← Magiczna symbolika literEstetyka, sport i sztuka →

Historia pisma i książki

• Ok. 25 000 - 4000 lat p.n.e. - W różnych kulturach powstają rozmaite formy przekazywania i symbolicznego zapisywania informacji, przede wszystkim liczb. Takim systemem „protopisma” są geometryczne znaki używane do kodowania informacji w 14. tysiącleciu p.n.e. nad rzeką Vezère w Dordogne (późniejsza Francja). W 7. tysiącleciu p.n.e. mieszkańcy Jiahu w Chinach malują znaki przypominające pismo na skorupach żółwi używanych do wróżenia. Natomiast w 6. tysiącleciu p.n.e. powstają serie znaków-symboli na skałach w Ningxia w Chinach. Przykładu używania umownych znaków ponad 5200 lat p.n.e. dostarcza też drewniana tabliczka lub dysk z Dispilio w Grecji. Z 5. tysiąclecia p.n.e. pochodzą zestawy znaków podobnych do pisma wyciskane na glinianych tabliczkach i amuletach przez ludzi z kultury Vinča na Bałkanach.

• Ok. 4000 r. p.n.e. - Sumerowie stosują tokeny, czyli glinianie figurki symbolizujące towary przy transakcjach handlowych, a liczba tokenów odnosi się do ilości towaru. Z czasem te wizerunki zostają przeniesione na gliniane tabliczki jako rysunki-symbole, które rozwijają się w piktogramy. Tak pojawia się zapis digitalny (cyfrowy), w którym konkretny znak niesie konkretną informację w przeciwieństwie do zapisu analogowego w języku mówionym, gdzie każde słowo może mieć wiele odcieni zależnie od kontekstu i prozodii. Dlatego pismo jest uboższe w treść od języka, bo niemal całkowicie pozbawione prozodii, ale za to jest bardziej jednoznaczne.

• Koniec 4. tysiąclecia p.n.e. - W Sumerze są używane znaki wyciskane na glinie, symbolizujące własność, imię człowieka, znak towaru lub fakt zawarcia umowy. Czasem jest to pieczęć cylindryczna, czyli wałek z wyrzeźbionymi na bocznej ścianie obrazami (wręcz komiksami) lub znakami, które odbijają się, kiedy wałek jest toczony po miękkiej glinie. Kształtują się pisma obrazkowe w Sumerze i niedalekim Elamie.

Piktogramy sumeryjskie

Odcisk sumeryjskiej pieczęci cylindrycznej

Piktogramy elamickie

W Dolinie Indusu zaś, na przykład w Harappie, funkcjonuje system znaków wyciskanych na glinianych tabliczkach, który z czasem przekształci się w pismo obrazkowe.

Podobne procesy zachodzą w Egipcie, gdzie historie zapisane w obrazkach poprzedzają rozwój właściwego pisma, czego przykładem jest Paleta Narmera z Nekhen przedstawiająca Menesa jako zwycięzcę zabijającego wroga.

W Egipcie pojawia się serech, czyli symbol własności monarchy (na przykład imię władcy Skorpiona I zapisane na naczyniach w grobie w Nagada III). Czasem taki znak lub podpis jest rzeźbiony na pieczęci, aby go potem odbijać w miękkiej glinie lub zaprawie murarskiej, albo też pokryć farbą i odbić na płaskiej powierzchni.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - W Sumerze pismo obrazkowe ustępuje klinowemu, które składa się ze znaków wyciskanych rylcem na glinianych tabliczkach. Znaki są ustawiane w poziome linie od prawej do lewej strony lub rzadziej z góry na dół. Pismo jest początkowo ideograficzne, gdzie jeden znak oznacza słowo, a potem sylabiczne - jeden znak to sylaba.

Sumeryjskie pismo klinowe na glinianej tabliczce

Powstają pierwsze w dziejach rękopisy (manuskrypty), czyli dzieła literackie pisane ręcznie.

Ujawnia się charakterystyczna sprzeczność „konserwatywnego” pisma utrwalającego pewien etap ewolucji form języka uznanych za prawidłowe i wciąż zmieniającego się języka mówionego. Pokaże to monumentalny słownik sumeryjski, opracowywany przez muzeum Uniwersytetu Pensylwanii (od 1984 r.) przewidziany na kilka milionów haseł, objaśniających ok. 800 znaków pisma i ich różne interpretacje, zależnie od kontekstu i epoki historycznej.

Sumeryjskie kliny przejmą później między innymi Akadowie, Babilończycy, Asyryjczycy, Elamici, Hetyci i Persowie.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Egipskie piktogramy rozwijają się w pismo hieroglificzne z symbolami oznaczającymi słowa. Jego legendarnym twórcą i patronem (opiekunem) jest bóg Thot.

Niektóre znaki zbliżają się do brzmienia języka mówionego stając się fonogramami. Zapis z góry na dół lub od prawej strony do lewej. Egipskie hieroglify są używane do końca epoki Ptolemeuszów. Podstawowym materiałem pisarskim są karty ze sprasowanych włókien papirusu, na których pisze się trzciną maczaną w różnobarwnych farbach (od XV w. p.n.e. wypełnianej farbą) lub w tuszu (zawiesina sadzy w wodzie). Papirusowe karty są zwijane w rulony, czyli zwoje lub nawijane na dwa wałki: w miarę czytania zwój jest odkręcany z jednego wałka i nawijany na drugi.

Hieroglify egipskie

W całej strefie ciepłej (południowa Azja, Afryka, międzyzwrotnikowa Ameryka, Oceania) są wytwarzane materiały ze sklejonego łyka, odpowiadające papirusowi lub polinezyjskiemu tapa, a najczęstszą formą książki jest zwój.

Książka w formie zwoju

• 3. tysiąclecie p.n.e. - W Mezopotamii powstają pierwsze biblioteki, czyli zbiory książek, co oznacza początek bibliofilstwa - kolekcjonowania książek. Na przykład w sumeryjskim Nippur w XXVI-XXV w. p.n.e. działa świątynna biblioteka przechowująca między innymi zapisany mit o potopie znany potem w Biblii.

Sumeryjskie miasta tworzą też archiwa - zbiory ważnych dokumentów zwłaszcza administracyjnych, finansowych i politycznych. Następne słynne archiwa będą funkcjonowały między innymi w egipskim Achetaton, w hetyckim Hatuszasz, w Niniwie i Babilonie, a po upowszechnieniu pisma pojawią się w niemal każdym zakątku świata.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - W andyjskiej dolinie rzeki Supe, na przykład w Caral, kształtują się zaczątki pisma węzełkowego kipu (quipu), gdzie informacje są zapisywane w postaci węzłów na kolorowych sznurkach.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Ideogramy na naczyniach oraz wróżebnych skorupach żółwi i kościach (wykopywane potem przez rolników jako „kości smoka”) rozwijają się w chińskie hieroglify. Znaki są pisane pionowo z góry na dół lub rzadziej poziomo od lewej strony do prawej. Pisze się rylcem służącym do wydrapania znaków.

Pierwotne pismo chińskie

• 3. - 2. tysiąclecie p.n.e. - W Dolinie Indusu funkcjonuje pismo obrazkowe, które zanika po najazdach Ariów.

W 1964 r. badania statystyczne wykażą, że język zapisany tymi znakami należy do rodziny drawidyjskiej.

Przykłady pisma z Doliny Indusu

• Drugie tysiąclecie p.n.e. - W Mezopotamii funkcjonują biblioteki i archiwa. Najsławniejsze znajdują się w Babilonie, Ugarit (XVII w. p.n.e.) i asyryjskiej Niniwie (XI w. p.n.e.).

• 2000 - 1500 r. p.n.e. - Na Krecie istnieje pismo ideograficzne czytane od lewej lub od prawej strony.

Z XVII w. p.n.e. pochodzi gliniany dysk odkryty przez L Perniera w pałacu w Fajstos (Phaistos) w 1908 r. Znaki na dysku odciśnięto za pomocą pieczęci-czcionek, co właściwie oznacza druk.

Małe pieczęcie są popularne na minojskiej Krecie jako symbole religijne lub rodowe.

Kreteńskie ideogramy i Dysk z Fajstos

• Od XVIII - XVII w. p.n.e. - Kreteńskie ideogramy ustępują minojskiemu zapisowi sylabicznemu - powstaje pismo linearne A. Znaki są odciskane, malowane lub skrobane na glinie, a czyta się je od lewej do prawej strony.

Szczególnie dużo tabliczek z pismem linearnym A pochodzi z Petras nad zatoką Sitia i z pałacu w Agia Triada. Pismo minojskie rozprzestrzenia się na obszarze handlowych i politycznych wpływów Krety.

Pismo linearne A

• Do ok. 1500 r. p.n.e. - Z hieroglifów egipskich powstaje prostsze, odręczne pismo hieratyczne kapłanów i urzędników, używane głównie na papirusach i ostrakonach (części rozbitych naczyń lub płaskie kamienie).

Pismo hieratyczne

Na Synaju egipski zapis przybiera formę ideograficzno-sylabiczną jako pismo synajskie (XIX-XVIII w. p.n.e.). Pismo synajskie przekształci się potem w fonetyczne pismo starosemickie zapisujące spółgłoski bez samogłosek zwane abdżad (od czterech pierwszych liter w zapisie arabskim), używane w Arabii, a czytane od prawej strony do lewej.

Pismo synajskie

• Po 1500 r. p.n.e. - Hetyci mają własne pismo piktograficzne, które z czasem przekształca się w hieroglify.

Pismo hetyckie

• XV/XIV w. p.n.e. - Pismo minojskie zostaje dostosowane do języka greckiego jako fonetyczne pismo linearne B i w tej formie przetrwa do XIII w. p.n.e.

Pismo linearne B

Na Cyprze w XIII-XII w. p.n.e. powstaje lokalna udoskonalona odmiana pisma minojskiego używana jeszcze w VIII-II w. p.n.e.; znaki są wyciskane na glinianych tabliczkach. Również Filistyni od XII w. p.n.e. używają pisma z kręgu minojskiego i dopiero w X w. p.n.e. przejdą na alfabet hebrajski.

Natomiast Etokreteńczycy porzucają dawne pismo i aż do III w. p.n.e. będą zapisywać swój język za pomocą alfabetu greckiego. Etokreteńskie inskrypcje odkryją F. Halbherr w 1884 r. oraz P. Demarque i H. Van Effenterre w 1936 r.

• XIV w. p.n.e. - Asyryjczycy przyjmują pismo klinowe. Używają glinianych tabliczek.

Asyryjskie pismo klinowe

• XIV w. p.n.e. - Semiccy władcy Ugarit i innych ośrodków w Syrii używają pisma klinowego. W Ugarit kliny przekształcają się w zapis alfabetyczny, gdzie znaki reprezentują głoski, a nie słowa, czyli stają się literami.

Pismo klinowe z Ugarit

Tak powstają grafemy - graficzne reprezentacje głosek. Z założenia jeden grafem powinien odpowiadać jednemu fonemowi, co dawałoby jednoznaczny zapis języka mówionego. W rzeczywistości jednak fonem jest pojęciem wyidealizowanym, abstrakcyjnym wyobrażeniem danego dźwięku, a nie prawdziwym dźwiękiem jako głoską realnie występującą w określonym języku. W języku mówionym zawsze pojawia się któryś z allofonów-głosek składających się na dany fonem, czyli któraś z wersji wymowy uznana za poprawną. W rezultacie zapis literowy, a więc przy użyciu grafemów, przedstawia tylko idealne wyobrażenie poprawnej wymowy, a faktycznie wymawiana głoska musi tylko mieścić się w granicach umownej poprawności. Co więcej, wraz z upływem czasu pojawiają się nowe grafemy i często dochodzi do sytuacji, gdy kilka różnych grafemów (allografów), czyli liter odpowiada jednej głosce.

• XIII - XII w. p.n.e. - Fenicjanie przekształcają pismo starosemickie w alfabet spółgłoskowy (abdżad), gdzie litery odpowiadają spółgłoskom, a samogłosek trzeba się domyślać. Czyta się od prawej strony do lewej. Fenicjanie piszą na papirusie lub pergaminie (wyprawionych skórach zwierzęcych) trzciną maczaną w tuszu z sadzy.

Pismo fenickie

• XI - VIII w. p.n.e. - W Chinach powstaje pismo wielkopieczęciowe (znaki bywają odbijane z dużych drewnianych pieczęci). Przetrwa do zjednoczenia Chin w III w. p.n.e. Chińczycy stosują tusz z sadzy.

Pismo wielkopieczęciowe

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Pismo starosemickie staje się podstawą pism spółgłoskowych (abdżad), czytanych od strony prawej do lewej. Do najbardziej znanych należy zapis hebrajski (X w. p.n.e.). Z czasem Izraelici wypracują charakterystyczne kwadratowe litery hebrajskie.

Wczesne pismo hebrajskie i późniejsza wersja kwadratowa

Zwój na wałkach

• 1. tysiąclecie p.n.e. - W Chinach (Kung Fu-tsy) i Egipcie a potem także w Grecji (Heraklit z Efezu; Demetrios z Faleronu, ok. 350-283 r. p.n.e.; Arystoteles) i innych krajach zaczyna się badanie związków między pismem i psychologią. Wśród wczesnych badaczy pisma znajdzie się potem między innymi rzymski historyk Swetoniusz (I/II w. n.e.), lecz prawdziwa grafologia powstanie dopiero w XVII i XVIII w. n.e.

• X - IX w. p.n.e. - Hetyci wprowadzają zapis klinowy obok piktogramów i hieroglifów na tabliczkach z gliny. Natomiast na drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem częściej używają hieroglifów, które zanikną dopiero po upadku państwa Hetytów. Co ciekawe, tabliczki pokryte woskiem są używane na terenie Anatolii aż do XIX w. n.e.

• Od X/IX w. p.n.e. - Olmekowie tworzą oryginalne pismo obrazkowe, które rozwija się później w hieroglify.

Pierwotne pismo Olmeków zostaje utrwalone na kamiennych stelach i glinianych pieczęciach cylindrycznych, które toczone po powierzchni pozostawiają na niej ślad. Pieczęć z La Venta przedstawia ptaka, z którego dzioba płyną dźwięki symbolizowane przez linie, a dalej znak króla (dwie kropki jako oczy i łuk tworzące twarz) oraz liczbę 3 (taką samą znają potem Majowie).

Z czasem ideę pisma przejmą od Olmeków Majowie, Zapotekowie i młodsze kultury Ameryki Środkowej.

Pismo Olmeków

• Od IX w. p.n.e. - Egipski zapis używany w Meroe (Nubia) przekształca się w pismo nubijskie.

• VIII w. p.n.e. - Ogromną popularność zyskuje bardzo podobne do fenickiego pismo aramejskie, które rozpowszechnia się w całej Azji Zachodniej (wypiera między innymi pismo egipskie) aż po Indie i stepy Azji Środkowej. Natomiast w VII w. p.n.e. na południu Półwyspu Arabskiego rozprzestrzenia się podobny do aramejskiego zapis południowoarabski. Pisze się trzciną na zwojach pergaminu lub papirusu oraz rylcem na tabliczce pokrytej woskiem.

Pismo aramejskie

• VIII - VI w. p.n.e. - Fenicjanie rozpowszechniają swoje pismo w krajach Morza Śródziemnego. Według tradycji Fenicjanin Kadmos z Ugarit wprowadza litery do Grecji. Początkowo Grecy piszą od prawej strony do lewej, potem stosują bustrofedon (jak wół orze bruzdy) - raz w prawo, raz w lewo - a od V w. p.n.e. piszą od lewej. Dodają znaki samogłosek i tak powstaje grecki alfabet (nazwa wprowadzona w III w. n.e. pochodząca od pierwszych greckich liter). Co ciekawe, w przyszłości niektórzy intelektualiści będą krytycznie oceniać wprowadzanie pisma. Na przykład Sokrates będzie wyrażał obawę, że zapisywanie ograniczające konieczność zapamiętywania doprowadzi do zaniku umysłowych zdolności człowieka.

Alfabety pokrewne fenickiemu rozwijają się w Azji Mniejszej: frygijski (VII w. p.n.e.), lykijski (V w. p.n.e.) i lidyjski (V-IV w. p.n.e.).

Pismo greckie

• VIII w. p.n.e. - W oparciu o zapis fenicki i grecki kształtuje się czytane od lewej strony do prawej pismo tyrreńskie.

Pismo tyrreńskie

Z pisma tyrreńskiego wywodzą się czytane od lewej do prawej strony alfabety Italii, w tym etruski (VII w. p.n.e.) w zmodyfikowanej formie używany też w języku retyckim (do III w. n.e.). Pisma te zostaną wyparte przez pismo łacińskie, którego początki (VI w. p.n.e.) sięgają pisma tyrreńskiego i etruskiego. Pisze się na zwojach pergaminu lub papirusu za pomocą trzciny umoczonej w atramencie, czyli zawiesinie rozdrobnionej sadzy (węgla) w wodzie.

Przykłady pisma łacińskiego

• VII w. p.n.e. - Assurbanipal zakłada w Niniwie bibliotekę, która będzie przechowywać ok. 30 000 tabliczek między innymi z tekstami Enuma elisz i Eposem o Gilgameszu. Ten zbiór książek przetrwa do upadku Asyrii.

Potem odkryją go archeolodzy i większość zbioru Assurbanipala trafi do British Museum w Londynie.

• VII w. p.n.e. - III w. n.e. - Uproszczone częściowo sylabiczne egipskie pismo demotyczne, co po grecku oznacza ludowe, (nazwę wprowadza Herodot) wypiera trudny zapis hieratyczny, który jest stosowany już tylko w świątyniach.

Jeden z ostatnich przykładów zapisu hieratycznego pochodzi ze świątyni Izydy na wyspie File z połowy V w. n.e.

Pismo demotyczne

• Od VII w. p.n.e. - W Persji jest znany klinowy zapis sylabiczny i alfabetyczny z nielicznymi ideogramami.

Perskie pismo klinowe

• VII - VI w. p.n.e. - Z pisma fenickiego powstaje czytane od prawej do lewej spółgłoskowe pismo turdetańskie (Tartessos) i częściowo sylabiczne pismo iberyjskie (V-II w. p.n.e.), a w północnej Afryce jest potem używane podobne pismo numidyjskie (V-IV w. p.n.e.).

Na Sardynii zaś język nuragijski jest w tym czasie zapisywany w zmodyfikowanym alfabecie fenickim.

Pismo turdetańskie

• Druga połowa 1. tysiąclecia p.n.e. - Baktryjczycy i Kuszanie używają pisma karoszti wzorowanego na grafikach semickich, zwłaszcza aramejskiej. Jest to czytane od prawej strony do lewej pismo typu abugida, gdzie litera oznacza sylabę z domyślną lub zaznaczoną samogłoską.

Pod koniec tysiąclecia zaś Maurjowie rozwijają podobne pismo brahmi używane między innymi w sanskrycie i pali.

Brahmi

Z brahmi wywodzi się kilkadziesiąt alfabetów Indii z podziałem na grupę północną i południową. W grupie północnej największą popularnością cieszy się pismo dewanagari z okresu Guptów stosowane między innymi w sanskrycie, hindi, marathi, gudżarati i nepali: अ - a; आ - długie a; इ - i; ई - długie i; उ - u; ऊ - długie u; ऋ - samogłoskowe r; ऌ - samogłoskowe l; ए - e; ऐ - ai; ओ - o; औ - au; क - ka; ख - kha; ग - ga; घ - gha; ङ - na (głoska tylnojęzykowa); ह - ha; च - ca; छ - cha; ज - dza; झ - dzha; ञ - ña (głoska średniojęzykowa); य - ya; श - śa; ट - ta; ठ - tha; ड - da; ढ - dha; ण - na (głoska retrorefleksyjna; र - ra; ष - sa; त - ta; थ - tha; द - da; ध - dha; न - na (głoska zębowa); ल - la; स - sa; प - pa; फ - pha; ब - ba; भ - bha; म - ma; व - va.

Do grupy północnej obok dewanagari należy kilka innych pism, w tym najbardziej znane pendżabi i bengali.

Dewanagari, pendżabi, bengali

W południowej grupie do transkrypcji z sanskrytu początkowo używane jest pismo grantha, lecz potem powstaje kilka pism dla różnych języków drawidyjskich, jak charakterystyczny ozdobny alfabet tamilski i skromniejszy telugu.

Pisma grantha, tamilskie i telugu

W Tamilnadzie, Kerali i na Sri Lance rozwija się pismo sylabiczne vatteluttu (lub pallawa od tamilskiej dynastii) rozwinięte z brahmi. Litery vatteluttu mają okrągłe kształty, aby uniknąć rozrywania długimi pociągnięciami włókien liści. W Indiach bowiem używa się zwojów z liści palmowych, kory brzozy i tkanin, a pisze się trzciną. Czasem arkusze z liści palmowych są zszyte jedną krawędzią lub związane sznurkiem. Książka w Indiach może też mieć postać cienkich, długich deseczek, na których wyryto napisy, a zagłębienia wypełniono barwnikiem.

• IV w. p.n.e. - V w. n.e. - Rzymianie rozpowszechniają alfabet łaciński w basenie Morza Śródziemnego. W 312 r. p.n.e. cenzor Appius Claudius reformuje łaciński zapis, wprowadzając literę G (przekształcone C), a literze C przypisując dźwięk K. Po upadku Rzymu łacinka upowszechni się w całej Europie (do XIV w. n.e.) oprócz Grecji i Europy wschodniej, która przyjmie cyrylicę. Alfabet stanowi wyróżnik Zachodu i zapowiedź idei liberalnych, egalitarnych oraz demokratycznych, ponieważ jest dostatecznie łatwy, aby każdy mógł go dość szybko opanować w przeciwieństwie do trudnych hieroglifów dostępnych tylko wybranym elitom.

Pisze się na papirusie i pergaminie trzciną lub ptasim piórem maczanym w tuszu wyrabianym z sadzy wymieszanej z wodą (koloidalna zawiesina węgla). Zamiast papirusu bywają też stosowane bardzo cienkie, elastyczne i dające się zwijać w rulon karty wycinane z drewna. Przykładem są pochodzące z I/II w. n.e. rzymskie zapiski i listy z fortu Vindolandy przy Murze Hadriana w Brytanii (odkrywa je brytyjski archeolog Robin Birley w 1973 r.).

• Od IV w. p.n.e. - Chińskie książki są pisane pędzlem na tkaninie i mają postać zwoju.

• Ok. III - II w. p.n.e. - W Ameryce Środkowej istnieje kilka rodzajów pisma, z których najstarsze są hieroglify (zwane też glifami) Olmeków zwykle czytane w liniach z góry do dołu i od lewej strony do prawej.

Zapotekowie z Monte Alban zaś rozwijają własny zapis, który stanowi rozwinięcie pisma olmeckiego.

Pismo Olmeków i przykłady zapisu zapoteckiego

• III w. p.n.e. - W Chinach powstaje pismo małopieczęciowe (czasem faktycznie odbijane z drewnianych pieczęci) o kształtach, które zupełnie nie przypominają rzeczywistych przedmiotów. Od IV-III w. p.n.e. pisze się pędzelkiem maczanym w tuszu. Książka ma formę luźnych drewnianych płytek (księgi bambusowe) lub wielu pionowych deszczułek połączonych sznurkiem, co umożliwia jej zwijanie. Do XXI w. n.e. pismo chińskie wytworzy kilkadziesiąt tysięcy znaków i dlatego pojawią się propozycje rezygnacji z hieroglifów (XX w.) lub ich uproszczenia (w latach 1926 i 1958) poprzez nadanie znakom wartości fonetycznej.

Powstaje chińska kaligrafia, dziedzina plastyki wyspecjalizowana w pięknym, artystycznym kształtowaniu pisma.

Przykłady pisma małopieczęciowego i księgi bambusowe

• 285 - 246 r. p.n.e. - Na polecenie Ptolemeusza I w Aleksandrii powstaje największa biblioteka w dotychczasowych dziejach świata. Jej organizatorem jest Demetrios z Faleronu. Biblioteka Aleksandryjska składa się z dwóch części. Bruchejon znajduje się w pałacu królewskim, a Serapejon jest związany z kultem Serapisa i centrum naukowym Musejon. Biblioteka Aleksandryjska osiągnie z czasem ok. 500 tysięcy zwojów, konkurując z biblioteką w Pergamonie (od III w. p.n.e.) z ok. 400 tysiącami zwojów.

Bruchejon częściowo spłonie podczas rzymskiego najazdu w 48 r. p.n.e., lecz Cezar zrekompensuje straty, ofiarując ok. 200 tysięcy ksiąg zrabowanych w Pergamonie.

W 391 r. n.e. zbiory Biblioteki Aleksandryjskiej zostaną zniszczone podczas chrześcijańskich zamieszek, a jej resztki spalą muzułmanie w VII w.

• Ok. II w. p.n.e. - Sylabiczne pismo nubijskie przekształca się ostatecznie w zapis literowy (alfabet).

• II w. p.n.e. - Ptolemeusze egipscy zakazują eksportu papirusu do Syrii, co zapoczątkuje wielką karierę pergaminu, Centrum jego produkcji zostaje Pergamon w Azji Mniejszej. Najlepszy pergamin welin (od starofrancuskiego veel - cielę) uzyskuje się ze skór embrionów krów i owiec lub świeżo narodzonych jagniąt.

• Od II/I w. p.n.e. - W Chinach upowszechnia się papier, cienkie (kilka milimetrów) karty z włókien tkaniny (jedwab) lub roślin, rozbitych a następnie wymieszanych z wodą i odsączanych na sitach zanurzanych w kadzi z masą papierową i suszonych. Chińczycy piszą pędzelkiem maczanym w tuszu.

• I w. p.n.e./I w. n.e. - Chińczyk Liu Siang i jego syn Liu Sin opracowują bibliografię Yiwenzhi, czyli wielki katalog obejmujący 13 269 zwojów zgromadzonych w cesarskiej bibliotece chińskiej dynastii Han. Biblioteka ulegnie zniszczeniu po upadku Han.

• Od I w. n.e. - W Korei używa się języka i pisma chińskiego zwanego tutaj hanmun.

Równolegle rozwija się lido, zapis języka koreańskiego za pomocą chińskich znaków, udoskonalony w VI-VII w. Jego najbardziej rozwinięta forma hjangczhal jest jednak zbyt skomplikowana, aby mogła się upowszechnić.

• Od ok. I w. n.e. - W Persji zanikają kliny i rozwija się pismo awestyjskie nawiązujące do alfabetów indyjskich.

Pismo awestyjskie

• Pierwsza połowa 1. tysiąclecia n.e. - Zapis starosemicki rozwija się w alfabety spółgłoskowe (abdżad) czytane od prawej strony: syryjski (I-V w.), nabatejski i arabski (inskrypcje w Rammu i An-Namara z IV w.) jako odmiana nabatejskiego. W arabskim wyróżnia się spółgłoski słoneczne (od asz-szamasz, czyli słońce) upodobniające się do rodzajnika al oraz nieupodobniające się spółgłoski księżycowe (od al kamar, czyli księżyc).

Pismo syryjskie, nabatejskie i arabskie

Wraz z islamem pismo arabskie przejmą kraje Azji Zachodniej i Maghrebu - perski, suahili, turecki i hausa. Powstanie wiele stylów pisma arabskiego jak na przykład igazet i styl naszi stosowany w Koranie.

Pisze się za pomocą trzciny tuszem na liściach palmowych, papirusie lub pergaminie.

Arabskie style igazet i naszi

• I - X w. n.e. - Rozwija się hieroglificzne pismo Majów swoimi korzeniami sięgające III w. p.n.e.

Znaki (tak zwane glify) są interpretowane na podstawie ich kształtu i rodzaju przedstawionego obiektu, koloru oraz dodatkowych szczegółów

Książki są wykonywane z liści kukurydzy, brzozowej kory lub włókien figowca i mają kształt zwojów, albo są składane w fałdy (folder). Pisze się tuszem za pomocą trzciny i pędzelka zazwyczaj z góry w dół strony.

Przykłady pisma Majów

W Tiwanaku pojawiają się zaczątki zapisu hieroglificznego, który jednak nie upowszechni się w cywilizacjach andyjskich. Za to rozwija się tam węzełkowe kipu - względnie prosty zapis oparty na kolorowych sznurkach z odpowiednimi węzłami.

• II - III w. n.e. - W rejonie Morza Śródziemnego powstaje kilka dużych bibliotek.

Na przykład ok. 112 r. cesarz Trajan zakłada w Rzymie bibliotekę Upia, która osiągnie ok. 20 tysięcy łacińskich i greckich zwojów (zniszczona w V w.). W Efezie zaś do 115-117 r. powstaje biblioteka Celsusa upamiętniająca rzymskiego gubernatora Azji Mniejszej (zniszczona po upadku Rzymu). W Cezarei ok. 231 r. Orygenes zakłada bibliotekę, w której zbiorach znajdą się najstarsze teksty chrześcijańskiej Biblii (Kodeks Synajski i Kodeks Watykański). W oparciu o zbiory z Cezarei św. Hieronim napisze Vulgatę. Biblioteka w Cezarei zostanie zniszczona w VII w., a część jej zbiorów trafi do Rzymu.

• II - X w. n.e. - Pismo manichejskie powstałe z aramejskiego jest stosowane w językach Persji i tocharskich.

Z zapisu aramejskiego i manichejskiego wywodzi się też sylabiczne pismo syberyjskie używane aż do XVI w. w rejonie Jeniseju przez ludy tureckie. Ponadto na bazie pisma manichejskiego i aramejskiego wykształcają się zbliżone do siebie alfabety ujgurski w centralnej Azji i sogdyjski od IX-X w.

• Od II w. n.e. - Chińczycy stosują estampaż, czyli odbijanie na papierze tekstu wyciętego w kamiennej płycie.

• Od III w. n.e. - Powstaje czytane od prawej do lewej perskie pismo pehlewi spokrewnione z awestyjskim i karoszti.

Pehlewi

Po wprowadzeniu islamu w VII-VIII w. rolę głównego pisma Persji przejmie alfabet arabski.

• III - IV w. n.e. - Z greki i demotyki (zaniknie do V w.) powstaje alfabet koptyjski, pisany od lewej do prawej.

Pismo numidyjskie daje spółgłoskowe alfabety abdżad Berberów (na przykład w języku kabylskim do XX w.) i kanaryjskie (do XV w.). W Aksum zaś powstaje nawiązujące do grafiki z południowej i zachodniej Arabii alfabetyczno-sylabiczne pismo gyyz typu abugida (nazwa od pierwszych znaków w zapisie amharskim). Pismo gyyz będzie potem używane w Etiopii.

W Aksum powstaje też bogata biblioteka, w której będzie przechowywany między innymi tekst Księgi Henocha. Biblioteka w Aksum będzie drugą po aleksandryjskiej najważniejszą biblioteką północno-wschodniej Afryki.

• III - V w. - Celtowie w Irlandii znają ogamy, znaki alfabetu złożone z pionowych i prostopadłych kresek.

• IV - V w. - W oparciu o pismo greckie powstaje zapis zachodniogocki.

Pismo zachodniogockie

• IV - XIII w. - Germanie w Skandynawii stosują alfabet runiczny, wzorowany na łacinie, grece, piśmie retyckim i celtyckich ogamach. Początki tego pisma sięgają połowy II w. n.e.

Runy

• Ok. V - XIX w. - W Oceanii rozwijają się lokalne pisma. Na przykład Wyspa Wielkanocna ma ideogramy kohau rongo-rongo (zniszczone przez misjonarzy). Znaki są wycinane na drewnianych tabliczkach lub kamieniach.

Pismo z Wyspy Wielkanocnej

• V w. - Chińczycy wynajdują ksylografię, czyli powielanie (odbijanie, estampaż) całych stron z drewnianych matryc.

• V w. - W pierwszych latach piątego stulecia na polecenie biskupa Daniela sekretarz i misjonarz Mesrop Masztoc tworzy alfabet armeński wzorowany na piśmie greckim i syryjskim. Nieco później Masztoc opracowuje też alfabet gruziński nawiązujący do armeńskiego.

Pismo armeńskie

Pismo gruzińskie

• V - VIII w. - W Japonii powstaje pismo kanji (kandzi, dosłownie pismo Hanów, czyli Chińczyków) złożone z chińskich znaków. Kanji służy do zapisywania słów zapożyczonych z chińskiego i rdzeni części słów japońskich. Każdy znak niesie określoną treść, ale zostaje też przypisany określonej japońskiej sylabie. Jest to system zwany man’yogama, ponieważ występuje w słynnej antologii wierszy Man’yoshu.

Japoński tekst czyta się od góry do dołu w pionowych kolumnach zaczynając od prawej kolumny na każdej stronie lub ewentualnie w liniach poziomych od prawego do lewego końca linii. Kolejne strony w książce obraca się w prawo.

• Druga połowa 1. tysiąclecia n.e. - Legendarny książę Adżi Saka wprowadza na Jawę brahmi, z którego rozwiną się miejscowe pisma abugida (sylabiczne z „domyślną” samogłoską) jak zapis języka kawi. Od VII w. zmodyfikowane pismo jawajskie jest używane do zapisu języka malajskiego, czego przykładem jest inskrypcja wykonana na Sumatrze w 683 r. Od XV w. upowszechnia się zapis arabski, ale jeszcze w 1380 r. napis na nagrobku księżnej powstały w Miné Tujoh na Sumatrze jest wykonany pismem jawajskim.

Na Bali zaś lokalna postać pisma jawajskiego będzie używana jeszcze w XXI w.

Zapis niektórych sylab w popularnych odmianach grafiki jawajskiej:

ꦠ - ha; ꦤ - na; ꦕ - ca; ꦫ - ra; ꦬ - rha; ꦏ - ka; ꦡ - ta; ꦰ - sza; ꦮ - wa; ꦖ - la; ꦭ - pa; ꦦ - pha; ꦢ - da; ꦝ - da (retrorefleksyjne d); ꦞ - dha; ꦓ - dha (retrorefleksyjne d); ꦗ - ja (dza); ꦪ - ya; ꦚ - nya; ꦟ - na (tylnojęzykowe n); ꦩ - ma; ꦒ - ga; ꦧ - ba; ꦛ - tha; ꦜ - nga.

Indyjskie zapisy brahmi i vatteluttu są też podstawą dla pisma sylabicznego języka Bataków na północy Sumatry, a używanego przez kapłanów datu w tekstach religijnych, magicznych i kalendarzach. W XIX w. pismo Bataków zaniknie wyparte przez prostszy zapis łaciński, lecz stanie się elementem zdobniczym na wytworach rzemiosła.

Wpływy indyjskie widać też w sposobie tworzenia indonezyjskich książek; na przykład na Bali książka zwana lontar powtarza wzorce indyjskie: składa się ze związanych palmowych deseczek, na których są wyryte litery.

Przykład zapisu jawajskiego

• VI w. - W Klasztorze św, Katarzyny na Synaju powstaje biblioteka, która do XXI w. zgromadzi tylko ok. 4500 dzieł, lecz znajdą się wśród nich najstarsze teksty chrześcijańskie.

• VII w. - Thon-mi Sambhota opracowuje alfabet tybetański nawiązujący do indyjskiego zapisu dewanagari. Tybetańczycy używają zazwyczaj książek w formie zapożyczonej od Chińczyków.

Pismo tybetańskie

• Koniec VII w. - Koreańczycy przypisują chińskim znakom wartość fonetyczną sylaby lub głoski (litery) w alfabecie nazwanym potem hunmin dzongym lub hangyl. W XV w. koreański alfabet zostanie uporządkowany i uproszczony.

Pismo koreańskie

• Od VII w. - Chińczycy składają pasy papieru w folder, aby można było odchylać w prawo kolejne zapisane fragmenty. Od ok. IX w. wewnętrzne zgięcia folderu są zszywane, tworząc kodeks (łacińskie codex - księga, spis) z podwójnie złożonych kartek. Popularne jest też zszywanie sznurkiem podwójnie złożonych kartek przebitych na jednym brzegu.

Książka chińska

Papier czerpany na sitach zanurzanych w mokrej masie papierowej dociera do Japonii, Azji Środkowej, Arabów (VIII w.) i Indochin (XIII w.). Arabowie przynoszą papier do Europy (XII w.), a następnie Europejczycy przywiozą go na Cejlon (XVI w.), do Ameryki i Australii. Papier czerpany na sitach pływających w mokrej masie papierowej poznają też Tybet (VII w.), Wietnam i Tajlandia (XIII w.).

Arabowie tworzą kodeks, zszywając karty w stos, aby je kolejno rozchylać (obracając w prawo). Jednak w przeciwieństwie do kodeksu chińskiego kartki są pojedyncze a nie podwójne. Kodeks jest mniejszy od zwoju i łatwy do przenoszenia. Stąd wywodzi się arabskie powiedzenie, że książka jest jak ogród noszony w kieszeni.

Książka arabska

Książki typu kodeks są zaopatrywane w okładki (oprawy), czyli dodatkowe zewnętrzne karty, które mają osłaniać delikatniejsze stronice wewnątrz. Okładki są wykonywane z grubego papieru, z cienkich drewnianych deseczek i innych materiałów ewentualnie pokrywanych tkaniną, wygarbowaną zwierzęcą skórą a nawet cienką metalową blachą. Powierzchnia okładek bywa zdobiona rysunkami, malowidłami, czasem haftem, a wyjątkowo cenne książki są oprawiane w okładki z ornamentami ze złota, srebra i szlachetnych kamieni.

• VIII - XVI w. - W średniowiecznej Europie jest używana grafika łacińska, rzadziej grecka i hebrajska.

Powstaje kilka odmian pisma łacińskiego jak na przykład merowińskie, a potem karolińska minuskuła (po 768 r.).

Pisze się atramentem za pomocą przyciętych ptasich piór. Brązowy atrament zawiera garbniki (wywar z galasów) i związki żelaza (z limonitu) w wodzie lub gumie arabskiej. Czarny atrament to wysuszone i rozkruszone owady lub sadza tworzące koloidalną zawiesinę w gumie arabskiej. W XVI w. Europejczycy wynajdują pióro metalowe, a w XVIII-XIX w. stalówkę (końcówka pióra ze stali) i wieczne pióro ze zbiornikiem na tusz.

Pismo merowińskie i karolińska minuskuła

Książki z pergaminu, a od XII w. również z papieru, są produkowane przez wyspecjalizowanych zakonników: kopistów przepisujących tekst, kaligrafów tworzących inicjały (ozdobne, początkowe litery), iluminatorów malujących ilustracje oraz introligatorów, którzy książki zszywają na sposób arabski (kodeks) i oprawiają. Przy niektórych klasztorach funkcjonują skryptoria (scriptorium), czyli wyspecjalizowane ośrodki przepisywania książek.

Jednym z najpiękniejszych średniowiecznych rękopisów jest Ewangeliarz z Kells znany też jako Księga z Kells wykonany w Irlandii w VIII w.

• VIII - XVII w. - Rozkwit arabskiej kaligrafii.

Na przykład w VIII w. z monumentalnego pisma koranicznego powstaje styl kuficki, który wyróżnia się pogrubionymi elementami poziomymi i licznymi pionowymi liniami, wydłużonymi ponad linię liter. Ten styl zyska popularność w Maghrebie i rozwinie tam kilka lokalnych odmian.

W X w. abbasydzki wezyr Ibn Mukla (886-940) opracowuje nowy styl dla celów kancelaryjnych, gdzie kształt liter jest oparty na kole i kwadracie. Taki zapis zyska wielu zwolenników ze względu na regularność kształtów i czytelność.

Od XII w. zaś w Iranie rozwija się styl talik znany jako „pismo zwisające”, ponieważ dolne elementy liter są wydłużone i sięgają poniżej zasadniczej linii pisma. Ten ozdobny styl jest stosowany na przykład przy zdobieniu ceramiki i budowli.

Pod koniec XIV w. słynny kaligraf Ali z Tebrizu przedstawia nowy styl pisania nazwany nasta’liq. W następnych stuleciach nasta’liq zyska dużą popularność w Iranie i Turcji.

Natomiast w początkach XVI w. Turcy tworzą własny styl diwani nawiązujący do pisma perskiego, który upowszechnia się nie tylko w urzędach, lecz także jako styl tureckich pisarzy.

W XVII w. zaś powstaje jedna z najpóźniejszych odmian pisma arabskiego nazwana szekaste, czyli „łamane”: litery są mocno ściśnięte i wąskie, a dominują powiększone łuki z poszczególnych liter. Ten styl jest bardzo trudny i wymaga od czytającego dużej wprawy.

Przykłady kaligrafii arabskiej

• VIII/IX w. - Według tradycji buddyjski mnich Kukai wprowadza uproszczony zapis sylabiczny hiragana (czyli kobieca dłoń, bo używają go głównie kobiety) uwzględniający japońskie formy gramatyczne. Małe znaki hiragana stawiane obok znaków kanji często pokazują, jak je czytać. W IX w. zaś mnisi tworzą równoległy zapis sylabiczny katakana, gdzie bardzo uproszczone znaki są zredukowane do pojedynczych elementów znaków kanji.

Japońska kaligrafia często odwołuje się do zapisu hiragana.

Przykłady pisma japońskiego

• Od VIII/IX w. - Rozwój kryptografii (po grecku kryptos i graphein - ukryty i pisać) w Azji Zachodniej: pisania szyfrem (z arabskiego sifr - zero, zamiana liter) lub kodem (zamiana wyrazów) dla ukrycia treści w polityce, dyplomacji, wojsku, tajnych stowarzyszeniach i magii. Al-Kindi opracowuje statystyczną metodę odszyfrowywania tekstu poprzez analizę częstości występowania znaków w tekście i głosek w określonym języku. Europa zapozna się z orientalną kryptografią dopiero w XII-XIII w.

• IX - X w. - W krajach muzułmańskich rozwija się produkcja papierowych książek (od VIII w. muzułmanie znają technologię wytwarzania papieru).

W Bagdadzie w 830 r. kalif Al-Mamun zakłada wielką bibliotekę Dar al-Hikma, czyli Skarbnica Mądrości, która w połowie XIII w, będzie miała ok. 10 tysięcy tomów. Później zaś bagdadzki uczony Ali ibn Jahja al-Munadżdżi otworzy darmową bibliotekę dla ubogich. Na przełomie IX i X w. bezpłatną bibliotekę zwaną Domem Nauki uruchomi też poeta i uczony Ibn Hamdan w Mosulu.

Bagdadzką Skarbnicę Mądrości zniszczą Mongołowie w 1258 r.

• IX - XV w. - Na podstawie chińskich znaków powstaje sylabiczno-literowe pismo tureckich Kitanów (IX w,), tybetańskich Tangutów (XI w.) i sylabiczne pisma tybetańsko-birmańskie na południu Chin: lo-lo, miao-tse, jao. Również Wietnamczycy wprowadzają chińskie ideogramy jako znaki sylab swego języka.

• IX - XV w. - Chińczycy i Koreańczycy drukują książki z całych drewnianych płyt (ksylografia): jedną z pierwszych jest ilustrowana grafikami Diamentowa Sutra (Chiny, 866 lub 868 r.).

Druk sprzyja standaryzacji, a zarazem „zamrożeniu”, czyli utrwaleniu formy zapisu. W IX w. ksylografię koreańską przejmują też Japończycy, a w XVII w. stanie się ona podstawą dla drzeworytu ukiyo-e.

• IX - XVI w. - Aztekowie tworzą historie obrazkowe, czego przykładem jest opis ich legendarnych początków.

Piktogramy Azteków

Z czasem jednak rozwijają pismo ideograficzne wzorowane na piśmie Majów i w pewnym stopniu nawiązujące do pisma Tolteków. Pismo Azteków jest najczęściej czytane z góry w dół w kolejnych liniach od lewej strony do prawej.

U Majów i Azteków (język nahuatl) używa się kart z liści kukurydzy i włókien figowca, które są pokrywane znakami malowanymi farbą. Mixtekowie piszą na jelenich skórach pokrytych węglanem wapnia. Książki mają postać długiego (do ok. 2 m) pasa szerokości kilkunastu centymetrów poskładanego w fałdy, które wyznaczają kolejne strony folderu. Deski na obu końcach pasa stanowią twarde okładki. Większość zabytków meksykańskiego piśmiennictwa zostaje zniszczona przez europejskich misjonarzy w XVI w., lecz znajomość pisma przetrwa w ukryciu aż do XVIII w.

Książka z Ameryki Środkowej

• Od IX w. - Na Bałkanach rozwija się słowiański alfabet głagolica nawiązujący do greki i łaciny.

Głagolica

Na Rusi powstaje gramota (IX/X w.) wykazująca pokrewieństwo z pismem greckim i runami. Głagolica i gramota ustępują wkrótce cyrylicy (opartej głównie na grece), wynalezionej przez któregoś z uczniów świętych Metodego i Cyryla (IX w.), a upowszechnionej przez Klemensa Ochrydzkiego.

W X-XI w. cyrylica rozprzestrzeni się z Bułgarii w Serbii i na Rusi. Pozostanie w użyciu przez ok. 700 lat.

Cyrylica

• X w. - Andaluzyjscy kalifowie tworzą wielką bibliotekę w Kordobie liczącą prawie 500 tysięcy książek.

Zniszczy ją marokański najazd w 1172 r.

• X - XII w. - Alfabet hebrajski zostaje zaadaptowany do zapisu jidysz. Ze względu na biblijny zakaz przedstawiania istot żywych Żydzi rozwijają mikrografię, czyli sztukę tworzenia obrazów z bardzo drobnych liter. Jest to zarazem ilustracja myśli, że słowo, nazwa i litera stanowią istotę całego świata. Zwłaszcza, gdy za pomocą mikrografii są przedstawiane ważne symbole religijne, jak na przykład siedmioramienny świecznik menora lub Lew Judy.

Przykłady mikrografii hebrajskiej

• XI - XV w. - Europejscy mnisi, zwłaszcza specjalizujący się w tworzeniu rękopisów benedyktyni, powielają książki poprzez dyktowanie tekstu grupie kopistów zgromadzonych w miejscu zwanym po łacinie scriptorium. W ten sposób może jednocześnie powstać kilkanaście egzemplarzy danego dzieła. Metoda przetrwa do wprowadzenia druku. Powstają też świeckie bractwa (cechy) kopistów, zwykle działające przy uniwersytetach.

• XII - XV w. - Łacinka przyjmuje w Europie różne formy, z których najpopularniejsze są pisma gotyckie.

Alfabetem łacińskim posługują się Europejczycy piszący nie tylko po łacinie, lecz także po włosku, francusku, niemiecku, angielsku, hiszpańsku i w innych językach zachodniej Europy.

Przykłady kaligrafii gotyckiej

• 1005 r. - Fatymidzki kalif al-Hakim zakłada w Kairze bezpłatną bibliotekę liczącą kilkaset tysięcy tomów.

Pod koniec XII w. Salah Ad-Din zlikwiduje bibliotekę, a 100 tysięcy tomów przekaże do biblioteki przy meczecie Al-Fadilijja.

• Ok. 1180 r. - Henryk Lew zamawia ewangeliarz dla katedry w Brunszwiku. W XX w. ród Welfów sprzeda księgę, a w 1983 r. władze Dolnej Saksonii (Niemcy) kupią ją za 10 milionów funtów, co oznacza, że Ewangeliarz Henryka Lwa jest najdroższą książką w historii.

• XIII w. - W czeskim klasztorze w Sedlcu benedyktyn Hermanus tworzy dzieło znane potem jako Codex Gigas.

Jest to rękopis o rekordowych rozmiarach welinowej kartki 92 cm na 50 cm, grubość księgi przekracza 20 cm, a jej ciężar osiąga aż 75 kg.

Według popularnej legendy tajemniczy mnich (przez kilka wieków autor nie był znany) miał stworzyć ogromną księgę, aby odpokutować za swoje grzechy. Inna opowieść głosi, że ogromną pracę przy pisaniu i ilustrowaniu imponującego dzieła w ciągu zaledwie jednej nocy wykonał dla mnicha sam Szatan. Przeczy temu jednak charakter księgi, ponieważ Codex Gigas zawiera treści religijne. Zatem jest raczej wyrazem pobożności i rodzajem ofiary dla Boga, a nie domniemanych konszachtów z siłami piekieł. Mnich zamknięty w klasztornej celi przez niemal 30 lat tworzył księgę podsumowującą współczesną mu chrześcijańską wiedzę o świecie (rodzaj średniowiecznej encyklopedii), w której znajduje się Stary Testament, dzieła Flawiusza, rozprawy medyczne i magiczne oraz Nowy Testament.

Całość została ozdobiona kunsztownymi inicjałami i zilustrowana przez Hermanusa, z najsłynniejszym wizerunkiem Szatana, co jest rzadkością w średniowiecznej Europie obawiającej się przedstawiania tej postaci. Między innymi ta ilustracja staje się powodem nazwania księgi Biblią Szatana.

W XVI w. księga trafia do zbiorów Rudolfa II w Pradze, a w roku 1648 rabują ją Szwedzi i przewożą do Sztokholmu. Kilkadziesiąt lat później księga zostaje uratowana, według niektórych w sposób niemal cudowny, z pożaru królewskiego zamku: ktoś wyrzuca ogromny tom przez okno.

W roku 2008 zaś zespół naukowców poddaje księgę szczegółowym badaniu, dzięki któremu świat poznaje wreszcie nieznane dotąd imię autora.

• XIII - XIV w. - W Korei (Tadżong) a potem w Chinach powstają trwałe, metalowe (ołowiane) czcionki drukarskie, czyli nośniki poszczególnych znaków pisma, które służą do powielania tych znaków. Z czasem ustali się pojęcie fontu, to znaczy kształtu danego znaku pisma.

Pierwsze książki drukowane z takich czcionek to koreańska kronika Samguk jusa (1234) oraz Jiki (1377), czyli Antologia Nauk Wielkich Mistrzów Buddyzmu Zen. W roku 1488 w Chinach pojawią się czcionki miedziane, które udoskonali Czeng Menglei (1723).

Pojawia się pojęcie składu, czyli ułożenie tekstu z czcionek, aby można go było wielokrotnie odbijać.

• 1247 - 1251 r. - Tybetański mnich Sa-skja-pandita rozwija alfabet mongolski oparty na piśmie ujgurskim.

Pismo bliskie mongolskiemu i również ustawione w pionowe kolumny w tym samym czasie rozwijają Mandżurowie.

Książka mongolska i mandżurska wzorem Chin ma zwykle karty podwójnie złożone i zszyte.

• Początek XIV w. - Wietnamscy mnisi tworzą pismo chu nom oparte na grafice chińskiej. Przetrwa ono kilka wieków, aby w końcu ustąpić prostszej łacince popularyzowanej przez jezuickich misjonarzy od XVII w. i narzuconej przez francuskich kolonizatorów w XIX w.

• Od 1314 r. - Rozwija się tybetańskie i mongolskie pismo passepa nawiązujące do starszych grafik z Tybetu.

Pismo mongolskie

Pismo passepa

• XV - XVI w. - Posługujący się językiem keczua Inkowie używają sporadycznie pisma obrazkowego tokapu (do XVIII w.) i kipu, czyli kolorowych sznurków z węzłami (analogia do sznurów z Azji Wschodniej i różańców) służącymi do zapisywania rodzaju oraz ilości towarów. Po europejskiej kolonizacji w XVI w. keczua będzie zapisywany łacinką.

Kipu

• XV/XVI w. - Timbuktu ma największe biblioteki w zachodniej Afryce. Co najmniej kilka dużych zbiorów książek jest związanych z meczetami, lub pozostaje w rękach prywatnych. Miejscowe biblioteki przetrwają do najazdu Marokańczyków w 1591 r., kiedy napastnicy niszczą lub rabują tysiące rękopisów. Część książek jednak ocaleje ukryta w jaskiniach i przetrwa do XX w. pod opieką kilku miejscowych rodów.

W latach 1990. naukowcy odkryją, że w Timbuktu wciąż znajduje się kilkadziesiąt tysięcy rękopisów, a niektóre mogą pochodzić nawet z XIII w.

• XV - XVII w. - Pod wpływem islamizacji Malajów język malajski przechodzi z rozmaitych wersji pisma jawajskiego na pismo arabskie, które pozostanie w użytku do XX w.

• 1411 - 1412 r. - Jan Hus wprowadza do alfabetu łacińskiego znaki diakrytyczne (różnicujące litery), aby oddać dźwięki języka czeskiego nieznane w łacinie. W 1440 r. jego pomysł wykorzysta Jakub Parkoszowic (1400-1455), aby zapisać dźwięki języka polskiego, a za jego przykładem pójdą potem również inne kraje, głównie słowiańskie.

• 1445 - 1447 r. - Niemiec Johannes Gutenberg wydaje w Mainz pierwsze europejskie dzieła drukowane Weltgericht i Sibyllenbuch. W 1454 r. wychodzi słynna Biblia Gutenberga w liczbie 165 egzemplarzy papierowych i 35 na pergaminie, a w 1460 r. Catholicon, rodzaj encyklopedii. Po 1455 r. byli współpracownicy Gutenberga Johann Fust i Peter Schôffer prowadzą własną drukarnię w Mainz.

Następne drukarnie powstają w Strassburgu (w 1460-1461 r. Johann Mentelin drukuje po niemiecku Biblię), w Kolonii (1464), Bazylei (1466) i Norymberdze (1470). W Augsburgu powstaje drukarnia (1472) obok słynnego skryptorium opactwa świętych Ulrika i Afry. Natomiast Anton Koberger staje się pierwszym wielkim i międzynarodowym wydawcą mając drukarnie w Norymberdze i wielu innych miastach jak Bazylea, Strassburg, Lyon czy Paryż. W 1475 r. drukarnia powstaje w stolicy Hanzy Lubece, a stąd druk dociera do Danii, Szwecji, Rostocku i Gdańska. Niemcy rozprzestrzeniają druk w całej Europie: benedyktyński klasztor i skryptorium Subiaco koło Rzymu (Konrad Sweynheim i Arnold Pannarzt w 1462-1463 r.), Utrecht (1470), Paryż (1470), Budapeszt (1473), Walencja (1473) i Kraków (1474). Wzorem Niemiec w Anglii powstają: drukarnia W. Caxtona (1476), który nauczył się drukarstwa w Kolonii, wydawnictwo Cambridge oraz Oxford University Press (ok. 1478). Po 1488 r. Johannes Petri zakłada wydawnictwo w Bazylei (pod nazwą Schwabe będzie działało jeszcze w XXI w). W1489 r. Eliezer Toledano wydaje biblijny Pięcioksiąg jako pierwszą książkę drukowaną w Lizbonie. Przed 1495 r. Aldus Manutius (Aldo Manuzio/Teobaldo Manucci, 1449-1515) zakłada w Wenecji najlepszą drukarnię i wydawnictwo na terenie Italii, a do 1500 r. Wenecja będzie miała ok. 150 drukarni.

W całej Europie do 1500 r. powstaje ponad 9 milionów drukowanych książek.

• 1448 - 1475 r. - Rzymski papież Mikołaj V zakłada na Watykanie (Rzym) archiwum początkowo stanowiące całość z biblioteką. Dopiero za papieża Pawła V na przełomie XVI i XVII w. zostaną rozdzielone watykańska biblioteka i archiwum, a w 1798 r. w skład archiwum watykańskiego wejdzie archiwum z Zamku Anioła. W ciągu sześciu wieków papieskie archiwum stanie się jednym z najważniejszych i najbardziej tajemniczych zbiorów dokumentów w dziejach, gdzie wstęp mają tylko nieliczni wybrańcy, kościelni historycy i zaufani teologowie. Niezależni badacze uzyskają możliwość prowadzenia badań archiwalnych tylko w krótkim okresie między rokiem 1809 i 1815, kiedy Napoleon przewiezie papieskie archiwum do Paryża. Niestety, w tym czasie część dokumentów zostanie ziszczona lub zagubiona. Potem jednak pozostałe dokumenty wrócą na Watykan i znów nie będą powszechnie dostępne.

• 1472 r. - W Monachium powstaje pierwsza niemiecka biblioteka publiczna. Druga będzie biblioteka w Hamburgu (1479).

• 1480 r. - W Paryżu powstaje biblioteka przekształcona potem w narodową bibliotekę Francji.

• 1494 r. - Matematyk Luca Bartolomeo Paccioli w Italii opracowuje znaki migowe pozwalające wyrażać liczby i liczyć za pomocą gestów wykonywanych dłońmi. Podobne systemy prezentowali wcześniej różni autorzy w Europie (Beda w roku 710) i w innych rejonach świata. Jest to zapowiedź zaawansowanych języków migowych.

• Od XV/XVI w. - Tańsza od pisanej książka drukowana w formie kodeksu (trwalszy niż zwój) opanowuje Europę, w XVI w dociera do Ameryki Łacińskiej i Moskwy, w XVII w. trafia do Ameryki Północnej, a potem ogarnia cały świat.

Kształtują się formaty książki: folio - arkusz papieru o wymiarach 84 i 118,9 cm (złota proporcja) podzielony na 2 karty; kwarto (quarto) - arkusz podzielony na 4 karty; seksto (sexto) - arkusz podzielony na 6 kart; oktawo (octavo) - arkusz podzielony na 8 kart; duodecimo - arkusz podzielony na 12 kart; sextodecimo - arkusz podzielony na 16 kart i tak dalej na coraz mniejsze formaty.

W XVIII/XIX w. Francuzi ustalą znormalizowane wymiary arkuszy papieru, które upowszechnią się w kontynentalnej Europie. Brytyjczycy zaś rozwiną własny system, który rozpowszechnią w swoich koloniach. W XX w. państwa powstałe po rozpadzie Imperium Brytyjskiego w większości przyjmą standardy europejskie. Natomiast na obszarze Ameryki Północnej będzie w tym czasie obowiązywał zmodyfikowany system brytyjski.

• Od XV/XVI w. - Sławę zdobywa niemiecki drukarz oraz projektant czcionek i inicjałów, Erhard Ratdolt (1447-1528). Aldus Manutius w Wenecji projektuje czcionki naśladujące odręczne pismo humanistów. Po nim kolejni giserzy (odlewnicy czcionek) występują z własnymi formami liter, na przykład we Francji G. Torry (styl champfleury, ok. 1530), S. de Colines i C. Garamond (1540-1541). Renesansowa łacinka ma być możliwie czytelna i bez nadmiernych ozdób maskujących zasadniczy kształt liter, lecz zarazem elegancka.

Druk renesansowy

Powstają słynne drukarskie manufaktury jak na przykład prowadzone przez rodziny Estienne w Genewie (do końca XVII w.) i Elzevier w Lejdzie; oba miasta są ośrodkami drukarstwa. Czasem jednak drukarstwo bywa niebezpieczne. Na przykład w Lyonie Etienne Dolet zostaje spalony na stosie przez inkwizycję (1546) za publikowanie „herezji” sprzecznych z naukami Kościoła katolickiego.

• Od XVI w. - Europejczycy niszczą prekolumbijskie systemy zapisu w Meksyku (język Majów, nahuatl) i w Andach (keczua). W ciągu następnych stuleci Europejczycy wprowadzają łacinkę na wszystkich kontynentach: w całym Nowym Świecie, w większości krajów subsaharyjskiej Afryki, w Australii i Oceanii. Na przykład w XX w. suahili przejdzie z alfabetu arabskiego na łaciński. Język malajski zaś w XX w. będzie zapisywany zamiennie w alfabecie arabskim lub łacińskim, a od drugiej połowy stulecia będzie już dominował zapis łaciński wzorowany na holenderskim w Indonezji i na angielskim w Malezji.

• Od XVI w. - Sztuka szyfrowania (kryptografia) jest częścią dyplomacji i wojskowości. Rozwija się kryptologia, dział matematyki zajmujący się szyfrowaniem i odszyfrowywaniem (dekryptażem) tekstów.

Nieco później powstaje dojrzała grafologia, która analizuje związki pisma i osobowości piszącego: w XVII w. C. Baldi, a w XIX i XX w., między innymi J. H. Michon, J. Crépieux-Jamin i L. Klages.

Zaczyna się też rozwój paleografii, czyli nauki o starych pismach. Jej podstawy wyłoży Francuz Jean Mabillon (1632-1707) w łacińskim dziele De re diplomatica libri sex (1681).

• 1521/1522 r. - Ceniony hiszpański drukarz i wydawca Arnaldo Guillermo de Brocar działający w Alcalá de Henares po wielu latach (od 1502 r.) pracy publikuje słynne wielotomowe dzieło Biblia Polyglota sponsorowane przez kardynała Francisco Jiméneza de Cisneros. Tekst jest umieszczony w pięciu równoległych kolumnach zapisanych po hebrajsku, chaldejsku, syryjsku, grecku i łacinie.

• 1541 r. - F. V. de Coronado odnotowuje istnienie języka migowego Indian na Wielkich Równinach w Ameryce Północnej, dzięki czemu mogą się porozumieć plemiona mówiące całkowicie innymi językami fonicznymi.

• 1545 r. - Genialny Szwajcar Conrad von Gessner publikuje Bibliotheca universalis jedną z pierwszych bibliografii książek drukowanych. Jego zasługą jest też wynalezienie ołówka z grafitu oprawionego w drewno (1565).

• 1554 r. - Pierwsze odnotowane targi książki we Frankfurcie nad Menem. Kolejne zorganizuje Lipsk (1594). Na pięć następnych wieków obie imprezy (Międzynarodowe Targi Książki) będą najważniejszymi w handlu książką.

• Od XVI/XVII w. - Muzułmanie niechętnie przyjmują druk, który uznają za obrazę słowa, zwłaszcza słowa bożego w Koranie. Dlatego też pierwsze muzułmańskie druki powstają później niż europejskie. Na przykład pierwsza drukowana muzułmańska mapa pojawi się dopiero w 1728 r. jako część słynnego dzieła Katipa Czelebiego Geografia uniwersalna. Autorem mapy jest Ibrahim Müteferri, świetny turecki kartograf pochodzący z Węgier.

• XVII w. - W kilku krajach, między innymi w Italii, Hiszpanii i Nowej Anglii (szkoła w Chilmark), rozwijają się proste języki migowe stosowane przy uczeniu głuchych dzieci.

• XVII - XIX w. - W krajach Zachodu pojawia się dziwaczna moda oprawiania niektórych książek w ludzką skórę. Skóra pochodzi zwykle z ciał straconych przestępców. Przykładem może być historia angielskiego jezuity Henry’ego Garneta, który wiedział o przygotowywanym spisku prochowym, lecz tego nie ujawnił, ponieważ obowiązywała go tajemnica spowiedzi. Został więc powieszony w 1606 r. jako uczestnik spisku, a jego skóry użyto do oprawy książki opowiadającej o zdradzie Garneta. Chęć zadziwienia czytelników a czasem „zilustrowania” danego dzieła będzie motywem powstania podobnych wydawnictw w wielu krajach. Na przykład brytyjski lekarz Anthony Askew (1722-1774) ma w swojej bibliotece dzieło Traité d’anatomie oprawione w ludzką skórę. W rewolucyjnej Francji zaś tego rodzaju oprawę otrzymują niektóre egzemplarze Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, aby zaznaczyć zerwanie z przeszłością i zdecydowanie rewolucjonistów.

Podobne praktyki zostaną ograniczone dopiero w XIX w. przez regulacje prawne wprowadzane w poszczególnych państwach pod wpływem idei praw człowieka, definiując pojęcie bezczeszczenia zwłok i regulując sposób ich traktowania.

• 1602 r. - Anglik J. Willis tworzy stenografowanie - szybki zapis przy pomocy prostych znaków. Szybkie pisma używane w urzędach istniały już w Egipcie, Chinach, Indiach i Rzymie, ale nie były tak efektywne. Pomysł Willisa rozwiną potem Anglicy Mason (1682) i S. Taylor (1786). Stenografia straci znaczenie dopiero w XX w., po wynalezieniu mechanicznych i elektrycznych sposobów zapisywania dźwięków ludzkiej mowy.

• Połowa XVII w. - Król Jan IV zakłada w Lizbonie wielką bibliotekę i archiwum z tajnymi opisami odkrywczych podróży. W 1755 r. gigantyczne trzęsienie ziemi oraz związane z tym tsunami i pożar niszczą bibliotekę zawierająca ok. 70 tysięcy woluminów i bezcenne mapy.

• 1662 r. - Niemiec F. Stadler uruchamia w Norymberdze produkcję grafitowych ołówków jako narzędzi do pisania i rysowania. Stadler wytwarza też kredki z rysikiem kolorowym. Wcześniej grafitowego ołówka używał Szwajcar Conrad von Gessner, lecz przyrząd upowszechni dopiero Francuz Nicolas Conté począwszy od roku 1795.

• Od XVII w. - Próby tworzenia pasygrafii - powszechnie zrozumiałego systemu symboli (Wilkins, Kircher, Leibniz).

• 1700 r. - Francuz Ph. Grandjean tworzy nową formę czcionki znaną jako antykwa barokowa.

Barok znany jest z ozdobnego stylu pisania, co przejawia się wielką liczbą zawijasów otaczających litery.

Barokowe pismo odręczne

• XVIII w. - Rosyjska cyrylica przekształca się w grażdankę (grażdianskij szrift - pismo obywatelskie). Inicjatorem zmiany zapoczątkowanej w 1709 r. i projektantem niektórych liter jest car Piotr I. Nowa grafika jest używana w carskiej kancelarii, a potem w całym Imperium Rosyjskim (łącznie z Ukrainą, Syberią i Azją Środkową). Tylko Cerkiew rosyjska pozostaje przy cyrylicy, zwłaszcza w tekstach starocerkiewnosłowiańskich nadal używanych w liturgii.

Z rosyjskiej grażdanki zostają usunięte między innymi takie znaki cyrylicy jak: Ѓ,ѓ - miękkie g; Ѕ,ѕ - dz; Ј,ј - j; Љ,љ - lje; Њ,њ - ń; Ћ,ћ - ć; Џ,џ - dż; Ђ,ђ - dź; Ѡ,ѡ - omega; Ѿ,ѿ - ot; Ѣ,ѣ - jać; Ѥ,ѥ - je; Ѧ,ѧ - ę; Ꙛꙛ - ą; Ѩ,ѩ - ję; Ѭ,ѭ - ją; Ѯ,ѯ - ksi; Ѱ,ѱ - psi; Ѳ,ѳ - fita; Ѵ,ѵ - iżyca zapisująca y, i lub v; Ѹ,ѹ - u.

W rosyjskiej grażdance funkcjonuje ponad 30 podstawowych liter, które na ogół mają tylko przybliżone fonetyczne odpowiedniki w łacince:

Α,a - a; Б,б - b; В,в - w/v; Г,г - g; Д,д - d; Е,e - je/ye; Ë,ё - jo/yo; Ж,ж - ż/ž; З,з - z; И,и - i, w zapisie ukraińskim oznacza y, a litera i oznacza i; Й,й - j/y; К,к - k; Л,л - ł; М,м - m; Н,н - n; О,o - o; П,п - p; Р,р - r; С,с - s; Т,т(m) - t; У,у - u; Ф,ф - f; Х,х - h; Ц,ц - c; Ч,ч - cz/č; Ш,ш - sz/š; Щ,щ - szcz/šč; Ы,ы - y; Ъ,ъ - twardy znak; Ь,ь - miękki znak; Э,э - e; Ю,ю - ju/yu; Я,я - ja/ya.

Grażdanka

Prostszą od cyrylicy grażdankę przejmą potem z Rosji inne kraje prawosławne posługujące się językami słowiańskimi jak Serbia (reforma Vuka Karadžicia w XIX w.), Bułgaria (w 1944 r.) oraz Macedonia, która wzoruje się na zapisie serbskim.

• XVIII w. - Rozwija się kilka zaawansowanych języków migowych, wśród których jednym z ważniejszych i bardziej popularnych okaże się British Manual Alphabet.

• XVIII w. - W Pekinie rośnie jeden z największych zbiorów książek na świecie. Przyczynia się do tego rozmiłowany w książkach cesarz Cz’ien Lung (Qianlong).

Tak zaczyna się Chińska Biblioteka Narodowa, która w początkach XXI w. będzie miała ponad 27 milionów woluminów, w tym 270 tysięcy książek szczególnie starych i rzadkich. Poza tym będzie też przechowywała najstarsze chińskie inskrypcje na skorupach żółwi, kościach i kamieniach.

• XVIII - XXI w. - Łatwość komunikacji przekłada się na upowszechnienie znajomości języków obcych.

Pojawiają się poligloci władający dużą liczbą języków jak na przykład Giuseppe G. Mezzofanti (1774-1849), katolicki duchowny, filolog z Bolonii i od 1833 r. kierownik biblioteki papieskiej, który mówi w 88 językach i dialektach. Inni słynni poligloci to między innymi archeolodzy H. Schliemann (ponad 30 języków) i B. Hrozny (co najmniej 20 języków) oraz amerykański myśliciel W. J. Sidis (ok. 25 języków). Niemiecki tłumacz Emil Krebs (1867-1930) zna ponad 68 języków, a pośmiertne badanie mózgu Krebsa wykazuje anomalną budowę ośrodków mowy.

• Pierwsza połowa XVIII w. - Jezuita C. J. Beschi reformuje alfabet tamilski dodając nowe znaki.

• 1708 r. - Francuski dominikanin Bernard de Montfaucon pisze dzieło Palaeographia Graeca sive De ortu et progressu literarum Graecarum. Wprowadza w nim pojęcie paleografii na określenie wiedzy o dawnych pismach.

• 1747 r. - Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy otwierają w Warszawie pierwszą polską bibliotekę publiczną, w tym czasie jedną z największych (ok. 420 tysięcy woluminów) bibliotek świata.

Po podboju Rzeczpospolitej przez Rosję Biblioteka Załuskich zostaje zrabowana, ponad połowa wywieziona do Petersburga, a reszta rozproszona. Dopiero w latach 1921-1934 Sowieci zwrócą Polsce część książek, lecz większość spłonie podczas Powstania Warszawskiego w 1944 r.

• 1755 r. - Francuz Francois-Ambroise Didot wraz z synem opracowuje czcionkę klasycystyczną (oświeceniową). Didot wynajduje też metalową prasę drukarską (1783), pozwalającą drukować szybciej i więcej niż dotychczas.

• Od 1791 r. - G. Saluzzo Bodoni z Italii tworzy klasycystyczną antykwę łączącą linie grube i cienkie, ulubioną przez Napoleona. 373 rodzaje czcionek Bodoniego opublikuje jego żona (Manuale tipografico, 1818).

• 1795 r. - Caryca Katarzyna II zakłada pierwszą w Rosji publiczną bibliotekę w Petersburgu. Jej trzon stanowią książki ofiarowane carycy przez Diderota i Voltaire’a uzupełnione przez zasoby Biblioteki Załuskich zrabowane w Polsce. Od 1814 r, petersburski zbiór będzie znany jako Carska Biblioteka Publiczna. Do I wojny światowej jej zasoby wzrosną do ok. 3 milionów woluminów, a w czasach sowieckich przekroczą 17 milionów.

• 1796 r. - Aloys Senefelder z Bawarii wynajduje litografię: na gładkiej płycie z drobnoziarnistego wapienia odbija się tekst lub rysunek za pomocą farby natłuszczającej, a następnie zakwasza powierzchnię słabym kwasem azotowym i gumą arabską. Dzięki temu części kamienia niepokryte rysunkiem stają się odporne na tłustą farbę. Kamień z rysunkiem jest wtedy nawilżany wodą i pokrywaną farbą, która przylega tylko do części niezakwaszonych, czyli do rysunku. W tej postaci może służyć jako matryca do odbijania na papierze. Jest to bardzo precyzyjna technika druku.

Jednak tekst, który zostanie odbity jako rysunek na kamieniu wciąż jest składany przez zecerów ręcznie z metalowych czcionek wybieranych z kaszt. Ten problem rozwiążą dopiero linotyp a potem monotyp.

• 1799 r. - Francuz N. L. Robert buduje papiernicę, czyli maszynę do zmechanizowanej produkcji papieru. W 1803 r. w Anglii ruszy produkcja papieru w belach, co pozwala drukować duże plakaty i gazety. W 1811 r. w Niemczech powstaną wydajne maszyny drukarskie napędzane przez silnik parowy, a w 1837 r. powstanie kolorowy druk.

• 1800 r. - W Waszyngtonie prezydent J. Adams zakłada Bibliotekę Kongresu Stanów Zjednoczonych (Library of Congress), w następnych stuleciach jeden z największych zbiorów książek na planecie. W XX/XXI w. zbiór przekroczy 38 milionów druków, 70 milionów rękopisów i 6 milionów map.

• XIX w. - W Ameryce pod wpływem Europejczyków powstają lokalne pisma. Irokez Sekwoja (Sequoyah) opracowuje zapis sylabiczny (1823-1824). Misjonarz metodysta J. Evans opracowuje pismo sylabiczne dla Indian Cree nad Zatoką Hudsona (1840-1846).

Uyakoq opracuje potem sylabiczny zapis języka inuit zamiast eskimoskiego pisma obrazkowego. W drugiej połowie XX w. sylabiczny zapis inuit będzie stosowany we wschodniej Kanadzie, a zapis łaciński w zachodniej i północnej.

Eskimoskie pismo obrazkowe

• XIX - XX w. - Powstają wielkie wydawnictwa o światowym zasięgu.

Na rynku wyróżniają się francuski wydawca Hachette Livre (1826), niemiecki gigant Bertelsmann (1835) i holenderski Wolters Kluwer (1836). Do najlepszych wydawnictw edukacyjnych i naukowych zalicza się niemiecki Springer Nature (1842), brytyjskie wydawnictwo Pearson (1844) oraz amerykańskie Scholastic (1920) i McGraw-Hill Education (1888). Kanadyjski potentat medialny Thomson Reuters (1934) zajmuje się głównie prasą, radiem i telewizją. Natomiast w Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej największym konsorcjum wydawniczym jest Grupo Planeta (1949).

Duże konsorcja niemal zawsze powstają poprzez fuzję mniejszych firm. Na przykład w 1990 r. amerykańskie wydawnictwo Harper & Row (założone w Nowym Jorku w 1817 r. jako James & John Harper, a w latach 1833-1962 noszące nazwę Harper and Brothers) łączy się z brytyjskim wydawnictwem William Collins, Sons (założone w Szkocji w 1819 r. jako William Collins). W ten sposób na rynku pojawia się HarperCollins. Od 1993 r. zaś działa ogromna brytyjsko-holendersko-amerykańska grupa wydawnicza RELX również powstała z połączenia mniejszych firm.

• 1836 r. - w Kalkucie powstaje pierwsza w Indiach biblioteka publiczna.

W 1891 r. wejdzie w skład Biblioteki Imperialnej, która od 1948 r. będzie Biblioteką Narodową Indii.

• 1838 r. - Amerykanie Samuel F. B. Morse (1791-1872) i Alfred Vail (1807-1859) opracowują kod pozwalający oddać wszystkie znaki pisma za pomocą impulsów elektrycznych, świetlnych lub dźwiękowych. Tak powstaje alfabet Morse’a, uniwersalny system komunikacji stosowany potem między innymi w telegrafii, dziennikarstwie, żeglarstwie, lotnictwie i technikach radiowych. Znaki alfabetu są budowane jako kombinacje krótkich znaków zwanych kropkami oraz długich kresek, które składają się z trzech kropek. Przerwa między kropką i kreską w obrębie jednego znaku trwa tyle co kropka, przerwa między znakami to długość co najmniej trzech kropek, a przerwa między słowami co najmniej siedmiu kropek. Początkowo system Morse’a ma kodować litery łacińskie, cyfry w systemie dziesiętnym i łacińskie znaki interpunkcyjne, lecz z czasem zostaną opracowane analogiczne kody dla różnych alfabetów.

A ∙ − B − ∙ ∙ ∙ C − ∙ − ∙ D − ∙ ∙ E ∙ F ∙ ∙ − ∙ G − − ∙ H ∙ ∙ ∙ ∙ I ∙ ∙ J ∙ − − − K − ∙ − L ∙ − ∙ ∙ M − − N − ∙ O − − − P ∙ − − ∙ Q − − ∙ − R ∙ − ∙ S ∙ ∙ ∙ T − U ∙ ∙ − V ∙ ∙ ∙ − W ∙ − − X − ∙ ∙ − Y − ∙ − − Z − − ∙ ∙

1 ∙ − 2 ∙ ∙ − 3 ∙ ∙ ∙ − 4 ∙ ∙ ∙ ∙ − 5 ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ 6 − ∙ ∙ ∙ ∙ 7 − ∙ ∙ ∙ 8 − ∙ ∙ 9 − ∙ 0 −

. ∙ − ∙ − ∙ −  , − − ∙ ∙ − −  : − − − ∙ ∙ ∙  ? ∙ ∙ − − ∙ ∙  ! − ∙ − ∙ − −  (− ∙ − − ∙  ) − ∙ − − ∙ −  ’ ∙ − − − − ∙  / − ∙ ∙ − ∙  - − ∙ ∙ ∙ ∙ −  + ∙ − ∙ − ∙  = − ∙ ∙ ∙ − 

• Lata 1855, 1876 - Misjonarze Edwin A. Watkins i Edmund Peck adaptują sylabiczne pismo Cree do języka Eskimosów.

• XIX - XXI w. - Szybki rozwój paleografii - naukowcy odczytują zapomniane pisma Egiptu, Mezopotamii, Persji, Hetytów, Kreteńczyków, Majów oraz innych starożytnych lub dla Zachodu egzotycznych kultur.

• 1824 - 1840 r. - Francuz L. Braille opracowuje pismo dla niewidomych czytane dotykiem palców.

• 1842 r. - Thomas Richardson w Liverpoolu wynajduje maszynę introligatorską do zszywania książek.

• 1844 r. - Niemiec F. G. Keller zaczyna masową produkcję taniego papieru z drewna.

• 1844 r. - Niemiecki biblista i paleograf Konstantin von Tischendorf (1815-1874) w Klasztorze św. Katarzyny na Synaju dokonuje sensacyjnego odkrycia. Jest to grecki tekst z IV w. Tischendorf jest fenomenem, ponieważ ma szerszy zakres widzenia niż przeciętny człowiek i dostrzega również ultrafiolet, co umożliwia mu wykrycie nawet startego lub zamalowanego pisma (palimpsesty). Zna też wszystkie ważniejsze języki bliskowschodnie, na jakie tłumaczono teksty biblijne. Kilka kart Kodeksu Synajskiego Tischendorf wywozi do Niemiec. Dopiero za trzecią wizytą i po długich staraniach Tischendorfa (mnisi nie tylko nie chcieli pokazywać starych dokumentów, ale część z nich przeznaczyli do zniszczenia) klasztor daruje kodeks rosyjskiemu carowi Aleksandrowi (1859), za co otrzyma potem 7000 rubli w złocie, a klasztor na górze Tabor 2000 rubli. W roku 1933 zaś Stalin sprzeda Kodeks Synajski londyńskiemu British Museum za 100 tysięcy funtów.

• 1846 r. - W Filadelfii zaczyna pracę rotacyjna maszyna drukarska, gdzie forma (drukowany obraz) i docisk (element nanoszący farbę) są walcami, między którymi przesuwa się pas papieru. Taka maszyna może drukować 95 tysięcy stron na godzinę. W maszynach ręcznych drukowano każdą stronę oddzielnie, co dawało ok. 300 stron dziennie.

• Połowa XIX - XX w. - Północna Afryka używa zwykle grafiki arabskiej, a południowa łacińskiej. Suahili przechodzi z liter arabskich na łacińskie. Powstają też lokalne pisma wzorowane na grafice arabskiej (Isman Jusuf tworzy pismo somalijskie w 1922 r.) lub łacińskiej (pismo boko stosowane między innymi do języka Tuaregów).

Oryginalny zapis obrazkowy opracowuje król Ndżoja w Kamerunie w 1903 r. W południowej Nigerii powstaje pismo nsibidi, a w Sierra Leone Kisimi Kamal tworzy sylabiczne pismo mende. Od 1848 r. zaś Momulu Duwalu Bukele próbuje upowszechniać w Liberii stworzony przez niego sylabiczny zapis vai używany przez ludy Mande. Amerykanin F. E. Forbes odkrywa pismo vai dla nauki, co pozwala prześledzić rozwój od prymitywnego zapisu obrazkowego poprzez ideogramy aż po system sylabiczny.

Liberyjskie pismo vai

• Od połowy XIX w. - Rozwija się system pisma dla fonetycznej transkrypcji dźwięków mowy. Ogromne osiągnięcia w tej dziedzinie ma Szkot Alexander Melville Bell (1819-1903), syn znanego fonetyka i specjalisty w zakresie zaburzeń mowy Alexandra Bella (1790-1865). Spośród wielu jego prac na szczególną uwagę zasługuje opublikowana w 1867 r. książka Visible Speech: The Science of Universal Alphabetics (po angielsku Widoczna mowa: nauka o uniwersalnym alfabecie). Bell niezwykle precyzyjnie opisuje w niej ułożenie poszczególnych części narządów służących do mówienia od gardła, strun grzbietowych i krtani po wszystkie możliwe pozycje podniebienia, języka, zębów i warg. Dzięki temu może dokładnie zapisać sposób wytwarzania dźwięku bez względu na używany język, a nawet wtedy, gdy badacz nie zna danego języka.

Taki zapis jest potrzebny na przykład, żeby uczyć mówić ludzi głuchoniemych. Poza tym przydaje się podczas badań etnograficznych.

• Od połowy XIX w. - Władze Imperium Rosyjskiego podejmują próby narzucenia grażdanki wszystkim podbitym ludom. Na przykład w 1852 r. car Mikołaj I planuje wprowadzenie grażdanki do Polski i w 1865 r. ukazuje się podręcznik języka polskiego dla szkół wiejskich posługujący się rosyjskim zapisem. Planowana reforma spotyka się jednak z ogromnym oporem Polaków i nie wchodzi w życie.

• Od 1861 r. - Francuski matematyk i bibliofil Michel Chasles (1793-1880) kupuje od Denisa Vrain-Lucasa 27300 rzekomych listów znanych ludzi. Jest to jedna z najsłynniejszych afer fałszerskich i przykład niebywałej naiwności Chaslesa. Vrain-Lucas jest znawcą dawnych stylów pisma, rodzajów papieru i metod jego postarzania oraz podrabiania podpisów. Sprzedaje uczonemu spreparowane rzekome listy Ronsarda, Cervantesa, Shakespeare’a, Lutra i św. Augustyna, listy Rabelaisa do Vespucciego, Kolumba i Nostradamusa oraz korespondencję Dantego i jego ukochanej Laury. Sfałszowane listy Descartesa mają dowodzić, że to on opracował teorię grawitacji i przekazał Newtonowi. Najzabawniejsze są jednak pisane po francusku(!) i na papierze(!) rzekome listy Kleopatry do Marka Antoniusza, list ewangelicznej Marii Magdaleny do wskrzeszonego Łazarza oraz Sokratesa do Euklidesa (który urodził się po śmierci Sokratesa). Dopiero w roku 1870 tyleż utalentowany ile bezczelny Vrain-Lucas trafia do więzienia na dwa lata za oszustwo i wyłudzenie sporej sumy pieniędzy od naiwnych entuzjastów paleografii.

• 1866 r. - Niemiec Julius Petzholdt pisze Bibliotheca bibliographica pierwszą poważną bibliografię bibliografii

• 1867 - 1868 r. - Powstaje mechaniczna maszyna do pisania, znacznie przyspieszając i standaryzując zapis, ponieważ po każdym przyciśnięciu odpowiedniego klawisza maszyny dany znak odbija się na kartce papieru zawsze tak samo. W ciągu XX w. maszyna zrewolucjonizuje pisanie na całym świecie, stając się podstawowym narzędziem pracy intelektualistów do chwili wynalezienia komputera.

• 1878 r. - M. D. Berlitz w swojej szkole w Providence (USA, Rhode Island) wprowadza nauczycieli cudzoziemców uczących swojego języka (native speakers). Nowatorska metoda okaże się wyjątkowo skuteczna.

• 1883 r. - Pracujący w Paryżu holenderski językoznawca Auguste Kerckhoffs (1835-1903) publikuje w Le Journal des Sciences Militaires dwa artykuły pod wspólnym tytułem La Cryptographie Militaire (Kryptografia wojskowa), gdzie opisuje kilka podstawowych zasad szyfrowania.

• 1884 - 1886 r. - Niemiec Ottmar Mergenthaler pracujący początkowo nad litografią buduje w USA linotyp (line of types - po angielsku linia czcionek), maszynę służącą do szybkiego składania tekstu i odlewania z metalu całych wierszy zamiast pojedynczych czcionek, dzięki czemu proces drukowania jest skrócony.

W 1886 r. Mergenthaler zakłada w USA firmę Linotype Company, wkrótce jedną z najważniejszych na światowym rynku drukarskim.

• 1886 r. - W Paryżu podczas zjazdu nauczycieli języków z Francji, Wielkiej Brytanii, Danii i Niemiec francuski lingwista i poliglota Paul Passy (1859-1940) zakłada Stowarzyszenie Nauczycieli Fonetyki, które z czasem przekształci się w L’Association Phonétique Internationale/International Phonetic Association, czyli Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne. Jednym z pierwszych członków jest jego przyjaciel duński lingwista Jens Otto Harry Jespersen (1860-1941), znawca gramatyki angielskiej. Ważną rolę odgrywa też uczeń Passy’ego Brytyjczyk Daniel Jones (1881-1967), późniejszy mąż siostrzenicy Passy’ego, a przez krótki czas uczeń brytyjskiego fonetyka Henry’ego Sweeta (1845-1912), znawcy języków germańskich, zwłaszcza staroangielskiego i staronorweskiego. Passy, Jones, Sweet, Jespersen oraz angielski matematyk i filolog Alexander John Ellis (1814-1890) stają się najważniejszymi postaciami Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego. Oni też są głównymi autorami pierwszej wersji uniwersalnego alfabetu fonetycznego, który mógłby być stosowany do wszystkich języków. Większość znaków tego alfabetu pochodzi z zapisu łacińskiego, inne zaczerpnięto z greckiego lub stworzono od nowa, uzupełniając je ok. 30 znakami diakrytycznymi, które pokazują modyfikacje podstawowego brzmienia poszczególnych znaków. Alfabet będzie potem kilkakrotnie zmieniany podczas kolejnych konferencji w latach 1989, 1993 i 2005.

Natomiast w 1990 r. powstanie rozszerzenie alfabetu o patologiczne zjawiska w fonetyce, które w 1994 r. oficjalnie zaakceptuje Międzynarodowe Stowarzyszenie Klinicznej Fonetyki i Lingwistyki.

• 1887 r. - Amerykanin Tolbert Lanstone zakłada firmę Lanston Monotype Machine Company, która będzie konkurować z Linotype Company.

Lanston przez kilka lat opracowuje monotyp (mono types - pojedyncze czcionki), czyli maszynę służącą do szybkiego składania tekstu i zmechanizowanego odlewania z metalu czcionek, dzięki czemu proces drukowania zostaje skrócony. Ponieważ monotyp odlewa każdą czcionkę oddzielnie, łatwo jest korygować błędy literowe wymieniając pojedynczą czcionkę w przeciwieństwie do linotypu, gdzie trzeba wymieniać cały wiersz.

• Koniec XIX w. - Dynamiczny rozwój wiecznego pióra, czyli udoskonalonego urządzenia do pisania ręcznego. Pióro zawiera pojemnik na atrament oraz stalową końcówkę, po której atrament spływa na papier. Wśród wynalazców i producentów wiecznego pióra wyróżniają się Amerykanie L. E. Waterman (od 1884 r. i G. S. Parker (od 1889 r.). Ich pióra są oznakę wysokiej jakości, elegancji i prestiżu. Poza tym firma Waterman uruchamia produkcję piór z wymienialnym nabojem na atrament (szklanym od 1935 r. i plastikowym od 1953 r.), co znakomicie ułatwia korzystanie z pióra. Firmy Waterman i Parker przez ponad 100 lat będą ze sobą konkurować, a w końcu obie wejdą w skład gigantycznego koncernu Sanford.

• XX w. - Powstaje długopis z rurką zawierającą tusz, zakończoną kuleczką (Węgrzy László i György Biro patentują długopis we Francji w 1939 r.). Długopis od 1943 r. masowo produkowany przez Biro w Buenos Aires, a od 1953 r. przez francuską firmę BIC staje się najczęściej używanym narzędziem do pisania ręcznego.

• XX w. - Upowszechniają się nowe metody powielania i przesyłania zapisanego tekstu: faks po 1921 r., kserokopia od 1958 r. i skan w latach 1990.

Poza tym od 1933 r. znany jest magnetofon, zapisujący dźwięki mowy.

Pod koniec wieku zaś powstaje skład komputerowy - przygotowanie tekstów do druku za pomocą komputera bez czasochłonnego układania tekstu z liter przez zecerów, ponieważ wszystko odbywa się na ekranie.

Niewielkie komputery stają się też maszynami do pisania, gdzie możliwa jest łatwa zmiana lub poprawienie tekstu na ekranie, a potem zapisanie go w pamięci komputera lub na rozmaitych nośnikach (na przykład na dyskietkach lub płytach), a z czasem również w internetowej „chmurze”. Druk odbywa się za pomocą drukarki połączonej z komputerem.

• XX w. - W plastyce pojawia się kilka kierunków odwołujących się do symbolu, litery, pisma i kaligrafii: malarstwo kaligraficzne, poezja konkretna. Artyści próbują połączyć w spójną całość rozmaite sztuki, a przede wszystkim plastykę i poezję. Podobne idee wygłaszali wcześniej między innymi grecki poeta Simonides z Keos (556-496 r. p.n.e.) i Horacy. Zapowiedzią nowego podejścia do znaku, litery i słowa w XX wieku są poglądy Guillaume’a Appolinaire’a przedstawione w jego książce Calligrammes w 1918 r. Tytułowe kaligramy to obrazy zbudowane ze słów i liter.

• XX w. - Zamiłowanie do oryginałów, pogoń za sensacją, względy ambicjonalne lub po prostu chęć zarobienia pieniędzy są przyczyną wielu spektakularnych fałszerstw w dziedzinie piśmiennictwa.

Jako przykład można wymienić gliniane tabliczki z Glozel we Francji podobno znalezione przez Émila Fradin w roku 1927, które były pokryte tajemniczym pismem rzekomo starszym od wszystkich znanych alfabetów. Francuscy patrioci natychmiast ogłosili, że właśnie we Francji wynaleziono najstarsze pismo świata. Co prawda domniemane pismo okazało się lustrzanym odbiciem liter fenickich, a tabliczki powstały w XX w., lecz Fradin i tak prowadzi w Glozel muzeum ze swoimi „odkryciami”, a turyści chętnie je odwiedzają, płacąc za bilet wstępu.

Najsłynniejszym, najbardziej brzemiennym w skutki i najdłużej trwającym fałszerstwem piśmiennictwa jest rzekoma Donacja Konstantyna wykonana na polecenie papieża Stefana II w roku 754, aby uzasadnić polityczne roszczenia rzymskiego papiestwa do panowania nad Półwyspem Apenińskim. Prawdziwość dokumentu podważył bezspornie Lorenzo Valla już w 1440 r., lecz Kościół katolicki uznał jego ustalenia dopiero w drugiej połowie XX w.

Innym przykładem fałszerstwa piśmiennictwa, które w pewnym sensie odniosło sukces jest Księga Welesa, opisująca rzekome dzieje Słowian od IX wieku p.n.e. do VIII wieku n.e. Jej tytuł pochodzi od boga Welesa wymienionego w tekście. Książka została opublikowana fragmentami w rosyjskim piśmie emigracyjnym w San Francisco w latach 1957-1959. Podobno deseczki z tekstem odnalazł oficer Białej Armii w roku 1919 w miejscowości Wełykyj Burłuk i wywiózł do Brukseli. Tam rosyjski chemik J. P. Mirolubow skopiował i przetłumaczył tekst w roku 1925, a po wojnie kopie wywiózł do USA (oryginalne deseczki rzekomo zaginęły). Większość historyków i filologów uznała Księgę Welesa za fałszerstwo, a o jej autorstwo podejrzewano słynnego mistyfikatora A. Sułakadzewa. Księga została spisana w alfabecie zawierającym prawdziwe i zniekształcone znaki cyrylicy oraz runy. Filolodzy odnaleźli w tekście trzy różne gwary słowiańskie, wykryli błędy gramatyczne i słowa, które nie mogły istnieć w średniowieczu. Mimo to faszyzujący słowianofile, ukraińscy nacjonaliści i neopoganie uznają Księgę Welesa za tekst źródłowy.

W 1953 r. Tiffany E. Thayer w periodyku Doubt stanowiącym organ towarzystwa Fortean Society zamieszcza tekst odnaleziony podobno w papierach Alberto Tulli, byłego dyrektora Muzeum Watykańskiego. Ma to być odczytany i przetłumaczony tekst zaginionego papirusu pochodzącego rzekomo z czasów Totmesa III (XV w. p.n.e.). Jego cechą szczególną jest opis latających „ognistych kręgów”, które Däniken i inni zwolennicy wizyt kosmitów uznają za UFO. Jednak według niektórych badaczy UFO taka interpretacja jest pomyłką lub wręcz żartem.

Najsłynniejszym fałszerstwem kartograficznym okazuje się Mapa Vinlandu rzekomo z połowy XV w., którą w roku 1957 odnajduje antykwariusz z New Heaven Laurence Written i oddaje do zbadania na Uniwersytet Yale. Mapa przedstawia Eurazję aż do Japonii, północną Afrykę, Grenlandię i Vinland odkryty przez wikingów za Atlantykiem. Podczas badania okazuje się, że pergamin faktycznie pochodzi z XV w., lecz atrament zawiera dwutlenek tytanu, używany dopiero po roku 1917. Pozostaje pytanie, po co ktoś zadał sobie tyle trudu, rysując tę mapę? Czy chodziło o pokazanie wielkich odkryć dokonanych przez skandynawskich wikingów czy o zdobycie sławy (autor się jednak nie ujawnił) i pieniędzy? A może to był tylko dowcip?

Ogromną sensację wywołują też rzekome rękopisy pamiętnika miliardera H. Hughesa w rzeczywistości napisane przez Amerykanina C. M. Irvinga, który w roku 1972 otrzymał za nie kilkaset tysięcy dolarów od oszukanego wydawcy.

Innym głośnym fałszerstwem są pamiętniki Adolfa Hitlera odnalezione rzekomo na początku lat 1980. przez niemieckiego dziennikarza G. Heidemanna, uznane za prawdziwe przez Szwajcara Maxa Freia (znanego z nieprofesjonalnych badań Całunu Turyńskiego) i sprzedane wydawcy prawdopodobnie za 6 milionów marek. Ich fałszywość udowadnia w końcu amerykański grafolog Kenneth Rendell, a policja wykrywa, że jego autorem był Konrad P. Kujan.

Spośród fałszerstw popełnionych na początku XXI w. na uwagę zasługuje maleńki fragment papirusu opisany w 2012 r. przez znaną uczoną Karen L. King pracującą na amerykańskim Uniwersytecie Harvarda. W tekście Jezus mówi „moja żona”, co ma być dowodem, że był żonaty. Cechy pisma i języka wskazują na IV w. ale znawcy dość szybko uznają, że prawdopodobnie mają do czynienia z bardzo dobrą podróbką starożytnego tekstu. Co więcej, pojawiają się spekulacje, że autorami fałszerstwa mogą być Francis Watson z brytyjskiego uniwersytetu Durham oraz Alberto Camplani z uniwersytetu La Sapienza w Rzymie.

• Od pierwszej połowy XX w. - Grażdanka przejęta z języka rosyjskiego obowiązuje na obszarze sowieckiego imperium. Tylko na terenie Litwy, Łotwy i Estonii obok grażdanki jest używana łacinka, a w Gruzji i Armenii alfabety lokalne.

• 1903 r. - Brytyjczyk Robert G. C. Proctor (1869-1903) przedstawia klasyfikację inkunabułów w dziele Early Printed Books. Renesansowe druki (do 1500 r.), czyli inkunabuły (łacińskie in cunabulis - w kołysce) są niezwykle cenione przez bibliofili poszukujących „białych kruków”, czyli rzadkich rękopisów i druków.

• 1914 r. - W Wielkiej Brytanii powstaje pierwsza profesjonalna instytucja zajmująca się dekryptażem, czyli odczytywaniem zaszyfrowanych tekstów. Początkowo jest znana jako Room 40 (Pokój 40), ponieważ członkowie tego zespołu pracują w sali numer 40 w londyńskiej siedzibie brytyjskiej admiralicji. Z czasem Room 40 otrzyma oficjalną nazwę NID25. Podczas I wojny światowej kryptolodzy z tej grupy walnie przyczynią się do pokonania Niemiec dzięki systematycznemu odszyfrowywaniu niemieckich meldunków i rozkazów.

W ciągu XX w. podobne instytucje powstaną w wielu innych krajach i staną się niezbędnym elementem prowadzenia działań szpiegowskich, dyplomacji i wojny. Dobitnie pokażą to wydarzenia II wojny światowej (na przykład słynna Enigma), a potem w okresie zimnej wojny.

• 1915 r. - Amerykański antykwariusz polskiego pochodzenia Wilfried M. Voynich (Michał Wojnicz, 1865-1930, w 1890 r. uciekł z zesłania na Syberii) publikuje informację o manuskrypcie kupionym w 1912 roku od jezuitów z Rzymu. Manuskrypt jest zapisany nieznanym alfabetem z ilustracjami o tematyce prawdopodobnie magicznej. Jest to jedna z wielkich zagadek paleografii. Księgę posiadał wcześniej John Dee, który w 1585 r. sprzedał ją cesarzowi Rudolfowi II. Próby odczytania testu podejmują praski alchemik Georg Baresch (początek XVII w.) i znany kryptograf A. Kircher, lecz bez rezultatu. Potem księga znalazła się w bibliotece papieskiej uczelni w Rzymie.

W roku 1969 manuskrypt Voynicha trafia na uniwersytet Yale w USA. Przeprowadzona tam analiza wykazuje, że pergamin księgi pochodzi z XV w. W pierwszych latach XXI w. zaś pojawią się analizy botaniczne, według których niektóre ilustracje manuskryptu mają przedstawiać rośliny z Ameryki Środkowej.

• 1922 r. - Niemiecki Instytut Normalizacyjny oficjalnie wprowadza francuskie miary arkuszy papieru, chociaż w praktyce są one powszechnie stosowane w Europie już od XVIII w. Arkusz papieru jest dzielony na prostokąty o bokach 1 i √2, co odpowiada proporcji między bokiem i przekątną kwadratu. Dzięki temu kolejne coraz mniejsze karty można otrzymać dzieląc na pół karty większe, oczywiście zaokrąglając wymiary do pełnych milimetrów. Tak powstają trzy standardowe serie formatów A, B i C. Seria A: 4A0 - 1682×2378 mm; 2A0 - 1189×1682; A0 - 841×1189; A1 - 594×841; A2 - 420×594; A3 - 297×420; A4 - 210×297; A5 - 148×210. W tworzonej na tej samej zasadzie serii B podstawowy wymiar to B0 – 1000×1414 mm, a w serii C wymiar C0 - 917×1297 mm.

Brytyjczycy stosują własny, nie tak konsekwentny sposób dzielenia arkusza papieru. Wyróżniają na przykład karty Emperor o wymiarach 72×48 cali, Antiquarian 53×31 cali i Grand Eagle 42×28¾ cala. Amerykanie zaś modyfikują system brytyjski, lecz także nie wprowadzają do niego porządku. Standardy amerykańskie obowiązują w USA, Kanadzie i Meksyku.

Po II wojnie światowej większość krajów dawnego Imperium Brytyjskiego rezygnuje z systemu brytyjskiego na rzecz europejskiego. Na Europie wzoruje się też Japonia.

• 1935 - 1936 r. - W Wielkiej Brytanii zaczyna działalność wydawnictwo Penguin, które stanie się niemal symbolem nowego podejścia do książki. Edward Young projektuje książki tanie i proste pod względem formy graficznej, lecz zarazem estetyczne, spełniające postulaty modernistycznego designu. Dzięki temu książki Penguin popularyzują dobrą literaturę w dobrej formie graficznej i za umiarkowaną cenę.

• Po 1945 r. - Japońskie pismo podlega zmianom związanym z wpływami Zachodu, chociaż nadal jest skomplikowane i niejednoznaczne nawet dla Japończyków. Według oficjalnych regulacji obejmuje 2136 znaków kanji oraz dwa sylabariusze (listy znaków odpowiadających sylabom) hiragana do zapisu form gramatycznych i katakana często używana do nazw z obcych języków lub nowych słów. Poza tym funkcjonuje wiele znaków dodatkowych jak skróty czy powtórzenia. Pod wpływem Zachodu zmienia się kierunek pisania w poziomych liniach: zamiast dotychczasowego od prawej strony do lewej pojawia się zapis od lewej do prawej.

Zmiany wywołują oczywiście sprzeciw tradycjonalistów i to od dawna. Już w 1933 r. sławny japoński autor Yunichiro Tanizaki pisał, że japoński papier i pędzel są lepsze od wynalazków z Zachodu. Snuł rozważania, nad wiecznym piórem z końcówką w postaci pędzla i wskazywał na wyższość hieroglifów nad alfabetem.

• Połowa XX w. - Powstaje fotoskład, czyli przygotowanie tekstu do druku metodą fotograficzną. Gotowe strony złożone przez zecerów są fotografowane i przenoszone na matryce służące do masowego druku.

• 1974 r. - Valerie Sutton opracowuje uniwersalny system zapisu ruchów ludzkiego ciała znany jako Sutton Movement Writing. Niestety, nie zdobywa on popularności porównywalnej z amerykańskim językiem migowym ASL ani też z opracowanym w 1973 r. międzynarodowym systemem ISL. Od 1986 r. graficzny zapis języków migowych jest wprowadzany do komputerów, umożliwiając utrwalanie tekstów migowych.

• 1983 r. - W Stanach Zjednoczonych powstaje Miniature Book Society, organizacja grupująca twórców i miłośników małej książki. Od kilku wieków drukarze tworzą książki o niewielkich rozmiarach, czego przykładem może być Nicholas Jenson, który w roku 1474 wydał w Wenecji najmniejszą w tym czasie drukowaną książkę Officium (Księga godzin) o wysokości 79,37 mm i szerokości 53,97 mm. W Polsce od roku 1934 Zygmunt Szkocny tworzy miniaturowe książki, które w roku 1970 stają się podstawą dla muzeum takich wydawnictw w Katowicach. W pierwszych dziesięcioleciach XXI wieku za najmniejszą książkę drukowaną uznaje się japońskie dzieło Shiki no Kusabana (Kwiaty i pory roku), gdzie na 22 stronach o wysokości 0,75 mm znajdują się jednokolorowe rysunki kwiatów podpisane literami o szerokości mniejszej niż 0,01 mm.

• XX/XXI w. - Po rozpadzie imperium Sowietów grażdanka narzucona wcześniej podbitym ludom Europy, Syberii, Azji Środkowej i Mongolii zaczyna ustępować łacince. Na alfabet łaciński przechodzą Mongolia, Azerbejdżan, Mołdawia, Turkmenistan, Uzbekistan, a od 2017 r. również Kazachstan.

• XX/XXI w. - Rozwinięte techniki pozwalają szybko i względnie łatwo publikować książki, co przyczynia się do upowszechnienia najpopularniejszych systemów zapisu i najczęściej używanych języków.

Szacunki wskazują, że od XVI do końca XX w. wydrukowano więcej niż 130 milionów tytułów książkowych w ponad tysiącu języków.

Na świecie dominuje kilka zapisów. Największy zasięg terytorialny ma łacinka, czyli alfabet opracowany przez Rzymian, rozpowszechniony potem w Europie, w opanowanym przez Europejczyków Nowym Świecie, w Australii, Oceanii i Indonezji, w większej części Afryki oraz w Turcji, a poza tym powszechnie stosowany w Indiach obok pism miejscowych. To oznacza, że większość krajów zamieszkana przez ponad 1/3 ludzkości posługuje się na co dzień różnymi wersjami łacinki. Inne popularne grafiki to pismo arabskie w krajach muzułmańskich, pisma wywodzące się od zapisu chińskiego w Azji Wschodniej, różne formy pism indyjskich oraz grażdanka (uproszczona cyrylica) używana głównie w krajach zdominowanych przez Rosjan i słowiańskich wyznawców prawosławia.

Ujednoliceniu podlegają też fonty, czyli kształty (kroje) znaków drukarskich - liter, liczb i dodatkowych symboli używanych w piśmie. Korporacja Monotype jest światowym potentatem w dziedzinie fontów, ponieważ wykupiła prawa do większości tradycyjnych znaków drukarskich, a poza tym dysponuje własnymi fontami, które zostały opracowane na jej zamówienie. Ujednoliceniu fontów sprzyja też światowa sieć informatyczna: fonty Monotype dominują w programach komputerowych.

• 2020 r. - Zespół naukowców pod kierunkiem matematyka Ariega Shausa z uniwersytetu w Tel Awiwie ogłasza wyniki grafologicznej analizy starożytnych tekstów z Tel Arad w Izraelu przeprowadzonej przez algorytm komputerowy, czyli sztuczną inteligencję. Ostraki (gliniane odłamki) z napisami wykonanymi tuszem w granicznym forcie Królestwa Judy ok. 600 r. p.n.e. odkryto w latach 1960., a analiza komputerowa pisma w 2019-2020 r. pozwala ustalić prawdopodobną liczbę autorów.

← Magiczna symbolika literEstetyka, sport i sztuka →