór żartobliwych a zarazem filozoficznych opowiadań Dzienniki gwiazdowe, 1957), Rosjanie bracia Arkadij i Borys Strugaccy (opowiadania, 1958-1962), Amerykanin Ray D. Bradbury (opowiadania publikowane od lat 1940.; zbiór opowieści Kroniki marsjańskie, 1950; dystopiczna powieść 451 stopni Fahrenheita, 1953), Amerykanin Larry Niven (powieść Worldring, czyli Pierścień, 1970) czy Amerykanin Carl Sagan (Kontakt, 1985). Inny amerykański autor Bruce Bethke opowiadaniem Cyberpunk (zbiór Amazing Stories, 1983) zapoczątkowuje kierunek science-fiction znany jako cyberpunk. Jego cechą jest wskazywanie i krytyka negatywnych konsekwencji rozwoju technologii.

• 451 stopni Fahrenheita (Fahrenheit 451) Bradbury’ego - w świecie zdominowanym przez Stany Zjednoczone jest zakazana wszelka literatura, a książki zostały spalone (papier płonie w temperaturze 451 stopni Fahrenheita). Strażak Guy Montag spotyka Klarysę, która zadaje mu pytanie, czy jest szczęśliwy, co go skłania do refleksji i przekonuje, aby potajemnie zbierać książki.

• Pierścień Nivena - przedstawiciele kilku rozumnych gatunków, w tym człowieka uczestniczą w kosmicznej ekspedycji. W powieści jest opisany sztuczny pierścień o promieniu ok. 150 milionów kilometrów wirujący wokół Słońca dla uzyskania siły odśrodkowej imitującej grawitację. Wewnętrzna dosłoneczna strona pierścienia jest przystosowana do życia, a energię czerpie ze Słońca.

• XX w. - Rozkwit literatury podróżniczej w pewnym sensie kontynuującej literacką twórczość podróżników egipskich (Hur Chuf, Sinuhe) i chińskich (Fa Hsien, Hüan Tsang, Yijing), a potem muzułmańskich (Buzur ibn Szahrijar, al-Masudi, Ibn Battuta, E. Czelebi) oraz europejskich (Kosmas Indikopleustes, M. Polo, D. Barbosa, A. Vespucci) i licznych wspomnień z podróży w XVIII i XIX w. Przykładami nowej literatury podróżniczej mogą być książki J. Slocuma Sailing Alone Around the World (1900), S. Hedina Trans-Himalaya (1909), K. Rasmussena Przez Arktyczną Amerykę (1927), T. Heyerdahla Kon-tiki (1948) czy V. Fuchs i E. Hillarego The Crossing of Antarctica (1958).

• XX w. - W europejskiej poezji kwitną symbolizm, modernizm i futuryzm (F. T. Marinetti - Manifest du futurisme, 1909). Jest też uprawiana poezja wizualna (na przykład Niemiec Christian Morgenstern). Surrealizm (nadrealizm) reprezentują Francuzi A. Breton (tekst programowy Manifest surrealistyczny z 1924 r.), Aragon i Eluard. W Rosji piszą: W. Chlebnikow (postuluje istnienie języka pozarozumowego), W. Majakowskij (Dobrze!, 1927), I. Erenburg (Upadek Paryża, 1941-1942). Rosyjscy poeci N. Gumiłow, A. Achmatowa (Poemat bez bohatera, 1940-1962) i O. Mandelsztam (Kamień, 1913; Świt akmeizmu, 1919; Tristia, 1922) głoszą akmeizm (od greckiego akme - szczyt), czyli odejście od wieloznaczności języka poetyckiego i nacisk na dosłowny, jednoznaczny opis rzeczywistości, mimo że jest ona w swej istocie niepoznawalna.

• Pierwsza połowa XX w. - Coraz częściej powstają zapisy ustnej tradycji Eskimosów. Przykładem może być spisana przez Rasmussena legenda z Kanady o kobiecie, która po śmierci swego dziecka wyruszyła w podróż i znalazła dom białych niedźwiedzi. Opowiedziała o tym myśliwym, którzy zapragnęli upolować te zwierzęta. Jednak w walce unieśli się na niebo, gdzie odtąd widać niedźwiedzia i szczekające na niego psy (gwiazdozbiór Plejad). Inny mit wspomina starca, który doprowadził do śmierci kilkorga dzieci. Kiedy uciekał przed rozgniewanymi wojownikami, zamienił się w gwiazdę Nalaussatog (Wenus), która nigdy nie wznosi się wysoko, ponieważ jego czyn był podły. Eskimosi znają też opowieści o potworach zamieszkujących morze i góry, o duchach śnieżnych zasp i wiatrów oraz o małych karłach Inuarrlyt lub Inuaruligaq podobnych do ludzi. W delcie Mackenzie Rasmussen zapisuje opowieść o myśliwym, którego kolejne żony co roku ginęły podczas polowania na karibu. Wreszcie bracia jednej z żon odkryli, że myśliwy wrzucał kobiety do jeziora pełnego robaków i jego też wrzucili do strasznego jeziora, gdzie poniósł śmierć. Na Ziemi Baffina zaś znana jest opowieść o kobiecie, nad którą znęcał się jej mąż, bo nie rodziła dzieci. W końcu zaopiekował się nią Księżyc, zabrał saniami do swego domu i kobieta zaszła z nim w ciążę. Na czas porodu Księżyc odwiózł ją na ziemię, lecz zakazał jedzenia czegokolwiek od innych ludzi. Jednak mięso przywożone przez Księżyc zazdrosny mąż smarował zepsutym tłuszczem z lampy, żeby było niejadalne, więc kobieta musiała jeść żywność ofiarowaną przez męża. W końcu obrażony Księżyc przestał ją odwiedzać. W zachodniej Kanadzie Eskimosi opowiadają o pierwotnym mroku, który na rozkaz Kruka rozświetliły Słońce i Księżyc zrobione z błyszczącej miki. We wschodniej Kanadzie zaś znany jest mit o praprzodkach ludzi, którzy wyszli z ziemi i żyli w kompletnej ciemności. Kiedy jednak zestarzeli się, a świat nie ulegał zmianie, bo nie istniał czas ani śmierć, zdecydowali się wypowiedzieć słowo oznaczające światło. Tak obok pierwotnej nocy powstał dzień, a ludzie i wszystko co żyje zaznało śmierci. Znane są także opowieści o zorzy polarnej, która jest znakiem nadchodzącego nieszczęścia, a nawet sama bywa złem opisywanym w mitach.

• Od 1901 r. - Co roku jest przyznawana literacka Nagroda Nobla.

Wkrótce powstaną też inne nagrody literackie, jak na przykład Prix Goncourt we Francji (w 1903 r. ustanowiona przez braci Edmonda i Jules’a de Goncourt), Pulitzer Prize w USA dla reportażu (zapoczątkowana w 1917 r. przez Josepha Pulitzera) i National Book Award w Stanach Zjednoczonych (od 1936 r.).

• 1904 r. - Asz, pierwszy wybitny, żydowski pisarz tworzący w jidysz, pisze powieść Miasteczko. We wschodniej Europie w jidysz tworzą między innymi: Mendele Moicher Sforim, S. Icchak Lejbusz, Szołem Alejchem (Dzieje Tewje Mleczarza, 1905), Icchak Lejb Perec i Icchak Singer (powieść Sztukmistrz z Lublina, 1960). Autorzy pokazują zwykle odrębność żydowskiego świata we wrogiej judaizmowi rzeczywistości chrześcijańskiej Europy.

• 1904, 1911 r. - Szkocki pisarz James M. Barrie (1860-1937) tworzy sztukę Peter Pan (Piotruś Pan), a potem jej słynną wersję książkową. Jest to historia chłopca żyjącego w Neverland (Nibylandia), który nie chce dorosnąć, walczy z pirackim kapitanem Hookiem i przeżywa najdziwniejsze przygody.

• Po 1911 r. - Obalenie cesarstwa i powstanie republiki w Chinach otwiera drogę do unowocześnienia chińskiej literatury. Pod koniec drugiej dekady XX w. powstaje Ruch Nowej Kultury postulujący odejście od martwego starożytnego języka chińskiego i posługiwanie się w literaturze nowoczesną chińszczyzną balhua. W klasycznym języku literackim pojedynczy znak pisma mógł mieć nawet kilkadziesiąt różnych znaczeń zależnie od kontekstu, gramatyka była odmienna od gramatyki języka mówionego, a archaiczne i nasycone tradycyjną symboliką słownictwo było mało zrozumiałe dla przeciętnego Chińczyka.

Głównym ośrodkiem Ruchu jest Uniwersytet Pekiński, na którego czele stoi rektor Cai Yuanpel, a za przywódcę jest uważany filozof, poeta i pisarz Hu Shi (1891-1962). Inni znani twórcy z tego kręgu to między innymi pisarz Lu Xun (Zhou Shuren), jego brat folklorysta i tłumacz Zhou Zuoren, pisarz, krytyk literacki i twórca chińskiej prasy Liang Qichao, założyciel czasopisma Xin Qingnian (Nowa Młodzież, 1915) Chen Duxiu i historyk Fu Sinian.

• Od 1914 r. - Ogromny rozwój dramatu europejskiego: Włoch Pirandello, Niemiec Brecht, Irlandczyk Beckett, Francuz pochodzenia rumuńskiego Ionesco, niemieckojęzyczny Szwajcar Dürrenmatt.

• 1915 r. - Ukazuje się pierwsza powszechnie dostępna chińska encyklopedia Ci yuan. Następne chińskie encyklopedie wyjdą w roku 1936 i 1939.

• 1919 - 1940 r. - Międzywojenna powieść europejska wprowadza nowe formy i tematy.

W latach 1913-1927 Francuz M. Proust tworzy W poszukiwaniu straconego czasu z koncepcją świata jako strumienia świadomości, poddanego psychologicznej analizie, gdzie czas jest wieczny, a przeszłość wciąż istnieje w pamięci człowieka i w miasteczku Combray wzorowanym na Illiers koło Chartres. Irlandczyk James Joyce (1882-1941; w symultanicznej powieści Ulisses (1922) analizuje psychikę jako strumień świadomości niekoniecznie chronologiczny a za to wielokierunkowy, odwołujący się do skojarzeń i najrozmaitszych tradycji, płynący przez rzeczywistość niczym Odyseusz szukający drogi do Ithaki. Niemiec Thomas Mann w powieści Czarodziejska góra (1924) pokazuje subiektywizm postrzegania świata i całkowitą zmianę w spojrzeniu na rzeczywistość u kuracjuszy leczących gruźlicę w górskim sanatorium w Davos.

Tworzący w języku niemieckim austriacki Żyd z Pragi Franz Kafka (1883-1924) pisze o bezsilności jednostki wobec instytucji, administracji i prawa (niedokończone symboliczne powieści Ameryka, Zamek i Proces). Kafka cierpiał z powodu swojego pochodzenia, trudnych relacji z ojcem, gruźlicy i zamknięcia w znienawidzonej pracy urzędnika. Tworzył dla siebie i nakazał zniszczenie swoich pism po śmierci, lecz spadkobiercy nie spełnili jego woli i prace zostały jednak wydane. W tym także opowiadania, jak na przykład napisane w 1912 r. Die Verwandlung (Przeobrażenie), w którym Gregor Samsa budzi się jako owad i odkrywa, że zostaje odrzucony przez rodzinę i zamknięty, ponieważ przez swoją odmienność stał się dla wszystkich ciężarem.

Odrębną pozycję zajmuje nawrócony z anglikanizmu na katolicyzm Brytyjczyk Gilbert Keith Chesterton (1874-1936), twórca powieści propagujących religijną odnowę (Ortodoksja, 1908), a zarazem pociągających formą (sensacyjna powieść Człowiek, który był czwartkiem, 1908), humorem i zmysłem obserwacji (zbiór esejów The Thing, 1929).

O problemach społecznych piszą Francuzi R. Rolland (Colas Breugnon, 1919) i Antoine Saint-Exupery (1900-1944; Nocny lot, 1931), Norweżka Sigrid Undset (1882-1949; Krystyna córka Lawransa, 1920-1922), Czech J. Hašek (niedokończona satyra na wojsko, wojnę i państwo Przygody dobrego wojaka Szwejka, 1921-1923). O tragedii wojny piszą austriacki Żyd Stefan Zweig (1881-1942; Wielka wojna białych ludzi, 1927-1954), Niemiec Erich Maria Remarque (1898-1970; antywojenna powieść Na zachodzie bez zmian, 1929), a w Rosji Michaił Szołochow o bolszewickiej rewolucji (epicka powieść Cichy Don, 1928-1940) i Aleksy Tołstoj (wojenna powieść Droga przez mękę, 1922-1941).

O zagrożeniach związanych z przemianami społeczno-kulturowymi piszą Brytyjczyk Aldous Huxley (krytyczna wobec nowoczesności antyutopia Nowy wspaniały świat, 1932), Francuz M. Mauriac (Kłębowisko żmij, 1932), Hiszpan Garcia Lorca (Krwawe gody, 1933), Polak W. Gombrowicz (1904-1969, w Ferdydurke z 1937 r. ośmiesza idee nowoczesnego, społeczeństwa) czy Brytyjczyk G. Green (Moc i chwała, 1940). Chorwat M. Krleža pisze Na krawędzi rozumu (1938) o człowieku, który łamie społeczne konwencje i zostaje uznany za wariata. Odrębne stanowisko zajmuje Grek Pandelis Prewelakis w fikcyjnej opowieści o mieście Rethymnon na Krecie tworzy nastrój zawieszenia między światem zewnętrznym, historycznym i światem wyobraźni bliskim rzeczywistości snu (Kronika pewnego miasta, 1938).

• 1919 - 1940 r. - Powieść realistyczna rozkwita w USA: Francis Scott Fitzgerald (1896-1940; powieść o miłości i karierze zakończonej upadkiem Wielki Gatsby, 1925), Dos Passos (Manhattan Transfer, 1925), William Faulkner (1897-1962; Absalomie, Absalomie..., 1936), Margaret Mitchell (1900-1949; powieść o wojnie secesyjnej Przeminęło z wiatrem, 1936), John Steinbeck (1902-1968; antykapitalistyczne Grona gniewu, 1939; Na wschód od Edenu, 1952), Erskine Caldwell (1903-1987; powieść Jenny by Nature o klerykalno-konserwatywnym Południu USA), Ernest Hemingway (1899-1961; powieść o wojnie domowej w Hiszpanii Komu bije dzwon, 1940). Hemingway cierpi na cyklofrenię, czyli chorobę maniakalno-depresyjną, która w fazie euforii daje mu energię do pracy, lecz w okresach załamania czyni go ogromnie wrażliwym. W końcu popełnia samobójstwo.

• Lata 1920. - Pochodzący z Czech Niemiec Egon Kisch (1885-1948) pisze reportaże (relacje) do gazet, stając się jednym z najsławniejszych reporterów. Z czasem dziennikarstwo zyskuje coraz więcej wybitnych nazwisk i tworzy nowe formy. J. G. Bennett w USA wprowadzi artykuły zajmujące się ekonomią i upowszechnia gazetowe ilustracje.

• Od lat 1920. - Abu’l Kasim asz-Szabbi w Tunezji rozwija nowoczesną poezję arabską i jej teorię. Wtóruje mu egipski poeta Ahmad Szauki (1869-1932) łączący tradycję z nowoczesnością.

• 1921 r. - Chińczyk Lu Xun (1881-1936) pisze powieść Prawdziwe dzieje Aku o ciemnej stronie ludzkiej natury.

• Od 1926 r. - Z inicjatywy Janusza Korczaka (Henryka Goldszmita) w Warszawie wychodzi czasopismo Mały Przegląd jako dodatek do wydawanego po polsku żydowskiego dziennika Nasz Przegląd. Dodatek ten jest tworzony wyłącznie z listów i utworów dzieci, co stanowi ewenement na skalę światową i dobitnie wyraża tezę Korczaka, że dzieci należy traktować jak dorosłych. Ostatni numer Małego Przeglądu ukaże się 1 września 1939 r. w dniu, kiedy Niemcy zaatakują Polskę.

• Od 1929 r. - Światowy sukces odnosi baśń o owadach Pszczółka Maja Niemca W. Bonselsa.

• 1933 - 1935 r. - Amerykański filolog klasyczny Milman Parry (1902-1935) płynie do Jugosławii, żeby badać bałkańską literaturę oralną. Chce w ten sposób zrozumieć, jak powstawały i były przekazywane eposy w starożytnej Grecji. Parry sądzi bowiem, że eposy Homera miały pierwotnie formę ustną i dopiero po wiekach zostały zapisane. Parry wykazał, że tekst Homera opiera się na ustalonych i powtarzanych formułach typowych dla recytacji. W Jugosławii spisuje i nagrywa na płyty głównie serbskie poematy śpiewane i recytowane przeważnie w kawiarniach. Jeden niepiśmienny śpiewak jest w stanie odtworzyć z pamięci kilkanaście tysięcy wersów. Kiedy Parry wraca do USA, przywozi pół tony aluminiowych płyt, na których nagrał ponad 12 500 anonimowych pieśni, poematów heroicznych i eposów (na przykład o klęsce Serbów w Kosowie i upadku Belgradu zdobytego przez Turków). Praca Parry’ego, mimo jego przedwczesnej śmierci podczas strzelaniny na ulicy w Los Angeles, staje się przełomem w rozumieniu literatury ustnej i wzorcem do prowadzenia podobnych badań w Oceanii, Indiach, Afryce i innych rejonach planety.

• 1936 r. - Odbywa się pierwszy amerykański kongres miłośników science-fiction.

Pierwszy światowy kongres zostanie zorganizowany w Nowym Jorku w 1939 r.

• 1936 r. - Chiński pisarz Lao She publikuje krótką powieść Wielbłąd Xiangzhi znaną też jako Rikszarz, która przynosi mu światową sławę. Poza tym Lao She jest autorem kilkunastu innych powieści, kilkudziesięciu opowiadań i kilku sztuk teatralnych. Na przykład powieść Niezrównany pan Czao Tsy-Yue (1926) opowiada o cynicznym nauczycielu, który dla pieniędzy odrzuca zasady konfucjańskie, a opowiadanie Na służbie pokazuje prowincjonalnego komendanta policji skorumpowanego przez związki z miejscowymi przestępcami. Dużą popularność zdobywa też pisana od 1943 r. trzytomowa saga Cztery generacje pod jednym dachem opowiadająca o losach chińskiej rodziny w okresie wojny z Japończykami i ekspansji komunizmu.

• Rikszarz - młody mężczyzna jest rikszarzem w Pekinie, ale marzy o posiadaniu własnej rikszy. Temu celowi poświęca cały czas i całą swoją energię. Rezygnuje z życia osobistego i wszelkich rozrywek, aby zająć się wyłącznie pracą. Okazuje się jednak, że koncentracja wyłącznie na jednym celu oznacza zubożenie życia i niemal pozbawia człowieczeństwa.

• 1941 r. - Oktay Rifat i inni autorzy wydają tomik poetycki Garip (Obcy), wzorcowy dla nowoczesnej poezji tureckiej zwanej yeni siir. Rifat zasłynie też jako autor sztuk teatralnych oraz teoretyk i krytyk literacki.

• 1 XI 1941 r. - W Londynie odbywa się wystawa i konkurs konspiracyjnej prasy wydawanej w krajach okupowanych przez Niemców. Zaprezentowano ponad 100 tytułów, a za najlepsze uznano czasopisma polskie.

• 1942 r. - Przemówienie Mao Zedonga zapowiada podporządkowanie chińskiej literatury zasadom komunizmu. Powstaje socrealistyczna idea, zgodnie z którą sztuka powinna służyć robotnikom, chłopom i żołnierzom. Oznacza to odejście od koncepcji sensualizmu i ekspresjonizmu. Po II wonie światowej i ostatecznym zwycięstwie Mao chińscy literaci trafiają do obozów lub są zsyłani na wieś i piszą w tajemnicy przed władzami.

• Po 1945 r. - Rozwój powojennej powieści.

W Europie wyróżniają się między innymi Fin Mika Waltari (Egipcjanin Sinuhe, 1945), urodzony na Krecie Grek Nikos Kazantzakis (Grek Zorba, 1946), Francuz A. Camus (Dżuma, 1947, o zarazie w Oranie), Niemiec T. Mann (Doktor Faustus, 1947), Szwed V. Moberg (tetralogia powieściowa o szwedzkiej emigracji do USA: Emigranci, 1949; Imigranci, 1954; Osadnicy, 1956; Ostatni list do Szwecji, 1959), Brytyjczyk W. Golding (Władca much, 1954, o grupie chłopców tworzących okrutną społeczność na bezludnej wyspie), Włosi A. Moravia (Pogarda, 1954) i Tomasi di Lampedusa (Lampart, 1958, o sycylijskiej arystokracji w dobie jednoczenia Italii), Francuz L. Aragon (Wielki Tydzień, 1958), Niemiec G. Grass (opowiadający o karle w epoce nazizmu Blaszany bębenek, 1959), Czech B. Hrabal (Pociągi pod specjalnym nadzorem, 1965).

Powieść sensacyjna przybiera czasem lekką formę groteski i pastiszu, co swoją twórczością pokazuje Brytyjczyk I. Fleming (były oficer brytyjskiego kontrwywiadu, pomysłodawca operacji Mincemeat). W 1952 r. Fleming pisze pierwszą z serii powieści o pełnym wdzięku superszpiegu Jamesie Bondzie, czyli agencie 007.

Szczególną pozycję zajmuje sensacyjna powieść Polowanie na Czerwony Październik (1984), w której Amerykanin Tom Clancy opisuje sowiecki okręt podwodny uzbrojony rakiety z głowicami jądrowymi. Jego kapitan chce przejść na stronę Amerykanów, jednocześnie oddając im najnowocześniejszy okręt podwodny i dlatego jest ścigany przez Sowietów.

Światową sławę zdobywa Włoch Umberto Eco, twórca powieści i szeregu traktatów na temat historii literatury. Ogromną popularność zyskuje też Czech Milan Kundera, autor między innymi powieści Nieznośna lekkość bytu (1984). Nadal powstają utwory zaliczane do fantastyki. Na przykład Brytyjczyk T. Pratchett w serii pisanych od 1981 r. powieści Świat Dysku tworzy humorystyczną wizję płaskiej planety pełnej magii oraz dziwacznych i zabawnych istot.

W USA działa co najmniej kilku wybitnych pisarzy: Irving Shaw (Młode lwy, 1958), Jerome David Salinger (Buszujący w zbożu, 1945), James Jones (wojenna powieść o Pearl Harbor Stąd do wieczności, 1952), pochodzący z Polski Żyd Jerzy Kosiński (cierpi na nawroty depresji i w końcu popełnia samobójstwo) pokazuje antysemityzm w powieści Malowany ptak (1965). Wyróżniają się pochodzący z Rosji Vladimir Nabokov (Lolita o trudnej miłości pedofila, 1955), Żyd Saul Bellow (Herzog 1964; Dar Humboldta, 1975), Capote (Śniadanie u Tiffany’ego, 1958), J. Heller (Paragraf 22, 1961), Albee (Kto się boi Wirginii Woolf?, 1962), Kurt Vonnegut (Rzeźnia numer 5, 1969), Stephen King (horror Lśnienie, 1977; katastroficzna powieść The Stand, 1978).

W ZSRS Rosjanie B. Polewoj (Opowieść o prawdziwym człowieku, 1946) i W. Szukszyn (powieść Kalina czerwona, 1974) mitologizują heroizm walki z hitleryzmem. Niektórzy pisarze próbują opisywać okrucieństwo i absurdy sowieckiej rzeczywistości: szykanowany przez stalinowców rosyjski prozaik i dramaturg A. Płatonow (opowiadania, sztuki teatralne, słynna mikropowieść Kotłowan, czyli Wykop, 1929-1930), Rosjanin B. Pasternak (Doktor Żiwago, 1958), Rosjanin Wasilij Grossman (zakazana przez Sowietów powieść Życie i los, 1960, pokazująca bezsens reżimu oraz Za słuszną sprawę o obronie Stalingradu), Rosjanin A. Sołżenicyn (Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza, 1962, o sowieckim obozie koncentracyjnym), Rosjanin Rybakow (Dzieci Arbatu, 1966, wydane w 1987 r., o stalinowskiej Rosji).

• Rzeźnia numer 5 (Slaughterhouse-Five or The Children’s Crusade: A Duty-Dance with Death) - słynna antywojenna powieść, której bohaterem jest Billy Pilgrim, który podczas wojny trafia do niemieckiej niewoli i przeżywa bombardowanie Drezna (jak sam Vonnegut) w podziemiach rzeźni numer 5, gdzie pracował. Po powrocie do USA przeżywa „skoki w czasie”, a nawet zostaje porwany przez kosmitów na planetę Tralfamadoria. Jej mieszkańcy postrzegają świat w innych wymiarach niż ludzie i skupiają się na chwilach przyjemnych, a wszystko, co złe odpychają od siebie. Podczas jednej ze spontanicznych podróży w czasie Billy widzi własną śmierć i faktycznie zginie potem zastrzelony przez Paula Lazzaro, razem z którym był kiedyś w niemieckiej niewoli. Lazzaro uznał, że Billy był odpowiedzialny za śmierć innego więźnia, którego zabiła gangrena i postanowił się zemścić.

• Imię Róży Eco (1980) - opisuje tajemnicze morderstwa w średniowiecznym klasztorze w północnej Italii naśladujące wizje końca świata z Apokalipsy według św. Jana. Zakonnik William z Baskerville rozwiązuje zagadkę stosując potępianą przez Kościół logikę. Odkrywa, że zabójstwa miały ukryć legendarną drugą część Poetyki Arystotelesa przechowywaną w klasztornej bibliotece. Uznawany za zagrożenie dla chrześcijańskiej moralności traktat o komedii, humorze i śmiechu przepada w pożarze biblioteki. W 1986 r. Francuz Jean-Jacques Annaud wyreżyseruje francusko-włosko-niemiecki film Imię Róży, w którym Sean Connery gra Williama z Baskerville.

• Nieznośna lekkość bytu Kundery - opowiada o pustce życia czeskiej średniej klasy wypełnionego rutynowymi, codziennymi czynnościami, o seksie bez szczególnych emocji i pragnień, o bezmyślnym zadowoleniu z własnego losu. Okazuje się jednak, że pozorna łatwość znika w obliczu miłości i w zderzeniu z terrorem Sowietów dławiących czeskie ambicje wolnościowe w roku 1968. Amerykanin Philip Kaufman reżyseruje filmową wersję Nieznośnej lekkości bytu (The Unbearable Lightness of Being, USA, 1988).

• 1946 r. - Powstaje pierwszy zapis literackiej twórczości australijskich Aborygenów. Są to pieśni z Ziemi Arnhema (wydane w 1952 r.) opowiadające o powstaniu świata. Według nich rodzeństwo Dżanggaoulu przybyło z Krainy Snu (gdzie przebywają duchy, zmarli oraz ludzie śniący) i zaludniło ziemię. Z czasem zostanie zapisanych wiele innych utworów z tego kontynentu: pieśni, zaklęć, legend i mitów. Jednym z najpopularniejszych bohaterów jest dowcipny spryciarz, który radzi sobie dzięki podstępom a często czarom: opos, kruk (Wahn z okolic rzeki Murray), rzadziej człowiek (Mirdinan) lub duch. W całej Australii znane są opowieści o groźnych psach-olbrzymach. Księżyc zaś był niegdyś szamanem i dysponował napojem nieśmiertelności, ale gołąb-czarownik zniweczył jego siłę i odtąd śmierć jest obecna na świecie. Tylko Księżyc odradza się co miesiąc.

Etnograf Charles Percy Mountford zbiera aborygeńskie tradycje w książkach The Dreamtime (1965), The Dawn of Time (1969) oraz The First Sunrise (1971)

Do największych pisarzy zbierających i przetwarzających literaturę pierwotnych mieszkańców Australii należy Aborygen Goolbalathaldin znany jako Dick Roughsey (zmarły w roku 1985).

• 1947 r. - W Amsterdamie ukazuje się jeden z najbardziej wstrząsających pamiętników Dziennik Anny Frank.

Kiedy Hitler zdobył władzę, mieszkająca we Frankfurcie nad Menem żydowska rodzina Frank uciekła z Niemiec do Amsterdamu. Po wkroczeniu Niemców do Holandii Frankowie ukrywali się w Amsterdamie, a nastoletnia Annelies „Anne” Marie Frank (1929-1945) zaczęła pisać po holendersku swój pamiętnik. Po dwóch latach zdradził ich sąsiad i trafili do obozów. Anne przeszła Auschwitz i umarła na tyfus w Bergen-Belsen koło Lüneburga. Przeżywa tylko ojciec i to on postanowi potem wydać pamiętnik córki, który przetrwał ukryty w Amsterdamie. Jednak na życzenie wydawcy ojciec skraca niektóre fragmenty, a także usuwa z tekstu opisy erotycznych przeżyć i wyobrażeń Anne oraz jej krytyczne uwagi pod adresem matki.

• 1948 r. - Nazim Hikmet Ran (1901-1963) pisze słynną turecką powieść Legenda o miłości.

• 1949 r. - Amerykańskie wydawnictwo Harper & Brothers (od 1990 r. HarperCollins) zaczyna słynną serię wydawniczą Harlequin przeznaczoną głównie dla kobiet. W serii ukazują się romantyczne powieści o miłości przez wielu określane jako kicz, ale przez kilka dekad cieszące się ogromną popularnością na całym świecie.

• 1949 r. - W Niemczech we Frankfurcie nad Menem ruszają doroczne targi książki Frankfurter Buchmesse (w wersji angielskiej Frankfurt Book Fair) przerwane podczas II wojny światowej. Odtąd z każdym rokiem rośnie liczba wystawców, wydawnictw i odwiedzających targi. Frankfurcka impreza prześciga targi w Lipsku i w ciągu kilku następnych lat wyrasta na największą w Europie i na świecie.

Inne ważne międzynarodowe targi książek będą się odbywać między innymi w Londynie, Paryżu, Nowym Jorku, Berlinie, Guadalajarze, Chicago...

• 1949 - 1953 r. - Wywodzący się z Iraku Muhammad Mahdi al-Dżawahiri tworzy ceniony dywan poezji nowoarabskiej, który stanie się wzorem dla następnych poetów Azji Zachodniej.

W Egipcie zaś Abd Ar-Rahman Asz-Szarkawi, autor powieści Al-Ard (Ziemia, 1954), rozwija arabską prozę.

• Połowa XX w. - W Brazylii poeta Murilo Mendes i Anibal Machado zacierają granice między poezją i prozą w utworach składających się z poetyckich refleksji i aforyzmów.

• Od 1951 r. - W Polsce a potem w innych krajach ukazują się wiersze cygańskiej (romskiej) poetki Papuszy. Jej talent odkrył polski pisarz i tłumacz z romskiego Jerzy Ficowski. Dzięki niemu i J. Tuwimowi Papusza staje się symbolem cygańskiej literatury.

• Druga połowa XX w. - Poezja konkretna (Szwajcar E. Gomringen, Brazylijczyk D. Pignatari): wiersze tworzą obrazy graficzne, przypominając książki żydowskie i muzułmańskie, gdzie religia zakazywała przedstawiania ludzi.

• Druga połowa XX w. - Odradza się literatura indyjska.

Hardew Singh z muzułmańskiego Pendżabu (od 1969 r. w Kanadzie) pisze szereg opowiadań i adaptacji dawnych legend. J. C. Gheek powraca do dawnych hinduskich legend, nadając im formę powieści. Salman Rushdie zaś, chociaż pisze po angielsku (mieszka w Wielkiej Brytanii), nawiązuje do muzułmańskich tradycji Indii (słynna powieść Szatańskie wersety z 1988 r., za którą fanatyczni muzułmańscy przywódcy Iranu grożą mu śmiercią).

Arundhati Roy zdobywa sławę dzięki książce Bóg rzeczy małych (1997). Autorka opisuje życie w rodzinnej Kerali. W małym miasteczku rozwiedziona kobieta wychowuje parę bliźniąt. Nie dość, że jest rozwódką, co w oczach miasteczka czyni ją osobą niemoralną, to jeszcze łączy ją uczucie z mężczyzną z niższej kasty uznawanej za nieczystą. Całość jest opowiedziana językiem niezwykle poetyckim, mimo że formalnie jest to powieść. Autorka zaś ściąga na siebie nienawiść konserwatystów, w tym rządzących Indią zwolenników tradycyjnego hinduizmu.

• Druga połowa XX w. - Komparatystyka literacka zostaje poddana ostrej krytyce. Na kongresie w Chapel Hill (USA, Karolina Północna) w 1958 r. pojawiają się głosy, że komparatystyka nie potrafi odpowiedzieć na fundamentalne pytania dotyczące literatur świata. Ścierają się dwa przeciwstawne poglądy co do metodologii badań. Według szkoły francuskiej najważniejszym narzędziem jest analiza historyczna, a dla szkoły amerykańskiej raczej swobodne, niekoniecznie związane z historią porównywanie rozmaitych elementów dzieła. Krytycy wskazują, że komparatystyka nie ma ścisłej metodologii, dowolnie lub wręcz przypadkowo dobiera przykłady na poparcie z góry założonych tez i nie jest obiektywna. Tego rodzaju opinie głosi między innymi Francuz Jean-Marie Carré (1887-1958) w słynnym wstępie do książki Mariusa-François Guyarda (1921-2011) La literature comparée opublikowanej w Paryżu w 1958 r. Natomiast René Wellek (1903-1995), Amerykanin czeskiego pochodzenia, przedstawiciel praskiej szkoły językowej i autor między innymi Historii nowoczesnego krytycyzmu 1750-1950 (1955) pisze książkę Kryzys literatury porównawczej (1958), która staje się do pewnego stopnia manifestem krytyków komparatystyki.

Z drugiej strony badania porównawcze wciąż są kontynuowane, czego przykładem jest amerykańska uczona Susan Bassnett, której dziełem jest między innymi książka Comparative Literature. A Critical Introduction opublikowana w 1993 r.

• 1951 - 1955 r. - Bjambyn Rinczen pisze pierwszą mongolską powieść historyczną Jutrzenka.

• 1952 r. - Amos Tutuola (1920-1997) z ludu Joruba w Nigerii pisze pierwszą anglojęzyczną powieść afrykańską Smakosz wina palmowego. Jest to początek literatury anglonigeryjskiej i pierwsza afrykańska powieść opublikowana w Londynie. Tutuola posługuje się niezgrabną angielszczyzną, popełnia błędy gramatyczne i miesza folklor afrykański z europejskim, a myślenie baśniowe przeplata z logiką naukową, lecz właśnie to stanowi o oryginalności jego dzieł przypominających czasem fantasy a czasem latynoamerykański realizm magiczny. W podobnym stylu pisze potem szereg opowiadań i krótką powieść Moje życie w Puszczy Upiorów (1954). W ciągu kilkunastu lat utwory Tutuoli są tłumaczone na wiele języków, przynosząc mu niespodziewaną popularność.

• Smakosz wina palmowego - opowiada o tym, jak autor szukając zmarłego winiarza przeżywa dziwaczne przygody, wędruje przez czarodziejskie krainy, jest pożerany przez potwory, za pomocą dżudżu (magii) pokonuje lub przechytrza dziwostwory i dociera do domu Śmierci, którą potrafi ujarzmić. Ostatecznie wkracza do Miasta Umarłych chodzących do tyłu (odwrotność życia) i dowiaduje się od swego winiarza, że ich światy w żaden sposób nie łączą się ze sobą, a więc winiarz nie może już wrócić.

• 1952 r. - Książka Czarna skóra, biała maska Frantza Fanona, francuskojęzycznego pisarza z Martyniki pokazuje, jak kolonializm ukształtował ruch négritude i narzucił Murzynom myślenie w kategoriach cywilizacji białych ludzi. Według Fanona czarnoskórzy wzorują się na białych, lub budują swoją tożsamość na sprzeciwie wobec białych, a nie jako wartość niezależną.

• 1955 r. - W Stanach Zjednoczonych ukazuje się powieść Isaaca Asimova Koniec Wieczności.

Książkę można uznać za umowny początek historii alternatywnej jako odrębnego nurtu w ramach science-fiction. Tytułowa Wieczność to firma, która dzięki podróżom w czasie wprowadza zmiany w przeszłości, żeby poprawić współczesność. Problem pojawia się, kiedy w przeszłość ma być wysłany Cooper, odkrywca praw pozwalających na takie podróże. Cooper bowiem ma trafić w czasy sprzed odkrycia tych praw, więc nie dokonałby swego odkrycia. To zaś oznacza, że w przyszłości nie mogłaby powstać firma Wieczność oparta na prawach Coopera.

Następne lata przyniosą szereg utworów literackich opartych na założeniu, że wydarzenia, które miały miejsce w przeszłości mogłyby nie zaistnieć, lub mogłyby mieć inny przebieg, a konsekwencją byłaby odmienna historia. Przykładem jest napisana przez amerykańskiego autora Philipa K. Dicka powieść Człowiek z Wysokiego Zamku (1962). Jej akcja toczy się w świecie po II wojnie światowej, w której zwyciężyły Niemcy i Japonia. Ameryka Północna jest podzielona na japońską i niemiecką strefę okupacyjną, Europa i Afryka podlegają Niemcom, a Azja, Australia i Alaska są zdominowane przez Japonię. W książce rzeczywistość, świat wyobrażony i świat fałszywy splatają się w nierozerwalną całość, gdzie trudno ustalić, co jest prawdą.

Na podobnym założeniu, że Państwa Osi wygrały II wojnę światową opiera się wydana w 1992 r. powieść angielskiego autora Roberta Harrisa Vaterland, pokazująca Niemcy przygotowujące się do obchodów 75. rocznicy urodzin Hitlera.

• 1956 - 1957 r. - Nadżib Mahfuz z Egiptu pisze słynną arabską trylogię powieściową Bajna al-Kasrajni, Kasr al-Szauk i Al-Sukkarijja. Jak wszystkie jego utwory, opowiada ona o Kairze.

• Od ok. 1960 r. - Amerykanin Dana Atchley zbiera opowieści zwykłych ludzi: spisuje je i nagrywa, aby potem odtworzyć przed słuchaczami. Z czasem dodaje nagrania filmowe i tworzy specjalne strony w internecie. Natomiast w Crested Butte (stan Colorado) organizuje doroczne (zawsze w listopadzie) spotkania bajarzy XXI wieku. Jedno z zanotowanych przez Atchleya opowiadań dotyczy sześciu butelek coca-coli. Kupił je Kevin, ojciec Iry Bell, która tę historię opowiedziała. Kevin zabrał te butelki z Indiany na wojnę: pierwszą wypił w Birmie, a cztery następne w dżungli podczas walk z Japończykami. Szósta zaś wróciła z nim do kraju w roku 1945. Kiedy w 1990 r. spalił się jego dom, Kevin uratował tylko tę butelkę i oddał Irze, aby ona mogła ją przekazać swoim dzieciom.

• 1961 r. - Francuz Raymond Queneau wydaje szczególny tomik poezji Cent mille milliardes de poèmes zawierający dziesięć sonetów. Każdy sonet jest pocięty na wersy umieszczone na czternastu oddzielnych paskach składających się na stronę. Dzięki temu można dowolnie zestawiać wszystkie te paski tworząc nawet 100 tysięcy miliardów różnych sonetów, których przeczytanie zajęłoby kilkaset milionów lat. Queneau łączy w ten sposób literaturę i kombinatorykę, a zarazem parodiuje nowoczesną poezję, która często wydaje się zbiorem przypadkowo ułożonych słów, a ich sens bywa dyskusyjny. Jest to także zapowiedź przyszłych programów komputerowych piszących wiersze zgodnie z określonymi kryteriami.

• 1963 r. - Francuz P. Boulle pisze słynną powieść science-fiction Planeta małp (na jej podstawie w 1968 r. powstanie film o tym samym tytule).

• Lata 1970. - W Stanach Zjednoczonych powstaje rap powszechnie zaliczany do muzyki, lecz skoncentrowany przede wszystkim na przekazie słownym, więc przez specjalistów uznawany raczej za rodzaj poezji.

• 1971 r. - Szerko Bekas zrywa ze sztywnymi kanonami kurdyjskiej poezji i wprowadza nowy, swobodny styl oparty na wizji i idei, lecz niekoniecznie na rymie. Poezje Bekasa są tłumaczone na wiele języków, dzięki czemu literatura kurdyjska zyskuje zwolenników poza Kurdystanem.

• 1976 r. - Francuz Michel Foucault pisze słynną książkę Historia seksualności uznaną za skandaliczną, zwłaszcza przez konserwatywnych chrześcijan i kler. Planuje sześć tomów, lecz nigdy nie zrealizuje zamierzenia. Dopiero w 1984 r. ukażą się dwa dalsze tomy, które jednak będą znacznie odbiegać od pierwotnych zamierzeń.

• 1979 r. - Ukazuje się pierwsza z pięciu części powieści Autostopem przez Galaktykę (The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy) opartej o znany cykl słuchowisk radiowych. Jej autor, brytyjski dziennikarz i pisarz science-fiction Douglas Adams (1952-2001) przy pomocy absurdalnego dowcipu wykpiwa nadmierną powagę literatury science-fiction, a zarazem pokazuje, jak różne mogą być życiowe postawy i motywacje istot rozumnych (nie tylko ludzi).

• Lata 1980. - Literatura chińska odradza się po rządach Mao i jego zwolenników.

Tworzą tacy pisarze jak Wang Meng, Lu Wenfu, Zhang Xienliang (powieściowa panorama Chin w XX w.) i Gu Hua (Miasteczko Hibiskus, 1981, tragiczne losy Chińczyków za czasów Mao). Yu Hua opisuje Chiny końca XX w. (słynna powieść Bracia), a Su Tong w swoich powieściach pokazuje, jak instynkty, żądze i szaleństwo potrafią zniszczyć ludzi. Wang Xiaobo pisze kilka powieści pokazujących współczesne Chiny, które przeżywają szybką i niełatwą modernizację (Miłość w czasach rewolucji, Złoty wiek, Przyjemność myślenia, Milcząca większość). Zhang Chengzhi, muzułmanin z mniejszości Hui, w słynnej powieści Historia duszy (1991) przedstawia dzieje konfliktów między muzułmanami i ludnością chińską w północno-zachodniej części Chin. Shi Tiesheng wsławia się zbiorem esejów Ja i Świątynia Ziemi oraz nowelą Życie na linie. Na początku XXI w. zaś dużą popularność zdobywa pisarka i znawczyni literatury Yan Ge, autorka wielu opowiadań.

• 1980 r. - John Maxwell Coetzee z RPA (Nagroda Nobla w 2004 r.) pisze po angielsku powieść Czekając na barbarzyńców o starciu kultur i okrucieństwie w imię lojalności, uznanych wartości i idei. W miasteczku na granicy Imperium zjawia się pułkownik Joll, żeby zapobiec spodziewanemu najazdowi koczowników. Torturami i terrorem Joll chce wykryć domniemany spisek i więzi namiestnika miasta, który pomógł prześladowanej dziewczynie pochodzącej z plemienia barbarzyńców. W końcu oddział Jolla wyrusza przeciw barbarzyńcom i wraca wyniszczony przez klimat, lecz nie znajduje dowodów, że barbarzyńcy planują najazd.

• Od 1981r. - Amerykański wykładowca języka angielskiego Jan Harold Brunvand upowszechnia pojęcie legend miejskich (urban legends znane już w roku 1968) jako składnik nowego folkloru. Są to dziwaczne, niesamowite i zwykle nieprawdopodobne opowieści, które jednak w opinii publicznej bywają uznawane za możliwe (przykład apofenii). Typowe elementy legend miejskich to duchy, wampiry i zombie, pogrzebanie za życia, zapowiedziana katastrofa (na przykład mothman) lub koniec świata (kolejne wersje millenaryzmu), spotkania z UFO i kosmitami, mężczyźni w czerni (agenci? Marsjanie?), potwory, szczególne zbrodnie (Kuba Rozpruwacz) oraz teorie spiskowe, zwłaszcza o wymiarze globalnym (tajemnicze organizacje rządzące światem).

• 1986 r. - Zaczynają się coroczne międzynarodowe targi książki w meksykańskiej Guadalajarze, które w krótkim czasie zyskają światową renomę. Targi w Guadalajarze będą największą taką imprezą w Ameryce Łacińskiej i w całym obszarze języka hiszpańskiego. Prześcigną zarówno targi w Buenos Aires, jak też w Madrycie.

• 1987 r. - Wole Soyinka (ur. 1934) z Nigerii jako pierwszy czarny Afrykanin, otrzymuje literacką Nagrodę Nobla.

Jedną z najlepszych afrykańskich autorek jest pisząca po francusku Ken Bugul (Mariètou M’Baye, ur. 1947) z Senegalu (Porzucony baobab, 1983; Widziane z drugiej strony, 2003). Zasłużoną sławą cieszą się też piszący w Holandii Ugandyjczyk Moses Isegawa (Kroniki abisyńskie, 1992) oraz urodzona w Ghanie, lecz mieszkająca w Stanach Zjednoczonych pisarka Yaa Gyasi (Homegoing, czyli Droga do domu, 2016).

• Porzucony baobab - smutna autobiografia senegalskiej dziewczyny Ken, która od dzieciństwa jest samotna. Matka porzuciła ją, żeby zająć się innym dzieckiem, religijny ojciec jest całkowicie pogrążony w studiach nad Koranem i nie interesuje się rodziną. Inne żony ojca i rodzeństwo Ken traktują ją jak obcą. Zwłaszcza że Ken, mimo że dziewczyna i muzułmanka, chodzi do francuskiej szkoły, czego babcia nigdy jej nie wybaczy. Poprzez szkołę Ken chce uciec od samotności: jest najlepszą uczennicą, zdobywa stypendium i trafia do Brukseli. Tam zderza się z całkowicie odmiennym sposobem życia i systemem wartości, próbuje alkoholu i narkotyków, poznaje swobodę seksualną, styka się z homoseksualizmem i prostytucją. Obserwuje obce jej życie artystów i wyższych sfer. Porzuca niemal wszystko, czego nauczyła się w Afryce, ale odkrywa, że w bogatym świecie zachodnim, gdzie ma wielu znajomych jest w istocie samotna, ponieważ każdy żyje na własną rękę. Z drugiej zaś strony czuje się obco również w Senegalu. Boleśnie odczuwa dziedzictwo kolonializmu, który podporządkował Afrykę Europie, a ją uczynił czymś w rodzaju eksponatu i towarzyskiej atrakcji na białych salonach Brukseli. Dochodzi do wniosku, że będzie sobą, jeżeli odrzuci stereotyp kobiety zależnej od mężczyzn, przestanie naśladować białych i uwolni się od kolonialnego poczucia niższości Afrykanów wobec Europy. Wraca do Senegalu.

• Droga do domu - saga rodziny pochodzącej ze Złotego Wybrzeża obejmująca kilka pokoleń na przestrzeni dwóch stuleci i po dwóch strony Atlantyku. Pokazuje kolonializm, handel niewolnikami i jego konsekwencje w postaci rasizmu skierowanego przeciw Afroamerykanom, segregacji rasowej i postkolonialnego rasizmu czarnych wobec białych.

• 1987 r. - Przed sądem Najwyższym Stanów Zjednoczonych toczy się zdumiewający proces, a raczej naukowa dyskusja zaaranżowana jak proces sądowy. .

Profesor prawa Peter Jazzi stara się udowodnić lansowaną od 1920 r. tezę, że dzieła Shakespeare’a w rzeczywistości napisał Edward de Vere earl of Oxford (1550-1604). Inaczej sądzi profesor prawa James Boyle. Jazzi podkreśla, że de Vere był arystokratą z najwyższych sfer - świetnie wykształconym, znającym Europę i mającym stosunki na dworze królowej Elżbiety I. Shakespeare zaś, jako syn rękawicznika był rzekomo pozbawiony wykształcenia wystarczającego do pisania sztuk teatralnych. Natomiast Boyle wskazuje, że Shakespeare uczęszczał do dobrej szkoły King’s College w rodzinnym Stratfort, więc nie brakowało mu wykształcenia. Poza tym co najmniej kilka dzieł scenicznych Shakespeare’a powstało niewątpliwie po śmierci Edwarda de Vere.

Co ciekawe, w 1993 r. w Bostonie odbędzie się kolejny proces w sprawie Shakespeare’a, lecz i tym razem przysięgli nie znajdą dowodów, że słynne dramaty napisał Edward de Vere. Nie ma więc podstaw, aby poważnie kwestionować autorstwo Shakespeare’a.

• Lata 1990. - Powstaje blog (angielskie web i log - sieć i wpisać, termin wprowadza P. Merholz w roku 1999), czyli pamiętnik pisany i udostępniany w internecie.

• Od 1995 r. - Znawcy literatury science-fiction w Stanach Zjednoczonych przyznają doroczną nagrodę w dziedzinie historii alternatywnej Sidewise Award for Alternate History. Nazwa nagrody nawiązuje do stworzonego w 1934 r. opowiadania Sidewise in Time amerykańskiego autora piszącego pod pseudonimem Murray Leinster (właściwie William Fitzgerald Jenkins, 1896-1975).

Cechą rozpoznawczą utworów mieszczących się w konwencji historii alternatywnej jest punkt rozbieżności (point of divergence), czyli moment, kiedy opisywana historia fikcyjna różni się od historii prawdziwej. Dalszy ciąg zaś jest konsekwencją wprowadzonej różnicy.

• Od 1996 r. - Nowozelandczyk Andrew Smith zaczyna tworzyć w sieci komputerowej the Brithenig Project, czyli projekt historii alternatywnej. Słowo brithenig oznacza wymyślony przez Smitha język, jaki według niego mógłby powstać w Brytanii ze zmieszania łaciny i języków celtyckich, zwłaszcza walijskiego, gdyby nie upadło Cesarstwo Rzymskie. Cały projekt Smitha jest nazywany III Bethisad, co w brithenigu znaczy wszechświat. Z czasem do projektu dołączają inni pasjonaci historii alternatywnej, tworząc kolejne języki i własne wersje przemian politycznych. Tak rozwija się wizja świata, w którym nie doszło do upadku Rzymu, więc powstałe z łaciny języki romańskie zdominowały Europę. W Ameryce Północnej nie istnieją Stany Zjednoczone, Rzeczpospolita nie została zniszczona przez sąsiednie państwa, Napoleon nie zaatakował Rosji i nie przegrał pod Waterloo, Czechy uległy pełnej germanizacji, a bolszewicy nie opanowali Rosji. Dominującą formą ustroju są różnego rodzaju monarchie, a wiele organizmów politycznych ma charakter luźnych konfederacji, lub pastw federacyjnych. Twórcy tych koncepcji wskazują też alternatywne drogi rozwoju techniki, chętnie odwołując się do wynalazków z przełomu XIX i XX w., które w realnym świecie zostały raczej porzucone, jak na przykład sterowce. Natomiast nowe wynalazki, czyli samoloty, elektronika, komputery i kosmonautyka, są traktowane marginalnie.

W ciągu kilkunastu lat w projekcie III Bethisad weźmie udział kilkadziesiąt osób, budując wielowątkowy i raczej niespójny, a czasem nawet wewnętrznie sprzeczny obraz świata alternatywnego.

• XX/XXI w. - Upowszechniają się audiobooki, książki nagrane przez czytających je aktorów, przeznaczone do słuchania.

• XX/XXI w. - Komputer stopniowo tworzy nową formę książki.

Coraz częściej internet zastępuje na przykład encyklopedie. W internecie łatwo można uaktualniać informacje, szybko się nimi wymieniać i w sieci osiągać lepsze rezultaty niż za pomocą tradycyjnej książki. Dzięki światowej sieci komputerowej ilość informacji dostępnych dla potencjalnego czytelnika jest większa niż w jakiejkolwiek tradycyjnej książce (efekt inteligencji roju), a poza tym nieograniczona do jednego języka, ponieważ w sieci można używać wszystkich języków pisanych, chociaż większość wpisów internetowych jest po angielsku.

Pojawia się też nowy rodzaj biblioteki jako zbiór książek przechowywanych w formie elektronicznej i dostępnych za pośrednictwem internetu. Takie książki można czytać na ekranach komputerów, telefonów komórkowych, specjalnych czytników lub jakichkolwiek innych urządzeń łączących się z siecią internetową.

• Początek XXI w. - Sztuczna inteligencja zostaje użyta jako asystent poety podpowiadający określone zwroty i przestrzegający stylu charakterystycznego dla danego autora. Z czasem zaś zaczyna samodzielnie tworzyć utwory literackie na zadany temat i w określonym stylu.

• 2002 r. - Michał Malinowski zakłada w Konstancinie (Polska) pierwsze na świecie muzeum literatury ustnej, gdzie można wysłuchać opowieści z całego świata nagranych w formie dźwięku i obrazu.

• 2004 r. - Pod redakcją niemieckich teoretyków komunikacji komputerowej i twórców Friedricha Blocha, Christiane Heibach i Karin Wenz zostaje opublikowany The Aesthetics of Digital Poetry (Estetyka poezji cybernetrycznej). Jest to realizowane przez programy komputerowe połączenie poezji z obrazem, hologramami, dźwiękiem i animacją.

Co prawda, ten nurt twórczości łączącej rozmaite środki wyrazu zaczął już w 1983 r. brazylijsko-amerykański artysta Eduardo Kac, ale dopiero teraz poezja cybernetyczna zostaje zdefiniowana.

• 2006 r. - Amerykański fizyk Bobby Henderson publikuje The Gospel of the Flying Spaghetti Monster (Ewangelia Latającego Potwora Spagetti), zabawny pastisz Biblii i satyrę na kreacjonizm oraz koncepcję inteligentnego projektu. Nieduża książka w krótkim czasie zyskuje ogromną popularność, zostaje przetłumaczona na wiele języków, a nawet staje się tekstem kanonicznym dla prześmiewczej religii zwanej pastafarianizmem (od angielskiego pasta - makaron).

• 2007 r. - Brytyjski erudyta Stuart Kelly pisze Księgę ksiąg utraconych, w której opisuje dzieła zaginione lub nigdy nienapisane oraz autorów tych prac. Wymienia między innymi legendarny epos humorystyczny Homera Margites, poezje Safony, mityczną drugą część Poetyki Arystotelesa czy też rzekomo napisaną przez Brunona Schulza powieść Mesjasz.

← Historia muzyki, instrumentów i tańcaHistoria cyrku, wesołego miasteczka, teatru i teatru radiowego →