← Historia cyrku, wesołego miasteczka i teatruNauka i szkolnictwo →

Historia filmu i kina

• XV w. - W Europie znany jest miniaturowy teatr peepshow, przodek fotoplastykonu.

• XVIII - XIX w. - Europejscy konstruktorzy i plastycy używają latarni magicznej (odmiana camera obscura) do pokazywania złudnych obrazów, jak duchy czy demony (E. G. Robert we Francji ok. 1795 r.). Paryż jest centrum wytwarzania obrazków zwanych dioramą lub panoramą, które dają złudzenie przestrzenności dzięki zastosowaniu kilku pomalowanych powierzchni ustawionych w różnych odległościach od widza (J. A. Paris, 1785-1856; W. H. Fitton, 1780-1861).

W XIX w. powstaje fotoplastykon, gdzie widzowie patrzą na klisze fotograficzne przez dwa okulary, co daje wrażenie trójwymiarowości i głębi obrazu. Fotoplastykony zanikną ostatecznie dopiero po roku 1945.

Odrębną formą pokazu ruchomych obrazów będą fotografie utrwalone na przezroczystych kliszach, czyli slajdy (angielskie slide – przesuwać) szczególnie popularne w drugiej połowie XX w. Do oglądania takich obrazów służy urządzenie noszące nazwę diaskop (greckie dia - przez i skopeo - patrzę). Światło silnej lampy przechodzi przez kliszę i za pomocą soczewek tworzy powiększony obraz na płaskim ekranie. Może to być pojedyncza fotografia lub rysunek, albo też seria kolejno zmienianych obrazków składających się na jakąś opowieść (rodzaj komiksu).

Bardzo prostą zabawką jest kineograf (po angielsku flipbook), czyli zeszyt z sekwencją narysowanych postaci, które różnią się od siebie kolejnymi fazami ruchu. Szybkie przekładanie kartek daje złudzenie ruchu.

• 1874 r. - P. Janssen wykonuje serię zdjęć Wenus przechodzącej przed tarczą słoneczną, używając rewolweru fotograficznego skonstruowanego przez polskiego astronoma i wynalazcę Adama Prażmowskiego (1821-1885). Dzięki temu urządzeniu możliwe jest zrobienie serii kilku lub kilkunastu fotografii w krótkich odstępach czasu. Po roku 1880 E. J. Muybridge (1830-1904) uzyskuje zapis ruchu dzięki serii kolejnych fotografii na przykład biegnącego konia lub idącego człowieka.

• 1886 - 1889 r. - Niemiec Ottomar Anschütz (1846-1907) z Lissy (Leszno) buduje Schnellseher - pierwszy aparat pokazujący fotografie w taki sposób, aby uzyskać efekt ruchu (1886). Wykorzystuje efekt powidoku, czyli czasowego zachowania obrazu przez ludzki mózg już po zmianie sytuacji. Seria odpowiednio prędko puszczonych obrazów daje złudzenie ciągłego ruchu. Do 1895 r. ruchome obrazy Anschütza obejrzy ponad milion osób w Europie i USA. W latach 1880. Marey buduje kamerę do wykonywania zdjęć w krótkich odstępach czasu, aby sfotografować poruszający się obiekt. Francuz E. Reynaud wykorzystuje to w swoim Theatre Optique (Paryż), gdzie serie zdjęć z kamery są ułożone na bocznej ścianie walca, a kiedy ten obraca się wokół osi, patrzący ma złudzenie ruchu postaci na zdjęciach (na przykład biegnącego konia lub skaczącego człowieka).

W roku 1887 firma Kodak produkuje taśmę filmową jako pojedyncze klisze fotograficzne połączone w jeden szereg, a za kilka lat na brzegu taśmy filmowej pojawi się perforacja ułatwiająca jej przesuwanie w kamerze. Dzięki temu możliwe jest nagrywanie faz ruchu na kolejnych klatkach dość szybko przesuwanych przed obiektywem początkowo ręcznie za pomocą korbki, a z czasem przez mały silniczek. Francuz Le Prince buduje w Anglii skrzynkę z przesuwającą się taśmą do indywidualnego oglądania zapisanego ruchu (1888), a Amerykanin Edison nazywa ją kinetoskopem (1889). W 1889 r. powstają francuskie kinematografy Bouly’ego i braci Lumière, za pomocą silnego strumienia światła rzucające obraz z przezroczystej taśmy filmowej na duży, płaski ekran. Przesuwanie taśmy daje efekt ruchu obrazu na ekranie. Podobne konstrukcje z tego samego roku to bioskop (Niemcy Max i Emil Skladanowski), bioskope (Anglik Robert Paul) i vitascope (Amerykanin Thomas Avnet).

• 1891 r. - Edison po raz pierwszy prezentuje kinetoskop.

• 1894 r. - Kanadyjczyk A. Holland otwiera pierwszy publiczny kinetoskop na Broadwayu w Nowym Jorku (USA).

• Od 1894 r. - W czasie pokazu filmów muzycy zwani taperami, grają na pianinie, aby zagłuszyć terkot aparatu filmowego oraz do pewnego stopnia ilustrować wydarzenia filmowe.

• 22 III 1895 r. - Bracia Lumière pokazują film La Sortie des Ouvres de l’Usine Lumière (Wyjście robotników z fabryki Lumière), a potem L’Arrivee d’un Train en Gare (Wjazd pociągu na stację). Zakładają w Paryżu cinematograph, czyli pierwsze kino jako rodzaj teatru z filmami wyświetlanymi na dużym ekranie przed widzami siedzącymi w szeregach foteli. Jest to początek czarno-białego filmu artystycznego. Mówi się o narodzinach nowej sztuki i o dziesiątej (bezimiennej) muzie patronującej filmowi.

Ponieważ twórcy nie potrafią zgrać obrazu i dźwięku, na ekranie ukazują się zapisy dialogów, a gra aktorska musi być wyrazista (wręcz przesadna, nasycona teatralnymi gestami i pantomimą), aby widz rozumiał fabułę nawet bez słów.

• 1896 r. - Pochodzący z Niemiec francuski fotograf i reżyser Albert Kirchner znany pod pseudonimem Léar (1860-1901) nagrywa siedmiominutowy obraz Le coucher de la mariée uznawany za pierwszy film erotyczny: panna młoda, którą gra Louise Willy zdejmuje kolejne warstwy bogatego stroju. Rok potem film Francuza Georgesa Méliès (1861-1938) Après le bal le tub (Kąpiel po balu) po raz pierwszy pokazuje całkowicie nagą aktorkę. Szczegóły aktu seksualnego trafią na ekrany już parę lat później, stając się pożywką dla religijnych konserwatystów potępiających film jako sztukę z zasady niemoralną i pornograficzną.

• 1896 r. - Francuz C. Pathé zakłada firmę produkującą filmy (od 1898 r.). Bracia Lumière tworzą kinematografy (cinematograph) w Lyonie, Londynie, Bordeaux, Brukseli, Berlinie i Nowym Jorku, zdobywając fortunę. Wynalazek ogląda cesarz Austro-Węgier, królowa Hiszpanii, król Serbii i car Rosji. Kino staje się częścią kultury jak teatr i zaczyna też podlegać cenzurze. Już w roku 1896 rosyjska policja zakazuje pokazywania jednego z filmów braci Lumière uznanego za groźny dla caratu.

• 7 VII 1896 r. - W Watson’s Hotel w Bombaju odbywa się pierwszy pokaz filmu w brytyjskich Indiach.

• 1897 r. - Podczas pokazu filmów w paryskim Bazar de Charité wybucha pożar, w którym ginie 125 osób.

• 1897 r. - W Lyonie (Francja) ukazuje się pierwszy katalog filmów braci Lumière obejmujący 358 tytułów.

• 1898 r. - Bracia Lumière tworzą filmy mitologiczne i historyczne o Fauście, Jezusie, Neronie i Napoleonie.

• 1898 r. - Polak Piotr Bolesław Matuszewski (1856-1943) publikuje dwie pierwsze rozprawy o filmie (po francusku), zapoczątkowując filmologię jako dziedzinę wiedzy zajmującą się sztuką filmową. Początkowo wielu intelektualistów krytycznie odnosi się do filmu. Niemiecki esteta Konrad Lange w roku 1901 uzna fotografię, stereoskop (aparat do widzenia stereoskopowego dwoma oczami), panoramę, panopticum (aparat dający wrażenie przestrzenności obrazu) i film za „złudzenia nieartystyczne”. R. Ingarden w roku 1931 nazwie film sztuką zdegenerowaną (w 1947 r. zmieni zdanie). Z drugiej strony H. Bergson w latach 1901-1902 podkreśla podobieństwo w mechanizmie widzenia oraz w mechanizmie tworzenia obrazów w kinematografie, a znawcy sztuki dostrzegają wyjątkowość i oryginalność filmowego wyrażania myśli oraz emocji.

• Ok. 1899 r. - Brytyjski reżyser Arthur Melbourne-Cooper tworzy pierwsze filmy animowane, czyli rysunkowe bez udziału żywych aktorów.

• 1900 r. - Na Światowej Wystawie w Paryżu po raz pierwszy zostaje zaprezentowany film szerokoekranowy, czyli na poszerzonym ekranie, co zwiększa atrakcyjność i realizm obrazu. W tym wypadku 10 centralnie ustawionych i wzajemnie zsynchronizowanych projektorów rzuca obraz na kolisty ekran całkowicie otaczający widza. Krawędzie obrazów z poszczególnych projektorów są dokładnie zgrane, tworząc złudzenie ciągłości.

• Od 1900 r. - Produkcja filmów rusza w Wielkiej Brytanii, Niemczech, USA, Australii, na Węgrzech, w Polsce, Skandynawii (duńska wytwórnia Nordisk Ole Olsena), Hiszpanii i Rosji. Przed rokiem 1920 filmy są produkowane również w Czechach, Austrii, Egipcie i Turcji. Filmy pełnometrażowe, czyli już nie krótkie scenki i proste opowiastki, zaczynają tworzyć Australijczyk Charles Tait (Dzieje gangu Kelly’ego z 1906 r. trwają prawie 60 minut) i Urban Gad z firmy Nordisk (Przepaść z 1910 r. to obraz trwający niemal 40 minut).

• Początek XX w. - Aktorzy filmowi charakteryzują się samodzielnie lub polegają na dość przypadkowych, niewyspecjalizowanych charakteryzatorach i fryzjerach. Na przykład w Hollywood działają uliczni charakteryzatorzy (znajdzie się wśród nich między innymi Maksymilian Faktorowicz). Dopiero w latach 1930. poszczególne wytwórnie zaczną zatrudniać własnych, profesjonalnych charakteryzatorów.

• 1902 r. - Georges Méliès zaczyna film fantastyczny i science-fiction (fantastyczno-naukowy): Le Voyage dans la Lune (Podróż na Księżyc) według powieści J. Verne’a. Następne dzieła Georges’a Méliès to monumentalne La Civilisation a Travers les Ages (Cywilizacja w ciągu stuleci, 1908) i La Conquete du Pole (Zdobycie bieguna, 1912). Wprowadza efekty specjalne: pokazuje przekrój przez skały, a nakładając obrazy uzyskuje efekt przenikania się przedmiotów („duchy”).

• Le Voyage dans la Lune - na naukowym kongresie profesor Barbenfoullis proponuje wyprawę na Księżyc, która dochodzi do skutku dzięki użyciu ogromnej armaty. Na Księżycu zaś śmiałkowie spotykają nieprzyjaznych Selenitów, którzy chcą ich uwięzić. Szczęśliwie udaje się im uciec, a wracając wpadają do oceanu, dzięki czemu mogą jeszcze zbadać nieznane ludziom dno.

• 1902 r. - Anglik z Londynu Edward Raymond Turner nagrywa jeden z pierwszych w dziejach kolorowych filmów. W kilkuminutowym obrazie pokazuje swoje dzieci bawiące się w ogrodzie koło jego domu w Hounslow. Film popadnie w zapomnienie i dopiero w 2012 r. zostanie odkryty w zbiorach Muzeum Mediów w Bradford.

• 1903 r. - Amerykański reżyser E. S. Porter nagrywa w wytwórni Edisona The Great Train Robbery (Napad na ekspres), pierwszy western (film o amerykańskim Dzikim Zachodzie z kowbojami, Indianami i bandytami). Akcja filmu toczy się w kilku miejscach równolegle. Film powstał poprzez montaż, co oznacza, że taśma filmowa została pocięta, części uznane za zbędne usunięte, a pozostałe fragmenty zestawione, co znacznie przyspiesza i uatrakcyjnia akcję. Porter wprowadza zróżnicowane plany filmowe, aby zdynamizować opowiadaną historię: plan ogólny - krajobraz, pełny - cała sylwetka człowieka wypełnia ekran, plan nazwany potem amerykańskim - sylwetka od kolan w górę, półzbliżenie - ramiona i głowa; zbliżenie - twarz wypełnia ekran oraz wielki plan - detal wypełnia cały ekran. Do legendy przechodzi słynne ujęcie bandyty strzelającego z rewolweru wprost w widza.

• Od 1905 r. - W Pittsburgu (USA) powstają pierwsze nieme kina znane jako nickelodeony (nickel to pięciocentowa moneta, którą płaci się za film, a odeion to okrągła, często zadaszona sala teatralna w Grecji). Kina jako miejsca, gdzie wyświetla się filmy upowszechniają się w całych Stanach Zjednoczonych.

• 1906 r. - W San Francisco po trzęsieniu ziemi powstaje pierwszy film dokumentujący klęskę żywiołową.

• 1906 r. - Po wynalezieniu fotografii poklatkowej zaczyna się rozwój filmu animowanego. Obrazy poklatkowe powstają jako serie fotografii wykonywanych w bardzo krótkich odstępach czasu, a potem oglądane jeden po drugim dają złudzenie ruchu. W ten sam sposób można oglądać serie rysunków lub fotografii kolejnych ustawień lalek uzyskując podobny efekt.

Osiadły w Stanach Zjednoczonych brytyjski karykaturzysta James Stuart Blackton tworzy jeden z pierwszych animowanych filmów rysunkowych Humorous Phases of Funny Faces (Zabawne grymasy śmiesznych twarzy).

• 1907 r. - Polak K. Prószyński opracowuje metodę synchronizacji obrazu i dźwięku, aby nagrać pierwsze filmy dźwiękowe w Wielkiej Brytanii (1913) i USA (1918).

• 1907 r. - Ukazuje się pierwsza książka o historii filmu od strony technicznej: History of the Kinetograph, Kinetoscope and Kinetophonograph, którą napisał Brytyjczyk W. K. L. Dickinson.

• 1907 r. - Amerykanin S. Olcott nagrywa film Ben Hur (Meksykanin R. Novarro w roli głównej). Wytwórnia Kalem Company musi jednak zapłacić odszkodowanie (25 tysięcy dolarów) autorowi książki, ponieważ nie poprosiła o zgodę.

• 1907 r. - W Chicago powstaje pierwsze biuro cenzury filmowej, koncentrujące się przede wszystkim na tropieniu erotyki oraz dzieł krytykujących religię chrześcijańską i tradycyjne obyczaje.

• Od 1907 r. - Max Factor rozwija profesjonalną sztukę makijażu dla aktorów filmowych w Los Angeles. Jego dziełem jest między innymi znana z kina twarz Rudolfa Valentino, który naturalnie miał bujne, rozwichrzone włosy i krzaczaste brwi.

• 1907 r. - Niemiec Otto Blauert zakłada kino w Szczecinie (Stettin). Rok później przejmie je Albert Pietzke i nazwie kinem Helios (1909). Jako Welt-Theater przetrwa ono do 1945 r., kiedy Polacy nazwą je Odrą, a potem przemianują na kino Pionier (1948). Na początku XXI w. będzie to kino, które najdłużej na świecie działa nieprzerwanie w tym samym miejscu i jako takie trafi do Księgi Rekordów Guinnessa, wyprzedzając kino w Kopenhadze (od 1908 r.) i w Londynie na Portobello Road (od 1911 r.).

• 1908 r. - Edison, który zdominował produkcję filmów w Stanach Zjednoczonych tworzy trust i bezwzględnie (czasem wręcz przez fizyczne napaści na studia filmowe) zwalcza innych producentów na wschodnim wybrzeżu.

• 1908 r. - We Francji powstaje wytwórnia Film d’Art. specjalizująca się w filmowych adaptacjach klasycznej literatury i tworzeniu oryginalnych obrazów o wysokich walorach estetycznych. Jest to początek elitarnego kina artystycznego w opozycji do głównego nurtu kina mającego charakter głównie rozrywkowy.

• 1908 r. - C. Laemmle lansuje pierwszą gwiazdę filmową, aktorkę Florence Lawrence (1886-1938). Stosuje kryptoreklamę (ukrytą reklamę), informując o śmierci aktorki, a potem zamieszczając w czasopiśmie The Moving World sprostowanie, czym wzbudza sensację i przyciąga widzów do kin. Podobne metody staną się potem powszechne w świecie filmu. Następne gwiazdy to Amerykanka Lillian Gish (1896-1993), Kanadyjka Mary Pickford (1892-1979, od 1935 r. również producentka filmów) w USA, amerykańska piękność Louise Brooks (1906-1985) oraz Dunka Asta Nielsen (1881-1972). W Danii pojawiają się charakterystyczni komicy, którzy również staną się ikonami kina: wysoki, chudy C. Schenstroem i mały, gruby H. Madsen zwani Fy og Bi (Pat i Patachon).

• Od 1908 r. - Producenci filmów przenoszą się do miasteczka Hollywood (założone w roku 1897 przez Harveya H. Wilcoxa i nazwane przez jego żonę Daeidę) koło Los Angeles, ponieważ we wschodniej części USA Edison wymusza na filmowcach opłaty za używanie kamer i klisz, a na opornych nasyła osiłków niszczących sprzęt. Jednym z pierwszych pracujących w Hollywood jest reżyser Cecil B. DeMille (1881-1959), który za 75 dolarów miesięcznie wynajmuje tu szopę i zamienia ją w studio nagrań. Natomiast trust Edisona zostanie za kilka lat rozwiązany za sprzeczne z prawem praktyki monopolistyczne.

W Hollywood działają reżyserzy Mack Sennett (Kanadyjczyk Michael Sinnot, 1880-1960), który w roku 1912 zakłada wytwórnię Keystone, od 1922 r. Niemiec Ernst Lubitsch (1892-1947) oraz Austriak Erich von Stroheim (1885-1957, Erich Stromme, syn niezamożnego Żyda z Gliwic, umrze we Francji). Stroheim zasłynie nie tylko jako reżyser (na przykład znany film Greed, czyli Chciwość z roku 1924), lecz także jako świetny aktor. Żydowscy imigranci zakładają największe wytwórnie Hollywood. A. Zukor z Węgier zakłada wytwórnię Paramount (1912), S. Goldwyn z Warszawy wytwórnię Goldwyn, a C. Laemmle z Niemiec Universal (1912). Inny Żyd W. Fox organizuje firmę Fox Company (1914) przemianowaną potem na Twentieth Century Fox (1935), L. B. Mayer z Białorusi zakłada wytwórnię Metro (1915), a bracia Warner z Mazowsza wytwórnię Warner Bros (1923). Wśród wielkich filmowców o żydowskich korzeniach znajdują się też J. Lasky z Niemiec, M. Loew z Austrii i H. Cohn, założyciel wytwórni Columbia (1924).

• 1909 r. - Na Międzynarodowym Kongresie Techników Filmowych w Paryżu zostają ustalone standardowe proporcje kinowego ekranu 1 : 1,33. Proporcja 1 : 1,85 odpowiada filmom szerokoekranowym, a powyżej 1,85 filmom panoramicznym. Wprowadzenie zapisu dźwięku w roku 1925 zwęzi taśmę filmową dając niemiły dla oka stosunek wysokości do szerokości 1 : 1,19. Jednak już rok później L. Del Riccio buduje projektor poszerzający obraz dzięki odpowiedniemu obiektywowi, a w roku 1927 H. Chretien konstruuje system wykorzystujący znaną z malarstwa anamorfozę, czyli rozciąganie lub zwężanie obrazu dzięki zastosowaniu skośnej perspektywy.

• 1910 r. - Polak Władysław Starewicz nagrywa w Kownie pierwszy animowany film lalkowy Piękna Lukanida, który dwa lata później zostanie pokazany w Moskwie. Film składa się z sekwencji zdjęć lalek ustawianych w kolejnych pozach.

• 1910 - 1912 r. - Bracia Corradini (Arnaldo Ginna i Bruno Corra) we Włoszech zaczynają film abstrakcyjny, bez typowej fabuły i dramaturgii. Od 1912 r. ich idee kontynuuje między innymi L. Survage we Francji.

• 1912 r. - Włoch Giovanni Pastrone tworzy pierwszą superprodukcję; monumentalny, ponad dwu i pół godzinny film kostiumowy Cabiria o wojnach punickich. Sławę zdobywa Bartolomeo Pagano, włoski bohater niemego kina

• Od 1912 r. - Zaczyna się film indyjski: R. G. Torney (Pundalik, 1912), D. G. Phalke (Żywot Kriszny, 1913), J. F. Madan, N. Mudaliar (Kiczabha Wadham, 1918), H. Ray (Żywot Buddy, 1926).

• 1915 r. - David Wark Griffith (USA, 1875-1948) reżyseruje The Birth of a Nation (Narodziny narodu). Tworzy wielkie obrazy Intolerance (Nietolerancja, 1916), Isn’t it Wonderful? (Czyż to nie wspaniałe?, 1924) i Abraham Lincoln (1930). Griffith stosuje ogromne plany filmowane nagrywane z balonu, monumentalne dekoracje do filmu Intolerance (zrujnują go finansowo) i naprzemienne pokazywanie równoległych scen, co dynamizuje obraz. Zasłynął też z filmowania nagich dziewcząt jako babilońskich kapłanek do Intolerance, lecz te sceny nie znalazły się w filmie. Co ciekawe, oprócz dzieł monumentalnych Griffith tworzy też filmy w stylu zwanym soft (miękki). Przykładem jest pierwszy filmowy melodramat Broken Blossoms (tłumaczony jako Złamana lilia) z roku 1919, który opowiada o nieszczęśliwej miłości młodego Chińczyka i białej dziewczyny katowanej przez ojca. Obraz jest zmiękczany, a kontrasty łagodzone przez odpowiedni makijaż, światło filtrowane przez tkaninę, a nawet obiektyw kamery smarowany olejem, aby wydobyć i podkreślić anielską urodę bohaterki, którą gra piękna Lilian Gish. Filmy stylu soft to zwykle historie miłosne i wzruszające losy pokrzywdzonych piękności.

• The Birth of a Nation - Stonemanowie i Cameronowie są wrogami podczas wojny secesyjnej. Po wojnie ojciec Cameronów działa w Ku Klux Klanie, a ojciec Stonemanów zwalcza tę organizację, dopóki obu ściganych przez murzyńskiego gubernatora nie uratuje Ku Klux Klan, symbolicznie jednocząc białych Amerykanów w opozycji do murzyńskich mieszkańców USA.

• Intolerance - film jest w pewnym sensie odpowiedzią na oskarżenia o rasizm The Birth of a Nation. Pokazuje równoległe wątki: konflikt kapitalistów z robotnikami, spór Jezusa i faryzeuszy, rzeź w Noc Świętego Bartłomieja w roku 1572 oraz religijne prześladowania w Babilonie i jego upadek w 538 r. p.n.e.

• 1915 r. - Mack Sennett zaczyna serię ok. 1000 filmów typu burleska (slapstick), czyli komedii z pomyłkami, nagłymi zwrotami, upadkami i pościgami. Grają w nich między innymi piękna Mabel Normand (ok. 1895-1930), sławny z powodu swojej twarzy dziecka Harry Langdon (1884-1944) i najbardziej znany Charlie Chaplin (1889-1977).

Charles Spencer Chaplin urodził się w Anglii i tam spędził trudne dzieciństwo wychowany przez ubogą aktorkę, która rozwiodła się z ojcem Charliego. Do USA przyjechał w 1912 r., żeby występować w wędrownym teatrze zamiast swego przyrodniego brata Sydneya. Trzy lata potem Chaplin z wahaniem przyjął propozycję pracy w hollywoodzkiej Keystone Pictures Corporation, a potem przeszedł do Macka Sennetta. W 1919 r. jest już współwłaścicielem studia filmowego United Artists. Słynie z romansów, czterech małżeństw, z których trzy pierwsze kończą się rozwodami i licznych dzieci.

W tym czasie na amerykańską scenę filmową wchodzą wielkie sławy: piękna Amerykanka pochodzenia szwedzko-polskiego Gloria Swanson (1899-1983), aktor komiczny Max Linder (właściwie Francuz Gabriel-Maximilien Leuvielle, 1883-1925 r. popełni samobójstwo z żoną, podcinając sobie żyły), a od 1915 r. Harold Lloyd (1893-1971) - symbol upartego i zawsze optymistycznego Amerykanina radzącego sobie z wszelkimi trudnościami. Lloyd występuje między innymi w Safety Last (1923), Why Worry (1923), Hot Water (1924), The Freshman (1925), For Heaven’s Sake (1926) oraz Feet First (1930). Sławę zdobywa także aktor komiczny Buster Keaton (1896-1966) znany jako człowiek o kamiennej twarzy, ponieważ gra niemal bez mimiki. Wśród jego filmów można wymienić obraz Sherlock Jr (1924), który wyreżyserował wraz z R. Arbucklem i gdzie gra główną rolę młodego, niezbyt sprawnego a jednak odnoszącego sukcesy detektywa. Sam Keaton za swój najlepszy film uważa komedię Marynarz na dnie morza (1924).

Zupełnie inny typ gwiazdorstwa reprezentuje pochodzący z Włoch Rudolf Valentino (1895-1926, w USA od 1913 r.) - staje się największym amantem niemego kina i przedmiotem westchnień milionów kobiet na całym świecie. Jego żeńskim odpowiednikiem jest Theda Bara (1890-1955, Theodosia Goodman, córka żydowskiego krawca z Cincinnati). Theda kreuje typ wampa (to pojęcie pojawia się w reklamie filmu W. Foxa Był sobie głupiec, 1915), czyli kobiety pięknej, groźnej i bezlitosnej dla swoich niezliczonych wielbicieli. Zwykle przyjmuje dziennikarzy w pokoju wypełnionym dymem kadzidła, w towarzystwie wielkiego węża i popijając z kielicha w kształcie trupiej czaszki. Theda słynie z trupiobladego makijażu, bardzo ciemnych cieni położonych wokół oczu oraz seksualnych i pijackich orgii w jej domu. Zresztą nie ona jedna, bo podobne zabawy organizuje świetny komiczny aktor Roscoe Arbuckle (były hydraulik) ze względu na tuszę znany jako Fatty (Grubas). W roku 1921 po kilkudniowej orgii połączonej z piciem alkoholu umiera aktorka Virginia Rappe, która próbowała szantażować Fatty’ego oskarżając go o gwałt. W rzeczywistości krwawiła z powodu niedawnej (kolejnej) aborcji. Po sensacyjnym procesie Fatty zostaje co prawda uniewinniony (1922), ale opinia publiczna uznaje, że środowisko filmowców jest moralnie podejrzane. Fatty rezygnuje z aktorstwa i do śmierci (1933) działa jako reżyser pod pseudonimem William Goodrich.

Swoistą sławą cieszy się też piękna rudowłosa Clara Bow, amerykańska aktorka robiąca karierę dzięki seksualnym kontaktom z niemal wszystkimi wpływowymi mężczyznami w Hollywood. Ujawnienie tych faktów w końcu złamie jej karierę w roku 1931.

• 1915 r. - Francuz Louis Feuillade (1873-1925) współpracujący z francuską wytwórnią Gaumont reżyseruje słynny film Les vampires (Wampiry). Bardzo długie, bo trwające aż 440 minut dzieło staje się prekursorem kina grozy. Kilka raczej niespójnych historii obraca się wokół paryskiego świata przestępczego i wampirów stanowiących zagrożenie dla pozornie stabilnego życia zamożnej burżuazji, którego broni dzielny reporter Phillipe Guérande (gra go Edouard Mathé). Najbardziej wyrazistą postacią obrazu jest piękna i sugestywna wampirzyca Irma Vep (anagram słowa vampire), którą gra Musidora (właściwie Jeanne Roques, 1889-1957). Dzięki tej roli aktorka zdobyła sławę i stała się gwiazdą. Wielkim technicznym osiągnięciem tego filmu jest wyrazista głębia obrazu, który jest ostry nie tylko na pierwszym planie, lecz także w tle poszczególnych scen.

• Od 1915 r. - Rozwój filmu propagandowego i dokumentalnego związanego z wojną światową.

W 1917 r. powstaje kronika filmowa wojny nagrana aeroskopem, czyli ręczną kamerą według kolejnego projektu Prószyńskiego (1909). Kamera jest napędzana ręcznie za pomocą korbki.

• Od 1915 r. - W Hollywod Charlie Chaplin reżyseruje filmy (zwykle melodramaty) i gra w nich główną rolę. W filmie The Tramp (1915) Chaplin tworzy śmieszną a zarazem symboliczną postać Charliego, romantyka, który nie daje sobie rady ze światem. Nieszczęsny nieudacznik zbiera cięgi, ale uparcie idzie chwiejnym krokiem przez życie w zbyt małym fraku, za dużych spodniach, w wielkich butach, z laseczką, melonikiem i charakterystycznym wąsikiem. Zabawny a zarazem tragiczny Charlie pojawia się potem w The Vagabond (Włóczęga, 1916), a w filmie The Immigrant (Imigrant, 1917) spotyka na statku dziewczynę płynącą do USA i w końcu żeni się z nią po wielu tragikomicznych przygodach. Inny film Chaplina A Dog’s Life (Pieskie życie, 1918) przedstawia dzieje bezdomnego Charliego, a The Kid (Brzdąc, 1920) to historia jego przygód z małym chłopcem (gra go sześcioletni Jack Coogan). W The Gold Rush (Gorączka złota, 1925) ubogi Charlie poszukuje złota, oczywiście bez sukcesu, a w The Circus (Cyrk, 1926) jest beznadziejnie zakochany w ubogiej dziewczynie pracującej w cyrku.

• Od 1915 r. - Amerykańska firma Technicolor Motion Picture Corporation z Bostonu rozwija oryginalny sposób nagrywania filmów kolorowych poprzez dzielenie obrazu za pomocą filtrów na pasmo zielone, niebieskie i czerwone, aby je potem nałożyć na siebie. W Hollywood ta metoda będzie stosowana i ulepszana od 1922 r. do drugiej połowy XX w., gdy ustąpi tańszej i wygodniejszej technologii firmy Kodak Kodachrome.

• 1918 r. - Słynny polski wynalazca Jan Szczepanik patentuje w Niemczech kamerę do nagrywania kolorowych filmów oraz odtwarzania ich poprzez rzucenie obrazu na ekran. Szczepanik nagrywa pierwszy kolorowy film naukowy w berlińskim szpitalu Langebeck-Virchov pokazujący szczegóły operacji na otwartej jamie brzusznej, co wywiera ogromne wrażenie na widzach powodując nawet omdlenia. Jego następny kolorowy film jest mniej drastyczny, ponieważ pokazuje przełęcz Jungfrau w Szwajcarii.

• 1919 r. - Chaplin, Griffith, Pickford i Douglas Harper zakładają studio filmowe United Artists i zarazem organizację amerykańskich reżyserów, która stanie się najważniejszym amerykańskim gremium oceniającym twórczość filmową.

• 1919 - 1927 r. - W Europie powstają narodowe szkoły filmowe, a wraz z nimi pojawia się kino awangardowe (odmiana kina artystycznego) przeznaczone tylko dla niewielkiej liczby intelektualnie wyrobionych widzów poszukujących nowości. Kino awangardowe szokuje odejściem od tradycyjnych tematów i interpretacji, odwołując się do rozmaitych kierunków artystycznych i intelektualnych, co odstręcza większość publiczności, lecz często nadaje sztuce filmowej nowe znaczenia i wskazuje nowe kierunki rozwoju.

Szwed Victor Sjöström (1879-1960) zaczyna charakterystyczną, mroczną szkołę skandynawską, tworząc obrazy Prästen (Ksiądz, 1913), Berg-Eywind och hans hustru (Berg Eywind i jego żona, 1917) oraz Körkarlen (Wóz śmierci, 1920). W Körkarlen Sjöström uzyskał niesamowity efekt precyzyjnie nakładając na siebie klisze nagrane w tym samym miejscu, lecz z innymi postaciami. W rezultacie powstał obraz duchów przenikających materialną rzeczywistość. Równie ponure nastroje kreuje inny szwedzki reżyser Mauritz Stiller (Skarb rodu Arne, 1919), chociaż nie stosuje tak wymyślnych technik.

Szczególny status ma duński reżyser Benjamin Christensen (1879-1959), który w roku 1923 nagrał duńsko-szwedzki obraz Häxan (Czarownice) stylizowany na film dokumentalny pokazujący domniemane życie czarownic, świat demonów i piekielnych istot znanych z baśni.

W tym czasie na obszarze języka niemieckiego rozwija się ekspresjonizm z grozą osiąganą kontrastowymi biało-czarnymi obrazami i ukośnymi lub odgórnymi ujęciami scen, czego przykładem jest twórczość Austriaka Georga W. Pabsta (1885-1967). W Niemczech zaś popularność zdobywa Friedrich Wilhelm Murnau (1888-1931) z fantastycznymi filmami Dr Jekyll und Mr Hyde (1919), Nosferatu, eine Symphonie des Grauens (Nosferatu, symfonia grozy, 1922) według powieści Stokera o Drakuli, Phantom (1922) oraz Faust, eine Deutsche Volkssage (1926). Potem Murnau przenosi się do USA i tam nagrywa Sunrise (Wschód słońca, 1926/1927) oraz Taboo (1929-1931). Inny niemiecki twórca E. Lubitsch produkuje Carmen (1918), Die Augen der Mumie Ma (Oczy mumii Ma, 1918) oraz Die Puppe (Lalka, 1919). W podobnym stylu słynny niemiecki reżyser Robert Wiene (1881-1938) nagrywa Das Kabinett des Doktor Caligari (Gabinet doktora Caligari, 1919). W Austrii zaś działa Fritz Lang (1890-1976), twórca między innymi thrillera Doktor Mabuse, der Spieler (Doktor Mabuse, 1922) pokazującego zbrodniarza jako symbol wiecznego inteligentnego zła (zapowiedź takich postaci jak Moriarty czy Fantomas). Lang tworzy potem monumentalny fantastyczny obraz Metropolis (1927), gdzie zniewolone, ogłupiałe masy zaprzęgnięte w tryby technologii napędzają miasto przyszłości. Film okaże się jednak za długi i reżyser musi go skrócić, a pełna wersja dzieła zaginie. Zostanie odnaleziona dopiero w roku 2008 w Ameryce Południowej. Lang pracuje potem w Niemczech i USA. W Niemczech reżyseruje thriller M (M jak morderca, 1931) pokazujący seryjnego zabójcę oraz niesamowity film Testament dr Mabuse (1933) o szalonym naukowcu.

W Stanach Zjednoczonych osiedla się piękna Pola Negri (Apolonia Chałupiec, 1897-1987, córka słowackiego Cygana osiadłego w Polsce), która zagrała w kilkunastu filmach niemieckich. Nie widzi dla siebie przyszłości ani w powstającej właśnie Polsce, ani w zniszczonych przez wojnę Niemczech. W Ameryce zaś spotyka się z przyjęciem godnym królowej; jednym z jej adoratorów jest sam Chaplin.

Do Stanów Zjednoczonych przenosi się też litewski reżyser awangardowy Jonas Mekas (1922-2019), który w czasie II wojny światowej trafił do niemieckiego obozu pod Hamburgiem, a po wojnie nie chciał wracać do ojczyzny okupowanej przez Sowietów. Mekas tworzy między innymi filmy dokumentujące działalność A. Warhola i J. Lennona. Zakłada czasopismo Film Culture (1954), prowadzi kolumnę filmową Movie Journal w The Village Voice (1958). Potem zakłada organizację Film Makers’ Cooperative (1962) oraz Filmmaker’s Cinematheque (1964), która przekształci się w Anthology Film Archives gromadzącą i dokumentującą amerykańskie filmy awangardowe.

W tym czasie Francuzi tworzą filmy impresjonistyczne. Louis Delluc (1890-1924) nagrywa słynny obraz Fievre (Gorączka, 1921) i La Femme de nulle part (Kobieta znikąd, 1922). Jean Epstein (1897-1953) wyróżnia się fantastyczną ekranizacją noweli Poe’a zatytułowaną La chute de la maison Usher (Zagłada domu Usherów, 1928). Karierę zaczynają też francuski reżyser René Clair (1898-1981) i aktor Jean Gabin (1904-1976). Clair propaguje ideę filmu jako czystego obrazu, bez znaczenia wykraczającego poza sam obraz i bez fabuły (Antrakt, 1924). Jest też reżyserem urokliwego filmu Sous les Toits de Paris (Pod dachami Paryża, 1930).

W tym czasie do filmu docierają idee surrealizmu. Na przykład hiszpański reżyser Luis Buñuel (1900-1983) tworzy we Francji surrealistyczny obraz Un Chien Andalou (Pies andaluzyjski, 1928, niemy) odwołujący się do sennych wizji i dziwacznych skojarzeń nietworzących spójnej fabuły.

• Berg Eywind i jego żona Sjöströma - Berg Eywind kocha się w bogatej wdowie o imieniu Halla. Potępiani przez społeczność muszą uciekać w góry, gdzie w rozpaczy zabijają swoje dziecko i sami giną w śniegu.

• Gabinet doktora Caligari Wienego - Caligari pracuje w szpitalu psychiatrycznym, gdzie bada pogranicze życia i śmierci. Jest to trawestacja historii Frankensteina przedstawiona w ekspresjonistycznej, biało-czarnej, pełnej tajemniczych skosów i cieni scenografii odpowiadającej koncepcjom teorii podświadomości Freuda.

• 1920 r. - Powstaje Within our Gates (W obrębie naszych bram) film wyreżyserowany przez czarnoskórego Amerykanina Oscara Micheaux, który w latach 1919-1948 napisał scenariusze, wyreżyserował i nagrał jako samodzielny producent 40 filmów opowiadających o okrucieństwach wobec murzyńskich niewolników i rasizm panujący w USA. Większość jego dzieł była cenzurowana i nie miała zgody na dystrybucję pod pozorem ochrony widzów przed zbyt drastycznymi scenami tortur, gwałtów i mordów. Również Within our Gates był cenzurowany, a w końcu zaginął. Odnaleziono go dopiero po 70 latach w Madrycie i odrestaurowano cyfrowo. Opowiada o czarnoskórej nauczycielce z Południa Sylvii Landry (gra ją Evelyn Preer), która jedzie na Północ, by zebrać pieniądze na założenie szkoły.

• 1920 r. - Amerykanin Fred Niblo reżyseruje przygodowy film Znak Zorro oparty na książce Johnstona McCulleya z Douglasem Fairbanksem (1883-1939) w roli głównej. Jest to pierwszy z wielu filmów o legendarnym bohaterze.

• Lata 1920. - W ZSRS rozkwita kino propagandowe zgodnie ze słynnym stwierdzeniem Lenina, że kino jest najważniejszą ze sztuk, co oznacza, że ma największe możliwości propagandowe i wpływania na opinię publiczną.

Na mocy decyzji z roku 1920 bolszewicy zakładają w Moskwie państwową wytwórnię filmów Mosfilm (1923). Jej organizatorem i pierwszym szefem jest Aleksandr Hażonkow. Podstawowe zadanie Mosfilmu to produkcja na użytek sowieckiej propagandy, co zaowocuje epickimi opowieściami o szlachetnych komunistach i wielkości zwycięskiej rewolucji. Największym sowieckim reżyserem tej epoki jest łotewski Żyd Siergiej Michajłowicz Eisenstein (Ejzensztejn, 1898-1948). W 1922 r. Eisenstein opracowuje teorię montażu atrakcji, zgodnie z którą można wywołać u widza bardzo silne emocje świadomie zestawiając kolejne ujęcia o dużym ładunku emocjonalnym i nadając obrazowi dynamizm. Ta teoria do pewnego stopnia zaprzecza jakoby natchnienie i zdolność do improwizacji były najważniejsze w pracy reżysera. Eisenstein nagrywa słynne filmy jak Staczka (Strajk, 1924) Bronienosiec Potiomkin (Pancernik Potiomkin, 1925) i Oktiabr (Październik, 1927). Pancernik Potiomkin to historia buntu marynarzy na okręcie Potiomkin w 1905 r., a Oktiabr jest oficjalną sowiecką wersją bolszewickiego przewrotu z roku 1917 pokazanego jako oddolna rewolucja. W Pancerniku Potiomkinie pojawia się najsłynniejsza filmowa scena wszech czasów - atak Kozaków na lud idący legendarnymi schodami w Odessie; padają trupy, dziecięcy wózek zjeżdża w dół, twarze przerażonych ludzi, rozpacz... To klasyczny przykład zastosowania teorii montażu atrakcji.

Pod wpływem teorii montażu atrakcji Eisensteina Sowieci rozwijają kino montażowe, gdzie film tworzą odpowiednio złożone fragmenty różnych filmów, często dokumentalnych.

Pojawia się sowiecki film science-fiction mający odzwierciedlać świeżość i rzekomą postępowość komunizmu również w dziedzinie filmu. W 1925 r. Lew Kuleszow reżyseruje Promień śmierci według scenariusza Wsiewołoda Pudowkina, opowiadający o cudownej broni zapewniającej przewagę w każdej wojnie.

• Od lat 1920. - Powstają brytyjskie i amerykańskie stag movies (filmy dla samców), mimo „moralnej cenzury” działającej w Hollywood do 1971 r. Ogromnym powodzeniem cieszą się między innymi pełne erotyki filmy z udziałem pięknej, znanej z licznych skandali Mae West (1893-1980), która grała na Broadwayu, a od roku 1931 w Hollywood. W 1959 r. Russ Meyer (USA, The Immoral Mr. Teas o mężczyźnie, który ma zdolność widzenia kobiet nagimi) zacznie epatujący nagością styl nudie cuties (rozkwit w latach 1960-1980, w tym brytyjski Rajski ogród z 1957 r. po raz pierwszy pokazujący nagiego mężczyznę).

• 1921 r. - W Szanghaju zostaje nagrany pierwszy chiński film Yan Ruisheng wyreżyserowany przez Ren Pengnian oraz Xu Xinfu, który oprócz tego gra detektywa. Obraz jest fabularyzowanym dokumentem opisującym sensacyjne zabójstwo i obrabowanie pięknej szanghajskiej kurtyzany Wang Lianying w roku 1920. Pomysłodawcą zbrodni był Yan Ruisheng, którego postać odtwarza Chen Shouzhi, zarazem główny producent filmu.

Właściwym pionierem chińskiego kina okazał się jednak Hou Yao (1903-1942), który reżyseruje wiele filmów, w tym pierwszy pokazany poza Chinami Romans z zachodniej komnaty (1927). Hou Yao jest też autorem pierwszego chińskiego podręcznika, jak pisać scenariusze filmowe oraz założycielem wytwórni filmów. Po napaści Japonii na Chiny w 1937 r. Hou Yao nagrywa serię antyjapońskich filmów patriotycznych. Ginie zamordowany przez Japończyków podczas masakry Sook Ching w Singapurze.

• 1922 r. - Zhang Shichuan, Zheng Zhengqiu Zhou Jianyun zakładają w Szanghaju pierwsze chińskie studio filmowe Mingxing (Jasna Gwiazda) jako konkurencję dla dominującej na rynku chińskim kinematografii amerykańskiej. Wytwórnia przetrwa do roku 1937, kiedy ją zlikwidują japońscy okupanci. Obok Mingxing powstaję jeszcze dwie wytwórnie Dazhonghua Baihe oraz Tianji. Ta trójka dominuje w Chinach do lat 1930.

Luo Mingyou zaś zakłada wytwórnię Lianhua w Hongkongu (1930) rok później przeniesioną do Szanghaju.

Do 1945 r. powstanie ponad 300 filmów, w większości o sytuacji politycznej, upadku cesarstwa i walce z Japonią. Sławę zdobywa aktorka, tancerka i śpiewaczka Zhou Xuan, grająca między innymi w Aniele ulicy (1936), który wyreżyserował Yuan Muzhi (1909-1978).

Do najlepszych filmów chińskich tego okresu należy Ye ban ge sheng (Pieśń północy, 1937) w reżyserii Ma-Xu Weibang (1905-1961), gdzie trupa wędrownych aktorów nocuje w ruinach teatru nawiedzanych przez upiora. Obraz jest uznawany za pierwszy chiński horror.

• 1922 r. - Amerykański reżyser William D. Taylor zostaje zamordowany jednym strzałem w plecy, a na miejscu zbrodni policja zastaje jego kochankę, słynną aktorkę Mabel Normand. Prasa pisze najpierw, że Normand była w domu Taylora krótko przed zabójstwem, potem, że przyszła już po zabójstwie, a w końcu, że w ogóle jej tam nie było. Opinia publiczna po raz kolejny utwierdza się w przekonaniu, że świat filmu jest niemoralny i skorumpowany, a jego przedstawiciele mają ogromne pieniądze i wielkie wpływy sięgające nawet policji i sądów.

• 1922 r. - Chester M. Franklin reżyseruje w Hollywood film Toll of the Sea jako nową wersję słynnej opery Madame Butterfly przeniesionej jednak z Japonii do Chin. Jest to pierwszy kolorowy film (technologia Technicolor), który jest co prawda trudny w nagraniu, lecz nie wymaga specjalnej aparatury kinowej i może być wyświetlany za pomocą zwyczajnego projektora. Pierwszy pokaz odbywa się 26 listopada w nowojorskim Rialto Theatre.

• 1922 r. - Robert J. Flaherty (USA) tworzy głośny dokumentalny film Nanook of the North o Eskimosie Nanuku znad Zatoki Hudsona. Wcześniej Flaherty przez kilka lat podróżował po północnej Kanadzie szukając złóż minerałów, a jednocześnie filmował to, co widział. Początkowo swoje filmy pokazywał tylko przyjaciołom, dopóki nie przekonali go, żeby spróbował dotrzeć do szerszej widowni. Wtedy jednak doszło do nieszczęśliwego wypadku: gorący popiół z papierosa spadł na celuloidowe klisze, które błyskawicznie spłonęły. Podróżnik postanowił więc odtworzyć stracone obrazy. Tak powstał film o Nanuku, a Flaherty został wkrótce uznany za ojca filmowej dokumentalistyki.

• 1922 r. - Pod wpływem skandali w świecie filmu (na przykład sprawa Fatty’ego) powstaje organizacja Motion Picture Producers and Distributors od America, strzegąca konserwatywnie pojmowanych zasad etyki w amerykańskim kinie, co w praktyce oznacza cenzurowanie filmów. Na jej czele staje William H. Hays (1879-1954), polityk republikański, szef poczty i dostojnik Kościoła prezbiteriańskiego.

• 1922 r. - W Los Angeles Harry K. Fairall pokazuje film The Power of Love, pierwszy próbujący stworzyć wrażenie trójwymiarowości i głębi obrazu (3D). Osiąga to przez nałożenie na siebie kilku obrazów. Nowa technologia nie zdobywa jednak popularności i dopiero w roku 1952 pochodzący z Litwy amerykański reżyser Arch Oboler nagra pierwszy pełnometrażowy film 3D pod tytułem Bwana Devil o dwóch lwach, które zabijają robotników budujących linię kolejową we wschodniej Afryce. Próby z filmami trójwymiarowymi będą powtarzane, lecz aż do roku 2009 nie zdobędą większego uznania. Wrażenie głębi obrazu najłatwiej uzyskuje się poprzez nałożenie specjalnych okularów, które do każdego oka przepuszczają inaczej spolaryzowane światło. Ewentualnie można polaryzować światło już na ekranie.

• 1923 r. - Indyjski reżyser Devaki Kumar Bose zakłada szkołę filmową w Kalkucie.

• 1923 r. - Na wzgórzu nad Hollywood przedsiębiorca budowlany umieszcza wielkie 15-metrowe litery z drewna, które tworzą napis HOLLYWOODLAND reklamujący domy miejscowego osiedla. Wkrótce inwestycja przynosi ogromne zyski, co zbiega się z rozwojem przemysłu filmowego w mieście. Napis zaś stanie się wizytówką miasta i miejscowych filmowców.

• 1924 r. - Francuz F. Leger (1881-1955) organizuje pierwszy dyskusyjny klub filmowy, czyli grupę kinomanów wymieniających się opiniami o filmach.

• 1924 r. - Kalifornijskie wytwórnie Goldwyn, Mayer i Loew łączą się w filmowego giganta Metro-Goldwyn-Mayer.

• 1924 r. - Powstaje pierwszy film wyprodukowany w całości przez Koreańczyków Opowieść o Janghwa i Hongnyeon w reżyserii Kim Yeonghwana. Operatorem kamery jest Lee Pilu, który w 1931 r. pojedzie do Chin i Japonii, żeby zdobyć dobry sprzęt filmowy. W 1935 r. zaś Lee Pilu razem z bratem Lee Myongu stworzą pierwszy w Korei film dźwiękowy Opowieść o Chunhyang.

• 1924 r. - Amerykański potentat prasowy William R. Hearst zabija znanego aktora T. H. Ince’a, sądząc, że to Chaplin uwodzący jego piękną kochankę Marion Davies. Hearst od lat i za duże pieniądze usiłował uczynić z niej aktorkę, mimo oczywistego braku talentu. Bogacz tuszuje zbrodnię, aby uniknąć odpowiedzialności.

• 1924 r. - John Ford tworzy klasyczny film o Dzikim Zachodzie The Iron Horse (Żelazny koń). Odtąd western staje się wizytówką amerykańskiego kina, a Douglas Fairbanks, grający kowbojów Tom Mix (1880-1940), twórca westernów William Hart (1862-1946) i Clark Gable (1901-1960) są wzorami mężczyzny, często szeryfa (stróża prawa) i bohatera w kinie akcji.

• 1924 r. - Rosjanin Dżiga Wiertow (właściwe nazwisko Kaufman) nagrywa film Kino-oko, realizując swoją ideę, aby aktor nie wiedział, że jest filmowany (w pewnym sensie zapowiedź voyeuryzmu), co daje widzowi poczucie autentyzmu, a film czyni niemal dokumentem.

• 1925 r. - Niemiec W. Prager nagrywa w Berlinie Drogi do siły i piękności, pierwszy film naturystyczny jako apoteozę piękna ludzkiego ciała, sportu i sprawności. Okazuje się sukcesem kasowym, przynosząc wielkie zyski producentom, chociaż wywołuje też falę krytyki ze strony religijnych konserwatystów oburzonych rzekomo niemoralną nagością.

• 1926 r. - Powstaje telewizja początkowo postrzegana jako konkurencja dla kina. Jeszcze w roku 1946 D. Zanuck, wiceprezes wytwórni Twentieth Century Fox, uspokaja ludzi ze swojej branży, że telewizja nie ma żadnej przyszłości, będzie zaledwie ciekawostką i szybko się znudzi, a kino pozostanie najpopularniejszą rozrywką.

• 1926 r. - Niespodziewana śmierć Rudolfa Valentino wywołuje falę histerii a nawet samobójstw wśród uwielbiających go kobiet. Jest to symboliczny koniec niemego kina naśladującego teatr, gdzie amant jest jaskrawo umalowany, obwieszony biżuterią i nadmiernie gestykulujący. Amerykańska prasa już od miesięcy krytykowała zniewieściałość Valentino i jego przesadnie teatralny styl gry aktorskiej. Śmierć aktora zbiegła się z nadchodzącą zmianą w filmowej estetyce. Z drugiej strony krążą fantastyczne plotki o rzekomym morderstwie popełnionym na Valentino. W rzeczywistości zgon spowodowało zapalenie wyrostka robaczkowego, który pękł, zatruwając cały organizm.

• 9 I 1927 r. - W kinie Laurier Palace w Montrealu (Kanada) odbywa się pokaz filmu dla dzieci Łapcie tych szczeniaków. Na balkonie widowni niespodziewanie wybucha pożar (według przypuszczeń wywołany przez papieros). Podczas ucieczki z balkonu ginie 78 dzieci, a 30 odnosi rany.

• 1927 r. - Pierwszy międzynarodowy festiwal (pokaz) filmowy odbywa się na wystawie przemysłowej w Paryżu.

• 1927 r. - Academy of Motion Picture Arts (Akademia Filmowa) w Los Angeles ustanawia doroczną nagrodę (od 1929 r.) za reżyserię, aktorstwo, a potem także muzykę i inne elementy filmu. Od 1931 r. nagrodą jest Oscar - stylizowany posążek stojącego mężczyzny.

• 1927 r. - Mosfilm przenosi się na Worobiowe Wzgórza pod Moskwą i tu dzięki hojności sowieckich władz stanie się jedną z największych wytwórni świata i zarazem jednym z największych producentów filmów propagandowych. Mosfilm zostanie sprywatyzowany po rozpadzie ZSRS.

• 6 X 1927 r. - Wytwórnia braci Warner pokazuje film The Jazzband Singer (Śpiewak jazzbandu), gdzie słychać śpiew Ala Jolsona dzięki zgraniu dźwięku z obrazem. W USA zaczyna się kino dźwiękowe, które do ok. 1930 r. będzie współistnieć z niemym. Odtąd studia filmowe są wyposażone w aparaturę nagrywającą obraz oraz dźwięk. I. Thalberg, szef produkcji Metro-Goldwyn-Mayer, twierdzi, że kino dźwiękowe jest ciekawą nowinką, lecz nie ma przyszłości i wkrótce odejdzie w niepamięć. A jednak wbrew krytykom, film dźwiękowy przyjmuje się i zmienia grę aktorów, która zbliża się do zachowań naturalnych zamiast sztucznej mimiki i nadmiernej gestykulacji zastępującej słowo. Muzyka a potem naturalne dźwięki stają się częścią filmu. Mimo że część aktorów odchodzi z filmu (mają na przykład nieodpowiedni głos), inni dobrze odnajdują się w nowej rzeczywistości. Nadal więc działają między innymi Harold Lloyd, Buster Keaton i Charlie Chaplin. Chaplin nagrywa świetne dźwiękowe filmy City Lights (Światła wielkiego miasta, 1930), Modern Times (Nowe czasy, 1932), The Great Dictator (Wielki dyktator, 1938-1940) i Limelight (Światła rampy, 1952). The Great Dictator wykpiwa Hitlera i jest ostrzeżeniem dla świata, Limelight ma charakter życiowego rozrachunku Chaplina, a jego Modern Times to obraz przemian cywilizacyjnych zagrażających człowiekowi.

Amerykanie Clyde Bruckman i Buster Keaton niejako na pożegnanie epoki filmów niemych reżyserują jedną z najlepszych niemych komedii The General (Generał, 1927) z Keatonem w jednej z głównych ról. Opowiada o wojnie secesyjnej, kiedy grupa żołnierzy Północy porwała lokomotywę Generał należącą do armii Południa i jest ścigana przez pojedynczego żołnierza Johnny’ego Graya (gra go Buster Keaton).

Jedne z ostatnich wybitnych filmów niemych realizuje pochodzący ze Skandynawii, ale pracujący w Ameryce, V. Sjöström, który nagrywa The Divine Woman (Boska kobieta, 1927/1928) z piękną Szwedką Gretą Garbo w roli głównej.

Niemiec J. von Sternberg (1894-1979) zaczyna w USA film gangsterski (nieme Noce Chicago i Ludzie podziemni, 1927) o zorganizowanej przestępczości, a w Niemczech nagrywa słynny obraz Błękitny anioł (1930) z Emilem Janningse i Marleną Dietrich jako wampem niszczącym starszego profesora. Natomiast Kaprys hiszpański (USA, 1935) Sternberga okazuje się pierwszym filmem, który wywołuje skandal polityczny. Ambasador Hiszpanii żąda bowiem od władz USA zakazu rozpowszechniania dzieła Sternberga jako obraźliwego dla hiszpańskiej żandarmerii. W rezultacie wytwórnia Paramount dokonuje publicznego spalenia filmu, aby zażegnać kryzys. Sternberg zaś zostaje odsunięty od produkcji przez zarząd Paramount, a po kilku latach zostaje zlicytowana jego willa w Hollywood łącznie ze słynną, największą na świecie wielojęzyczną biblioteką erotyczną. Ten księgozbiór trafia potem do instytutu badań seksuologicznych na Uniwersytecie Indiana. Jak na ironię, rzekomo obrażona hiszpańska żandarmeria wkrótce staje się jednym z filarów faszyzacji kraju pod władzą Franco.

Austriak Georg Wilhelm Pabst jeszcze raz wykazuje, że niemy film może być atrakcyjny, mimo pojawienia się filmów dźwiękowych: reżyseruje w Niemczech Die Büchse der Pandora (Puszka Pandory, 1929). Główną rolę pełnego erotyzmu wampa Lulu gra tam niesamowita a\Amerykanka Luise Brooks (1906-1985), której krótka fryzura zwana lulu staje się wręcz wzorcowa dla kobiet w latach 1930.

W USA Stan Laurel (Brytyjczyk Arthur Stanley Jefferson, 1890-1965) i Oliver Norwell Hardy (1892-1957) reprezentują fazę przejściową między kinem niemym i dźwiękowym. Wzorem Pata i Patachona tworzą parę komików (od 1926 r.) znanych jako Flip i Flap. Kontrast ich charakterów (władczy i płaczliwy) oraz sylwetek (gruby i chudy), ciągłe przewroty, upadki, ciosy itd. budują nastrój burleski. Już w 1927 r. odnoszą sukces w niemym Duck Soup (Kacza zupa), a potem powtarzają go w kolejnych filmach, między innymi Why Girls Love Sailors? (Czemu dziewczęta kochają marynarzy?, 1927, niemy), The Battle of the Century (Walka stulecia, 1928, niemy), Liberty (Wolność, 1929, niemy), Big Business (Wielki interes, 1929, niemy), Below Zero (Poniżej zera, 1930, dźwiękowy). Fabuła jest na ogół prosta. Na przykład w Big Business dwaj handlowcy Flip i Flap kupują choinki na święta, aby je sprzedać z zyskiem. Kiedy klient uszkadza drzewko, popadają w absurdalny szał destrukcji i niszczą wszystkie choinki. Podobnie jest w The Battle of the Century, gdzie Flap jest trenerem boksera Flipa. Ten obraz zdobywa swoistą sławę dzięki największej bitwie na śmietankowe torty lądujące na twarzy boksera, trenera, policjanta i wszystkich w okolicy.

Jednak prawdopodobnie najbardziej efektowny amerykański film pierwszej połowy XX w. nagrywa H. Hughes. Jego obraz Hell’s Angels (Anioły piekieł, 1930) pokazuje wyczyny lotników w czasie I wojny światowej, imponując niesamowitymi ujęciami w powietrzu i brawurowymi popisami pilotów.

Przejście od filmu niemego do dźwiękowego znajduje odbicie również w Związku Sowieckim. Najbardziej znani sowieccy reżyserzy tego okresu to Wsiewołod Pudowkin (1893-1953, Koniec Sankt Petersburga, 1927; Potomek Czyngiz Chana, 1928) i Aleksandr Dowszenko (1894-1956). Pod naciskiem komunistycznych władz Dowszenko tworzy propagandowy Arsenał (1928, niemy) o buncie robotników w Kijowie i zwycięstwie bolszewickiej rewolucji w 1917 r. W roku 1930 zaś nagrywa także niemy obraz Ziemla (Ziemia), opowieść o złych kułakach i odebraniu im ziemi uprawnej przez ideowych komunistów, żeby stała się własnością wszystkich chłopów.

• 1928 r. - Członkowie dwóch paryskich klubów filmowych Objectiff 49 oraz Ciné-Club du Quartier Latin zakładają czasopismo zajmujące się filmem Revue du Cinéma. Związani są z nim między innymi Robert Bresson, Jean Cocteau i krytyk filmowy Alexandre Astruc.

• 1929 r. - Brytyjski reżyser Ewald A. Dupont nagrywa film Atlantic nawiązujący do zatonięcia Titanica.

Katastrofa okazuje się bardzo atrakcyjnym tematem filmowym. M. C. Cooper i E. B. Schoedsack stworzą katastroficzny film Ostatnie dni Pompei (USA, 1935), a W. S. VanDyke San Francisco (USA, 1936), gdzie jest pokazane tragiczne trzęsienie ziemi.

• 12 III 1929 r. - W wiosce Igolkino ok. 400 km na północny wschód od Moskwy odbywa się pokaz filmu w pomieszczeniu miejscowej fabryki. Wcześniej jednak ktoś przypadkowo rozlał tam 130 litrów benzyny, a podczas filmowego seansu nieostrożny operator rzuca na ziemię płonący papieros. Gwałtowny pożar w sali mającej tylko jedno wyjście zabija 150 osób.

• 1930 r. - W pożarze kina w szkockim Paisley ginie 80 dzieci.

• 1930 r. - W USA powstaje nieformalny kodeks Haysa strzegący moralności w filmie, aktualizowany w roku 1956 i złagodzony w roku 1966. Cenzura narzucona przez Williama H. Haysa bywa wręcz absurdalna, określając na przykład, jaki procent nagiego ciała można pokazać w filmie i jakie słowa są w filmie zakazane. Zabrania pokazywania miłości między ludźmi różnych ras i par leżących w jednym łóżku, jeśli nie są mężem i żoną, a nawet wykonywania określonych ruchów i przyjmowania pozycji sugerujących czynności seksualne. Zakazane jest krytykowanie religii i ośmieszanie duchownych oraz pokazywanie przestępstw.

W roku 1933 Hays znajduje sprzymierzeńca w osobie nuncjusza papieskiego A. Cicognaniego, który żąda umoralnienia kina w imię walki z wpływami piekieł. Potem Kościół katolicki powoła jeszcze do istnienia Legion Przyzwoitości, mający strzec moralności w amerykańskim kinie (zwłaszcza wobec sukcesów Mae West), a w roku 1936 papież wyda encyklikę pochwalająca walkę z niemoralnością w filmie.

• Lata 1930. - Upowszechnia się musical, czyli film muzyczny z dużą ilością piosenek. Jednym z najsłynniejszych wczesnych musicali jest Czarnoksiężnik z Oz (The Wizard of Oz, USA, 1939) wyreżyserowany przez Victora Fleminga (1889-1949) na podstawie powieści L. F. Bauma (1900). Wcześniej Czarnoksiężnik... był wystawiany jako sztuka teatralna (1902) i nagrywany w postaci krótkich filmów produkowanych przez Bauma, a w 1925 r. powstała pełnometrażowa niema ekranizacja utworu.

W musicalu z 1939 r. główną rolę gra urocza Judy Garland (Frances Gumm, 1922-1969). Wspaniała aktorka stanie się nieszczęsną ofiarą pogoni za sukcesem. Wkrótce zacznie zażywać narkotyki, żeby przetrwać stres związany z koniecznością nieustannego konkurowania z innymi, a z czasem już nie może bez nich funkcjonować. Cierpi na niską samoocenę, jest niezrównoważona emocjonalnie, podejmuje próby samobójcze, pięciokrotnie wychodzi za mąż i cztery razy się rozwodzi, ma wieczne problemy finansowe. Umiera po przedawkowaniu środków nasennych.

• Czarnoksiężnik z Oz - małą Dorotkę wichura przenosi z Kansas na drugi koniec tęczy. Tam dziewczynka wędruje do czarownika, aby wyprosić odwagę dla tchórzliwego lwa, ludzkie serce dla blaszanego człowieka i rozum dla stracha na wróbla, a dla siebie powrót do domu. Odkrywa przy tym, że wszystko zależy nie od magii, lecz od człowieka i nawet rzekomy czarnoksiężnik nie jest czarnoksiężnikiem. Film zdobywa cztery Oscary, a jedna z piosenek Somewhere znana też jako Over the Rainbow staje się światowym przebojem muzyki rozrywkowej.

• Lata 1930. - Początek wielkiego kina japońskiego.

Działają świetni reżyserzy jak Kenji Mizoguchi (1898-1956) i Yasujirō Ozu (1903-1963, umiera na raka), a jako aktor wybija się Sessue Hayakawa (1889-1973), grający między innymi w Moście na rzece Kwai (fanatyczny, okrutny pułkownik Saito).

Mizoguchi jest uznawany za przedstawiciela japońskiego nowego realizmu, który uwidacznia się w takich filmach jak Siostry z Gion (1936), Elegia Naniwy (1936) czy Zangiku monogatari (Opowieść ostatniej chryzantemy, 1939). Pokazuje szarość codziennego życia zwykłych ludzi bez patosu i romantyzmu. Zwraca uwagę na społeczne nierówności, a zwłaszcza na los kobiet. Zadziwia nowatorskimi ujęciami: zbliżenia twarzy, ograniczenie obrazu człowieka do głowy i ramion, pokazanie zasadniczej akcji w dalekim tle obrazu, kiedy na pierwszym planie nie dzieje się nic szczególnego. Pod koniec życia Mizoguchi osiąga szczyt artyzmu. W obrazie Ugetsu monogatari (1953) świat realny przenika się ze światem duchów i obie te rzeczywistości nawzajem na siebie oddziałują: głupi mężczyzna zmienia swoje postępowanie, a nieszczęśliwa kobieta cieszy się poprawą losu. Ostatnie dzieła Mizoguchiego są przepojone głębokim namysłem nad ludzką naturą i społeczeństwem: Sansho dayu (Zarządca Sansho, 1954), Chikamatsu monogatari (Ukrzyżowani kochankowie, 1954), Shin Heike monogatari (Saga klanu Taira, 1955), Yokihi (Cesarzowa Jang Kuei-fei, 1955) i Akasen chitai (Ulica hańby, 1956).

Yasujirō Ozu nagra 54 filmy, z których większość pokazuje życie średniej klasy społecznej (Nastrój chwili, 1933; Opowieść o trzcinie na wietrze, 1934; Tokijska opowieść, 1953; Późna jesień, 1960).

Do najlepszych reżyserów należy Hiroshi Teshigahara (1927-2001), którego dziełem są między innymi Kobieta z wydm (1964) oraz Twarz innego (1966), obie oparte na powieściach Abe Kobo.

• Opowieść ostatniej chryzantemy Mizoguchiego - leniwy aktor Kikunosuke (gra go Shotaro Hanayagi, 1894-1965), którego rodzina od lat jest związana z teatrem kabuki opuszcza dom z Otoku (gra ją Kakuko Mori, 1914-1986) kobietą nieakceptowaną przez jego rodzinę. Potem Otoku zgodnie z zasadami patriarchalnej Japonii poświęca całe życie i rujnuje zdrowie, aby pomóc mu w teatralnej karierze. Ostatecznie Kikunosuke odnosi sukces i na czele trupy wjeżdża triumfalnie do Osaki. W tym czasie ona umiera na podłodze swego ubogiego domu.

• Zarządca Sansho Mizoguchiego - rzecz dzieje się w dawnej Japonii. Urzędnik (gra go Masao Shimizu) zostaje skazany na zesłanie, ponieważ twierdzi, że człowiek bez współczucia nie jest człowiekiem. Jego żona Tamaki (wielka rola Kinuyo Tanaka, 1909-1977) zostaje zmuszona do prostytucji, a syn Zushio i córka Anju oddani na służbę do zarządcy Sansho (gra go Eitaro Shindo). Zushio (gra go Yoshiaki Hanayagi), chociaż wychowany na okrutnika, po latach zmienia się i ucieka z niewoli. Jego siostra Anju (gra ją Kyoko Kagawa) pozostaje, żeby nie utrudniać ucieczki. Zushio zaś zostaje wysokim urzędnikiem, wraca i obala Sansho, uwalnia niewolników, a wśród nich swoją siostrę i odnajduje matkę.

• Twarz innego Teshigahary - opowiada o inżynierze Okuyamie, który po wypadku otrzymuje maskę doskonale naśladująca żywą twarz. W rezultacie traci poczucie, kim jest i zostaje porzucony przez żonę. Po próbie gwałtu stwierdza, że on sam jest nikim, a wszystkich ludzi uznaje za maski.

• Tokijska opowieść Yasujirō Ozu - Starsi rodzice przyjeżdżają ze wsi do dorosłych dzieci mieszkających w Tokio i odkrywają, że ich dzieci nie mają dla nich czasu, w nowym świecie okazują się niepotrzebni.

• Lata 1930. - Amerykanin Walt Disney (1901-1966) tworzy filmy animowane (początkowo krótkometrażowe trwające kilka lub kilkanaście minut), gdzie są fotografowane rysunki i obrazki, a nie aktorzy. Bohaterowie tych filmów szybko zdobywają popularność wielkich gwiazd. Najbardziej lubiani są Mickey Mouse (Myszka Miki), Donald Duck (Kaczor Donald) oraz psy Pluto i Goofy. Wkrótce powstaje szereg filmów o ich zabawnych przygodach, przynosząc Disneyowi sławę i fortunę. Reżyser nagrywa dziesiątki filmów bardzo popularnych wśród dla dzieci i młodzieży, a jego firma Disneyland znajdzie się wkrótce wśród najbogatszych na świecie.

Ciekawostką jest, że symbolem wytwórni filmów Disneya jest fantastyczny zamek wzorowany na słynnym bawarskim zamku Neuschwanstein Ludwika II Wittelsbacha.

• Lata 1930. - Kino polskie ma charakter przede wszystkim komediowy i nie wyróżnia się szczególnymi osiągnięciami na tle innych kinematografii. Największy sukces i popularność poza Polską zdobywa film Dybuk w reżyserii Michała Waszyńskiego zaprezentowany w roku 1937. Aktorzy posługują się językiem jidysz, a akcja rozgrywa się w małym żydowskim miasteczku. Piękna Lea (gra ją Lili Liliana) kocha ubogiego Chonena (Leon Liebgold), lecz ojciec wydaje ją za syna bogatego sąsiada. Zrozpaczony Chonen ginie w straszny sposób zaprzedając się Szatanowi, a w dniu ślubu wraca jako dybuk, czyli upiór. Lea umiera.

• Lata 1930. - W ZSRS kino jest ważnym elementem stalinowskiej propagandy; Eisenstein próbuje od tego uciec, reżyserując monumenty historyczne: Aleksandr Newskij (Aleksander Newski, 1938) i Iwan Groznyj (Iwan Groźny, 1944-1946). Sowieci zaczynają też film na Zakaukaziu (na przykład reżyser A. Bek-Nazarow).

Sytuację w sowieckim przemyśle filmowym ilustruje pewna anegdota. Podobno Stalin zaprosił do siebie czterech wybitnych reżyserów i zapytał, czego by chcieli. Romm poprosił o mieszkanie, Pudowkin o dom za miastem, a Pyriew o samochód. Stalin zgodził się spełnić ich życzenia. Natomiast czwarty reżyser Aleksandrow miał prośbę tak wielką, że obawiał się ją wyrazić. Dopiero zachęcony przez Stalina przyznał się, że marzy o książce wodza Problemy leninizmu z osobistym autografem autora. Dostał podpisaną książkę, a oprócz tego mieszkanie, dom za miastem i samochód.

• Lata 1930. - 1940. - Kino francuskie wypracowuje własny styl łączący realizm i nieco nierealny romantyzm.

Reżyser Julien Duvivier (1896-1967) zapisuje się w historii filmem Pépé le Moko (1937) o zbiegłym bandycie Pépé (gra go Jean Gabin), który jest ważną postacią w Kasbie, arabskiej dzielnicy Algieru, gdzie się ukrywa, ale tęskni za Paryżem i jest gotów zaryzykować życie, by wrócić do swojego miasta.

Natomiast w głośnym filmie La Grand Illusion (w polskiej wersji Towarzysze broni, 1937) w reżyserii Francuza Jeana Renoira (1894-1979, syn malarza Augusta Renoira) pojawia się kilka gwiazd. Grają w nim Francuzi Jean Gabin i Pierre Fresnay (1897-1975), Niemka Dita Parlo (1908-1971) oraz Austriak Erich von Stroheim.

Jeden z najlepszych francuskich reżyserów Marcel Carné (1906-1996) tworzy nurt nazwany francuskim realizmem poetyckim, gdzie zwykli, szarzy ludzie są pokazani w tajemniczym, wręcz mistycznym otoczeniu, które ma na nich przemożny wpływ. Ten nurt znajdzie potem kontynuację w kinie noir (po francusku czarne). Poetycki nastrój tworzą wystylizowane obrazy pełne cieni, mgieł i niedomówień, czym przypominają niemiecki ekspresjonizm. Carné nagrywa trzy filmy układające się w rodzaj przepojonej niepokojem i tajemniczością trylogii utrzymanej w stylu realizmu poetyckiego: Quai des brumes (Dok mgieł, 1938), Hôtel du Nord (1938) i Le jour se lève (Brzask, 1939). Jednak za największe dzieło francuskiego kina bywa uznawany inny obraz Marcela Carné trzygodzinny Les enfants du paradis (w polskiej wersji Komedianci) nagrany pod koniec niemieckiej okupacji w 1945 r. Jeden ze scenarzystów filmu Alexander Trauner i twórca muzyki Joseph Kosma pracowali w ukryciu, ponieważ byli Żydami. Niemcy ściśle nadzorowali produkcję i przesłuchaniami odstraszyli pierwszego producenta filmu. Mimo to obraz okazał się niebywałym sukcesem i swego rodzaju znakiem zwycięstwa, ponieważ wszedł do kin tuż po wyzwoleniu Francji.

Szczególną pozycję wśród francuskich reżyserów ma Jean Cocteau (1889-1963), artysta wszechstronny, niezależny i epatujący homoseksualizmem, który podczas niedawnej okupacji był przestępstwem karanym śmiercią. Ogromną popularność zdobywa jego film La belle et la bête (Piękna i bestia, 1946) przywołujący francuską baśń o potworze, w którym jest zaklęty wrażliwy mężczyzna (gra go Jean Marais) i piękności, która dostrzega w nim dobro (gra ją Josette Day).

• La Grand Illusion Renoira - rozgrywa się podczas I wojny światowej. Trzej francuscy lotnicy zostali zestrzeleni i wzięci do niewoli. Ich dyskusje z niemieckimi oficerami ujawniają bezsens wojny, podziałów narodowościowych i społecznych, a zarazem przymus prowadzenia wojny.

• Quai des brumes Carné - żołnierz (gra go Jean Gabin) dezerteruje z armii i znajduje kryjówkę w zamglonym porcie Havre, który pokazują nastrojowe i wręcz malarskie zdjęcia Alexandre’a Traunera. Żołnierz ma płynąć do Wenezueli, żeby rozpocząć nowe życie, ale staje w obronie Nelly (gra ją Michèle Morgan) i zostaje zastrzelony przez gangstera.

• Le jour se lève Carné - opowiada o robotniku (gra go Jean Gabin), który rano spodziewa się aresztowania, bo zabił z miłości do kobiety. Przez noc wspomina swój czyn, a o świcie oddaje samobójczy strzał.

• Les Enfants du Paradis Carné - o względy luksusowej paryskiej kurtyzany Garance (gra ją Léonie Marie Julie Bathiat znana jako Arletty, 1898-1992) konkurują aktor Frédérick Lemaître (Pierre Brasseur, 1905-1972), doskonały mim Baptiste Debureau (Jean-Louis Barrault, 1910-1994), bandyta Pierre François Lacenaire (Marcel Herrand, 1897-1953) i arystokrata Édouard de Montray (Louis Salou, 1902-1948).

• Lata 1930. - 1960. - Epoka wielkich aktorów-gwiazd filmu dźwiękowego rozpoczynająca się od niemal symbolicznej śmierci na raka strun głosowych Lona Chaneya (1883-1930), amerykańskiego aktora-mima znanego z niemych filmów. Kino dźwiękowe zdobywają nowi aktorzy: pracująca w Stanach Zjednoczonych Pola Negri, Francuz Fernandel (Fernand Contandin, 1903-1971), amerykańscy mistrzowie komedii bracia Marx (Groucho, 1890-1977; Harpo, 1888-1964 i Chico, 1887-1961), piękna Szwedka Greta Garbo (Greta L. Gustafsson, 1905-1990, od 1925 r. w USA), mocny Amerykanin Gregory Peck (1916-2003), symbol seksu piękna Amerykanka Marilyn Monroe (Norma Jean Baker, 1926-1962, niezrównoważona psychicznie i samotna umiera otruta środkami nasennymi), Amerykanka brytyjskiego pochodzenia Liz Taylor (1932-2011), piękna Włoszka Gina Lollobrigida (1927-2023) i posągowa Niemka Marlena Dietrich (Maria Magdalena von Losch, 1901-1992). Od 1936 r. krociowe zyski przynosi producentom w Hollywood najsłynniejsze dziecko kina Shirley Temple (1928-2014) epatująca widownię jasnymi włosami w lokach, niebieskimi oczami i niezaprzeczalnym wdziękiem. Okaże się jednak nie tylko uroczym dzieckiem, lecz także doskonałą aktorką aktywną do późnych lat życia. Amerykański przemysł filmowy przyciąga też Polę Negri, która w 1938 r. przenosi się z Europy do USA.

• Lata 1930. - 1960. - Rozkwit w tym czasie największego na świecie kina amerykańskiego.

Tod Browning reżyseruje klasyczny horror Dracula (1931) oparty na powieści B. Stokera. Rolę tytułowego wampira gra Bela Lugosi (urodzony na Węgrzech w miejscowości Lugos Béla Ferenc Dezsö Blaskó, 1882-1956), który staje się potem wzorem dla większości filmowych wyobrażeń legendarnego hrabiego. Lugosi do końca życia gra podobne role w filmach grozy i kryminałach.

James Whale reżyseruje dla wytwórni Universal film Frankenstein (1931) na podstawie powieści M. Shelley. Tytułową rolę szalonego uczonego odtwarza Colin Clive, a potwora pochodzący z Wielkiej Brytanii William Henry Pratt ucharakteryzowany według pomysłu Jacka Pierce’a. Niedługo potem Merian C. Cooper i Ernest B. Schoedsack nagrywają inny fantastyczny film King Kong (USA, 1932).

Ogromną sławą cieszy się też amerykański reżyser i aktor Orson Welles: Citizen Kane (Obywatel Kane, 1941), The Lady from Shanghai (Kobieta z Szanghaju, 1947), Mackbeth (Makbet, 1948), Touch of Evil (Dotknięcie zła, 1957).

W roku 1941 J. Huston tworzy obraz Sokół maltański z Humphrey’em Bogartem (1899-1957) w roli głównej. Jest to klasyczny film kina noir, które wyrasta z francuskiego realizmu poetyckiego, w mrocznych obrazach pokazując ślepą siłę losu i bezcelowe zło przenikające chaotyczną rzeczywistość. Okres noir zamknie Asfaltowa dżungla Hustona (1950). W 1942 r. M. Curtiz nagrywa słynny film Casablanca z Humphrey’em Bogartem i Ingrid Bergman w rolach głównych o granicach niezaangażowania i postawie Amerykanów wobec wojny światowej.

John Ford reżyseruje klasyczne westerny opowiadające o Dzikim Zachodzie: Dyliżans (1939), Fort Apache (1948), Rio Grande (1950) czy Jak zdobywano Dziki Zachód (1962, współreżyseria z H. Hathawayem), które stają się częścią mitu założycielskiego Stanów Zjednoczonych głoszącego pochwałę słusznie użytej przemocy.

Amerykanin pochodzący z rodziny polskich Żydów Fred Zinnemann (1907-1997) reżyseruje klasyczny western W samo południe (1952) z muzyka D. Tiomkina i Garrym Cooperem w roli głównej. Howard Hawks zaś jest reżyserem między innymi słynnego obrazu film Rio Bravo (1959), do którego muzykę pisze Tiomkin..

W roku 1943 ma ekrany wchodzi słynny film Lassie wróć w reżyserii Freda M. Wilcoxa wyprodukowany przez wytwórnię Metro-Goldwyn-Mayer. Opowiada o Lassie, psie rasy collie, który został sprzedany, ponieważ zubożała rodzina potrzebowała pieniędzy. Pies jednak ucieka od nowych właścicieli i wędruje przez Stany Zjednoczone, wracając do domu. Dzięki temu filmowi pochodząca z Londynu jedenastoletnia Angielka Liz Taylor staje się gwiazdą kina amerykańskiego. Inną wybitną postacią amerykańskiej kinematografii pochodząca spoza Ameryki był urodzony we Włoszech Frank Capra (Francesco Rosario Capra, 1897-1991), wielki reżyser i producent filmowy, Wśród jego najpopularniejszych dzieł można wymienić film It’s a Wonderful Life (Życie jest cudowne, 1946). Aktor James Dean (USA, 1931-1955), mimo niskiego wzrostu, słabego charakteru i potępianego w Ameryce homoseksualizmu (który Dean ukrywa), zostaje wykreowany na młodzieżowego idola i ikonę męskości (Na wschód od Edenu w reżyserii E. Kazana i Buntownik bez powodu N. Raya w 1955 r., Olbrzym G. Stevensa w 1956 r.).

Dean ginie w niedawno kupionym szybkim samochodzie - wjechał czołowo w inne auto, chociaż był doskonałym kierowcą wyścigowym. Kilka dni przed wypadkiem przyjaciel Deana ostrzegł go, że samochód sprowadzi na niego śmierć, lecz aktor nie uwierzył w przepowiednię. Po wypadku zaś nieuszkodzony silnik i niektóre elementy rozbitego auta zostają wmontowane do dwóch innych samochodów. Wkrótce oba pojazdy ulegają wypadkowi, a jeden z kierowców ginie. Potem części samochodu uznanego za przeklęty trafią jeszcze do innych ludzi i podobno sprowadzą na nich nieszczęście, zanim zostaną ostatecznie zniszczone.

Do kinowej legendy przechodzi wyreżyserowany przez Billy’ego Wildera Bulwar zachodzącego słońca (USA, 1950) nagrodzony Oscarami, między innymi za świetną muzykę F. Waxmana i dwoma Kryształowymi Globami. Odrębną pozycję zajmuje L. Buñuel (w USA od 1936 r., w Meksyku od 1946 r.), tworząc surrealistyczne Los Olivados (1950), El rio y la muerte (Rzeka i śmierć, 1954) i antyklerykalną, potępioną przez Watykan Viridianę (1961) nagrodzoną Złotą Palmą w Cannes. Pracujący w USA brytyjski mistrz suspensu (niepokojące zawieszenie akcji tuż przed szczególnie ważnym, przełomowym lub niespodziewanym wydarzeniem) Alfred Hitchcock (1899-1980, od 1939 r. w USA), reżyseruje filmy sensacyjne o zbrodniach (film kryminalny) i filmy grozy: Zawrót głowy (1958), Psycho (1960), The Birds (Ptaki, 1963). Hitchcock zasłynie jako ten, kto wygłosił najkrótsze przemówienie podczas uroczystości wręczenia Oscara: w roku 1968 wypowiada tylko jedno słowo „Dziękuję” i schodzi ze sceny.

• King Kong Coopera i Schoedsacka - Gigantyczny goryl zostaje schwytany i zabrany z Afryki do Nowego Jorku. Tu jednak małpa uwalnia się, wchodzi na Empire State Building i w końcu ginie zabita przez samoloty bojowe reprezentujące zaborczą i niszczycielską cywilizację człowieka.

• Obywatel Kane Wellesa - umiera szanowany obywatel i prasowy potentat Charles Foster Kane (gra go Welles), a pewien reporter odtwarza jego karierę, rzekomo wzór dla wszystkich Amerykanów jako ludzi sukcesu. Odkrywa, że Kane poświęcił życie dla pracy i pieniędzy. Dlatego został opuszczony nawet przez dzieci. Chcąc zdobyć władzę, ożenił się po raz drugi z Susan Alexander, a potem, mimo braku talentu, chciał ją uczynić śpiewaczką. Nie liczyło się dla niego nic oprócz pieniędzy. Umarł na serce, kiedy Susan go porzuciła.

Z tym filmem wiąże się ciekawy epizod. Otóż prasowy potentat William R. Hearst uznaje, że to on jest pierwowzorem Kane’a, więc żąda zablokowania filmu i grozi procesem sądowym. Dla Wellesa jednak pracuje jeden z najlepszych kalifornijskich prawników Mendel Silberberg i za jego radą wytwórnia zapowiada ogromną kampanię reklamującą film oraz szeroką dystrybucję. Wycięto jedynie kilka scen pokazujących alkoholizm Susan oraz sugerujących, że Kane był słabym dziennikarzem. Welles złośliwie proponuje Hearstowi darmowe bilety do kina, lecz wściekły król prasy nie przyjmuje zaproszenia.

• Sokół maltański Hustona - prywatny detektyw Samuel Spade, cyniczny i niekoniecznie przywiązany do idei sprawiedliwości, ma odnaleźć złotą statuetkę sokoła, lecz okazuje się, że bezwiednie zadziera z gotowymi na wszystko gangsterami.

• It’s a Wonderful Life Capry - George Bailey (gra go James Stewart) marzy o ciekawym życiu, lecz małżeństwo z piękną kobietą (Donna Reed) i obowiązki niweczą te marzenia. Myśli nawet o samobójstwie. Na szczęście anioł stróż (gra go Henry Travers) przekonuje go, że ma wspaniałe życie, bo jest potrzebny innym.

• Bulwar zachodzącego słońca Wildera - Gloria Swanson (1899-1983) gra starzejącą się gwiazdę niemego kina, która próbuje wrócić na scenę, uwodząc młodego scenarzystę. W końcu zabija niewiernego kochanka, a swoje aresztowanie traktuje jako ostatnią wielką rolę.

• Rio Bravo Hawksa - Szeryf małego miasteczka (gra go John Wayne, 1907-1979) aresztuje mordercę, lecz członkowie jego bandy próbują go uwolnić. Szeryf z kilkoma współpracownikami walczy z liczniejszymi bandytami w oczekiwaniu na funkcjonariuszy federalnego departamentu sprawiedliwości.

• Ptaki Hitchcocka - ptaki bez wyraźnej przyczyny atakują małą amerykańską miejscowość, zabijając ludzi lub zmuszając ich do ucieczki. Niektórzy mieszkańcy zostają uwięzieni w domach otoczonych przez milionowe chmary ptaków. Ludzie w końcu uciekają, ale pozostaje zagadka, dlaczego to się wydarzyło i groźba, że koszmar może się powtórzyć.

• 1931 r. - Argentyński reżyser Quirino Cristiani po ponad dwóch latach pracy kończy Peludópolis, pierwszy w historii pełnometrażowy film animowany z dźwiękiem. Jest to satyra polityczna na prezydenta Argentyny H. Yrigoyena zwanego Peludo.

W 1937 r. powstaje w Disneylandzie pierwszy amerykański pełnometrażowy film animowany Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków (Snow White and Seven Dwarfs) oparty na baśni braci Grimm Schneewittchen ze zbioru wydanego w 1812 r. Charakterystyczne, że rysunkowa Śnieżka ściśle odpowiada obowiązującym w tym czasie kanonom damskiej urody: szczupła, lecz z wyraźnymi biodrami i dużym biustem, długie, czarne włosy, twarz upudrowana na różowo, duże oczy i wyraziste usta.

• Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków - zazdrosna o urodę Śnieżki macocha (w pierwszej wersji Grimmów matka) każe ją zabić, lecz myśliwy ratuje dziewczynę, która potem ukrywa się w chatce siedmiu krasnoludków. W końcu jednak Śnieżka umiera po zjedzeniu zatrutego jabłka od macochy zamienionej w czarownicę. Na szczęście pewien książę pocałował pozornie martwą Śnieżkę, co przywróciło ją do życia (u Grimmów zatrute jabłko wypadło z jej ust). Czarownica ginie wpadając w przepaść (u Grimmów zmuszona do tańca w rozpalonych żelaznych butach), a Śnieżka zostaje żoną księcia.

• 1931 r. - Ardeshar Irani nagrywa pierwszy indyjski film dźwiękowy Alam Ara. Odtąd muzyka i śpiew stają się główną częścią filmów w Indiach, redukując ich warstwę słowną a nawet intelektualną. Przykładem jest kilkanaście ekranizacji powieści Devdas napisanej przez Sarat C. Chatterjee mówiącej o nieszczęśliwej miłości. Popularność graniczącą z kultem zdobywają tacy aktorzy jak Guru Dutt, Raj Kapoor, Mehboob Khan i V. Shantaram.

• 1932 r. - Pierwszy festiwal filmów w Wenecji.

Od 1934 r. odbywa się co rok, a główną nagrodą jest Złoty Lew uznawany za jedną z najważniejszych wyróżnień filmowych na świecie.

Najbardziej niechlubny okazuje się czwarty festiwal w roku 1936, kiedy przewodniczący jury hrabia Valpi di Misurata, szef włoskiej kinematografii Luigi Freddi i przybyły z Niemiec Joseph Goebbels uzgodnili, że pierwszą i drugą nagrodę mają zdobyć film niemiecki i włoski. W roku 1938 pierwsze miejsce otrzymują dwa propagandowe obrazy: Olimpiada ulubienicy Hitlera Leni Riefenstahl i Lotnik Luciano Serra Alfreda Alessandriniego, nad którym pieczę sprawował Vittorio Mussolini, syn włoskiego dyktatora. Kolejne weneckie pokazy aż do roku 1942 są popisami faszystowskiej propagandy i nieodmiennie kończą się zwycięstwem obrazów niemieckich i włoskich. W odpowiedzi na te praktyki powstaje konkurencyjny festiwal filmów we francuskim Cannes (1939).

• 1932 r. - W Nowym Jorku powstaje Radio City Music Hall, największe kino świata na 5945 widzów.

• 1932 r. - 24-letnia teatralna aktorka z Nowego Jorku Peg Entwistle próbuje robić karierę filmową w Hollywood, lecz kryzys pozbawia ją pracy. Zrozpaczona popełnia samobójstwo, rzucając się z litery H w napisie HOLLYWOODLAND. Jest pierwszą, lecz nieostatnią osobą, która w ten spektakularny sposób wyraża niechęć do hollywoodzkiego świata filmu lub swoje rozczarowanie osobistym życiem.

• 1934 r. - Francuski reżyser Jean Painleve rozwija film naukowy, nagrywając obraz Konik morski. Kontynuuje ten kierunek w roku 1937 filmami Podróż do krainy czwartego wymiaru i Podróż do nieba.

• 1934 r. - Niemka Leni Riefenstahl (1902-2003) reżyseruje najlepszy na świecie film propagandowy Der Triumph der Wille (Zwycięstwo woli) o konferencji hitlerowców w Norymberdze i zdobywa złoty medal w Paryżu. W 1936 r. stworzy jedno z najlepszych dzieł kina i zarazem jeden z najlepszych filmów sportowych - relację z olimpiady w Berlinie. Stosuje ruchome kamery na wózkach oraz dźwigach, pod wodą i w koszu balonu. Po roku 1945 zostaje odsunięta od możliwości nagrywania, ponieważ pracowała dla Hitlera i do końca życia pozostała nazistką.

• 1934 r. - W Stanach Zjednoczonych upowszechnia się film kolorowy (technologia Technicolor) nagrywany na jednej taśmie w trzech barwnych pasmach jednocześnie, co po nałożeniu obrazów bardzo dobrze oddaje naturalne kolory.

Pierwszym tak nagranym obrazem jest musical Kot i skrzypce (1934), który reżyserują William K. Howard i Sam Wood. W 1937 r. zaś powstanie w USA pierwszy pełnometrażowy, kolorowy i dźwiękowy film Nothing Sacred, komedia w reżyserii Williama A. Wellmana.

• 1935 r. - Japońska firma Canon produkuje swoją pierwszą kamerę. W następnych dziesięcioleciach Canon stanie się światowym potentatem w dziedzinie produkcji na rzecz fotografii i filmu.

Amerykańska firma Kodak zaś uruchamia produkcję taśmy do fotografii kolorowej, która nie rozdziela obrazu na pasmo niebieskie, zielone i czerwone. W kinematografii jednak ten wynalazek upowszechni się dopiero za ok. 20 lat. Ostatnim filmem nagranym w technologii Technicolor będzie amerykański western Foxfire z 1955 r. w reżyserii Josepha Pevneya.

• 1937 r. - Polak Tadeusz Jankowski nagrywa dokumentalny film pokazujący chłopskie wesele w północnej Wielkopolsce. Film otrzyma nagrodę na Światowej Wystawie w Paryżu. Jest to jeden z wielu przykładów zastosowania filmu dla celów naukowych, w tym wypadku jako zapis etnograficzny.

• 1937 r. - Niektórzy chińscy filmowcy podejmują współpracę z Japończykami okupującymi część Chin. Przykładem takiej kolaboracji może być Bu Wancang (1903-1974) znany z wielu wcześniejszych dzieł jak na przykład Niewinność (1926), Brzoskwiniowa dziewczyna (1931), Zapach kwiatu śliwy (1931) czy Miłość i obowiązek (1931) zrealizowane w szanghajskiej wytwórni Lianhua. Po wkroczeniu Japończyków Bu Wancang reżyseruje propagandowe filmy usprawiedliwiające ekspansjonizm Japonii: Uniwersalna miłość (1942) i Wojna opiumowa (1943).

• 1938 r. - Na zlecenie szefa brytyjskiego kontrwywiadu R. Vansittarta powstaje film Chmury nad Europą w reżyserii Tima Whelana, który wywołuje wściekłość Hitlera. Obraz pokazuje bowiem autentyczne wydarzenie, jak Niemcy zestrzelili prototypowy brytyjski samolot Vickers-Wellesley, żeby poznać jego budowę, a brytyjski premier N. Chamberlain sprawę ukrył w imię zachowania pokoju.

• 1939 r. - Egipcjanin Kamal Selim nagrywa pierwszy arabski film El Azima (Los). Kino egipskie stanie się potęgą w świecie arabskim, dzięki takim reżyserom jak między innymi Salah abu Saif, F. Al-Atrash (Miesiąc miodowy, 1945), Youssef Shahin (Ziemia, 1969; Imigrant, 1994), Hussein Kamal, A. Mazhar (Ulica El Malahi, 1969), F. Shawqi (Droga diabła, 1963), A. Ramzi (Dziewczyny do kochania, 1974), S. Badr (Sekrety dziewczyny, 2001), S. Sabri (Siedem kart, 2004). Kraje muzułmańskie rozwijają kino pozostające pod wpływem islamu, a religijni tradycjonaliści narzucają cenzurę. Przykładem jest zakaz pokazywania pocałunków i scen erotycznych w kinie Bangladeszu obowiązujący jeszcze na początku XXI w.

• 1939 r. - W USA E. Lubitsch reżyseruje film Ninotchka (Ninoczka) z Gretą Garbo w roli tajnej agentki. Jest to pierwsza komedia wykpiwająca absurdy Związku Sowieckiego.

• 1940 r. - Antysemicki film Żyd Süss w reżyserii Veita Harlana (1899-1964) nagrany w hitlerowskich Niemczech uczy nienawiści rasowej i zachęca do mordowania Żydów jako rzekomych wrogów cywilizacji, zwłaszcza germańskiej. Co ciekawe, po wojnie Harlan nie tylko, że nie zostanie ukarany, lecz będzie nadal pracował w niemieckim przemyśle filmowym.

Innym przykładem nazistowskiego filmu propagandowego jest Heimkehr (Powrót do ojczyzny) z 1941 r. wyreżyserowany przez Austriaka Gustava Ucicky’ego (1899-1961, syn Gustava Klimta). Pokazuje niemiecką mniejszość rzekomo prześladowaną przez Polaków na Wołyniu i uratowaną przed wymordowaniem dzięki wkroczeniu armii Hitlera w 1939 r. Film zdobywa nagrodę włoskiego ministerstwa kultury w Wenecji (1941). Po wojnie zaś staje się niemal synonimem prymitywnej propagandy, a polscy aktorzy grający w Heimkehr zostają postawieni przed sądem. Natomiast Ucicky nadal nagrywa filmy w Niemczech.

• Od lat 1940. - W Ameryce Łacińskiej dominuje kino meksykańskie (wyróżnia się reżyser Emilio Fernandez). W Brazylii działają między innymi A. Duarte (O pagador de promesas, 1962), J. M. Marins (O północy zabiorę twoją duszę, 1963), G. Rocha (Terra en transe, 1966), B. Baretto (Amor bandido, 1981), H. Babenco (O Beijo da Mulher Aranha, 1985), F. Manso (Testament, 1997). Kraje latynoskie (na przykład Wenezuela i Argentyna) zasłyną potem wieloodcinkowymi, naiwnymi melodramatami.

• 1944 r. - Miasto Hollywood kupuje teren z literami HOLLYWOODLAND pozostały po bankructwie dotychczasowego właściciela i skraca słynny napis do HOLLYWOOD. Przy okazji litery zostają odnowione. Ponad 30 lat później w roku 1978 rozpadające się drewniane litery zostaną zastąpione nieco mniejszymi (12-metrowymi) literami ze stali.

• 1944 r. - Z inicjatywy amerykańskiego aktora filmowego Douglasa Fairbanksa Jr. wiosną powstaje amerykański tajny oddział wojskowy złożony z aktorów i innych artystów. Jego zadaniem jest budowa i ustawianie makiet broni, aby zmylić przeciwnika (na przykład przed inwazją w Normandii). Istnienie tej formacji zostanie ujawnione dopiero wiele lat po wojnie.

• 1944 r. - Hollywood Foreign Press Association (HFPA, Hollywoodzkie Stowarzyszenie Prasy Zagranicznej) po raz pierwszy przyznaje Zloty Glob, nagrodę za film pokazany w ciągu poprzedniego roku. Odtąd co roku nagroda jest wręczana w Los Angeles na obszarze wytwórni 20th Century Fox. Od 1961 r. ceremonia będzie się odbywać w Beverly Hills, eleganckiej dzielnicy miasta.

• Od 1944 r. - Szwed Ingmar Bergman (1918-2007) działa jako scenarzysta a potem także reżyser. Szybko zyskuje sławę twórcy filmów trudnych i zmuszających do przemyśleń, lecz na ogół ponurych, czego przykładem jest Törst (Pragnienie, 1949). W następnych latach Bergman wyrasta na jednego z największych twórców w całej historii kina.

• 1945 r. - Pod koniec wojny Amerykanie i Brytyjczycy pod kierownictwem Sidneya Bernsteina z Anglii nagrywają jeden z najstraszniejszych filmów dokumentalnych w dziejach świata. Obraz zatytułowany Niemieckie obozy koncentracyjne pokazuje niedawno wyzwolony obóz w Bergen Belsen z tysiącami trupów rozrzuconych po całym terenie lub leżących w stosach. Ci, którzy przeżyli znajdują się na granicy śmierci i wielu umiera już po wyzwoleniu. Niemiecka obsługa obozu została zmuszona do sprzątania zwłok, a okoliczna ludność, rzekomo nieświadoma, co działo się w obozie, musiała obejrzeć obóz. Bernstein włącza do swojego filmu nagrania wykonane przez Sowietów na przykład w Auschwitz oraz przez aliantów w innych obozach, pokazując sterty zwłok oczekujących na spalenie, ludzi okaleczonych podczas medycznych eksperymentów i umierających z głodu. Zebrany materiał jest tak olbrzymi, że Bernstein prosi o pomoc znanego amerykańskiego reżysera A. Hitchcocka.

Ostatecznie produkcja brytyjskiego filmu zostaje zawieszona w sierpniu, ponieważ dzieło jest niewygodne dla rządu. Brytyjczycy bowiem nie chcą przyjąć do swojego kraju byłych żydowskich więźniów. Jedynie skrócona wersja amerykańska zatytułowana Młyny śmierci jest rozpowszechniana w amerykańskiej strefie okupacyjnej. Poza tym Brytyjczykom zależy na Niemcach jako sprzymierzeńcach w okresie zaczynającej się zimnej wojny.

• Od 1945 r. - We Włoszech rozwija się neorealizm poruszający problemy społeczne: Luchino Viscontiego (1906-1976) Opętanie (1942) i La terra trema (Ziemia drży, 1951) oraz Roberto Rosselliniego (1906-1977) Roma, citta áperta (Rzym, miasto otwarte, 1945) i Paisa (1946), w których zostało pokazane wyzwalanie Włoch w ostatnich dniach wojny. Federico Fellini (1920-1993) reżyseruje film La strada (Droga, 1954), La dolce vita (Słodkie życie, 1959), Clowns (Pajace, 1970). Vittorio De Sica (1901-1974) tworzy obrazy Ladri di biciclette (Złodzieje rowerów, 1948) i Miracolo a Milano (Cud w Mediolanie, 1950), a Michelangelo Antonioni (1912-2007) Cronaca di un amore (Kronika pewnej miłości, 1950).

• La strada Felliniego - wędrowny żongler Zampano (gra go Amerykanin Anthony Quinn, 1915-2001) kupił jako niewolnicę prostą i niezbyt rozgarniętą dziewczynę Gelsominę (gra ją włoska aktorka Giuletta Massina, 1921-1994), która się w nim zakochuje. On jednak tego nie dostrzega i w końcu ją porzuca. Dopiero po kilku latach, gdy dowiedział się, że Gelsomina umarła, zrozumiał, jak bardzo ją kochał.

• Cronaca di un amore Antonioniego - Zazdrosny przemysłowiec Enrico Fontana (gra go Ferdinando Sarmi) z Mediolanu zleca śledzenie swojej żony Paoli (Lucia Bosé), a ona pragnąc ukryć niechlubną przeszłość nawiązuje kontakt z byłym kochankiem Guido (Massimo Girotti).

• Od 1945 r. - Indie produkują aż 900-1200 filmów rocznie, głównie w Bombaju i Kalkucie, liczbowo dorównując a potem nawet przewyższając produkcję hollywoodzką. Powstaje pojęcie Bollywood na określenie kinematografii specyficznie indyjskiej. Wyróżniają się reżyserzy D. K. Bose, C. Shah, K. A. Abbas (realistyczne Dzieci Ziemi, 1946; o głodzie w Bengalu) i Bimal Roy (obraz Kalkuta miasto okrutne zwycięża w Cannes w 1954 r.). Satyajit Ray nagrywa trylogię Apu (nagrody w Cannes w 1956 r. i w Wenecji w 1957 r.), Kamień filozoficzny (1958), Najak (1966) i inne. W Mother India (1957) grają sławni indyjscy aktorzy M. Khan, S. Dutt i piękna Nargis. B. Bhattacharya tworzy realistyczny Anubhav (1972), a M. S. Sathyu Gorący wiatr (1973) o podziale Indii. W latach 1980. popularność jako aktorka zdobywa urocza Madhuri Dixit, a później Sanjay Dutt (syn S. Dutta i Nargis). Mimo sukcesów na festiwalach indyjska kinematografia pozostaje względnie izolowana ze względu na specyficznie indyjską estetykę raczej niezrozumiałą dla ludzi z zewnątrz.

• Po 1945 r. - Kino chińskie przeżywa głęboki kryzys spowodowany przez wojnę domową i narastający komunistyczny terror. Mimo pogarszającej się sytuacji politycznej, Fei Mu (1906-1951), dawny uczeń i asystent Hou Yao, tworzy prawdziwe arcydzieło Xiao cheng zhi chun (Wiosna w miasteczku, 1948) opowiadające o skomplikowanej miłości trojga ludzi. Po zwycięstwie komunistów Fei Mu ucieka do brytyjskiego Hongkongu w roku 1949 i tam zakłada wytwórnię Longma Film Company. W Hongkongu schronienie znajduje także Ma-Xi Weibang aktywny niemal do końca życia (ostatni film Kochankowie i pyton nagrywa w roku 1959). Od 1948 roku w Hongkongu przebywa również Bu Wancang, który pracował wcześniej dla Japończyków okupujących Szanghaj, a potem uciekł przed komunistami. Zakłada własną wytwórnię Taishan Film Company.

W opanowanych przez komunistów Chinach kontynentalnych pozostaje kilku wybitnych filmowców, którzy początkowo nie zdają sobie sprawy, co ich czeka. Na przykład wybitny aktor Shi Hui (1915-1957) poddany prześladowaniom za „prawicowe poglądy” popełnia samobójstwo. Reżyser Sun Yu (1900-1990) spotyka się z krytyką ze strony samego Mao za film Życie Wu Xun (1950), ponieważ tytułowy bohater walczy z analfabetyzmem, chociaż nie jest komunistą. Według Mao film sugeruje, że chińska rewolucja nie była potrzebna, co dla reżysera może oznaczać więzienie i śmierć. Na szczęście do tego nie dochodzi. Również Chen Liting (1910-2013), reżyser słynnego filmu Kobieta obok (1949) zdołał przeżyć, chociaż po komunizacji Chin zostaje odsunięty od produkcji i jest więziony podczas Rewolucji Kulturalnej. Takiego szczęścia nie ma niestety Cai Chusheng (1906-1968), którego ostatnie dzieła to Wiosenna Rzeka płynie na wschód (1947) reżyserowana we współpracy z Zheng Junli i Fale na południowym wybrzeżu (1963). Mimo lewicowych przekonań Cai Chusheng jest prześladowany podczas Rewolucji Kulturalnej jako intelektualista, zmuszony do złożenia poniżającej „samokrytyki”, czyli oficjalnego uznania swoich „błędów ideologicznych” i w końcu umiera po torturach. Natomiast Zheng Junli (1911-1969), twórca między innymi klasycznego dla chińskiej kinematografii filmu Wrony i wróble (1949) umiera w więzieniu. Prześladowania cierpi też Shi Dongshan (1902-1955), reżyser aktywny od roku 1925. W roku 1949 z własnej woli przenosi się z Hongkongu do Pekinu, żeby pracować dla komunistycznych Chin, ale krytyka, upokorzenia i groźby ze strony władz oraz niemożność tworzenia skłaniają go do samobójstwa. Spośród jego dzieł największym uznaniem cieszy się Osiem tysięcy li chmur i księżyca (1947).

W czasie Rewolucji Kulturalnej w Chińskiej Republice Ludowej całkowicie zanika samodzielna twórczość filmowa ustępując obrazom propagandowym, produkowanym na zamówienie komunistycznych władz. Wszyscy wybitni filmowcy zostają wypędzeni do pracy fizycznej na prowincji, poddani prześladowaniom i w większości zamordowani.

Dopiero w latach 1970. filmowcy w Chinach uzyskają pewną swobodę twórczą, chociaż nadal będą cenzurowani.

• Osiem tysięcy li chmur i księżyca Shi Dongshan - studentka Jiang Lingyu (gra ją piękna Bai Yang, 1920-1996) przyłącza się do antyjapońskiego ruchu oporu, walczy o nowe nieburżuazyjne społeczeństwo, a po pokonaniu Japończyków poślubia Gao Libin (gra go Tao Jin). Pod koniec filmu rodzi dziecko, lecz jest tak słaba z przepracowania, że nie wiadomo, czy będzie żyła. Na ekranie pojawia się pytanie, czy sami widzowie jako członkowie społeczeństwa nie są odpowiedzialni za jej śmierć?

• Wrony i wróble Zheng Junli - właściciel domu w Szanghaju przygotowuje się do ucieczki przed maoistami, lecz przedtem chce usunąć lokatorów, żeby posiadłość sprzedać. Napotyka jednak ogromny opór. Ostatecznie wszyscy pozostają na miejscu i obiecują poprawić swoje zachowanie w obliczu nadchodzącego komunizmu.

• Od 1946 r. - Odbywa się pierwszy powojenny festiwal filmowy w Cannes (Francja) z główną nagrodą Złotą Palmą. Potem powstają coroczne festiwale w Karlovych Varach (Czechosłowacja, 1950), Berlinie (Niemcy, 1951) i San Sebastian (Hiszpania, 1957), przyczyniając się do promocji kina europejskiego. Z czasem liczba festiwali filmowych wzrośnie do ponad stu.

Co ciekawe, dopiero w XXI w. wyjdzie na jaw, że twórca i wieloletni szef festiwalu w Berlinie Alfred Bauer był nazistą i pracował wcześniej dla Goebbelsa zajmując się filmami propagandowymi.

• 1947 r. - W parku w Los Angeles zostaje odkryte ciało 23-letniej Elizabeth Short ułożone w dziwacznej pozycji, niemal przecięte na pół, bez krwi i z szeroko rozciętymi ustami. Short marzyła o filmowej sławie w Hollywood, lecz paradoksalnie stała się znana dopiero po okrutnej śmierci. Dziennikarze nazwali ją Czarną Dalią (ubierała się na czarno), nawiązując do popularnego w tym czasie filmu Niebieska Dalia. Policja nie schwytała mordercy, chociaż do zbrodni przyznało się aż 60 osób pragnących rozgłosu, a jedna nawet przysłała pocztą dokumenty zamordowanej. Według niektórych zabójcą był sadystyczny lekarz George Hodel, który rzekomo potraktował zbrodnię jak dzieło sztuki, naśladując plastyczne prace Mana Raya. Hodel miał jednak ogromne wpływy, więc wszystkie dokumenty dotyczące zabójstwa zniknęły, a jedyny świadek umarł.

• 1947 r. - UW USA ukazuje się książka Siegfrieda Kracauera (1889-1966) From Caligari to Hitler, czyli historia niemieckiego kina do czasów nazistowskich. Kracauer to wybitny krytyk filmowy i filmoznawca, który ze względu na żydowskie pochodzenie uciekł z hitlerowskich Niemiec do Stanów Zjednoczonych. W USA na zlecenie Fundacji Rockefellera zajmuje się analizą nazistowskich filmów propagandowych. Drugie cenione dzieło Kracauera to Teoria filmu wydana w 1960 r.

• 1947 r. - Francuz G. Cohen-Seat wprowadza pojęcie filmologii na określenie całokształtu badań nad filmem. W Paryżu zakłada pierwszy Instytut Filmologiczny, wzorcowy dla podobnych placówek badawczych na uczelniach całego świata.

• 1947 r. - Powstaje The British Film Academy zajmująca się filmem, która od roku 1948 przyznaje doroczną nagrodę dla filmów anglojęzycznych. W roku 1958 akademia łączy się z organizacją producentów telewizyjnych w The Society of Film and Television, a w roku 1976 przekształca się w British Academy of Film and Television Arts (BAFTA). Nagroda BAFTA Złota Maska jest uznawana za jedną z najbardziej prestiżowych w dziedzinie filmu obok Oscara (Hollywood), Złotego Lwa (Wenecja), Złotej Palmy (Cannes), Kryształowego Globu (Karlove Vary) i Złotego Niedźwiedzia (Berlin).

• 1948 r. - Po aferze Czarnej Dalii atmosfera wokół amerykańskiego przemysłu filmowego staje się coraz gęstsza. Sytuację wykorzystują przedstawiciele innych branży i doprowadzają do wytoczenia przez Federalną Komisję Handlu procesu filmowcom z Hollywood oskarżonym o praktyki monopolistyczne. W roku 1949 wytwórnia Paramount Pictures przegrywa i musi zrezygnować z dystrybucji swoich filmów. W rezultacie dochody filmowców z Hollywood zmniejszają się o 90%.

• Od 1948 r. - Powstaje pierwszy serial (szereg filmów tworzących całość), jest to kryminalny Barney Blake Police Reporter (USA).

• 1949 r. - Brytyjczyk Carol Reed reżyseruje The Third Man (Trzeci człowiek) według scenariusza Grahama Greene’a. W okupowanym przez zwycięzców Wiedniu pojawia się naiwny Amerykanin Holly Martins (gra go Joseph Cotten) i dowiaduje się, że jego przyjaciel Harry Lime (gra go fenomenalny Orson Welles) został zamordowany, a ciało zabrał tajemniczy trzeci mężczyzna. Martins chce odnaleźć tego człowieka. W rzeczywistości wszyscy wiedzą, że Lime upozorował swoją śmierć, aby zniknąć z oczu ścigającego go policjanta, a trzeci mężczyzna nie istnieje.

• Od 1949 r. - W Hollywood są przyznawane prestiżowe nagrody Emmy za osiągnięcia w twórczości dla telewizji, odpowiedniki kinowych Oscarów. Pierwszą nagrodzoną zostanie amerykańska aktorka znana z brzuchomówstwa Shirley Dinsdale (1926-1999).

• Od połowy XX w. - Amerykanie dominują w światowej kinematografii.

Sławę w USA zdobywa piękna Angielka Audrey Kathleen Ruston znana jak Audrey Hepburn (1929-1993). Komedia romantyczna Rzymskie wakacje (1953, reżyseria William Wyler), gdzie gra główną rolę z Gregorym Peckiem, zostaje uznana za jeden z najpopularniejszych amerykańskich filmów. Hepburn zaś jako pierwsza w dziejach kina za swoją kreację otrzymuje Złotą Maskę BAFTA, Oscara i Złoty Glob. Hepburn zdobędzie jeszcze tak prestiżowe nagrody jak Emmy, Grammy i Tony, a jej role w melodramatach Śniadanie u Tiffany’ego (1961, reżyseria B. Edwards) i My Fair Lady (1964, reżyseria G. Cukor) czy w wojennym thrillerze Doczekać zmroku (1967, reżyseria T. Young) przejdą do historii kina. Błyskotliwa kariera nie przeszkadza Audrey Hepburn w działalności charytatywnej na rzecz najbiedniejszych krajów Afryki, Ameryki Południowej i Azji w ramach UNICEF.

Triumfy święci Liz Taylor, gwiazda, która zagra w ponad 120 filmach na przykład Olbrzym (1956), Kotka na gorącym, blaszanym dachu (1958), Butterfield 8 (1960, Taylor zdobywa Oscara), Kleopatra (1963), Kto się boi Wirginii Woolf? (1966, drugi Oscar). Taylor jest osobą tyleż piękną i zdolną, ile słynącą ze skandali. Znana z licznych romansów i zmiennych humorów, ośmiokrotnie zamężna, siedmiokrotnie rozwiedziona (jeden mąż zginął), w tym dwukrotnie z aktorem Richardem Burtonem.

Barry Levinson reżyseruje dramat o nieprzystosowanym społecznie autystycznym mężczyźnie pod tytułem Rain Man (1988) z Dustinem Hoffmanem i Tomem Cruisem w rolach głównych oraz z doskonałą muzyką H. Zimmera.

Istotny nurt kina amerykańskiego drugiej połowy XX w. tworzą filmy akcji. Przykładami są zimnowojenny triller Karmazynowy przypływ (1995, reżyseria T. Scott, muzyka H. Zimmer, w rolach głównych G. Hackman i D. Washington), oraz odnoszący się do starożytnego Rzymu Gladiator (2000, reżyseria R. Scott, muzyka H. Zimmer, w roli głównej R. Crowe).

• Śniadanie u Tiffany’ego w reżyserii Blake’a Edwardsa - lekkomyślna dziewczyna marząca o bogactwie spotyka mężczyznę, który nie ma pieniędzy, ale daje jej uczucie i stabilizację, a symbolem ich decyzji o wspólnym życiu staje się przygarnięty bezdomny kot.

• Kotka na gorącym, blaszanym dachu w reżyserii Richarda Brooksa - na urodziny bogatego, śmiertelnie chorego na raka plantatora (gra go B. Ives) przyjeżdża jego syn, niegdyś sławny sportowiec a teraz alkoholik (P. Newman) z niespełnioną seksualnie żoną (L. Taylor). Starszy syn (J. Carson), który pozostał w domu przy ojcu, w przeciwieństwie do bezdzietnego brata ma kilkoro dzieci i czeka na spadek.

• Druga połowa XX w. - Rozkwit musicalu opartego na muzyce rozrywkowej, zwłaszcza na jazzie i rocku. Do rangi symbolu całego gatunku urasta amerykański musical Deszczowa piosenka (Singing in the Rain, 1952) wyreżyserowany przez Stanleya Donena i Gene’a Kelly’ego ze świetną muzyką skomponowaną przez Nacio Herba Browna. Austriak F. Loewe tworzy muzykę między innymi do filmów My Fair Lady (USA, 1956) według Pigmaliona Shawa i Gigi (USA 1973, reżyseria Alan Jay Lerner). Amerykanin pochodzenia żydowskiego. L. Bernstein pisze muzykę do West Side Story (USA, 1957), nowej wersji Romea i Julii należących do zwalczających się band nowojorczyków i imigrantów z Puorto Rico. Sławę zdobywa Brytyjczyk L. Bart, czyli Lionel Begleiter (Oliver, 1960), a w USA J. Herman (Hello, Dolly, 1964) i R. Stevenson (Mary Poppins, 1964; Julie Andrews w roli głównej, częściowo animowany). Do legendy przechodzi musical Kabaret (USA, 1966), do którego muzykę tworzy John Kander, a teksty piosenek pisze Fred Ebb. W roku 1972 Kabaret otrzymuje 8 statuetek Oscara, między innymi za muzykę i grę aktorską. G. McDermot tworzy słynny musical Hair (USA, 1967) o pokoleniu dzieci-kwiatów, buncie młodych hippisów przeciw kapitalizmowi, zakłamaniu polityków, wojnie i zniewoleniu umysłów. Muzykę do kilku musicali piszą B. Bacharach (Promises, Promises, USA, 1968) i A. L. Webber (Jesus Christ Superstar, USA, 1971). Powstaje Żywot Briana według Monty Pythona (1979), kabaretowo-muzyczna parodia życia Jezusa zrealizowana przez słynny zespół brytyjskich komików znany jako Latający Cyrk Monty Pythona (E. Idle, T. Jones, J. Cleese, M. Palin, G. Chapman, T. Gilliam). Wysoko oceniany jest też All That Jazz (Cały ten zgiełk) w reżyserii Boba Fosse w USA w 1979 r. W 1980 r. zaś powstaje jeden z kultowych amerykańskich musicali Blues Brothers wyreżyserowany przez Johna Landisa.

• Deszczowa piosenka - opowiada o początkach kina dźwiękowego w roku 1927. Wielka gwiazda niemego kina (gra ją Jean Hagen) ma śmieszny, skrzekliwy głos, więc żąda, aby głos innej aktorki (gra ją Debbie Reynolds) został potajemnie wprowadzony do filmu jako jej własny. Sprawę komplikuje konflikt kobiet związany z konkurowaniem o względy przystojnego aktora (gra go Gene Kelly). Film jest roztańczoną, pełną wspaniałych piosenek komedią, lecz zarazem pokazuje bezwzględne mechanizmy działające w Hollywood i upadek gwiazd niemego filmu.

• Kabaret - akcja musicalu rozgrywa się w ostatnich dniach Republiki Weimarskiej, kiedy hitlerowcy stopniowo przejmują władzę i brutalnie tłumią swobodę artystów, a na tym tle rozwija się romans amerykańskiej gwiazdy kabaretu, którą gra fenomenalna Liza Minelli (ur. 1946) oraz brytyjskiego profesora granego przez Michaela Yorka.

• All That Jazz - genialny choreograf Joe Gideon (gra go Roy Scheider) tworzy świetny spektakl muzyczno[-taneczny, lecz spala się przez alkohol, papierosy, narkotyki, kobiety i nadmiar pracy. Umiera na atak serca.

• Blues Brothers - Jake Blues (gra go John Belushi), który właśnie wyszedł z więzienia i jego brat Elwood Blues (gra go Dan Aykroyd) próbują odbudować ich dawny zespół rockowy. Zabawne przygody braci, świetna muzyka i taniec wypełniają większość filmu.

• Druga połowa XX w. - W Japonii reżyserzy Kon Ichikava, Jasudżiro Ozu i Kenji Mizoguchi (Ugetsu monogatari, czyli Opowieści spod tęczy, 1953) nawiązują do tradycji japońskiego teatru. Największym japońskim twórcą filmów w tym czasie jest niewątpliwie Akira Kurosawa (1910-1998). Chętnie odwołuje się do japońskiej historii, a bohaterami wielu jego filmów są samurajowie, których często gra wielki aktor Toshiro Mifune (1920-1997) wyróżniający się wzrostem wśród niewysokich Japończyków i wyrazistą ekspresją. Wśród filmów Kurosawy można wymienić takie tytuły jak Rashomon (1950), Siedmiu samurajów (1956), japońska wersja historii Makbeta Tron we krwi lub Pajęczy zamek (1957), Ukryta forteca (1958) i Ran (1985).

Zasłużoną sławę zdobywa też reżyser Kaneto Shindô za film grozy Onibaba, czyli Kobieta-diabeł (1964).

• Rashomon Kurosawy - opowiada o zbrodni z XII w., kiedy pewien bandyta (gra go Toshiro Mifune) zabił w lesie samuraja (Masayuki Mori) i zgwałcił jego żonę (Machiko Kyo). Kiedy złoczyńcę schwytano, jego opowieść zasadniczo różni się od opowieści żony samuraja. Wezwany na świadka duch samuraja przedstawia inną, już trzecią, wersję wydarzeń, a czwartą i na dodatek całkowicie odmienną od pozostałych przekazuje przypadkowy świadek, jakim był przechodzący w pobliżu drwal (gra go Takashi Shimura). Film pokazuje cztery osobowości, cztery punkty widzenia i interpretacje oraz cztery różne prawdy.

• Siedmiu samurajów Kurosawy - to dzieje obrony wioski przed rabującymi ją bandytami. Chłopi wynajmują siedmiu zubożałych samurajów. Po walce już niepotrzebni wojownicy odchodzą, ustępując pola prostym wieśniakom.

• Ukryta forteca Kurosawy - rozgrywa się w feudalnej Japonii. Dumna księżniczka Yuki (gra ją Misa Uehara) ucieka przed wrogami, którzy wymordowali jej klan. Pomaga jej generał Rokurota Makabe (Toshiro Mifune), który zgodnie z samurajskim ideałem dla swego pana jest gotów na wszystko, łącznie z poświęceniem własnej siostry. Do transportu należącego do księżniczki złota ukrytego w bambusowych kijach generał nakłania dwóch wieśniaków, w istocie chciwych, tchórzliwych łajdaków bez zasad.

• Kobieta-diabeł Kaneto Shindô - podczas jednej z wojen matka i córka podstępnie mordują i obrabowują kolejnych samurajów trafiających na pole trzcin. Z czasem nawiązują kontakt z sąsiadem, który wrócił z wojny z wieścią o śmierci męża starszej kobiety. Zaczyna się współzawodnictwo mężczyzny i matki o erotyczne względy córki. Matka próbuje odstraszyć córkę od mężczyzny zakładając na twarz maskę demona zdartą z jednej z ofiar. Okazuje się jednak, że maska to coś więcej niż przebranie, a nawet jest niepotrzebna, bo demon już się w kobiecie zadomowił.

• Druga połowa XX w. - Kamery stają się coraz doskonalsze i lżejsze. Pozwalają nagrywać nawet jedną ręką. Pod koniec XX w. w masowym użyciu pojawią się kamery digitalne (cyfrowe), gdzie nie ma już tradycyjnej kliszy, którą zastępuje elektroniczna matryca. Kamery takie nie tylko mogą być bardzo małe, ale też pozwalają natychmiast obejrzeć nagrany film dzięki małemu ekranowi stanowiącemu część kamery.

• Druga połowa XX w. - Rozwija się kino szerokoekranowe oparte na zapisie jednotaśmowym odczytywanym za pomocą anamorficznych systemów optycznych. Na przełomie XX i XXI w. optyczne systemy kina szerokoekranowego ustąpią zapisowi cyfrowemu. Dzięki technikom komputerowym będzie można tworzyć filmy w dowolnym formacie.

• Druga połowa XX w. - Amerykańskie filmy akcji i sensacyjne zdobywają ogromną popularność.

D. Lean nagrywa słynny Most na rzece Kwai (USA, 1957) o dumnej, posuniętej aż do absurdu postawie Brytyjczyków w japońskiej niewoli podczas ostatniej wojny. Reżyser Fred Zinnemann cieszy się zasłużonym uznaniem dzięki takim filmom jak Stąd do wieczności (1953, według powieści J. Jonesa) czy Dzień Szakala (1973) o próbie zabójstwa C. de Gaulle’a. Przykładem filmu pokazującego wschodnie sztuki walki jest kultowe Wejście smoka R. Clouse’a (USA, 1973) z amerykańskim aktorem chińskiego pochodzenia Brucem Lee (1940-1973) w roli wychowanka klasztoru Shaolin. Amerykański reżyser Blake Edwards w roku 1963 nagrywa Różową Panterę, pierwszy z serii kilkunastu kryminalnych komedii z nieudolnym, a jednak skutecznym policjantem inspektorem Clouseau. Muzykę do nich tworzy H. Mancini, w tym słynną melodię Różowa Pantera.

Amerykanie tworzą film policyjny (pościg, bójka i strzelanina). W serialu o pozornie zagubionym, a jednak niezwykle inteligentnym poruczniku Columbo (od 1971 r.) z Peterem Falkiem w roli głównej widz poznaje zbrodniarza już na początku filmu i obserwuje jak zostaje w końcu zdemaskowany - jest to innowacja w kinie sensacyjnym. Amerykanin Francis Ford Coppola zdobywa światową sławę, tworząc obraz Ojciec chrzestny (1972) według powieści M. Puzo o sycylijskiej mafii w USA ze sławnym Marlonem Brando (1924-2004) w roli głównej. Piękną muzykę do tego filmu komponuje Carmine Coppola. W następnych latach reżyser tworzy kolejne części zatytułowane Ojciec chrzestny II (1974) i Ojciec Chrzestny III (1990) z Alem Pacino w roli głównej. J. Frankenheimer reżyseruje obraz Ronin (USA, 1997), film akcji o walce wywiadu i terrorystów.

Oparty na powieści Jamesa Grady’ego Sześć dni Condora (1974) film Trzy dni Condora (1975) w reżyserii Sydneya Pollacka po początkowo chłodnym przyjęciu staje się jednym z najsłynniejszych thrillerów szpiegowskich.

John McTiernan reżyseruje sensacyjne Polowanie na Czerwony Październik (USA, 1990), film oparty na słynnej powieści T. Clancy’ego o sowieckim okręcie podwodnym, którego kapitan (gra go Sean Connery) chce przejść na stronę Amerykanów.

W 1994 r. Amerykanin Quentin Tarantino reżyseruje Pulp Fiction o dwóch płatnych zabójcach, których grają John Travolta i Samuel L. Jackson. Mają odzyskać tajemniczą walizkę należącą do mafijnego bossa, lecz sprawy się komplikują. Film jest brutalny, epatuje niecenzuralnym słownictwem oraz pogardą dla wszelkich wartości. Wielu krytyków filmowych uznaje go za przełomowy, ponieważ najważniejsza jest nie fabuła, lecz forma filmu. Jest to pozornie bezładny zbiór obrazów, które na koniec okazują się elementami jednej historii.

• Trzy dni Condora Pollacka - pracujący dla CIA jako analityk naukowiec (gra go Robert Redford) wraca do biura po lunchu i odkrywa, że wszyscy zostali zamordowani. Kiedy zgłasza to swoim szefom, zaczyna być ścigany przez nieznanych mu zabójców. Domyśla się, że analizując pewną powieść bezwiednie opisał prawdziwą intrygę CIA.

• Druga połowa XX w. - Przedmiotem zainteresowania amerykańskiego kina stają się problemy społeczne i kulturowe. W tym nurcie mieści się na przykład Absolwent (1967) w reżyserii Mike’a Nicholsa ze świetną rolą Dustina Hoffmana (ur. 1937), który od tego momentu stał się jednym z najpopularniejszych aktorów. Tytułowy absolwent to typowy przedstawiciel amerykańskiej klasy średniej, młodzieniec, który właśnie skończył naukę i wchodzi w życie dorosłe, nie mając ani konkretnych planów, ani szczególnych zdolności. Do historii kinematografii przechodzi obraz Easy rider (1969) w reżyserii D. Hoppera traktujący o tolerancji i granicach wolności, gdzie dwaj hippisi sprzedają narkotyki i podróżują na motocyklach (kino drogi) przez Amerykę, która ich nie akceptuje i w końcu doprowadza do śmierci. Równie tragiczny Nocny kowboj Johna Schlesingera (1969) ukazuje bezduszność cywilizacji. Natomiast Miloš Forman (1932-2018), czeski reżyser od 1969 r. pracujący w Hollywood, tworzy Lot nad kukułczym gniazdem (1975) o niszczeniu człowieka w szpitalu psychiatrycznym, a dla niektórych komentatorów jest to krytyka śledczych metod CIA. Inny obraz Formana Amadeusz (1984) eksploatuje legendę o rzekomym otruciu Mozarta przez zazdrosnego Salieriego i niedokończonej mszy pogrzebowej Requiem. Do legendy kina przechodzi też Taxi Driver (Taksówkarz, 1976) wyreżyserowany przez Martina Scorsese. Tytułowy taksówkarz Travis Bickle (gra go Robert De Niro) obserwuje podłość i brud życia dołów społecznych w Nowym Jorku. W końcu zabija sutenera i uwalnia młodą dziewczynę zmuszaną do prostytucji, ale jego akcja jest moralnie dwuznaczna, a w szerszym wymiarze niczego nie zmienia. W dramacie J. G. Avildsena Rocky (USA, 1976) młody bokser (gra go Sylvester Stallone) z nizin społecznych walczy nie tylko o awans w społeczeństwie, lecz przede wszystkim o własną osobowość. Philip Kaufman zaś reżyseruje Nieznośną lekkość bytu (1988) w oparciu o powieść Kundery, gdzie jest pokazana miałkość życia klas średnich nastawionych głównie na przyjemności i ich bezradność wobec procesów historycznych, w tym wypadku podboju Czechosłowacji przez Sowietów w 1968 r.

• Druga połowa XX w. - Kino afrykańskie powoli zaczyna wychodzić z cienia po uwolnieniu Afryki od kolonializmu. W koloniach francuskich funkcjonował dotąd zakaz robienia filmów przez Afrykanów, a obrazy pokazujące Afrykę zazwyczaj tworzyli biali w mniej lub bardziej wyrazistej formie prezentujący stereotyp Murzyna jako niższej rasy. Wbrew tej tendencji Francuzi Chris Marker i Alain Resnais tworzą film Les statues meurent aussi (1953) o rabunku afrykańskich dzieł sztuki przez Europejczyków. Co znamienne film ten przez 10 lat będzie we Francji zakazany. Innym przykładem bardziej obiektywnego podejścia do kwestii afrykańskich prezentuje Francuz René Vauthier, który nagrywa film Afrique 50 (1956) o antykolonialnych rozruchach na Wybrzeżu Kości Słoniowej. Dopiero Senegalczyk Ousmane Sembène zwany potem ojcem afrykańskiego kina, staje się pierwszym miejscowym reżyserem w subsaharyjskiej Afryce, kiedy tworzy film krótkometrażowy Barom Sarret (1963), a po trzech latach pierwszy afrykański film pełnometrażowy La Noire de... (1966), za który otrzymuje prestiżową Nagrodę Jeana Vigo od roku 1951 przyznawaną reżyserom francuskojęzycznym. To wydarzenie wprowadza Afrykę do światowego kina.

• Od drugiej połowy XX w. - Twórcy filmów coraz częściej zajmują się przemianami obyczajowymi, rozpadem tradycyjnych norm społecznych i prawami kobiet. W tym nurcie mieszczą się takie filmy jak dramat Tess (USA, 1979) Romana Polańskiego, komedia romantyczna Pretty Woman (USA, 1990) Garry’ego Marshalla, ostra satyra na amerykański konserwatyzm Dzikość serca (USA, 1990) Davida Lyncha, dramaty obyczajowe Fortepian (Australia, Nowa Zelandia, Francja, 1993) i Portret Damy (USA, Wielka Brytania, 1996) w reżyserii pochodzącej z Nowej Zelandii Jane Campion, satyryczny obraz Pleasantville (USA, 1998) Garry’ego Rossa, komedia Czekolada (USA, 2000) w reżyserii Szweda Lasse Halströma czy też czarna komedia Żony ze Stepford (USA, 2004) Franka Oza.

• Tess Polańskiego - na podstawie powieści angielskiego pisarza Thomasa Hardy’ego. Młoda, uboga kobieta (gra ją Nastasja Kinsky) wykorzystywana przez mężczyzn w rozpaczy zabija swego prześladowcę i zostaje schwytana podczas ucieczki.

• Pretty Woman Marshalla - nowa wersja baśni o Kopciuszku: piękna lecz uboga dziewczyna (gra ją Julia Roberts) zostaje wynajęta przez bogatego przedsiębiorcę (Richard Gere), który docenia jej wdzięk i inteligencję i wprowadza w wielki świat.

• Fortepian Campion - rzecz dzieje się w XIX w. Kobieta (gra ją Amerykanka Holly Hunter) z córką przeprowadza się z Anglii na Nową Zelandię, ponieważ tam mieszka mężczyzna, który zgodził się ją poślubić. On jednak nie rozumie jej ambicji i wbrew jej woli sprzedaje należący do niej fortepian. Ostatecznie kobieta zdobywa samodzielność i zostaje nauczycielką muzyki.

• Pleasantville Rossa - do „idealnego” według standardów z połowy XX w., tradycyjnie religijnego i konserwatywnego miasteczka pokazywanego na czarno-białym filmie przenika barwne malarstwo, seks i uznawana za skandaliczną emancypacja kobiet, które burzą konwencjonalny spokój obywateli.

• Czekolada Halströma - na francuskiej prowincji osiedla się samotna kobieta (gra ją Francuzka Juliette Binoche) z córką i zakłada cukiernię specjalizującą się w czekoladzie. Jej swoboda myślenia, cukiernia symbolizująca radość życia i pomoc oferowana poniżanym kobietom są kamieniem obrazy dla patriarchalnej społeczności, miejscowego arystokraty i kleru.

• Lata 1950. - Powstaje japońskie studio Toei Animation, a Hayao Miyazaki zaczyna anime (filmowa manga, gdzie postacie mają wielkie oczy i przesadną mimikę z japońskiego teatru). Japończycy konkurują z filmami Disneya.

• 1951 r. - Francuski filmoznawca i krytyk filmowy André Bazin (1918-1958), aktor, krytyk, scenarzysta i reżyser Jacques Doniol-Valcroze (1920-1989) oraz pochodzący z Włoch dziennikarz i historyk filmu Joseph-Marie Lo Duca (1905l lub 1910-2004) przekształcają magazyn Revue du Cinéma w Cahiers du Cinéma. W magazynie publikują potem wybitni znawcy kina jak na przykład Jacques Rivette (1928-2016), Francuz szwajcarskiego pochodzenia Jean-Luc Godard, reżyser Claude Henri Jean Chabrol (1930-2010) czy reżyser, scenarzysta, aktor i krytyk filmowy François Truffaut (1932-1984).

• 1953 r. - Francuski reżyser Henri-Georges Clouzot (1907-1977) nagrywa film Le salaire de la peur (Cena strachu) oparty na powieści Georgesa Arnaud. Jest to jeden z najlepszych thrillerów (dreszczowców) w dziejach kinematografii. Opowiada o kierowcach wiozących nitroglicerynę przez wyboistą drogi Ameryki Łacińskiej, co może skończyć się katastrofą, ale spodziewany wysoki zarobek pozwoliłby im wydobyć się ze slumsów.

Równie ekscytujący okaże się potem inny thriller Clouzota Les Diaboliques (1955), gdzie pozornie zamordowany mężczyzna doprowadza do śmierci swojej zabójczyni, lecz widz do końca nie wie, czy on faktycznie zginął.

• 1954 r. - Japończyk Ishiro Honda (1911-1993) reżyseruje film science-fiction Godzilla (właściwie Gojira) o gigantycznym potworze przypominającym monstrualnego tyranozaura dorównującego wysokością wieżowcom. Co prawda już wcześniej Japończycy tworzyli filmowe opowieści o potworach (Wase Kingu Kongu w roku 1933 i Edi ni Arawareta Kingu w roku 1938), lecz nie zdobyły one tak szerokiej publiczności. Od Godzilli zaczyna się cały nurt w kinie japońskim zwany kaijū eiga, którego bohaterami są potwory. Tytułowy Godzilla pochodzi z morza i atakuje ludzi wiązkami promieniowania. On sam jest produktem zmian genetycznych wywołanych przez eksplozje ładunków atomowych (reminescencje ataku na Hiroszimę i Nagasaki). Nocne ataki bestii powodują śmierć tysięcy ludzi i katastrofalny pożar Tokio. Potwora zabija w końcu genialny fizyk Suchawa, lecz sam ginie, a tajemnicę swojego wynalazku zabiera do grobu. Jednak badania nad bronią jądrową trwają na całym świecie, więc należy spodziewać się kolejnych potworów powstałych pod wpływem promieniowania. I rzeczywiście w następnych latach powstanie kilkadziesiąt filmów o spotkaniach z Godzillą, nowych potworach i nowych zagrożeniach. Godzilla, chociaż jest pokazany w sposób mało przekonujący i wygląda jak nieudolnie wykonana gigantyczna lalka, staje się jednym z najważniejszych elementów japońskiej kultury masowej.

• 1955 r. - Pierwsza koreańska reżyserka Park Namok tworzy w Korei Południowej film Wdowa, o kobiecie, która dla młodszego kochanka porzuca córkę. Obraz pokazuje powojenną biedę w Korei i upadek moralny bohaterki, co spotyka się z krytyką zarówno publiczności, jak i zdominowanego przez mężczyzn środowiska filmowców. Ostatecznie Park Namok przenosi się do Stanów Zjednoczonych.

• 1957 r. - W ZSRS Paweł Kłuszancew (1910-1999) nagrywa najsłynniejszy sowiecki film science-fiction Droga do gwiazd. Sowieci chcą pokazać swój prymat w kosmonautyce i temu celowi ma również służyć twórczość Kłuszancewa. Kiedy jednak Amerykanie jako pierwsi wylądują na Księżycu, sowieckie władze będą udawać, że nie są zainteresowane badaniem kosmosu i nawet odsuną Kłuszancewa od produkcji filmów.

• 1959 r. - Amerykanin Steven Spielberg (ur. 1946) zaczyna karierę filmowca, mimo że nie ma reżyserskiego wykształcenia. Szybko okazuje się jednym z największych geniuszy w dziejach filmu.

Reżyseruje między innymi kilka odcinków kryminalnego serialu o ekscentrycznym, lecz doskonałym inspektorze śledczym Columbo (lata 1960.), horrory (Szczęki, 1975) i science-fiction (Bliskie spotkania trzeciego stopnia, 1977; E.T.: the Extraterrestrial, 1982; Park Jurajski, 1991-1993). Seria filmów akcji o Indianie Jonesie łączy sensacyjną akcję i fantastykę z dość dowolnie traktowaną nauką. Indiana Jones, którego gra Harrison Ford, to wybitny archeolog, a zarazem podróżnik i awanturnik, który rozwiązuje zagadki archeologiczne: Poszukiwacze zaginionej arki (1981), Indiana Jones i świątynia zagłady (1984), Indiana Jones i ostatnia krucjata (1989), Indiana Jones i Królestwo Kryształowej Czaszki (2008). Co ciekawe, charakterystyczna postać Indiany Jonesa jako śmiałka w filcowym kapeluszu i skórzanej kurtce była wzorowana na Chapmanie, amerykańskim paleontologu, pracowniku muzeum przyrodniczego w Nowym Jorku. W pierwszej połowie XX w. Roy Andrews Chapman (1884-1960) podróżował po USA, Alasce, Karaibach, Korei i Mongolii w poszukiwaniu skamieniałości (badał między innymi jaja dinozaurów z Gobi).

Pewnym zaskoczeniem okazuje się Lista Schindlera z roku 1993, ponieważ wcześniej Spielberg raczej nie interesował się tematyką historyczną.

W 2002 r. zaś Spielberg tworzy Raport mniejszości, jedno z najbardziej znaczących dzieł wykorzystujących częściowo technikę komputerową z Tomem Cruisem w roli głównej.

• Szczęki - film według scenariusza P. Benchleya z muzyką J. Williamsa opowiada o rekinie atakującym ludzi na plaży, co wywołuje konflikt między interesem ludzi pracujących w branży turystycznej i policjantem próbującym zamknąć plaże, aby ochronić turystów przed rekinem.

• E.T. - dziecko kosmitów przypadkowo pozostaje na Ziemi i zaprzyjaźnia się z dziećmi ludzi (dorośli nie są do tego zdolni), zanim przybędą po niego przedstawiciele jego cywilizacji.

• Park jurajski - opowiada o sklonowaniu dinozaurów na podstawie DNA wydobytego ze skamieniałości i o próbie odtworzenia mezozoicznego ekosystemu na izolowanej wyspie, co oczywiście prowadzi do katastrofy. Jest to pierwszy film obok tradycyjnych zdjęć posługujący się symulacją komputerową. Sugestywną muzykę do tego obrazu komponuje J. Williams.

• Lista Schindlera - oparta na faktach historia niemieckiego przedsiębiorcy Oskara Schindlera, który w czasie II wojny światowej ratował Żydów, zatrudniając ich w swoich zakładach w Krakowie. To chroniło przed wywiezieniem do obozów koncentracyjnych.

• Raport mniejszości - specjalny prewencyjny oddział policji za pośrednictwem trzech jasnowidzów i nowoczesnej techniki przewiduje przyszłe morderstwa i skutecznie im zapobiega. Rodzi się jednak pytanie, czy można karać za zbrodnie, które jeszcze nie zostały popełnione? W końcu ideą prawa jest ocena czynów już dokonanych, a nie dopiero przewidywanych. Wreszcie sam szef oddziału prewencyjnego zostaje oskarżony o przyszłą zbrodnię i ratując się, próbuje odkryć, kto i dlaczego chce go zniszczyć.

• 1959 r. - Australijczyk Russell Mulcahy reżyseruje amerykańsko-australijski film Ostatni brzeg (1959). Obraz z pogranicza fantastyki i filmu katastroficznego pokazuje świat po wojnie nuklearnej; gdzie tylko Australia pozostała niezniszczona. Australijczycy wiedzą jednak, że są skazani na zagładę, bo po kilku miesiącach zabójcze skażenie radioaktywne dociera również do nich.

Odżywa klasyczny film katastroficzny w twórczości takich amerykańskich reżyserów jak G. Seaton (Port lotniczy, 1970; samolot nie może wylądować), R. Neame (Tragedia Posejdona, 1973; tonący statek pasażerski), J. Guillermin (Płonący wieżowiec, 1974), F. F. Coppola (Czas apokalipsy, 1979; wojna w Wietnamie) czy R. Donaldson (Góra Dantego, 1997, wybuch wulkanu niszczy miasteczko). Do legendy przechodzi film amerykańskiego reżysera Jamesa Camerona o zatonięciu słynnego statku Titanic (Titanic, 1997) z parą kochanków graną przez Leonarda DiCaprio oraz Kate Winslet.

• 1960 r. - Zaczyna się prestiżowy festiwal filmów animowanych w Annecy (Francja). Ten gatunek, dotąd postrzegany jako film dla dzieci coraz częściej jest kierowany do dorosłych. Odtąd postaci z książkowych komiksów, jak na przykład Batman, Spider-Man, X-Men czy Fantastic Four, pojawiają się w animowanych filmach i zyskują popularność porównywalną z popularnością prawdziwych aktorów.

Pracujący w wytwórni Disneya R. Allers i R. Minkoff reżyserują film Król Lew (1994),w którym zostają użyte techniki rysunkowe i komputerowe, a muzykę do niego tworzy H. Zimmer.

W następnych latach mistrzami filmu animowanego okazują się Japończycy. Wysoką ocenę krytyków zyskują katastroficzny, animowany film Akira, który opowiada o zagładzie atomowej (reżyser Katsuhiro Otomo, 1988) oraz przejmujący Grobowiec świetlików (Isao Takahata, 1988). Inny animowany film japoński Duch w pancerzu pyta o tożsamość człowieka w obliczu postępu technologicznego (Mamoru Oshii, 1994). W roku 2003 Miyazaki otrzymuje Oscara za niezwykle poetycki, fantastyczny film animowany W krainie bogów (Spirited Away) nawiązujący do japońskiej mitologii.

• Grobowiec świetlików Isao Takahaty - opowiada o parze dzieci, których matka zginęła podczas nalotu na jedno z japońskich miast, a ojciec na morzu jako oficer japońskiej marynarki wojennej. Kilkuletnia dziewczynka umiera w końcu z niedożywienia, a jej starszy brat trochę później jako bezdomny włóczęga.

• Lata 1960. - Rewolucja seksualna wchodzi do europejskich kin. Jednym z symboli nowego podejścia do erotyki w kinie jest Brigitte Bardot, która w kilku filmach występuje nago. W tym czasie w USA panuje obyczajowa cenzura - purytańscy Amerykanie zakazują pokazywania w kinach filmów uznanych za niemoralne. Natomiast Dania dopuszcza pornografię w roku 1969, a w Holandii w roku 1970 odbywa się pierwszy festiwal filmów erotycznych Wet Dream Festival. Mimo protestów konserwatystów i działaczy chrześcijańskich, erotyka coraz śmielej przenika do filmu. Nocny kowboj J. Schlesingera jako pierwszy film ze scenami erotycznymi zdobywa Oscara. The Deep Throat (Głębokie gardło, G. Damiano, USA, 1972) z Lindą Lovelace w roli głównej jako pierwszy film pornograficzny wchodzi do dystrybucji w kinach. Dużą popularność zdobywa francuski erotyk Emmanuelle (reżyser Just Jaeckin, 1974) pokazujący wyczyny pięknej Emmanuelle (gra ją Sylvia Kristel). Po sukcesie pierwszego obrazu powstaje seria filmów o erotycznych przygodach Emmanuelle.

Coraz częściej pojawiają się filmy erotyczne, które nie mają wyłącznie epatować seksem, lecz pokazują też problemy społeczne lub psychologiczne. Przykładem może być Nimfomanka - koprodukcja belgijsko-duńsko-francusko-niemiecko-brytyjska w reżyserii Larsa von Triera (2013).

• Od lat 1960. - Poklasyczny okres filmu europejskiego. Wyróżniają się piękne aktorki jak Włoszki Sophia Loren (ur. 1934) i Claudia Cardinale (ur. 1938), Francuzka Brigitte Bardot (ur. 1934), Szwedka Ingrid Bergman (1915-1982) i Norweżka Liv Ullmann (ur. 1938).

We Francji nurt znany jako nowa fala rezygnuje z jasności fabuły na rzecz obrazowości. Jednym z głównych jej twórców jest François Truffaut (1932-1984), reżyser słynnego obrazu Czterysta batów (1959), opowiadającego o osamotnionym chłopcu, który szuka własnego świata wbrew swemu ojcu, człowiekowi słabemu i całkowicie pochłoniętemu miłością do samochodów. We Francji działa komiczny aktor hiszpańskiego pochodzenia Louis de Funes (1914-1983) grający między innymi w serii lekkich filmów o żandarmie (między innymi Żandarm z Saint Tropez, 1964) oraz policjanta w obrazie Fantomas (1964) w reżyserii Andre Hunnebelle’a. Fantomas (postać tę stworzyli francuscy pisarze M. Allain i P. Souvestre w 1911 r., a gra go J. Marais) to superprzestępca, ikona zła inteligentnego i wiecznego, które można pokonać tylko chwilowo, lecz ono i tak kiedyś wróci. Luc Besson pokazuje nieco inne oblicze zła we francusko-amerykańskim filmie Léon (Leon zawodowiec, 1994), gdzie tytułowy Leon (gra go francuski aktor Jean Reno) to płatny zabójca, który ratuje dwunastoletnią dziewczynkę Matyldę (gra ją pochodząca z Izraela Amerykanka Natalie Portman) i w końcu ginie w jej obronie.

W latach 1960. wybija się włoski reżyser Bernardo Bertolucci (ur. 1941), tworząc szereg filmów uznanych za kontestujące zachodnią kulturę mieszczańską. We Włoszech powstają spaghetti westerny, pogardzane a potem podziwiane pastisze klasycznych filmów tego gatunku, z przymrużeniem oka traktujące Dziki Zachód i bohaterstwo rewolwerowców. Największym reżyserem spaghetti westernów jest Sergio Leone (Za garść dolarów, 1964; Dobry, zły i brzydki, 1966; Pewnego razu na Dzikim Zachodzie, 1968; Dawno temu w Ameryce, 1984). Doskonałą muzykę do tych filmów tworzy Włoch Ennio Morricone.

W latach 1962-1969 powstaje seria brytyjskich filmów sensacyjnych Święty, których bohaterem jest Simon Templar (gra go Roger Moore) - elegancki złodziej-arystokrata, nonszalancki i bezczelny, lecz pełen wdzięku przystojny uwodziciel.

W Szwecji nadal prym wiedzie Ingmar Bergman poszukujący odpowiedzi na pytanie, czy istnieje Bóg. W Siódmej pieczęci (1957) wracający z krucjaty rycerz (kreacja Maxa von Sydowa, 1930-2020) gra w szachy ze Śmiercią, ale nawet ona nie zna odpowiedzi. Bergman zniechęcony obojętnością niebios odrzuca hipotezę Boga, czemu daje wyraz w filmie Milczenie (1963). Natomiast w innym jego filmie En passion (Pasja, 1968) rozwodnik Andreas (gra go Max von Sydow) i piękna wdowa Anna Fromm (gra ją Liv Ullmann) ulegają ciemnym mocom tkwiącym w człowieku, co prowadzi do katastrofy. Popularność zdobywa też szwedzki reżyser Jan Troell, autor epickich dramatów o szwedzkich emigrantach w USA Emigranci (1971) i Osadnicy (1972) opartych na tetralogii V. Moberga ze wspaniałymi kreacjami Maxa von Sydowa i Liv Ullmann.

Rozwija się kino polskie dzięki takim reżyserom jak Andrzej Munk (wykpiwająca wojenne bohaterstwo Eroica, 1957; Zezowate szczęście, 1960), Andrzej Wajda (Pokolenie, 1954; Kanał, 1956; Popiół i diament, 1958; Popioły, 1965; Wesele, 1972), Jerzy Kawalerowicz (Matka Joanna od aniołów, 1960) i Roman Polański (pracuje w USA).

W latach 1960. w Czechach wyróżniają się reżyserzy Karel Zeman, Jiři Menzel (Pociągi pod specjalnym nadzorem o hitlerowskiej okupacji, 1966), Otokar Vavra, Jan Nĕmec i Karel Kachyňa.

• Od lat 1960. - Fantastyczny horror osiąga artystyczne szczyty.

Klasykiem gatunku jest Amerykanin Robert Wise (1914-2005), reżyser świetnego filmu o nawiedzonym domu The Haunting (1963). W USA R. Polański reżyseruje rozgrywający się w Transylwanii komediowy horror Nieustraszeni zabójcy wampirów (1967), w którym gra między innymi Polański oraz piękna Sharon Tate, wkrótce jego żona. Inny słynny obraz Polańskiego to Dziecko Rosemary (1968) według książki o tym samym tytule amerykańskiego pisarza Iry Levina (1967).

W USA działają znani reżyserzy horrorów jak G. Romero (Noc żywych trupów, 1968, o inwazji zombie), William Friedkin (Exorcist, 1970), Richard Donner (Omen, 1976), Stanley Kubrick (Lśnienie, 1980). Tobe Hopper (Duch, 1982), T. Holland (seria Child’s Play, od roku 1988, o lalce Chucky opanowanej przez ducha mordercy), Jerry Zucker (Uwierz w ducha, 1990), Bernard Rose (Candyman, 1992), Francis Ford Coppola (Dracula, 1992; z muzyką polskiego kompozytora Wojciecha Killara), Peter Jackson (komediowy horror The Frighteners, czyli Przerażacze, 1996), D. Myrick i E. Sánchez (Projekt Czarownica z Blair; 1999; nawiązujący do legendy miasteczka Burkittsville i książki M. B. Ingrama Wiedźma Bellów) oraz A. Douglas (Amityville, 2005).

Hiszpański reżyser Alejandro Amenábar tworzy francusko-hiszpańsko-amerykańsko-włoski film The Others - Inni (2001), gdzie kobieta (gra ją Nicole Kidman) odkrywa, że to ona i jej dzieci są duchami w domu, który uważała za nawiedzony. Natomiast klasyczne opowieści o duchach rozwijają szwedzki reżyser Mikael Håfström w obrazie 1408 (USA, 2007) o nawiedzonym pokoju hotelowym oraz pochodzący z Malezji James Wan w filmie The Conjuring - Obecność (USA, 2013) o tropieniu demona.

We Włoszech zaś powstaje styl zwany giallo (żółty, od żółtych okładek tanich horrorów książkowych), którego mistrzem jest reżyser Dario Argento (Głęboka czerwień, 1975). Zasłużoną sławą cieszy się także Duńczyk Lars von Trier, reżyser serii Królestwo (od roku 1994) o duchach w ogromnym szpitalu przypominającym zamczysko pełne tajemniczych korytarzy i pomieszczeń.

Pastiszem horroru jest fantastyczna komedia Czecha Ivana Reitmana Ghost busters (Pogromcy duchów, USA, 1984) z efektami specjalnymi Richarda Edlunda. Równie fantastyczny Batman w reżyserii Tima Burtona (USA, 1989) opowiada o miliarderze, który jako człowiek-nietoperz dokonuje nieprawdopodobnych wyczynów w walce z mafią rządzącą miastem Gotham.

Niektórzy reżyserzy traktują horror jako okazję do rozważań filozoficznych. Przykładów tego rodzaju twórczości dostarczają Martin Brest (Meet Joe Black, USA, 1998), pochodzący z Tamilnadu M. Night Shyamalan (Szósty zmysł, USA, 1999) i David Lowery, który w filmie A Ghost Story (USA, 2017) pokazuje nieodwracalność śmierci i konieczność odejścia, mimo że zmarły próbuje utrzymać kontakt z ukochaną żoną.

• Dziecko Rosemary Polańskiego - syn Szatana, czyli zapowiadany przez Apokalipsę Antychryst rodzi się w roku 1965 za pośrednictwem nieświadomej swojej roli Rosemary, którą gra Mia Farrow. Mimo wysiłków nielicznych osób, które rozumieją, co się dzieje, wszystko zdaje się zmierzać do zwycięstwa sił piekielnych. Nastrój filmu podkreśla sugestywna muzyka polskiego kompozytora Krzysztofa Komedy.

• Omen Donnera, - główny bohater, którego gra Gregory Peck odkrywa, że jego syn jest zapowiadanym Antychrystem i przygotowuje się do opanowania świata. Próby zabicia Antychrysta kończą się niepowodzeniem, ponieważ wszyscy, którzy próbują tego dokonać sami giną w dziwacznym okolicznościach.

• Lśnienie Kubricka - według książki Stephena Kinga o tym samym tytule opowiada o rozpadzie rodziny, szaleństwie ojca-alkoholika, którego gra Jack Nicholson i tajemniczych mocach rządzących psychiką, które stopniowo przejmują kontrolę nad człowiekiem.

• Exorcist Friedkina - tytułowy egzorcysta walczy z demonem, który opanował ciało małej dziewczynki, wywołując zmiany w jej wyglądzie, szokujące zachowania i agresję wobec symboli religijnych.

Historia opisana wcześniej w książce Williama P. Blatty’ego jest inspirowana podobno prawdziwymi wydarzeniami w USA w latach 1940. Jedenastoletni Roland Doe (znany też jako Robbie Mannheim) próbował wtedy przywoływać demony za pomocą tablicy Ouija, a w innej wersji ducha zmarłej ciotki zajmującej się spirytyzmem. Demony, które opętały chłopca zostały wygnane dopiero po 24 nocach egzorcyzmów.

• Ghost busters Reitmana - kilku mężczyzn w Nowym Jorku za pomocą nowoczesnej aparatury więzi duchy przygotowujące przybycie babilońskiego bóstwa piekieł, które oczywiście chce zawładnąć światem.

• Uwierz w ducha Zuckera - zamordowany mężczyzna (gra go Patrick Swayze) wraca jako duch, aby chronić swoją ukochaną (kreacja Demi Moor), a pomaga mu jasnowidzka (gra ją Whoopi Goldberg).

• Meet Joe Black Bresta - w ciało młodego mężczyzny (gra go Brad Pitt) wciela się Śmierć, która przyszła po wielkiego przedsiębiorcę (kreacja Anthony’ego Hopkinsa), lecz zakochuje się w jego córce (Claire Forlani). W końcu Śmierć decyduje się opuścić ciało mężczyzny i odchodzi z przedsiębiorcą w zaświaty, a jego córkę czeka szczęśliwe życie.

• Szósty zmysł Shyamalana - dziecięcy psycholog (gra go Bruce Willis) próbuje pomóc chłopcu (gra go Haley Joel Osment), który widzi zmarłych. Okazuje się jednak, że to psycholog nie żyje zamordowany przez bandytę, lecz nie chciał w to uwierzyć, a chłopiec jest duchem, który pomaga mu zrozumieć sytuację.

• Amityville Douglasa - pierwszy z serii filmów o szokującym morderstwie i nawiedzonym domu.

Film nawiązuje do prawdziwego zdarzenia z  roku 1974 w Amityville w stanie Nowy, gdzie Jork Ronald DeFeo zastrzelił swoich rodziców i czworo rodzeństwa. Ich dom zyskał potem opinię nawiedzonego przez demony.

• Od lat 1960. - W odróżnieniu od horroru thriller koncentruje się na bardziej realistycznych elementach wywołujących strach.

Do tej kategorii należą między innymi Mandżurski kandydat w reżyserii J. Frankenheimera (USA, 1962, na podstawie powieści R. Condona z roku 1959 o praniu mózgu, aby wyprodukować idealnego, nieświadomego zabójcę), Szczęki S. Spielberga (USA, 1975), Rollercoaster w reżyserii J. Goldstone’a (USA, 1977; terrorysta detonuje bomby w wesołych miasteczkach, a za rezygnację z ataków żąda miliona dolarów), Sypiając z wrogiem J. Schumachera (USA, 1991), Patriot Games Ph. Noyce’a (USA, 1992; Jack Ryan udaremnia zamach IRA, prowokując terrorystę do zemsty), Milczenie owiec (USA 1991) w reżyserii Jonathana Demme. Amerykański reżyser Wes Craven jest zafascynowany psychopatycznymi seryjnymi zabójcami: The Hills have Eyes (Wzgórza mają oczy, 1977), Koszmar z ulicy Wiązów (1984), gdzie Johny Depp gra szalonego Freddyego Kruegera, oraz Krzyk (1996) z zamaskowanym zabójcą mordującym dla przyjemności. Do tej samej kategorii należy obraz Jamesa Wana Jigsaw, czyli Piła (USA 2004) pokazujący, jak kolejne ofiary są mordowane w okrutny sposób za pomocą piły motorowej.

Szczególną sławą cieszy się erotyczny thriller Nagi instynkt (USA, 1992) w reżyserii Paula Verhoevena, gdzie detektyw Curran (gra go Michael Douglas) wikła się w skomplikowane relacje z trzema kobietami podejrzanymi o popełnienie zbrodni. Do historii kina przechodzą erotyczne sceny z piękną Sharon Stone grającą pisarkę Catherine Tramell.

Swoistą mieszaniną thrillera i filmu psychologicznego jest Black Swan (Czarny łabędź, 2010) w reżyserii Darrena Aronofsky’ego z Natalie Portman w roli głównej. Pokazuje tancerkę gotową popełnić zbrodnię dla osiągnięcia artystycznej doskonałości i ginącą po oszałamiającym sukcesie.

• Milczenie owiec Demme’a - piękna agentka (gra ją Amerykanka Jodie Foster) ma zbadać, a właściwie współpracuje z uwięzionym niezwykle inteligentnym seryjnym zabójcą-kanibalem Hannibalem Lecterem (gra go walijski aktor Anthony Hopkins), który odsłania przed nią mentalność maniakalnych morderców.

Pierwowzorem postaci Lectera był Albert H. Fish (1870-1936), wychowanek sierocińca, morderca kilkorga dzieci, pedofil, masochista, sadysta i kanibal poszukujący mocnych wrażeń. Skazany na śmierć pomagał katu przymocować elektrody do swego ciała i cieszył się z czekających go wrażeń w trakcie agonii na krześle elektrycznym.

• Od lat 1960. - Nurt science-fiction reprezentuje seria filmów Star Trek rozpoczęta przez amerykańskiego reżysera G. Roddenbery’ego w roku 1966. Na fali fascynacji badaniami kosmosu i hipotetycznymi kosmitami serial bije rekordy popularności, pokazując podróż ludzi przez niezbadane przestrzenie wszechświata, gdzie spotykają obce formy życia i istoty rozumne. Romantyzm podróżników, odkrywców i pionierów oraz kino drogi w wersji kosmicznej okazują się tak potężnym magnesem, że w ciągu pół wieku powstaje kilkanaście filmów (pierwszy pełnometrażowy w roku 1979), w tym sześć seriali, a potem komiksy i seria gier komputerowych. Star Trek staje się jednym z symboli pop kultury. Do klasyki science-fiction zalicza się też 2001 Odyseja kosmiczna Stanleya Kubricka (USA, 1968), gdzie wielki statek podróżuje przez wszechświat oraz obrazy S. Spielberga Bliskie spotkania trzeciego stopnia (1977) i E.T.: the Extraterrestrial (1982). Natomiast film Obcy - ósmy pasażer Nostromo (Ridley Scott, USA, 1979) pokazuje walkę z inteligentną, nieziemską istotą czy potworem, który zabija ludzi w labiryncie statku kosmicznego przypominającym zamki z powieści gotyckich. Jeszcze bardziej niepokojący jest kontakt z kosmitami według filmów J. Carpentera Thing (Coś, USA, 1982) i Johna McTiernana Predator (USA, 1987), gdzie obca forma życia atakuje ludzi na Ziemi. James Cameron zaś przedstawia przerażający obraz przyszłej wojny z kosmitami w filmie Obcy (USA, 1986). Podobną wizję prezentuje Dzień niepodległości Rolanda Emmericha (USA, 1996) opowiadający o obronie Ziemi przed kosmitami.

Inny rodzaj pytań o przyszłość ludzkości wyrażają między innymi słynny obraz Franklina J. Schaffnera Planeta małp (USA, 1968) oraz Terminator (USA, 1984) J. Camerona. Natomiast problemy związane z globalizacją, przeludnieniem, zmianami klimatu, manipulacjami genetycznymi i konsumpcjonizmem znajdują swoje odbicie w doskonałym filmie B. Runnera Łowca androidów (USA, 1982). Powstaje francusko-amerykański fantastyczny Piąty element Luca Bessona (1991) o taksówkarzu (gra go Bruce Willis) i pięknej kosmitce (gra ją Amerykanka pochodzenia ukraińsko-serbskiego Milla Jovovich) ratujących ludzkość przed zagładą. Matrix (reżyserują go Andy i Larry Wachowski, USA 1999) opowiada o wirtualnej przyszłości, gdzie rządzą maszyny.

Science-fiction czasem przekształca się w baśń (Gwiezdne wojny, USA, 1977, reżyseria G. Lucas, muzyka J. Williams) lub komediowy pastisz jak Seksmisja J. Machulskiego (Polska, 1984) opowiadająca o świecie bez mężczyzn. Amerykanin Barry Sonnenfeld reżyseruje najbardziej znaną komedię science-fiction Men in Black (Faceci w czerni, 1997) opartą na popularnym komiksie Lowella Cunnighama. Ogromny sukces kinowy Men in Black skłoni Sonnenfelda do nagrania serii filmów pokazanych w latach 2002, 2012 i 2019.

Niektóre z tych pozornie lekkich form okazują się jednak doskonałe pod względem sztuki filmowej, czego przykładem jest obraz Gwiezdne wojny: Imperium kontratakuje I. Kershnera (USA, 1980).

Często filmy science-fiction podejmują problemy ogólnoludzkie, czego przykładami są filmy wyreżyserowane przez Christophera Nolana z muzyką H. Zimmera Inception (USA, 2010) oraz Interstellar (USA, 2014).

• Planeta małp Schaffnera - astronauci po wieloletniej (efekt relatywizacji czasu wynikający z teorii względności) podróży wracają na Ziemię opanowaną przez cywilizację małp, gdzie ludzie spadli do poziomu istot podległych małpom. Ludzie z trudem pokonują małpiego dyktatora i otwierają okres współpracy dwóch inteligentnych gatunków.

• Terminator Camerona - maszyny walczące z ludźmi o władzę nad Ziemią wysyłają w przeszłość cyborga (gra go Arnold Schwarzenegger), aby zabił matkę przywódców ludzi, uniemożliwiając tym samym narodziny niewygodnej osoby. Okazuje się jednak, że tytułowy Terminator nie chce spełnić swojego zadania.

• Predator McTiernana - oddział komandosów ma uwolnić Amerykanów z rąk partyzantów w południowoamerykańskiej dżungli, lecz natyka się na nieznaną krwiożerczą istotę pochodzącą z kosmosu, którą z najwyższym trudem zabija w końcu dowódca komandosów (gra go Arnold Schwarzenegger).

• Men in Black Sonnenfelda - opowiada o agentach (grają ich Will Smith i Tommy Lee Jones), którzy tropią kosmitów ukrywających się na Ziemi. Wkrótce pojęcie facetów w czerni przechodzi do kultury masowej jako synonim wysłanników tajemniczych organizacji realizujących tajne projekty.

• Inception (Incepcja) Nolana - Cobb (gra go Leonardo DiCaprio) stoi na czele grupy uczonych, którzy włamują się do umysłów ludzi, mogą obserwować ich sny i wpływać na zachowanie.

• Interstellar Nolana - spowodowane przez człowieka zmiany klimatyczne zagrażają istnieniu ludzkości, lecz grupa naukowców odkrywa czasoprzestrzenny tunel prowadzący do innej rzeczywistości, co daje szansę na ucieczkę z ginącej Ziemi. W filmie gra plejada wybitnych aktorów jak Matthew McConaughey, Anne Hathaway, Matt Damon czy Brytyjczyk Michael Caine.

• 1962 r. - Brytyjski film Doktor No zaczyna słynną serię (20 filmów do 2002 r.) swoistych baśni dla dorosłych o brytyjskim agencie 007, szpiegu-arystokracie Jamesie Bondzie. Bonda grają między innymi Szkot Sean Connery (1930-2020) i Anglik Roger Moore (1927-2017), zawsze towarzyszą mu piękne kobiety, a najbardziej nieprawdopodobne sytuacje muszą skończyć się zwycięstwem praktycznie niezniszczalnego i superinteligentnego bohatera.

• 1967 r. - Amerykanin G. McDermot reżyseruje musical Hair opowiadający o hippisach.

Jest to film do pewnego stopnia rewolucyjny, ponieważ łamie wiele obowiązujących dotychczas zakazów. Prezentuje długowłosych chłopców zachowujących się jak dziewczęta. Pokazuje seksualność młodzieży wolną od tradycyjnej pruderii, głosi seksualną swobodę i powszechną miłość. Jest oskarżeniem dla tradycyjnej religijności, patriotyzmu i kultu armii prowadzących do wojen, a w zamian głosi pacyfizm i równość wszystkich ludzi. Po Hair zmienia się nie tylko sztuka filmowa, lecz także świadomość społeczna, zwłaszcza że narasta krytyka trwającej wojny wietnamskiej.

• 1967 r. - Na wystawie Expo 67 w Montrealu czeski reżyser Raduz Cincera prezentuje pierwszy film interaktywny, gdzie widz może wpływać na przebieg akcji i w pewnym zakresie zmieniać ją zależnie od własnej woli. W następnych latach wraz z postępem techniki komputerowej filmy interaktywne, znane też jako fabularne gry komputerowe, zdobywają coraz większą popularność. Wśród najsłynniejszych znajdą się między innymi Rollercoaster (USA, 1982), Dragon’s Lair, (USA, 1983) i Tomb Raider (USA, 1996). Za najlepszy i w pewnym sensie wzorcowy dla filmu interaktywnego zostanie jednak uznany obraz Policenauts (1994) w reżyserii Japończyka Hideo Kojimy.

• Koniec lat 1960. - Powstają lekkie kamery wideo.

Pierwszym wybitnym twórcą filmów wideo jest Koreańczyk Nam Jun Paik.

• 1968 r. - W USA, zamiast cenzury według wskazań Haysa, zostaje wprowadzony podział filmów na dopuszczalne dla dzieci i młodzieży oraz filmy tylko dla dorosłych (szczególnie brutalne, erotyczne lub obciążające psychikę widza). Z czasem podobne rozwiązania zastosują też inne kraje.

• 1969 r. - Argentyńscy filmowcy Fernando Solanas i Octavio Getino należący do Grupo Cine Liberación w czasopiśmie filmowym Tricontinental ogłaszają manifest nowego nurtu nazwanego przez nich Tercer Cine (Trzecie Kino). W myśl ich założeń Ameryka Łacińska w sojuszu z krajami Afryki i Azji powinna za pomocą filmu walczyć z kolonializmem i neokolonializmem oraz propagować zasady socjalistyczne. Chce odrzucić idee kapitalizmu i burżuazji wyrażane w kinie amerykańskim oraz indywidualizm i artystyczną ekspresję reżysera typowe dla kina europejskiego. Trzecia możliwość to lewicowe kino zaangażowane politycznie, które ma wyrażać dążenia i odczucia niższych klas społecznych oraz uciśnionych narodów.

• 1969 r. - Powstaje ostatni klasyczny western Prawdziwa odwaga w reżyserii H. Hathawaya z Johnem Waynem w roli głównej. Pojawiają się za to antywesterny (S. Peckinpah: Dzika banda, 1969; Pat Garrett i Billy Kid, 1973) pokazujące prymitywizm, brud i zło Dzikiego Zachodu wbrew legendzie o rzekomo honorowym kowboju walczącym o sprawiedliwość. Amerykanin Clint Eastwood (ur. 1930) zdobywa sławę najpierw w spaghetti westernach, a potem jako wszechstronny aktor i reżyser. W filmie Brudny Harry (USA, 1971) gra policjanta stosującego bezwzględne, sprzeczne z prawem, lecz skuteczne metody walki z bandytami. Brutalny wobec zła, lecz uczciwy policjant czy też rewolwerowiec będzie ulubioną postacią graną przez Eastwooda w wielu filmach. Jednym z jego osiągnięć jako reżysera i aktora jest western Bez przebaczenia (1992), gdzie następuje odwrócenie tradycyjnych schematów: obrońca prawa to płatny zabójca, stróż prawa jest przestępcą, a stroną skrzywdzoną są prostytutki.

Zasłużoną sławą cieszy się też Kevin Costner, amerykański aktor i reżyser. Jego reżyserskim dziełem jest nietypowy western Tańczący z wilkami (1990), gdzie gra główną rolę amerykańskiego żołnierza na Dzikim Zachodzie, który w końcu przyłącza się do Indian skazanych na zagładę przez ekspansję nowoczesnej cywilizacji.

• 1969 r. - Osobista tragedia dotyka Romana Polańskiego: banda hippisów z sekty Charlesa Mansona bestialsko morduje spodziewającą się dziecka Sharon Tate i czworo jej przyjaciół w willi Bel Air w Hollywood, kiedy reżyser przebywa w Londynie. Każda z ofiar otrzymuje od kilkunastu do kilkudziesięciu ciosów sztyletem.

Manson jest niespełnionym artystą i karanym wcześniej przestępcą, który jednak był traktowany zadziwiająco łagodnie. Uważa się za mesjasza, któremu zgodnie z jego słowami ludzie nic nie mogą zrobić. Banda dokona jeszcze drugiego, równie okrutnego mordu, zanim zostanie schwytana i stanie przed sądem, który wszystkich członków skaże na dożywocie (kara śmierci wcześniej została w Kalifornii zniesiona).

Co ciekawe, Susan Atkins, która zamordowała Sharon Tate przez wielokrotne dźgnięcie nożem nagle w więzieniu staje się niezwykle religijna. Jej jarmarczno-dewocyjne opisy rzekomych objawień Jezusa wzbudzają ogromne zainteresowanie, a przynajmniej część duchownych twierdzi, że zbrodniarka doznała skruchy, nawróciła się, jej grzechy zostały odpuszczone i trafi do nieba zbawionych.

• 1969 r. - W Burkina Faso odbywa się pierwszy festiwal filmów afrykańskich FESPACO. W następnych latach będzie on organizowany w Burkina Faso co dwa lata na zmianę z festiwalem w Kartaginie (Tunezja). W ten sposób afrykańskie kino zyskuje własne forum. Powstaje też międzynarodowa organizacja FEPACI (Federacja Afrykańskich Producentów Filmowych) służąca promocji afrykańskich filmów. FEPACI bardzo często jest krytykiem OJA. W tym samym roku reżyser Med Hondo z Burkina Faso prezentuje głośny film O soleil mówiący o rasizmie wobec kolorowych we Francji. Zaczyna się dość intensywny rozwój afrykańskiej kinematografii. Do najlepszych reżyserów kontynentu należy Senegalczyk Djibril Diob Mambéty (1945-1998), który tworzy wymyślną komedię Touki-Bouki (1973) o parze za wszelką cenę pragnącej dostać się z Dakaru do Paryża. Popularność wśród widzów Zachodu zdobywają malijscy reżyserzy Souleymane Cissé (Yeelen, 1987) i Cheick Oumar Sissoko (Guimba, 1995). W Kamerunie Jean-Pierre Bekolo tworzy wysoko oceniony film Quartier Mozart (1992) o życiu w afrykańskiej metropolii. Sławę zdobywa reżyser Mahamat Saleh-Haroun z Czadu, którego obraz Daratt (Susza, 2006) wywołuje oddźwięk na całym świecie. Opowiada o chłopcu, którego ojciec zginął w plemiennych walkach, a on za namową dziadka chce dokonać zemsty. Poznaje jednak rodzinę zabójcy oraz jego samego i odkrywa w nich wrażliwych ludzi.

• 21 VII 1969 r. - Całą planetę obiega film z pierwszego lądowania ludzi na Księżycu. U wielu widzów wywołuje zawód, ponieważ jest bez dźwięku (nie ma go na Księżycu pozbawionym atmosfery), a astronauta w nieefektownym skafandrze porusza się niezgrabnie i sztywno. Dochodzi zatem do zderzenia naiwnych wyobrażeń o romantycznych kosmicznych podróżach kształtowanych przez filmy fantastyczne oraz nie tak widowiskowej rzeczywistości. Niektórzy sugerują, że film i całe lądowanie na Księżycu zostały sfałszowane.

• 1970 r. - Pochodzący z Kanady Amerykanin Arthur Hiller (1923-2016) reżyseruje kultowy melodramat Love Story według opowiadania Ericha Segala. Opowiada o miłości ubogiej dziewczyny (gra ją Ryan O’Neal) i skłóconego z ojcem dziedzica wielomilionowej fortuny (gra go Ali MacGraw). Młody mężczyzna zdobywa wysoko płatną pracę, lecz okazuje się, że jego żona jest śmiertelnie chora. Do legendy przechodzi nie tylko wzruszająca historia, lecz także muzyka, której autorem jest francuski kompozytor Francis Lai (1932-2018).

• Po 1970 r. - Rozwój kinematografii chińskiej po złagodzeniu terroru Rewolucji Kulturalnej.

Wang Yu nagrywa Plażę bogów wojny (Beach of the War Gods, 1971) o mistrzach walki broniących wsi przez Japończykami.

Jednym z największych twórców filmowych jest Chen Kaige, który reżyseruje między innymi Żółtą ziemię 1984), Pożegnanie mojej konkubiny (1993, Złota Palma w Cannes w roku 1993), Razem (2002) i Legendę Kociego Demona (2017).

Wyreżyserowany przez Zhang Yimou film Zawieście czerwone latarnie (Raise the Red Lantern) zdobywa Złotego Lwa w Wenecji (1991), a grająca główną rolę piękna aktorka Gong Li zyskuje światowy rozgłos. Rok później w Wenecji Gong Li otrzyma nagrodę dla najlepszej aktorki w Historii Qui Ju (The Story of Qui Ju) w reżyserii Zhang Yimou. Najbardziej znani chińscy reżyserzy to Siu-Tung Ching (film fantasy Chińskie duchy, 1987), Wong Kar-wai (Popioły czasu/Ashes of Time, 1992-1994; Chung King Express, 1994; Upadłe anioły/Fallen Angels, 1995; Razem szczęśliwi/Happy Together, 1997, o parze gejów), Tian Zhuangzhuang (Błękitny latawiec/Blue Kite, 1993, o chłopcu czekającym na powrót ojca represjonowanego przez komunistyczny rząd); Tsui Hark (Dawno temu w Chinach/Once Upon a Time in China, 1991, o wojowniku Wong Fei-hung; Król szachów/King of Chess, 1992, o rewolucji kulturalnej), Wang Xiaoshuai (Zamarznięty/Frozen, 1997 - artysta zamienia samobójstwo w dzieło sztuki; Pekiński rower/Beijing Bicycle, 2001 - mężczyzna szuka skradzionego roweru), Philip Ko (gangsterski Angel on Fire, Hongkong, 1995), Ang Lee (Przyczajony tygrys, ukryty smok, 2000, gdzie Chow Yun-fat i piękna Michelle Yeoh grają wojowników szukających magicznego miecza), Zhang Yimou (Dom latających sztyletów, 2004, przygodowa baśń rozgrywająca się w IX w.), Clara Law (erotyczna Reinkarnacja Złotego Lotosa, 1989; kobieta odkrywa, że była największą kurtyzaną Chin w XII w.). Na początku XXI w. szereg aktorów, jak na przykład Jet Li i Meggie Cheung, specjalizuje się w sztukach walki, które stanowią część baśniowych opowieści o dawnych Chinach lub mitycznych krainach gdzieś w Azji.

• Zawieście czerwone latarnie Zhang Yimou - po śmierci ojca piękna i inteligentna Songlian (gra ją Gong Li) zostaje bez środków do życia, więc decyduje się wyjść za bogatego mężczyznę i odkrywa, że pieniądze nie wystarczą, żeby przełamać ograniczenia narzucane przez tradycję i być szczęśliwą jako czwarta żona.

• Pożegnanie mojej konkubiny Chen Kaige - pokazuje przemiany kulturowe i społeczne oraz problemy rodzinne i emocjonalne związane między innymi z nową sytuacją polityczną oraz odejściem od wielożeństwa w połowie XX wieku.

• 1971 r. - Australijski reżyser Nicolas Roeg nagrywa Walkabout. W roku 1975 Australijczyk Peter Weir nagrywa mistyczny, tajemniczy i pełen malarskich zdjęć Piknik pod wiszącą skałą, nawiązujący do dziwacznych wydarzeń z roku 1900. Potem tworzy Ostatnią falę (1977) o zderzeniu racjonalizmu białego prawnika (gra go Richard Chamberlain) i Okresu Marzeń reprezentowanego przez Aborygena (David Gulpili). Australijskie kino stopniowo zdobywa uznanie, czego dowodem będzie potem Rabbit-Proof Fence (Płot przeciw królikom) Phillipa Noyce’a Noyce’a z roku 2003.

• Walkabout Roega - kilkunastoletnia biała dziewczyna (gra ją piękna Jenny Agutter) z bratem (Luc Roeg) zostają porzuceni na pustyni przez ojca, który popełnił samobójstwo. Rodzeństwo spotyka aborygeńskiego chłopca (gra go David Gulpilil) przechodzącego inicjacyjną próbę przez białych zwaną walkabout, która polega na przetrwaniu miesiąca poza plemieniem. Zaprzyjaźniają się, mimo że pochodzą z różnych światów. Ostatecznie jednak on zakochany w białej dziewczynie i odrzucony przez nią ginie, a ona wraca do swoich dojrzalsza o przeżyte doświadczenie.

• Rabbit-Proof Fence Noyce’a - film oparty na autentycznych wydarzeniach opowiada o ucieczce Molly Craig z ośrodka, gdzie przymusowo zamykano aborygeńskie dzieci, żeby oderwać je od tradycji swoich plemion i zeuropeizować. Dziewczynka wędruje wzdłuż słynnego ogrodzenia przecinającego cały kontynent, zmagając się nie tylko z przyrodą, lecz przede wszystkim ścigana przez policję.

• 1971 r. - R. Polański reżyseruje oparty na słynnym dramacie film Macbeth z Johnem Finchem w roli głównej. Obraz wywołuje kontrowersje, ponieważ mocno akcentuje sceny okrucieństwa i pokazuje nagą lunatykującą Lady Macbeth (gra ją Francesca Annis). Polański zadbał też, by bohaterowie starzeli się zgodnie z fabułą.

• 1973 r. - Wybucha skandal, kiedy Watykan chce zakazać rozpowszechniania filmu G. P. Cosmato Umrzeć w Rzymie zrealizowany według książki amerykańskiego historyka R. Katza (1967). Katz pokazuje, że Pius XII wiedział o planowanej egzekucji żydowskich mieszkańców rzymskiego przedmieścia (24 III 1944 r. zginęło 335 osób), lecz nie protestował w obawie przed wkroczeniem Niemców do Watykanu. Szczególną odpowiedź na te zarzuty przygotuje Jan Paweł II, ogłaszając, że chce uczynić Piusa XII świętym, a w 2010 r. powstanie film pokazujący Piusa XII ratującego Żydów.

• 1977 r. - Roman Polański staje się bohaterem najdłuższej afery w dziejach filmu po kontakcie seksualnym z 13-letnią dziewczyną, która ukryła swój wiek, a jej matka miała nadzieję, że słynny reżyser utoruje córce drogę do filmowej kariery. Sprawa wychodzi na jaw, a Polański trafia do aresztu i grozi mu więzienie za pedofilię. Wpłaca jednak kaucję, aby odpowiadać z wolnej stopy i ucieka z USA do Europy. Za pieniądze zawiera ugodę z dziewczyną, która zresztą nie czuje się skrzywdzona. Odtąd jednak Polański nie może pojechać do USA. Zostanie nawet aresztowany w Szwajcarii w roku 2009 i ma być deportowany do Stanów Zjednoczonych, lecz w końcu pozostanie na wolności.

• 1977 r. - Kim Dzong Il, syn dyktatora komunistycznej Korei Północnej, każe porwać południowokoreańską aktorkę Choi Eun-hee oraz jej męża reżysera Shin Sang-ok. Kim wyobraża sobie, że jest znawcą kina, ponieważ potajemnie sprowadza do swojej prywatnej kolekcji tysiące filmów, zwłaszcza przygodowych, wojennych i z wyczynami Jamesa Bonda. Z pomocą porwanych artystów chce przekształcić Koreę Północną w filmową potęgę. Osiem lat później, Kimowi zdaje się, że jego zakładnicy już zaakceptowali porwanie, więc pozwala im pojechać na pokaz filmów do Wiednia. Tam jednak wymykają się agentom śledzącym ich każdy krok i po samochodowym pościgu ulicami Wiednia uciekają do ambasady USA. Co ciekawe, Choi Eun-hee już mieszkając w Korei Południowej kilkakrotnie przeprasza dyktatora z północy za to, że ośmieliła się uciec (syndrom sztokholmski).

• 1977 r. - Umiera Charlie Chaplin. Od 1952 r. mieszka z czwartą żoną nad Jeziorem Genewskim w Corsier-sur-Vevey na terenie Szwajcarii. Przyjechał do Europy na pokaz filmu i jako Brytyjczyk nie otrzymał wizy wjazdowej do USA, ponieważ komisja McCarthy’ego uznała, że sprzyja komunizmowi.

Dwa miesiące po pogrzebie Chaplina trumna z ciałem aktora znika z cmentarza w Corsier-sur-Vevey, a do wdowy telefonuje nieznana jej osoba żądając 600 tysięcy dolarów za zwrot zwłok. Negocjacje trwają kilka tygodni, a policja obserwuje tymczasem budki telefoniczne w okolicy. Okazuje się, że porywaczami są dwaj mechanicy samochodowi Polak Roman Wardas (skazany potem na 4,5 roku więzienia) i Bułgar Ganczo Ganev (uznany za upośledzonego umysłowo i zwolniony z odpowiedzialności). Trumnę Chaplina zakopali na polu ok. 2 km od domu aktora. Historia porwania zwłok staje się oczywiście kanwą dla filmu – jest to czarna komedia Charles Chaplin’s body (USA, 2007) wyreżyserowana przez J. Boama.

• 1980 r. - Amerykański krytyk filmowy John J. B. Wilson wymyśla szyderczą nagrodę (antynagrodę) Golden Raspberry Award, czyli Złotych Malin przyznawaną tydzień przed Oscarami za najgorsze filmy. Pierwsze rozdanie ma miejsce w 1981 r. Rekordzistami w liczbie zdobytych Złotych Malin będą między innymi aktorzy S. Stallone i Madonna (USA).

Co ciekawe, najgorsze z najgorszych filmów wchodzą do społecznej świadomości i stają się dziełami kultowymi, które ogląda się tylko po to, by je wygwizdać i wykpić, a czasem obrzucić ekran rozmaitymi przedmiotami. Przez wiele lat za najgorszy film wszech czasów uchodzi wyreżyserowany przez Amerykanina Eda Wooda Plan 9 from outer space z 1959 r. Dopiero w 2003 r. na pierwsze miejsce wśród nieudanych filmów wychodzi The Room, gdzie główną rolę gra ekscentryczny Amerykanin Tommy Wiseau, zarazem reżyser wątpliwego dzieła. Obraz jest tak zły pod każdym względem, że staje się kultowy, skutecznie konkurując popularnością nawet z najlepszymi obrazami, a Wiseau cieszy się niebywałą sławą.

• Od lat 1980. - Powstają filmy symboliczne, alegorie procesów, wydarzeń lub idei.

Ten styl myślenia o rzeczywistości prezentuje brytyjski reżyser Hugh Hudson, który tworzy w 1981 r. słynne Rydwany ognia (Chariots of Fire). Serb Emir Kusturica zaś reżyseruje film Tata w podróży służbowej (1985, o terrorze Tity), a przede wszystkim Underground (1995) - surrealistyczną alegorię dziejów Jugosławii z szaloną muzyką, którą stworzył Goran Bregović nawiązujący do bałkańskich tradycji muzycznych.

W Europie rozwija się kino psychologiczne, czego przykładem jest film von Triera Idioci (1998).

Na pograniczu alegorii, kina psychologicznego i filmu obyczajowego lokuje się znakomity obraz brytyjskiego reżysera Jamesa Ivory Okruchy dnia (1993). Jest to ekranizacja znanej powieści Kazuo Ishiguro pokazująca całkowite oddanie starzejącego się kamerdynera (gra go Anthony Hopkins) i hermetyzm świata brytyjskiej arystokracji.

• Rydwany ognia Hudsona - historia oparta na autentycznej rywalizacji dwóch brytyjskich biegaczy podczas olimpiady w Paryżu w 1924 r. Dla pochodzącego z żydowskiej rodziny Harolda Abrahamsa (gra go Ben Cross) zwycięstwo to metoda przełamania antysemickich uprzedzeń. Natomiast żarliwy szkocki protestant Eric Liddell (gra go Ian Charleson) biegnie ku chwale Boga. Ogromnym atutem filmu jest sugestywna muzyka Vangelisa.

• Od lat 1980. - Coraz większą popularnością cieszą się videoclipy, czyli krótkie filmy zwykle ilustrujące muzykę lub reklamujące określone produkty. Videoclipy są wyrazem pośpiechu życia nastawionej na szybką konsumpcję większości społeczeństwa, które ma się składać z zadowolonych i możliwie bezrefleksyjnych, bezmyślnych konsumentów pragnących jedynie doznawać coraz to nowych wrażeń i kupować wciąż nowe produkty.

Rozkwitają filmy sitcom zapoczątkowane w USA, lecz z czasem rozpowszechnione na całym świecie. Są to przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców proste, zabawne historyjki z życia klasy średniej, naiwne, odwołujące się do najprymitywniejszych emocji i zazwyczaj ze śmiechem nagranym w tych miejscach, gdzie reżyser wyobraża sobie, że widzowie powinni być rozbawieni.

Jeden z najpopularniejszych sitcomów to amerykański serial komediowy Friends (Przyjaciele) emitowany w telewizji w USA i w wielu innych krajach w latach 1994-2004.

• 1982 r. - David Lubar (USA) tworzy Rollercoaster, pierwszy film interaktywny, a właściwie grę z możliwością wyboru kierunku zachodzących zdarzeń oraz ingerencji w film rozgrywający się na ekranie.

• Od 1982 r. - Mało znane, dotąd kontrolowane i cenzurowane przez duchowieństwo kino irańskie ożywia Mohsen Makhmalbaf oraz jego córki Samira i Hana. W 1996 r. Makhmalbaf zakłada szkołę filmową i nagrywa film Gabbeh o dziewczynie zaklętej w dywan, która opowiada dzieje swej miłości zniszczonej przez podporządkowanie tradycji. Samira Makhmalbaf tworzy nagrodzony w Cannes film O piątej po południu (2002) o kobietach w Afganistanie, a Hana dokumentalny o Kabulu Joy of Madness (Radość obłędu, 2002).

• Od 1986 r. - W meksykańskiej Guadalajarze co roku w marcu odbywa się najbardziej prestiżowy festiwal filmowy Ameryki Łacińskiej. Jurorzy oceniają filmy i w różnych kategoriach - na przykład reżyseria, muzyka, pierwszoplanowe role - przyznają nagrody Mayahuel (bogini ekstazy i napoju pulque).

• 1987 r. - Do kin wchodzi kultowy później amerykański film Dirty Dancing w reżyserii Emile’a Ardolino. Prosta fabuła o miłości instruktora tańca (gra go Patrick Swayze) i córki lekarza (gra ją Jennifer Grey) jest pretekstem do zaprezentowania świetnej muzyki (film dostanie Oscara za piosenkę) i wspaniałych układów tanecznych.

• 1989 r. - Amerykański reżyser Matt Groening zaczyna długą, realizowaną przez kilka dziesięcioleci serię filmów animowanych Simpsonowie. Kolejne filmy są ostrą chociaż zabawną satyrą na społeczeństwo USA. Jest to początek nowego kierunku w animacji, który często odwołuje się do rasizmu, erotyki, a nawet pornografii, przemocy, zbrodni i obrzydliwości, aby pokazać brud rzeczywistego świata i miałkość uznanych wartości. Brutalna szczerość filmów animowanych jest widoczna potem w takich amerykańskich obrazach jak Beavis and Butt-Head (1993), gdzie bohaterowie stale oglądają videoclipy, których nie rozumieją czy też Miasteczko South Park (1997), w którym przeciętni Amerykanie prezentują swoją głupotę, prowincjonalizm i nieuzasadnione przekonanie o własnej wielkości.

• 1990 r. - W Stanach Zjednoczonych Ben Burtt i Michael Caulfield reżyserują niezbyt długi, bo tylko 40-minutowy film popularnonaukowy Blue Planet (Błękitna planeta), który pokazuje Ziemię widzianą z orbity: Himalaje, Karaiby, pustynię Kalahari i przede wszystkim ogromne oceany. Film zdobywa dużą popularność na całym świecie, wpisując się w procesy globalizacji, w programy ekologiczne i koncepcję Gai.

• Po 1990 r. - Niektórzy twórcy kina rosyjskiego pokazują brudny świat zdegenerowanego przez komunizm społeczeństwa, rosyjskiej mafii, korupcji władz i załamania społecznych więzi. W tym nurcie mieszczą się między innymi reżyserzy P. Łungin, K. Muratowa i A. Rogożkin.

Z drugiej jednak strony rządzący Rosją, zwłaszcza po przejęciu władzy przez Putina, popierają filmy propagandowe, które mają pokazywać Rosję jako mocarstwo.

W żadnym z tych nurtów nie mieści się pokazana w 2005 r. filmowa adaptacja słynnej powieści Bułhakowa Mistrz i Małgorzata. Reżyser Władimir Bortko zadbał, aby dziesięcioodcinkowy film telewizyjny wiernie odtwarzał dzieło Bułhakowa. Wielką klasę pokazują też aktorzy: Oleg Basiłaszwili jako Woland, Anna Kowalczuk – Małgorzata, Aleksandr Galibin – Mistrz, Władisław Gałkin – poeta Bezdomny i Siergiej Bezrukow – Jeszua Ha-Nocri. Obraz jest ostrą satyrą na Związek Sowiecki i komunizm, który w pierwszych latach XXI w. wydawał się już pokonany, a jednak niedługo potem zaprzeczy temu nowy rosyjski dyktator Putin.

Co ciekawe w 2024 r., czyli za władzy Putina, na ekrany rosyjskich kin wchodzi nowa wersja Mistrza i Małgorzaty. Jej reżyserem jest pochodzący ze Stanów Zjednoczonych Michaił Łokszyn (właściwie Michael Lockshin). Tym razem satyra nie odnosi się tylko do dawnego ZSRS, ale niemal jawnie krytykuje też aktualny reżim Putina. Mimo to władze rosyjskie pozwalają film ukończyć i zaprezentować w kinach, żeby pokazać jak bardzo są tolerancyjne.

• Lata 1990. - Obserwuje się stopniowy, chemiczny rozpad celuloidowych klisz filmowych. Ponad trzy czwarte filmów sprzed roku 1950 już uległo zniszczeniu. Prowadzi się więc szeroko zakrojoną akcję kopiowania cennych dzieł przy użyciu nowszych technik, zwłaszcza w zapisie digitalnym (cyfrowym), któremu nie zagraża rozkład chemiczny.

• Lata 1990. - Dzięki rozwojowi i uproszczeniu techniki utrwalania obrazów i dźwięku za pomocą kamer wideo amatorzy na całym świecie mogą nagrywać filmy i wprowadzać do internetu. Większość z nich to ekshibicjoniści, którzy nie mają nic do przekazania innym, ale za wszelką cenę chcą zaistnieć, więc pokazują swoje codzienne życie od jedzenia śniadania po spacer w parku. Tworzą filmy w pewnym sensie dokumentalne, a wielu z nich nie waha się pokazać również najbardziej intymnych momentów, jak na przykład kąpiel, rodzinna kłótnia czy akt seksualny. Część nagrań to pornografia a nawet ścigana przez prawo pornografia dziecięca, sceny zbrodni i innych przestępstw (czasem dokonanych celowo dla nagrania) lub tylko bezsensowne popisy w rodzaju, kto śmieszniej upadnie, kto wykona bardziej niebezpieczny skok, kto zrobi dziwniejszą minę...

Szczególnym rodzajem amatorskich filmów wideo jest voyeur, czyli podglądanie - filmy nagrywane z ukrycia bez wiedzy osób filmowanych. Voyeuryzm jest możliwy przede wszystkim dzięki ogromnemu postępowi technologii, dostarczającej zminiaturyzowany sprzęt, który łatwo można ukryć. W tej grupie nagrań dominują oczywiście filmy pornograficzne.

Zbliżoną kategorią łączącą voyeuryzm, ekshibicjonizm oraz interaktywne gry są tak zwane reality shows, czyli seriale nagrywane w specjalnie do tego celu przygotowanych domach z możliwie dużą liczbą kamer zamontowanych w każdym pomieszczeniu od jadalni i sypialni po kuchnię i toaletę. Uczestnicy to amatorzy bez aktorskiego przygotowania wybierani w drodze konkursu. Ich zachowanie w kolejnych odcinkach oceniają widzowie i to widzowie decydują, kto ma nadal „grać”, a kogo należy usunąć.

• Od lat 1990. - Rośnie popularność reżyserów koreańskich: Im Kwon-taek, Kim Ki-duk (Wiosna, lato, jesień, zima... i wiosna, 2004), Kang Je-gyu, Kim Jee-woon, Park Chan-wook, Bang Joon-ho. W południowokoreańskim Pusan rusza jeden z najważniejszych azjatyckich festiwali filmowych.

• 1993 - 2002 r. - Amerykanin Chris Carter jest pomysłodawcą, producentem, reżyserem i autorem wielu scenariuszy serii filmowej The X-Files (Z archiwum X) łączącej cechy thrillera, horroru i science-fiction oraz tradycyjnej fantastyki z duchami i zjawiskami nadnaturalnymi. Filmy opowiadają o agentach FBI zajmujących się rozmaitymi zagadkami i popularnymi teoriami spiskowymi (między innymi Roswell). Piękną i niepokojącą muzykę pisze do nich amerykański kompozytor Mark Snow.

• Od 1993 r. - Brytyjczyk J. Sandys pokazuje w internecie błędy dostrzeżone w filmach. Wyszukiwanie niekonsekwencji i błędów filmowych staje się zabawą wielu uważnych obserwatorów, a wyniki ich poszukiwań są prezentowane w światowej sieci.

• 1995 r. - Amerykański reżyser J. Lasseter tworzy film całkowicie komputerowy Toy Story, gdzie zabawki walczą o względy chłopca Andy’ego.

Dwa lata wcześniej S. Spielberg w Parku Jurajskim posłużył się częściowo obrazami wygenerowanymi za pomocą komputera. Film Shrek (2001), opowiadający o wyprawie ogra Shreka i jego przyjaciela osiołka przeciw tyranowi z baśni jako pierwszy film stworzony wyłącznie w komputerze zdobywa Oscara. Wirtualni (stworzeni w komputerze) bohaterowie stają się częścią kultury: pierwszą jest Lara Croft z gry Tomb Raider (USA, 1996), w filmie o tym samym tytule (USA, 2001) grana przez piękną Angelinę Jolie. Pojawia się technika machinima, czyli użycie elementów gry komputerowej w filmie.

• Koniec lat 1990. - Pochodzący z Niemiec Hans Zimmer i amerykański producent filmowy Jay Rifkin zakładają pierwszą w Hollywood organizację kompozytorów muzyki filmowej pod nazwą Media Ventures. Organizacja zostanie rozwiązana w 2003 r., lecz niedługo później zastąpi ją nowa Remote Control Productions.

• 1998 r. - Obraz Ringu znany na świecie jako The Ring (Krąg) zapoczątkowuje światową popularność japońskiej szkoły horroru. Autorem scenariusza jest Hiroshi Takahashi, a reżyserem Hideo Nakata. Japońskie horrory budzą grozę poprzez niedomówienia, tajemniczość i zaskakujące zestawianie elementów pozornie wykluczających się jak na przykład małe dziecko w filmie Nakaty Dark Water (2002), które okazuje się przerażającym upiorem.

• Ringu – wśród ludzi krąży kaseta wideo, a po obejrzeniu nagranego na niej filmu widzowie umierają w ciągu tygodnia. Nie wiadomo, skąd pochodzi to nagranie i czemu ma służyć.

• Dark Water - Yoshimi Matsubara (gra ją Hitomi Kuroki), matka samotnie wychowująca kilkuletnią córkę, wprowadza się do mieszkania w wielopiętrowym ponurym domu. Niepokoi ją mokra plama na ścianie, a potem zjawa dziewczynki, która kilka lat wcześniej utopiła się w zbiorniku na wodę umieszczonym na dachu.

• XX/XXI w. - Rozkwit filmu fantasy.

Amerykanin Chris Columbus filmuje kolejne powieści o Harrym Potterze (USA, od 2001, muzyka J. Williams), a Nowozelandczyk Peter Jackson nagrywa monumentalny, trzyczęściowy film według powieści Tolkiena Władca pierścieni (Nowa Zelandia, 2002-2003). Dzieło Jacksona będzie nominowane do 30 Oscarów i otrzyma aż 17 Oscarów oraz szereg innych nagród. Niezwykłe wrażenie robią nie tylko rozmach filmu, liczba aktorów, świetne efekty specjalne (sceny walk, potwory, katastrofy) i gra aktorska, lecz także doskonała muzyka skomponowana przez Howarda Shore’a. Nowością w filmie Władca pierścieni jest połączenie technik komputerowych z grą aktorów. Brytyjczyk Andy Serkis początkowo ma tylko dać głos postaci Golluma, istocie zdegenerowanej przez namiętność do magicznego pierścienia. Jednak Jackson postanawia zastosować nowatorską metodę. Serkis jest filmowany w kostiumie ze specjalnymi znacznikami przymocowanymi w określonych punktach. Zarejestrowany ruch znaczników zostaje przetworzony komputerowo na ruch wirtualnej postaci, co daje nieosiągalny wcześniej efekt naturalności istoty stworzonej w komputerze. Ten sposób nagrywania przejmą potem również inni reżyserzy, na przykład Amerykanin James Cameron w filmie Avatar (USA, 2010). Avatar jest najdroższym dotąd filmem i zarazem pierwszym wykorzystującym efekt trójwymiarowości (3D) obrazu osiągany za pomocą specjalnych okularów zakładanych przez widzów.

Jednym z najbardziej popularnych filmów fantasy jest amerykański serial telewizyjny Game of Thrones (Gra o tron) tworzony od 2011 r. Jego twórcami są David Benioff i D. B. Weiss, którzy zaadaptowali powieściową sagę George’a R. R. Martina opowiadającą o walkach, intrygach i zbrodniach popełnianych przez szlacheckie rody konkurujące o władzę nad fantastyczną krainą Westeros.

Do zupełnie innej, dość ponurej futurystycznej rzeczywistości zdominowanej przez korporacje przenosi widzów brytyjsko-rumuńsko-francuski film science-fiction The Zero Theorem (2013) w reżyserii Amerykanina Terry’ego Gilliama ze świetną muzyką Anglika George’a Fentona. Bardziej optymistyczną wymowę ma amerykańsko-brytyjski film science-fiction Grawitacja (2013) w reżyserii Alfonso Cuaróna, pokazujący dobrą stronę ludzkiej natury.

• Avatar Camerona - lokuje się na pograniczu fantasy i science-fiction. Opowiada tradycyjną historię o walce dobra i zła na planecie Pandora, która jako całość wykazuje cechy istoty żywej, a zamieszkuje ją cywilizacja, która nie chce ekspandować, lecz zadowala się życiem w zakreślonych granicach. Ten sposób życia zderza się z ludźmi, którzy próbują podbić Pandorę.

• The Zero Theorem Gilliama - Komputerowy geniusz Qohen Leth (gra go Austriak Christoph Waltz) szuka sensu istnienia świata i człowieka. Jego wiara, że jest możliwa teoria wszystkiego (nieprzypadkowo Qohen Leth to anagram biblijnego Koheleta) zderza się jednak z chaosem świata poddanego wszechogarniającej kontroli ze strony korporacji.

• Grawitacja Cuaróna - Resztki rozbitej rosyjskiej stacji orbitalnej niszczą inne obiekty krążące wokół Ziemi. Z załogi amerykańskiej stacji przeżywają tylko doświadczony astronauta Matt Kowalsky (gra go George Clooney) i uczona Ryann Stone (gra ją Sandra Bullock). Kowalsky ginie ratując Ryan, a ona dociera na uszkodzoną i porzuconą chińską stację, dzięki której może wrócić na Ziemię.

• XX/XXI w. - Kino azjatyckie, zwłaszcza chińskie, indyjskie i koreańskie zalewa świat dość tanią i na ogół łatwą w odbiorze produkcją, która na całym świecie epatuje widzów orientalnym klimatem, pokazywanymi w przesadny lub wręcz baśniowt sposób sztukami walki i kolorytem egzotyki. Z drugiej zaś strony powstaje coraz więcej azjatyckich filmów poruszających istotne zagadnienia i na najwyższym światowym poziomie. Przykładem może być koreański film grozy Geoul sokeuro (Lustro, 2003), którego reżyserem jest Sung-ho.

Film My Magic wyreżyserowany przez Erica Khoo z Singapuru i zaprezentowany na festiwalu w Pusan (2008) opowiada o magu, który pozwala się zabić na scenie, żeby zarobić na edukację swego syna. Na tym samym festiwalu zachwyca singapurski reżyser Rayston Tan uznanym za arcydzieło filmem 12 Lotus. W tym obrazie marzenia kobiety pragnącej zostać piosenkarką zderzają się z brutalną rzeczywistością, która ją ostatecznie niszczy: śmiercią matki, przemocą ojca, prostytucją, mafią, biedą, zdradą i milczeniem Boga. A wszystko w jaskrawej oprawie getai - malezyjskiej opery pełnej krzykliwych kolorów i melodii łączących miejscową tradycję z muzyką pop. Zwycięzcą pokazu w Pusan w roku 2008 zostaje koreański reżyser Roh Gyeong-tae za film Land of Scarecrows opowiadający o kobiecie niepewnej swojej tożsamości seksualnej.

Pojawiają się też obrazy łączące tradycje Azji i Zachodu jak na przykład amerykańsko-hongkoński film The Departed (w polskiej wersji Infiltracja, 2005) wyreżyserowany przez Amerykanina Martina Scorsese. Pokazuje mafijnego bosa z Bostonu Franka Costello (gra go Jack Nicholson), policyjnego agenta Billy’ego Costogana (gra go Leonardo DiCaprio), który przenika do mafii oraz policjanta Colina Sullivana (Matt Damon) pracującego dla Costello.

• XX/XXI w. - Upowszechniają się systemy rozrywkowe, w których centralną pozycję zajmuje zwykle film. Są to różne wytwory sztuki od filmu poprzez książki, komiksy, gry, zabawki, aż po określone stroje. Ich wygląd i treść nawiązują do niektórych postaci i filmowych dzieł cieszących się szczególną popularnością. Przykładem mogą być Disneyland, Harry Potter, Lara Croft, Michael Jackson, Godzilla, film Władca pierścieni czy serial Gra o tron.

• Początek XXI w. - Filmowcy wprowadzają kamery na dronach, co pozwala uzyskać nieosiągalne wcześniej ujęcia na przykład poprzez okrążanie w powietrzu biegnącego człowieka.

• Początek XXI w. - Dużą popularność zdobywają filmy science-fiction na temat sztucznej inteligencji.

Przykładem jest wyreżyserowany przez S. Spielberga amerykańsko-brytyjski dramat Artificial Intelligence: AI (2001), gdzie chłopiec-robot chce kochać tak, jak kochają prawdziwi ludzie (podobny motyw był już w Czarnoksiężniku z Oz). O miłości między człowiekiem i sztuczną inteligencją opowiada też wyreżyserowany przez Spike’a Jonze’a amerykański melodramat Her (Jej lub Ją,) z 2013 r. W tym obrazie wrażliwy, samotny mężczyzna Theodore zaprzyjaźnia się, a potem zakochuje w nowym systemie informatycznym Samanatha, który występuje jako czarujący kobiecy głos, rozpoznaje ludzkie pragnienia i ma je zaspokajać. Świat wirtualny okazuje się bardziej prawdziwy niż świat realny. O podobnych problemach opowiada obraz Alexa Garlanda Ex Machina (USA, 2015), w którym młody programista spotyka zaawansowaną sztuczną inteligencję i nawiązuje z nią kontakt emocjonalny.

Bardziej różnorodną tematyką związaną ze sztuczną inteligencją zajmuje się produkowany od 2011 r. znakomity brytyjski serial czy raczej filmowa antologia Czarne Lustro (Black Mirror). Kolejne odcinki w sposób mniej lub bardziej zabawny pokazują problemy powstające na styku człowieka i sztucznej inteligencji.

• 2001 r. - Po raz pierwszy indyjski film zdobywa popularność poza subkontynentem indyjskim.

Rząd Indii wspiera kino i festiwale (nagrody Złote i Srebrne Lotosy), lecz specyfika wielogodzinnych melodramatów z mnóstwem tańca i jaskrawo ubranymi aktorami izoluje indyjską kinematografię na rynkach światowych. Tę izolację przełamuje dopiero reżyserka Mira Nair nagrywając Monsunowe wesele (2001), które zdobywa Złotego Lwa w Wenecji. Po tym sukcesie bollywoodzkie kino wchodzi triumfalnie na arenę światową. W tym samym roku 2001 powstaje dramat Aśoka (reżyser S. Sivan) o okrutnym władcy (gra go Sh. Khan) i jego ukochanej (gra ją K. Kapoor) oraz zmianie króla w łagodnego buddystę. Następny barwny, roztańczony film doceniony poza Indiami Czasem słońce, czasem deszcz (reżyser Karan Johar, 2004) to historia zakochanych, którzy uciekają do Londynu przed ojcem bohatera. Jedność rodziny ratuje jego piękny brat (gra go Hrithik Roshan), który zakochuje się w jej siostrze (granej przez Kajol).

• Monsunowe wesele Nair - niezwykle barwny, dynamiczny, rozśpiewany i roztańczony film opowiada o przygotowaniach do wesela pięknej Aditi z Indusem z Teksasu, a równolegle rozgrywa się sześć różnych historii miłosnych.

• Od 2001 r. - Brytyjczycy we współpracy z Niemcami nagrywają serię filmów popularnonaukowych The Blue Planet (Błękitna planeta, nie mylić z amerykańskim obrazem z roku 1990), które prezentują życie oceanów od środowisk przybrzeżnych po największe głębiny i od raf koralowych po pelagial. Piękne podwodne zdjęcia wykonują między innymi Brytyjczycy Doug Allen i Simon Carroll. Wielkie uznanie zdobywa też muzyka skomponowana przez George’a Fentona. Narratorem zaś jest David Attenborough.

• Od 2003 r. - Australijska spółka Beyond Television Productions nagrywa w USA serię telewizyjnych programów popularno-naukowych Myth Busters, czyli Pogromcy mitów według pomysłu i w reżyserii Petera Reesa. Programy pokazują kulisy odkryć naukowych, wynalazków technicznych i efektów specjalnych stosowanych w filmach. Serial zyskuje ogromną popularność na całym świecie.

• 2004 r. - Amerykańsko-australijski aktor i reżyser Mel Gibson tworzy Pasję o ostatnich 12 godzinach życia Jezusa w oparciu o Ewangelie. Jest to nowy rodzaj filmów sensacyjnych epatujących widza niezwykle realistycznymi scenami cierpienia i śmierci. W 2006 r. Gibson nagra Apocalypto pokazujący składanie ofiar z ludzi przez Majów i ucieczkę mężczyzny przeznaczonego na ofiarę. Całość kończy obraz europejskich żaglowców, które zapowiadają koniec ery prekolumbijskiej i rytualnych ofiar. Widzowie rozumieją jednak, że wkrótce zaczną się okrucieństwa kolonialne.

• 2005 r. - Amerykanie Robert Rodriguez, Frank Miller i Quentin Tarrantino reżyserują kryminalny film Sin City (Miasto grzechu) oparty na komiksie Franka Millera. Główne role odtwarzają Mickey Rourke, Bruce Willis i Benicio del Toro. Jest to pierwszy film nagrany całkowicie w studio z plenerami tworzonymi komputerowo.

• 2006 r. - W RPA odbywa się pierwszy szczyt afrykańskich filmowców, a niedługo potem dziewiąty kongres FEPACI.

• 2008 r. - Pożar niszczy scenografie (między innymi do filmów o King Kongu i atrapy ulic Nowego Jorku) w wytwórni Universal w Hollywood. Straty sięgają dziesiątków milionów dolarów. Jest to drugi tak wielki pożar w dziejach przemysłu filmowego; dziesięć lat wcześniej strażnik pragnący sławy celowo podpalił studio Universal.

• 2008 r. - Neten Chokling, buddyjski mnich pochodzący z Butanu, zaczyna kino tybetańskie, nagrywając nieco baśniowy film o legendarnych dziejach Mi-la-ras-py.

• 2008 r. - W Hollywood po raz pierwszy dochody ze sprzedaży gier komputerowych rozgrywanych na ekranie, czyli filmów interaktywnych, przewyższają dochody ze sprzedaży tradycyjnych filmów przeznaczonych tylko do oglądania.

• 2011 - 2014 r. - Meral Okay i Yilmaz Sahin reżyserują najsłynniejszy turecki serial filmowy Wspaniałe stulecie pokazujący dworskie intrygi za czasów Sulejmana I Wspaniałego i pięknej Hürrem Haseki Sultan.

• 2012 r. - Uzbrojony szaleniec zabija z broni palnej 12 osób i rani kilkadziesiąt innych w kinie w Denver (USA). Naśladował Jokera, czarny charakter z właśnie nagranego filmu Christophera Nolana o Batmanie zatytułowanego Mroczny Rycerz powstaje.

• 2017 r. - Polka Dorota Kobiela i Brytyjczyk Hugh Welchman reżyserują obraz Twój Vincent. Jest to pierwszy film w całości złożony z kolejnych obrazów namalowanych przez ponad stu malarzy naśladujących styl Vincenta van Gogha. Opowiada o bezskutecznych próbach ustalenia okoliczności dziwacznej i uznanej za tajemniczą śmierci artysty. Twój Vincent zyskuje dużą popularność dzięki pięknym obrazom i nowatorskiej formie.

W 2023 r. ta sama para reżyserów pokaże światu animowaną adaptację Chłopów Reymonta w całości składającą się z obrazów namalowanych przez ponad setkę malarzy według fotografii realnych aktorów. Tym razem artyści naśladują malarski styl głównie polskich realistów z XIX i XX w. Postacią pierwszoplanową jest Jagna (gra ją Kamila Urzędowska), której uroda, wrażliwość, zdolności i chęć życia według własnych pragnień nie pasują do realiów konserwatywnej, patriarchalnej wsi.

• 2019 r. - Słynny amerykański aktor Leonardo DiCaprio reżyseruje dokumentalny film Lód płonie pokazujący niszczenie ziemskiej biosfery przez człowieka i globalne zagrożenia związane z efektem cieplarnianym.

• 2023 r. - Na ekrany kin wchodzi komediodramat fantasy Barbie w reżyserii Amerykanki Grety C. Gerwig. Lalka Barbie (gra ją Margot Robbie) i towarzyszący jej Ken (gra go Ryan Gosling) opuszczają idealny, plastikowy Barbieland i wyruszają do prawdziwego świata. Odkrywają, że świat jest patriarchalny w przeciwieństwie do sfeminizowanego Barbieland. Dzięki intensywnej reklamie film przynosi ogromne zyski, a władze niektórych krajów, na przykład Libanu, nawet zakazują pokazywania Barbie jako obrazu rzekomo amoralnego.

← Historia cyrku, wesołego miasteczka i teatruNauka i szkolnictwo →