Struktura języka
Fizycznym nośnikiem języka jako systemu porozumiewania się członków określonej społeczności mogą być między innymi dźwięki (języki foniczne obecne we wszystkich kulturach stworzonych przez człowieka), gwizdy (na kanaryjskiej Gomerze), gesty wykonywane rękami (języki migowe używane na przykład przez głuchoniemych) lub obrazy (języki graficzne w mniejszym lub większym stopniu odwołujące się do wizerunków realnych obiektów).
Rozmaite grupy zwierząt, jak na przykład owady, ptaki i ssaki naczelne, rozwijają złożone systemy sygnałów opartych zarówno na postawie całego ciała, mimice i gestach, jak też na dźwiękach. Homo neanderthalensis i Homo sapiens z ich wielkim mózgiem (na przykład ośrodki Broki i Wernickego) oraz sprawnym aparatem dźwiękowym (kość gnykowa, krtań, jama gębowa, język, zęby, wargi i nos) wypracowują język foniczny jako zaawansowany system symboli dźwiękowych nie tylko opisujący rzeczywistość i przekazujący informacje między członkami społeczności, lecz zdolny do budowania wyobrażonej rzeczywistości równoległej wobec świata zewnętrznego, a nawet przekraczającej ograniczenia tego świata.
Na początkowym etapie rozwoju języka ludzie tworzą ok. 100 podstawowych pojęć odnoszących się do najbardziej elementarnych cech, czynności i zagadnień. Należą do nich takie pojęcia jak na przykład: ja, ty, ktoś, być, mieć, czuć, myśleć, stawać się, iść, duże, małe… Na bazie tych elementarnych słów kształtują się bardziej złożone i ustalają się ich wzajemne relacje, co oznacza początek gramatyki. Oczywiście punktem wyjścia jest proste zestawianie słów ze sobą
Fonetyka, czyli wymowa lub sposób wytwarzania dźwięku jest podstawowym elementem języków fonicznych (dźwiękowych).
- Dźwięki języka powstają dzięki takim narządom jak:
płuca (po łacinie pulmonis) – miejsce wymiany gazowej między powietrzem atmosferycznym i układem krwionośnym oraz źródło powietrza, które przepływając przez narządy mowy wytwarza dźwięk;
tchawica (trachea) – sprężysty kanał chrzęstny łączący oskrzela w płucach i krtań prowadzącą do jamy gardłowej;
krtań (larynx) – oparty na kości gnykowej ruchomy kanał chrzęstny łączący tchawicę z jamą gardłową;
fałdy głosowe („struny głosowe”, vox caulas) – ruchome fałdy w krtani;
nagłośnia (epiglottis) – ruchoma chrzęstna pokrywa zamykająca krtań podczas przełykania, aby zapobiec przedostaniu się pokarmu z przełyku do dróg oddechowych;
jama gardłowa (pharynx) – przestrzeń, gdzie łączą się tchawica, przełyk prowadzący do żołądka, jama nosowa oraz tylny koniec jamy gębowej;
jama nosowa (cavum nasi) – przestrzeń między jamą gardłową i otworami nosa prowadzącymi na zewnątrz ciała;
jama gębowa lub ustna (cavum oris) – przestrzeń między dolną i górną szczęką zakończona z tyłu przejściem do jamy gardłowej, a z przodu otworem gębowym;
język (lingua) – umięśniony, ruchomy narząd zajmujący dno jamy gębowej, podzielony na część tylną przylegającą do jamy gardłowej, szeroką część środkową oraz spiczasty czubek na przodzie skierowany ku otworowi gębowemu;
podniebienie miękkie (velum palatinum) – ruchoma tylna część sklepienia jamy gębowej zamyka lub otwiera przejście między jamą gardłową i nosową;
języczek (uvula) – niewielki ruchomy wyrostek podniebienia miękkiego skierowany do tyłu w stronę jamy gardłowej; podniebienie twarde (palatum durum) – nieruchoma, oparta o kość przednia część sklepienia jamy gębowej z przodu ograniczona przez dziąsła i zęby;
dziąsła (gingivae) – nieruchome podstawy zębów;
zęby (dentes) – nieruchome narządy służące do gryzienia, a w przedniej części uczestniczące w tworzeniu dźwięków mowy;
górna i dolna warga (labia) – ruchome, umięśnione krawędzie otworu gębowego.
Dźwięki tworzone w narządach mowy mają określoną strukturę, co oznacza, że można w nich wyróżnić dźwięki składowe aż do najmniejszych teoretycznie odróżnialnych jednostek nazwanych fonemami. Fonem jest właściwie abstrakcją, wyobrażeniem, jak w danym języku powinno się wymawiać określony dźwięk, czyli głoskę. W praktyce zaś indywidualna zmienność budowy narządów mowy u ludzi oraz lokalne kulturowe tradycje językowe powodują, że istnieje pewien społecznie akceptowany zakres swobody w wymowie danej głoski - fonemu. To oznacza, że teoretyczny fonem w rzeczywistości obejmuje kilka podobnych do siebie możliwych i realnie istniejących głosek zwanych allofonami, więc tylko umowa decyduje, które z nich są akceptowalne, czyli poprawne, a które nie.
Głoski mlaszczące pojawiają się podczas szybkiego rozdzielania elementów jamy gębowej: warg, języka i podniebienia, języka i dziąseł lub języka i zębów bez wypychania powietrza z płuc (znane między innymi w językach khoisan).
Głoski są ustne, gdy powietrze z krtani przechodzi przez usta (większość głosek, na przykład a, b, k, z) lub nosowe, kiedy część powietrza przechodzi przez jamę nosową (na przykład polskie ą, ę, francuskie en).
Samogłoski powstają, kiedy powietrze przepływa przez rozwarte elementy jamy gębowej (na przykład a, e, i, y, o, u), a spółgłoski podczas przechodzenia powietrza przez zwężone lub chwilowo przymknięte części jamy gębowej (na przykład b, p, m, f, c, z, d, j, l, n, r, t, g, h, k).
Głoski dźwięczne powstają, kiedy fałdy głosowe są napięte i drgają podczas przechodzenia powietrza (wszystkie samogłoski i wiele spółgłosek jak b, d, g, w, z, l), a głoski bezdźwięczne, kiedy luźne fałdy głosowe nie drgają (na przykład p, t, k, f, s, c).
Głoski gardłowe (faryngalne) powstają przy silnym cofnięciu tylnej części języka, który tworzy wąską szczelinę między krtanią i ścianą jamy gardłowej (na przykład r w arabskim i innych językach semickich).
Spółgłoski tylnojęzykowe (welarne), kiedy tylna część języka zbliża się do podniebienia miękkiego, co daje głoskom większą częstotliwość (k, g, h, francuskie r.).
Spółgłoski środkowojęzykowe (palatalne) lub głoski miękkie, kiedy środkowa część języka zbliża się do podniebienia twardego (na przykład polskie ń, ś lub ć).
Spółgłoski przedniojęzykowe dziąsłowe (laminalno-alweolarne), gdy język płasko dotyka dziąseł (na przykład angielskie ch i sh, polskie cz, dz, sz, czeskie ž, w większości języków s, z)
Spółgłoski przedniojęzykowe z retrofleksją (apikalno-alweolarne lub cerebralne), gdy tylko koniec języka unosi się do góry i dotyka dziąseł (w językach australijskich, drawidyjskich i indoaryjskich, amerykańska wersja angielskiego r).
Spółgłoski przedniojęzykowe zębowe (dentalne), kiedy język dotyka zębów (na przykład t, d, a w językach słowiańskich również s, z).
Spółgłoski wargowe (labialne) powstające przez zbliżanie warg (na przykład b, p, m), warg i zębów (w, f) lub rzadziej warg i końca języka (niektóre języki Melanezji i Amazonii).
Spółgłoski zwarte powstają, kiedy kanał głosowy zostaje zablokowany (implozja) i przepływ powietrza ustaje (zwarcie) do chwili, gdy narastające ciśnienie powietrza nagle przerywa blokadę (plozja, eksplozja). Blokada (implozja) może być dwuwargowa (p, b), przedniojęzykowa (t, d), przedniojęzykowa z retrofleksją (na przykład retrofleksyjne t oraz d w sanskrycie), środkowojęzykowa (na przykład c), tylnojęzykowa (k, g), języczkowa (q), nagłośniowa (głoski w językach semickich i kaukaskich brzmiące podobnie do głosek gardłowych) lub krtaniowa (zwarcie krtani przed mocno brzmiącą, podkreślaną i akcentowaną samogłoską).
Spółgłoski zwarto-szczelinowe (afrykaty) pojawiają się, kiedy po początkowej blokadzie (implozji) powstaje wąski kanał przepuszczający powietrze ze świstem i tarciem, ale nie eksplozywnie (na przykład niemieckie pf, polskie c, czeskie č, angielskie j).
Spółgłoski zwarto-otwarte powstają, gdy jeden z kanałów przepływu powietrza jest zamykany, a jednocześnie inny zostaje otwarty. Zamykane usta i otwierana jama nosowa - spółgłoski nosowe (na przykład m, n). Zamykanie językiem środkowej części jamy ustnej i otwarcie kanałów po obu stronach języka - spółgłoski lateralne, czyli boczne (na przykład l). Szybkie, wielokrotne otwieranie i zamykanie kanału, którym przepływa powietrze - spółgłoski wibracyjne, czyli drżące (na przykład r w języku hiszpańskim). Jednorazowe, krótkie zamknięcie kanału, którym przepływa powietrze - spółgłoska uderzeniowa (w niektórych językach Australii i Afryki, japońskie r, a w Europie allofony głosek r oraz t).
Spółgłoski iniektywne powstają w trakcie wciągania powietrza przez cofającą się krtań (na przykład hausa, khoisan maya, niektóre języki austronezyjskie, sindhi).
Spółgłoski ejektywne (abruptywne) powstają podczas gwałtownego wyrzucenia powietrza przy zamkniętej krtani, lecz bez wydechu, co daje krótki pstrykający dźwięk (typowe dla języków kaukaskich, semickich, maya, na-dene, salish).
Spółgłoski i samogłoski wymawiane razem tworzą sylaby jak na przykład ba, ce lub om, a z sylab są budowane słowa jako nośniki określonych treści.
Znaczenie informacyjne może też mieć wysokość wytwarzanego dźwięku (im większa jest częstotliwość drgań tym wyższy dźwięk). W językach tonalnych, na przykład w chińskim, ten sam dźwięk wymawiany wysoko lub nisko niesie inne informacje dla odbiorcy. W językach atonalnych zaś wysokość dźwięku jest obojętna w stosunku do treści przekazu.
Szczególnym aczkolwiek marginalnym zjawiskiem związanym z fonetyką jest brzuchomówstwo. Jest to umiejętność wytwarzania dźwięków języka w taki sposób, że zdają się nie pochodzić z ust mówiącego, ponieważ brzuchomówca nie porusza wargami. To oznacza, że spółgłoski wargowe b, p oraz m muszą być zastąpione przez podobnie brzmiące, lecz zmodyfikowane spółgłoski tworzone wewnątrz jamy gębowej, na przykład w, d, t oraz n.
Semantyka - poziom leksykalny odnoszący się do znaczenia poszczególnych elementów języka.
Morfem jest podstawowym elementem budującym słowo (wyraz), które stanowią fundamentalny nośnik informacji. Łączenie morfemów może odbywać się przez ich proste zestawianie, zlanie w jedną całość lub zmianę określonych elementów obecnych w słowie.
W słowie można wyróżnić rdzeń, czyli centralny element, jak na przykład dom lub kot, wokół którego mogą być nabudowane dodatkowe i bardziej złożone formy jak domu, domowi, kotem, kotu. Morfem słowotwórczy modyfikuje lub rozbudowuje rdzeń, czego przykładem jest dom-owy lub kot-ek, a morfem gramatyczny łączy słowa i określa ich wzajemny stosunek: z kot-em, na dom-u.
Leksem, czyli główna i najważniejsza część znacząca w słowie, często identyczna z rdzeniem. Na przykład w słowie przydomowy rdzeń dom jest zarazem podstawowym nośnikiem informacji, czyli leksemem.
W ciągu historii języka zachodzi proces leksykalizacji - stopniowe zacieranie pierwotnego związku między pochodzeniem słowa i jego znaczeniem. Na przykład w języku polskim piwnica pierwotnie oznaczała podziemne pomieszczenie służące do przechowywania piwa. Natomiast podziemny sklep to sklepione pomieszczenie zbudowane pod budynkiem. Kupcy przechowywali w sklepie swoje towary, lecz z czasem zaczęli zapraszać tam klientów. W końcu przenieśli handel z niewygodnego podziemia na powierzchnię, zachowując jednak dawną nazwę sklep, która teraz oznaczała pomieszczenie do prowadzenia handlu. W tej sytuacji zakres nazwy piwnica rozszerzono na wszystkie podziemne pomieszczenia, choć nie zawsze służyły one do przechowywania piwa.
Zależnie od znaczenia słowa pełnią różne funkcje w języku i na tej podstawie są wyróżniane części mowy. Najważniejsze to rzeczownik (odpowiada na pytanie kto? co?, na przykład chłopcy), zaimek (zastępuje rzeczownik, na przykład oni), czasownik (co robi?, na przykład idą), przymiotnik (jaki?, na przykład chłodny), przysłówek (jak?, na przykład szybko), liczebnik (ile?, na przykład trzej), przyimek (modyfikuje rzeczownik, na przykład do) oraz spójnik (łączy różne słowa, na przykład i, a).
Wszystkie części mowy mogą być modyfikowane zależnie od budowy języka.
Na przykład rzeczownik może podlegać koniugacji zależnie od jego związków z innymi częściami mowy (odpowiada na pytania w rodzaju: z kim? na czym? kogo? dla kogo? komu? czyj?).
Czasownik zaś może podlegać zmianom według deklinacji, dostosowując się do formy innych części mowy (na przykład ja idę, ty idziesz, kot idzie, chłopcy idą, wy idziecie). Poza tym w czasowniku może być ewentualnie zawarty czas gramatyczny, który ma wyrażać realny czas wykonywania danej czynności (na przykład idę teraz, poszedłem w przeszłości, pójdę w przyszłości). W pewnych językach, na przykład w arabskim, brakuje form czasowych, lecz pojawiają się aspekty (formy) dokonane wskazujące na przeszłość i niedokonane mówiące o stanie aktualnym, a przyszłość wyrażają aspekty wskazujące na zamiar. W niektórych językach, na przykład w najstarszych językach indoeuropejskich, sanskrycie i klasycznej grece oraz w językach ałtajskich, występuje też aoryst (po grecku aoristos - nieokreślony), kiedy dana forma czasownika ma nieokreślony aspekt lub czas gramatyczny. Aoryst może więc odnosić się do już dokonanej przeszłości, a w innym kontekście wyraża życzenie, przypuszczenie lub mówi o przyszłości wyrażając zamiar. Bywa też, że czasownik w żaden bezpośredni sposób nie odnosi się do czasu: u Indian Hopi wyraża rozciągłość określonej operacji, ewentualnie jej trwanie w momencie mówienia lub cykliczność, czyli powtarzalność, lecz nie ma odpowiedników czasów gramatycznych.
Syntaksja lub składnia oznacza sposób zestawiania słów w zdania, czyli wzajemnie powiązane logiczne ciągi niosące określone treści.
- Same słowa zaś są klasyfikowane jako różne części zdania: podmiot (kto? co?), orzeczenie (co robi?), dopełnienie (kogo? czego? komu? kim? czym?), okolicznik (określenie czasownika) i przydawka (określenie rzeczownika). Łączą je związki w zdaniu, co oznacza, że ich formy (liczba, osoba, czas i inne cechy) muszą być wzajemnie dopasowane przez określone ustawienie w zdaniu oraz specjalne formy poszczególnych słów. Na przykład:
Trzej (przydawka) chłopcy (podmiot) i mała (przydawka) psina (podmiot) popędzili (orzeczenie) jak wiatr (okolicznik) do nowego (przydawka) domu (dopełnienie).
W zdaniu można wyodrębnić dodatkowo wyrażenia zazwyczaj składające się z podmiotu oraz przydawki, na przykład mała psina, oraz zwroty zawierające orzeczenie na przykład popędzili jak wiatr.
Bardzo zróżnicowane są sposoby zestawiania elementów języka. Najczęstszą i zarazem najprostszą jest struktura analityczna, w której każdy element języka jest niezmienny i samodzielny, a o znaczeniu decyduje kolejność, w jakiej te elementy pojawiają się w zdaniu. Czasem elementem określającym wzajemne relacje między słowami jest rodzajnik, czyli przedimek, krótkie słówko, które samo w sobie nic nie znaczy, lecz modyfikuje znaczenie rzeczownika (na przykład w arabskim czy angielskim). Struktura aglutynacyjna jest rozwinięciem struktury analitycznej – poszczególne elementy są łączone w długie ciągi. Bardziej zaawansowana jest struktura inkorporacyjna, gdzie w środek słowa są wprowadzane dodatkowe elementy modyfikujące znaczenie tego słowa zgodnie z przyjętymi zasadami koniugacji lub deklinacji. W strukturze fleksyjnej zaś elementami modyfikującymi są przyrostki (końcówki) i przedrostki dodawane odpowiednio na końcu lub na początku słowa. Równie zaawansowana jest struktura alternacyjna, gdzie elementem modyfikującym pierwotne znaczenie słowa są określone zmienne sylaby wewnątrz tego słowa. Wszystkie te sposoby modyfikowania słów pozwalają wiązać je ze sobą w zdaniu. Oczywiście w realnie istniejących językach zwykle dominuje jeden sposób modyfikowania słów, ale często współistnieje ich kilka zależnie od danego słowa lub wyrażenia.
Charakterystycznym elementem każdego języka jest dominujący szyk zdania, czyli kolejność słów w zdaniu: POD (podmiot, orzeczenie, dopełnienie), PDO, OPD, ODP, DPO, DOP.
Szyk zdania, a dokładnie jego początek, determinuje sposób myślenia. Jeżeli pierwszym słowem w zdaniu jest podmiot, mówiący i słuchający dostrzegają przede wszystkim ten podmiot, a pozostałe słowa traktują jako dodatek do podmiotu. Jeżeli zaś na początku zdania znajduje się orzeczenie, najważniejszym i centralnym zagadnieniem jest określony proces opisany w zdaniu, a podmiot jest postrzegany jako element wtórny. Tak więc struktura języka determinuje sposób postrzegania lub raczej budowania obrazu rzeczywistości. W językach bez dominującej struktury zdania mówiący i słuchający muszą sami zdecydować, który sposób opisu świata chcą przyjąć.
Wyróżnia się też rodzaje zdań zależnie od ich struktury. W zdaniu pojedynczym występuje jeden podmiot i jedno orzeczenie: Chłopcy szybko idą. W zdaniu złożonym jest kilka podmiotów i kilka orzeczeń. Przy złożeniu współrzędnym każde ze zdań może istnieć samodzielnie: Pada deszcz i chłopcy szybko idą do domu. Złożenie niewspółrzędne oznacza zaś, że zdanie podrzędne zależy od zdania nadrzędnego i nie może istnieć samodzielnie: Pada deszcz, więc chłopcy szybko idą do domu. Oprócz pełnych zdań pojawiają się też równoważniki zdania, które nie zawierają orzeczenia, na przykład: Deszcz zamiast pełnego zdania Pada deszcz.
Ze względu na funkcję zdania mogą być sklasyfikowane jako oznajmujące, kiedy mówca stwierdza określony stan rzeczywistości; pytające, gdy mówca dąży do ustalenia stanu rzeczywistego; przeczące, kiedy mówca nie zgadza się z jakimś stwierdzeniem; przypuszczające, gdy mówca nie jest pewien, jak oceniać rzeczywistość.
Stylistyka lub elokucja (łacińskie elocutio - styl, wysłowienie) to uporządkowany sposób przekazywania myśli za pomocą języka dyktowany przez konwencję, językową praktykę (usus) oraz intencje i cel mówiącego.
Na styl składa się kilka elementów.
Istotnym jest brzmienie języka, w tym onomatopeje, czyli wyrazy naśladujący dźwięki pozajęzykowe.
Podstawą stylistyki jest słownictwo obejmujące między innymi synonimy - różne słowa o tym samym znaczeniu; homonimy - identyczne słowa o różnym znaczeniu; antonimy - słowa o przeciwnym znaczeniu; eponimy - imiona osób jako nazwy; toponimy - nazwy miejsc; zapożyczenia - słowa z obcego języka; neologizmy - nowe słowa; archaizmy - dawne, czasem przestarzałe słowa; kontaminacje - łączenie słów w nowe; derywacje - tworzenie nowych słów.
Częścią stylu są też przyjęte formy, czyli związki frazeologiczne jak epitet - określenie rzeczownika; zwrot - czasownik i jego określenie; wyrażenie - rzeczownik lub przymiotnik ze swoim określeniem; fraza - stały związek rzeczownika i czasownika; gra słów - oryginalnie brzmiące zestawienie słów, a zwłaszcza kalambur ze słów brzmiących podobnie. Trzeba też brać pod uwagę kontekst, czyli otoczenie słowa precyzujące lub zmieniające jego znaczenie.
Wszystkie te elementy składają się na figury retoryczne lub tropy (od greckiego tropos - zwrot, obrócenie) - zestawienia słów wzbogacające wypowiedź poprzez interesujące złożenia brzmień, form gramatycznych modyfikujących składnię, zderzenie znaczeń i wywoływanych emocji.
W większości języków rozwijają się też style regionalne (gwary, dialekty), style środowiskowe (jak żargon młodzieżowy lub przestępczy) oraz style oficjalnie akceptowanego języka literackiego (na przykład język urzędowy, naukowy, artystyczny, filozoficzny).
System językowy to uporządkowany zasób słów i zwrotów (związków frazeologicznych) oraz reguł używania języka w danym społeczeństwie. System zazwyczaj odzwierciedla specyfikę danej społeczności.
Przekaz językowy, czyli wysyłanie i odbieranie informacji za pomocą słów i zdań odbywa się poprzez cztery kanały komunikacji.
Przekaz treściowy jest najbardziej zobiektywizowany, ponieważ obejmuje elementarne, leksykalne znaczenie słów i zdań niezależnie od osoby używającej języka. Ten kanał jest doskonale widoczny w formie pisanej.
Drugi kanał komunikacji wyraża relację mówiącego z odbiorcą, ich zależności i wzajemne nastawienie emocjonalne, co może się przejawiać w doborze słów (poziom leksykalny), budowie zdań (poziom semantyczny) i stylu (poziom elokucyjny), jak również w sposobie mówienia (brzmienie języka).
Najbardziej osobisty charakter ma autoekspresja mówiącego, co oznacza wyrażenie specyfiki, postawy, emocji lub poglądów danej osoby i poza określonym doborem, słów, zdań i stylu może się przejawiać jako określony rozkład akcentów, iloczasu oraz intonacji (prozodia). Ten kanał komunikacji jest najbardziej subiektywny i zazwyczaj słabo zauważalny w piśmie, a bardzo istotny w nagraniu dźwiękowym, w teatrze lub filmie.
Czwarty kanał zaś to apel mówiącego, który mówiąc, chce coś osiągnąć, dąży do określonego celu, a odbiorcę komunikatu próbuje przekonać do swoich racji zarówno poprzez odpowiedni dobór słów (poziom leksykalny), jak też strukturę zdań i brzmienie języka. Ten kanał jest szczególnie widoczny w retoryce, w trakcie dyskusji, w teatrze, filmie, działalności polityków czy podczas rozpraw sądowych, kiedy adwokat i prokurator próbują wpłynąć na werdykt sędziego.
Język kształtuje sposób widzenia świata lub wręcz tworzy własny świat tylko częściowo zbieżny z rzeczywistością zewnętrzną. Zwracają na to uwagę dwaj językoznawcy i antropologowie: niemiecki Żyd Edward Sapir (1884-1939, umiera na emigracji w USA) i Amerykanin Benjamin Lee Whorf (1897-1941).
Człowiek używający języka nadaje nazwy przedmiotom, czynnościom, cechom i pojęciom abstrakcyjnym, przy czym zwraca uwagę na to, co jest ważne dla niego i jego grupy. Na przykład w języku Eskimosów istnieje wiele określeń na rozmaite rodzaje śniegu, ponieważ śnieg jest istotnym elementem obrazu rzeczywistości, jaki funkcjonuje w świadomości Eskimosów.
Rzeczy nienazwane praktycznie nie istnieją w ludzkiej świadomości, są niezauważalne, a więc nie pojawiają się w obrazie świata, ponieważ zostały uznane za nieistotne. Za to specjalistyczne żargony związane z określonymi dziedzinami ludzkiej aktywności zawierają pojęcia niespotykane poza nimi: elementy maszyn w technice, nazwy kierunków filozoficznych, szczegóły budowy ciała owadów w entomologii… Tak powstają obrazy świata widzianego w rozmaitych perspektywach.
Słowa określają też stosunek człowieka do określonych przedmiotów lub zjawisk. Na przykład słowa pejoratywne tworzą obraz negatywny, a słowa wyrażające pochwałę budują obraz pozytywny. To przyczynia się do powstawania stereotypów, czyli przyjętych w danym społeczeństwie zwyczajowych i powszechnie akceptowanych wyobrażeń na określony temat. Na przykład wilk ma być rzekomo krwiożerczy i niebywale groźny (chociaż tak nie jest), a sowa jest podobno mądra (mimo że naprawdę nie jest szczególnie inteligentna).
W większości języków istnieje rodzaj gramatyczny, czyli każdemu rzeczownikowi zostaje przypisany odpowiednik biologicznego rodzaju męskiego lub żeńskiego oraz ewentualnie inne jak na przykład rodzaj nijaki. Nazwa mająca określony rodzaj gramatyczny powoduje przeniesienie biologicznych cech męskich lub żeńskich na przedmioty, chociaż one nie mają biologicznej płci. Na przykład po łacinie Księżyc to Luna rodzaju żeńskiego.
Języki z rozbudowanym i precyzyjnym sposobem określania czasu (na przykład angielski) sprzyjają powstaniu wizji świata zmieniającego się w czasie i podlegającego ewolucji. Natomiast języki pozbawione jednoznacznego systemu opisywania czasu (na przykład język nahuatl) często współwystępują z koncepcjami świata niezmiennego lub przechodzącego niekończący się, powtarzalny cykl narodzin i rozpadu.
Niektóre języki (na przykład Indian Hopi) ostro rozgraniczają formy odnoszące się do podmiotu, czyli osoby opisującej rzeczywistość oraz przedmiotu, czyli świata opisywanego. Tak kształtuje się koncepcja dwóch równoległych rzeczywistości: subiektywnej i obiektywnej.
Języki, w których orzeczenie (czasownik) często występuje samodzielnie niezależnie od podmiotu (rzeczownika) sprzyjają rozwojowi myślenia abstrakcyjnego w oderwaniu od bezpośrednich związków z rzeczywistością, czego przykładem jest chiński.