Historia filozofii antycznej
Do VII - VI w. p.n.e. - Z prastarych misteriów ku czci płodności (Bogini Matka) i odradzającego się cyklicznie wiecznego życia (Eleuzis, Demeter, Dionizos) wyłania się ruch orfików, który swego założyciela upatruje w mitycznym muzyku i mędrcu Orfeuszu (wzorce tej postaci sięgają ludów tracko-frygijskich). Orficy głoszą metempsychosis (reinkarnację) nieśmiertelnych dusz i siłę życiową przenikającą świat, z którą można się jednoczyć mistycznie dzięki określonym rytuałom.
VII/VI w. p.n.e. - W Grecji rozwija się jońska filozofia (greckie philos sophia - kochać mądrość) przyrody zakładająca wieczność świata zbudowanego z materii. Tym samym podstawowe zagadnienie filozofii, wzajemny stosunek materii i ducha, rozstrzyga na korzyść materii (materializm). Przeświadczenie, że świat jest pierwotny w stosunku do świadomości będzie charakterystyczne dla większości systemów filozoficznych antyku, ponieważ zakładają one, że świat przenika siła życiowa (choć w różnych bytach przejawia się w rozmaity sposób), która może mieć nawet charakter psychiczny (panpsychizm).
Tales z Miletu praprzyczynę wszystkiego (arche) widzi w wodzie jako podstawowym żywiole, a Anaksymander z Miletu w tym samym czasie uczy o nieskończonej, nieokreślonej materii. Natomiast Anaksymenes z Miletu za pramaterię uznaje wszechobecne, ruchliwe powietrze utożsamione z nieskończonością (apeiron). Epimenides z Krety (pochodzący z Fajstos) zaś zakłada, że pramaterią świata jest powietrze i noc.
Według legendy młody Epimenides zasnął w jaskini na 57 lat i obudził się bez jakichkolwiek oznak starzenia (rodzaj podróży w czasie), a miał podobno żyć grubo ponad 100 lat. Z tym myślicielem jest też związany paradoks Epimenidesa, który stwierdził, że wszyscy Kreteńczycy to kłamcy, a przecież on sam jest Kreteńczykiem.
Ok. 572 - ok. 497 r. p.n.e. - Pitagoras z Samos, słynny grecki matematyk, twórca mistyki liczb jako zasady świata, czym nawiązuje do orfików. Centralną pozycję zajmuje liczba doskonała 6 oraz jej wielokrotności: 12, 24, 36 (tetraktis), 60, 120. Uczniowie Pitagorasa zwani pitagorejczykami w V-IV w. p.n.e. tworzą organizację dzielącą się na dwie frakcje. Matematycy opisują świat za pomocą figur geometrycznych (ich symbolem jest pentagram), aby uniknąć liczb niewymiernych. Akuzmatycy (słuchacze) wierzą w mistyczną moc wymawianej nazwy liczby jako dobra danego przez bogów, chociaż nie są w stanie zrozumieć jej istoty.
Ok. 540 - 480 r. p.n.e. - Heraklit z Efezu zaczyna dialektykę - sprzeczności tworzą nowe jakości i dynamiczne zróżnicowanie świata (dynamizm). Pramaterią jest ogień, co wskazuje na zmienność bytu (wariabilizm, panta rei - wszystko płynie). Rzeczywistość jest chaotyczna, a pojawiające się czasem harmonia, porządek i ukierunkowanie mają charakter przypadkowy (akcydentalizm, antycypacja chaosu deterministycznego). Zaznacza się przeciwieństwo chaosu (greckie chaos - otchłań, paszcza pierwotnego potwora bliskiego Am-Mutu lub Tiamat) i kosmosu tożsamego z porządkiem (po grecku kosmos - porządek).
Ok. 500 - ok. 428 r. p.n.e. - Anaksagoras rozdziela materię i siłę: uznaje istnienie tylu podstawowych, niezmiennych elementów, ile jest odrębnych rzeczy, a zmiany interpretuje jako rezultat łączenia lub rozdzielania tych elementów (materializm mechanistyczny). Głosi nieskończoność przyrody (infinityzm). Odrzuca antropomorficzne interpretacje przypisujące przyrodzie motywy działania wzorowane na celowym działaniu człowieka (zaprzecza teleologii).
V w. p.n.e. - Grek Leukippos głosi atomizm, według stoika Poseidoniosa wynaleziony przez Mochosa z Sydonu, który żył przed upadkiem Troi. Dla atomistów materia jest nieciągła i składa się z niepodzielnych atomów (cząstek), które łącząc się ze sobą lub rozdzielając, tworzą całą różnorodność świata (atomizm mechanistyczny). Charakterystyczną cechą poglądów Leukipposa jest determinizm, przekonanie o jednoznacznym związku przyczynowo-skutkowym poszczególnych wydarzeń wynikającym z oddziaływań atomów: ta sama przyczyna w tym samych warunkach zawsze musi wywołać ten sam skutek.
Pierwsza połowa V w. p.n.e. - Szkoła eleatów wiązana czasem z Ksenofanesem z Kolofonu (ok. 570 - ok. 470 r. p.n.e.), a reprezentowana między innymi przez Parmenidesa z Elei (ok. 540 - ok. 470 r. p.n.e.) i Zenona z Elei (ok. 490 - ok. 430 r. p.n.e.).
Ksenofanes słynie z twierdzenia, że ludzie tworzą bogów na swoje podobieństwo. Gdyby więc konie lub inne zwierzęta wymyślały bogów, byliby oni podobni do koni lub innego gatunku czworonogów.
Parmenides wprowadza pojęcie bytu, które określa jako całość tego, co istnieje albo istniejący konkretny przedmiot (niemiecki uczony H. von Helmholtz w XIX w. n.e. podobnie zdefiniuje materię jako wszystko, co istnieje). Przeciwieństwem bytu jest niebyt jako to, czego nie ma. Parmenides odrzuca realność niebytu, który uznaje wyłącznie za konstrukt myślowy.
Eleaci specjalizują się w logice i odkrywają sprzeczności w logicznej analizie świata. Aby je pokazać Zenon z Elei układa antynomie (aporie) - wewnętrznie sprzeczne, czyli paradoksalne eksperymenty myślowe lub zagadki. Na przykład dlaczego Achilles biegnie szybciej od żółwia? Jeżeli istnieją najmniejsze niepodzielne cząstki czasu i przestrzeni, w tym samym najkrótszym czasie obaj powinni przebyć tę samą najkrótszą drogę. A zatem nasze obserwacje, zwłaszcza dotyczące ruchu, są złudzeniem, bo świat w rzeczywistości nie może się poruszać - jest w istocie nieruchomy i niezmienny.
Arystoteles jako krytyk Zenona, wytyka mu mieszanie nieskończoności (a także podzielności i ciągłości) aktualnej, czyli rzeczywistej i praktycznej, oraz nieskończoności potencjalnej, którą można tylko teoretycznie pomyśleć.
Pierwsza połowa V w. p.n.e. - Targelia z Miletu, pierwsza grecka filozofka.
V w. p.n.e. - Diagoras Ateista z Melos, wykazuje nonsensowność religii opartej na nielogicznych przesłankach. W rezultacie musi uciekać z Aten przed karą śmierci za obrazę bóstw.
Ok. 490 - 430 r. p.n.e. - Empedokles, materialista i mechanicysta. Próbuje godzić Parmenidesa i Heraklita; niezmienne żywioły (ogień, powietrze, woda i ziemia) oraz powstające z nich zmienne rzeczy. Rozdziela materię (żywioły) i siły łączące materię. Zauważa, że istnieje ciśnienie powietrza, czyli że powietrze ma ciężar. Podkreśla celowość w strukturze i funkcjonowaniu organizmów żywych oraz analogię między organami zwierząt i narzędziami pracy człowieka.
Ok. 480 - ok. 410 r. p.n.e. - Protagoras z Abdery, twórca szkoły sofistów, podkreśla możliwość rozprawiania zarówno za i przeciw o każdej rzeczy i koncentruje się na języku. Po raz pierwszy w Grecji filozofia wypracowuje postawę antropocentryczną, gdzie człowiek występuje jako miara wszechrzeczy (homo-mensura).
Sofiści głoszą prawo naturalne, wynikające z przyrody i wrodzonej nierówności między ludźmi (prawo przyrodzone), a przepisy społeczne uznają za umowne: narzędzie silnych (Hippiasz, Trazymach), obronę słabszych (Kallikles) lub wzajemną gwarancję obywateli (Lykofron). Kritias uznaje religię za narzędzie wspierające prawo, a Prodikos za projekcję marzeń. W przeciwieństwie do szkoły jońskiej Parmenides głosi relatywizm (względność) praw rządzących światem, sensualizm (zmysłowość) i minimalizm (ograniczoność) w poznaniu oraz praktyczne stosowanie wiedzy - sofiści uczą za pieniądze i są gotowi naginać logikę do aktualnych potrzeb (ta praktyka nosi nazwę sofizmatu).
Minimalizm doprowadzi sofistów (Kseniades z Koryntu, Eutydem z Chios) do zaprzeczenia poznaniu w ogóle (agnostycyzm). Jeszcze dalej idzie Gorgiasz z Leontinoj (ok. 475 - ok. 375 r. p.n.e.) twierdząc, że nic nie istnieje; jeśli zaś istnieje, jest niepoznawalne, a jeśli nawet jest poznawalne, nie można tego przekazać (nihilizm metafizyczny i epistemologiczny). Gorgiasz formułuje też pierwszy grecki system estetyczny, głoszący, że w sztuce chodzi o naśladowanie rzeczywistości, stwarzanie iluzji i rozładowanie emocji.
469 - 399 r. p.n.e. - Sokrates, jeden z najwybitniejszych greckich filozofów zajmujących się moralnością. Wbrew sofistom cnoty (aretoi) są według Sokratesa niezmienne, wynikają z natury świata i są dobrem najwyższym, odpowiadając szczęściu i wiedzy. Natomiast brak wiedzy (i rozumu) jest przyczyną zła. Logika (metoda elenktyczna - za pomocą pozornie prostych pytań) ma obnażać głupotę (zło), choć nie gwarantuje wiedzy absolutnej. Stąd przypisywane Sokratesowi powiedzenie „wiem, że nic nie wiem”.
Ok. 460 - ok. 370 r. p.n.e. - Demokryt z Abdery głosi istnienie pustki (niebyt, próżnia) i niepodzielnych atomów (byt, materia), które łącząc się tworzą nowe jakości (mechanicyzm a zarazem zapowiedź myślenia systemowego).
Ok. 450 - ok. 380 r. p.n.e. - Euklides z Megary, uczeń Sokratesa. Zakłada szkołę megarejską (erystów). Megarejczycy głoszą, że możliwe jest tylko to, co jest aktualnie. Zdania orzekające są fałszywe, ponieważ nie istnieje realny związek między podmiotem i orzeczeniem.
Częściami zdania zajmuje się Kleinomachos (IV w.), a Eubulides z Miletu (IV w.) tworzy słynne logiczne i językowe paradoksy. Na przykład dwa to mało, trzy mało i cztery mało, od ilu więc można mówić, że to dużo? Albo paradoks stosu - ile ziaren zboża tworzy stos?
Ok. 436 - ok. 365 r. p.n.e. - Antystenes z Aten, twórca cynizmu, kierunku wyprowadzonego od Sokratesa.
Tylko cnota jako cecha danej osoby jest dobrem, a wszystko inne wyłącznie konwencją i dlatego nie ma realnej wartości. Częściowo wynika to z tego, że cynicy są biednymi ludźmi, którzy rzeczywiście oprócz cnoty niczego nie mają. Głoszą powszechny egalitaryzm - równość wszystkich łącznie z niewolnikami, lekceważą instytucję państwa, religie i zasady społeczne.
Ok. 435 - ok. 366 r. p.n.e. - Arystyp z Cyreny, twórca cyrenaików: cnoty pozwalają osiągnąć przyjemność (hedonizm). Skrajne wnioski z doktryny wyciągnie Teodoros Ateista (IV w. p.n.e.) głosząc dążenie do stanu stałej przyjemności.
Jako przeciwieństwo hedonizmu pojawia się postawa pesymistyczna podkreślająca bezsens istnienia, bezcelowość jakichkolwiek działań i nieuchronność zła.
427 - 347 r. p.n.e. - Platon, uczeń Sokratesa, tworzy filozofię rozumianą jako całość nauki, gdzie dialektyka (filozofia właściwa) zajmuje się zagadnieniami fundamentalnymi (ten pogląd przedstawia w dialogu Państwo). Wiecznym ideom niematerialnym (istota etyki Sokratesa, obiekty matematyki, spirytualizm), które w świadomości kosmicznej istnieją realnie (esencjalizm, akceptacja powszechników) odpowiadają analogiczne nietrwałe rzeczy materialne, co ma rozwiązać spór o to, czy świat jest zmienny (filozofowie przyrody, sofiści), czy stały (eleaci, niezmienne cnoty u Sokratesa). Dostępna badaniom materia (w tym ciało człowieka) nie jest ważna, natomiast prawdziwie ważne idee, bóstwa i podłoże wszystkiego (chora) nie są dostępne zmysłom. Jedynym łącznikiem między ideami i materią jest Demiurg oraz ludzki duch.
Byt jest definiowany poprzez abstrakcję treściową, co polega na sukcesywnym odrzucaniu cech nieistotnych dla danego obiektu aż do osiągnięcia stanu, gdy niczego już odrzucić się nie da, a zatem pozostaje samo istnienie, czyli byt uniwersalny. Na przykład w definicji psa długość ogona może być pominięta i nie jest istotny kolor sierści, ponieważ to nie te cechy decydują o zaliczeniu danej istoty do psów.
Platon wierzy, że świat jest zbudowany zgodnie z zasadami matematyki a właściwie geometrii, przy czym szczególną uwagę zwraca na kulę i bryły foremne, które mają identyczne wszystkie ściany, krawędzie i kąty. W Timajosie Platon opisuje cztery bryły foremne, które mają odpowiadać czterem żywiołom budującym całą różnorodność świata: sześcian (heksaedr) - żywioł ziemi, dwudziestościan (ikosaedr) - żywioł wody, ośmiościan (oktaedr) - żywioł powietrza, czworościan (tetraedr) - żywioł ognia. Kiedy jego uczeń Teajtetos odkrywa dwunastościan (dodekaedr) jako piątą bryłę foremną, Platon uznaje go za symbol całego wszechświata.
Ze złożenia czterech żywiołów powstają wszystkie obiekty materialnej rzeczywistości.
Posługując się geometrycznymi przekształceniami trójkątów, które tworzą ściany poszczególnych brył foremnych, Platon opisuje wzajemne przemiany żywiołów, na przykład z dwudziestościanu wody można otrzymać ośmiościan powietrza lub czworościan ognia. Natomiast sześcianu ziemi nie można przekształcić w żadną inną bryłę foremną, czyli w inny żywioł.
Według Platona ludzka dusza dzieli się na fizjologiczną kierującą ciałem i nieśmiertelną-boską związaną ze świata idei. Poznanie ma charakter czysto racjonalny, a prawda jest tożsama z bytem.
Platońska etyka opiera się na koncepcji czterech cnót, a są to mądrość, męstwo, umiarkowanie i sprawiedliwość istniejące w niezmiennym, doskonałym świecie idei.
W estetyce platonizm głosi teorię naśladownictwa natury. Platon uznaje państwo za umowę ludzi zbyt słabych, aby mogli żyć samodzielnie i przyznaje państwu władzę nad jednostką. Skrajnym tego przykładem jest propozycja Platona, aby państwo selekcjonowało osoby, które mogą się rozmnażać (forma eugeniki), a ludziom chorym na ciele lub umyśle pozwolić umrzeć jako nieużytecznym.
Platonizm z jego niematerialnymi ideami, powszechnikami i niepoznawalną istotą bytu nie będzie popularny (nawet w Akademii Platońskiej), dopóki nie zacznie się ekspansja irracjonalizmu (II w. p.n.e. - I w. n.e.) a z nim dominacja chrześcijaństwa.
IV w. p.n.e. - Cynik Diogenes z Synopy, uczeń Antystenesa, odrzuca wszystko, aby zamieszkać w beczce, czym chce zamanifestować swoją niezależność od materii.
Jego uczeń, Krates z Teb, jest pierwszym cynikiem z bogatej rodziny: wraz z żoną Hiparchią pozbywa się majątku.
Szkoła cynicka przetrwa do VI w. n.e. oddziałując na wiele kierunków, w tym również na chrześcijaństwo.
384 - 322 r. p.n.e. - Arystoteles, uczeń Platona, jeden z największych erudytów wszech czasów.
W Etyce Nikomachejskiej wyróżnia filozofię pierwszą zajmująca się zagadnieniami fundamentalnymi (przyszła ontologia lub metafizyka), czyli bytem w sensie ogólnym. Odrzuca idealizm Platona, przyjmując istnienie realnych, jednostkowych bytów (realizm) zamiast ogólnych idei. Idee można badać, uzyskując wiedzę o kategoriach - stałych sposobach istnienia i poznania świata. Według Arystotelesa istnieje 10 kategorii: kategoria naczelna, czyli substancja oraz dziewięć kategorii akcydensowych znanych jako przypadłości: jakość, ilość, relacje, czas, miejsce w przestrzeni, całość i część, czyli struktura, działanie, czyli funkcja, odczuwanie i posiadanie.
Poznaniu służy matematyka formalizująca wiedzę poprzez rozumowe wydobycie (abstrahowanie i idealizację) istoty realnych rzeczy. W ten sposób można próbować definiować byt w sensie ogólnym (zaczerpnięta z platonizmu abstrakcja treściowa odrzucająca byty akcydensowe jako nieprzydatne dla zrozumienia istoty danego obiektu i bytu jako całości).
Istotą bytu jest hylemorfizm - rozróżnienie materii (substrat świata, substancja, byt konieczny) i zmiennej formy materii (byt przygodny lub akcydensowy). Ruch jest realizacją potencji zawartej w materii, lecz wymaga stałego działania siły. Nie istnieje próżnia rozumiana jako absolutna pustka lub nicość (horror vacui - strach przed pustką w przyrodzie). Czynnikiem różnicującym jest entelechia, czyli energia, siła (początek witalizmu). Arystoteles wyróżnia rozmaite pojęcia bytu: coś, co jest odmienne; byt-prawda i niebyt-fałsz; byt jako kategoria; byt w możności (potencjalny) i byt w akcie (aktualny, faktyczny).
Istnieją cztery przyczyny rzeczy: materialna (substancja), formalna (forma substancji, plan), celowa (ukierunkowanie procesu na stan przyszły) i sprawcza (czynnik realizujący plan).
Rzeczy są łączone przez byty akcydensowe, czyli relacje, którą są realne (w metafizyce) i logiczne (w logice). Poszczególne byty tworzą poziomy organizacji, co odpowiada celowej (teleologicznej) i zdeterminowanej ewolucji świata.
Poznanie i wyjaśnianie (heurystyka) opiera się na jednoznacznych logicznych sylogizmach (racjonalizm) i doświadczeniu (empiryzm) odbieranym zmysłowo (sensualizm). Istotnym jest sposób definiowania jako porównywanie danego obiektu z innymi bliskimi mu obiektami i wskazywanie na cechy różniące te obiekty. Ten sposób nie odnosi się oczywiście do bytu jako całości.
Niezmiernie istotną dla myślenia, poznania i definiowania jest analogia, która polega na dostrzeżeniu, że różne byty jednostkowe mają niektóre te same cechy (byty akcydensowe) - jest to analogia atrybucji. Później powstanie też analogia proporcjonalności, gdzie różne byty jednostkowe mają tę samą cechę, lecz w różnym stopniu lub zakresie.
W etyce najwyższym dobrem jest szczęście, czyli życie rozumne bez popadania w skrajności (zasada złotego środka). Źródłem, podstawą i idealnym puntem odniesienia dla życiowego szczęścia są cnoty traktowane jako stałe elementy ludzkiej rzeczywistości. Według Arystotelesa jest dwanaście cnót moralnych: męstwo, umiarkowanie, szczodrość, gest (wolność od skąpstwa, gotowość do wydawania na istotne cele), duma, łagodność, prawdomówność, poczucie humoru, uprzejmość, słuszne oburzenie, równowaga emocjonalna. Poza tym jest jeszcze pięć podstawowych cnót intelektualnych: wiedza instrumentalna (techne), wiedza naukowa (episteme), roztropność (phronesis), inteligencja (nous) oraz mądrość (sophia) jako suma wiedzy, rozumu i umiejętności. Dodatkowe cztery cnoty intelektualne to pomysłowość (euboulia), bystrość (sunesis), rozwaga (gnome) i spryt (deinotes).
Arystoteles rozróżnia prawa przyrody (reguły rządzące materią, konieczność nomiczna), prawo naturalne (społeczne zasady postępowania wynikające z natury człowieka) i oparte na prawie naturalnym prawo pozytywne, stosowane w państwie (przez Arystotelesa uznanym za naturalny stan człowieka). Prawo w społeczeństwie opiera się na idei sprawiedliwości dystrybutywnej (określającej zasady dzielenia się dobrami) i wyrównawczej (niwelującej nadmierne różnice) oraz sankcjach jako wyrównaniu bądź odpłacie za przestępstwo. Arystoteles wyróżnia trzy poziomy rozwoju osobowości: physis (dominacja fizjologii), ethos (etos, czyli podporządkowanie tradycyjnym normom społecznym) i phronesis (mądrość, świadomy indywidualny wybór sposobu życia ze wszystkimi tego wyboru konsekwencjami). Według Arystotelesa intelekt jest nieśmiertelny i odrębny od ciała, czyli odpowiada koncepcji duszy nieśmiertelnej.
Definiuje politykę (od greckich słów poly - wielość i polis - miasto) jako sztukę rządzenia w imię dobra wspólnego. Klasyfikuje dobre i złe ustroje polityczne: w przypadku jednego człowieka sprawującego władzę to dobra monarchia i zła tyrania (monos i archein - jeden i rządzić; tyrannos - władca), w przypadku rządzącej grupy pojawia się dobra arystokracja lub zła oligarchia (aristos i kratein - najlepszy i rządzić; oligos - mało, nieliczni), a rządy ludu (politeia) to dobra demokracja (od słowa demos - lud) lub zła anarchia (an - bez; archein - rządzić). W rzeczywistości jednak nie istnieje idealny ustrój, ponieważ każda postać rządów ma tendencję do przybierania form patologicznych.
Naukowe idee Arystotelesa kontynuuje potem szkoła Likeion, zaniedbując jednak sferę ducha i bóstwa (późniejszą metafizykę).
Ok. 365 - 275 r. p.n.e. - Pyrron z Elidy, tworzy sceptycyzm (niemożność poznania - agnostycyzm). Nie wyraża sądów (aphasia) ze względu na równoważność sprzecznych opinii (izostenia) i nielogiczność innych systemów. Poglądy Pyrrona spisze jego uczeń Tymon z Flejuntu (sam Pyrron nie pisze), a spopularyzują Arkezylaos (III w. p.n.e.) i Karneades (II w. p.n.e.) z Akademii Platońskiej. Wybitnym przedstawicielem kierunku będzie Sekstus Empiryk w II w. n.e., uznający doświadczenie za podstawowy sposób poznania. Wyodrębni związki przyczynowe: przyczyna poprzedza skutek, przyczyna jest jednoczesna ze skutkiem, przyczyna późniejsza od skutku (celowość) i przyczyna jako niezmienne podłoże skutku.
U podstawy sceptycyzmu leży pojęcie epoché, które oznacza powstrzymanie się od osądów metafizycznych dotyczących sposobu istnienia świata oraz odrzucenie wszelkich wstępnych przekonań.
341 - ok. 270 r. p.n.e. - Grecki myśliciel Epikur łączy materializm (zakłada istnienie wiecznej materii), determinizm ruchu atomów i niezdeterminowane odchylenia (tychizm, greckie tyche - przypadek), warunkujące zjawiska nietypowe (nieliniowe). W etyce wyznaje hedonizm. O wartości sensualistycznego poznania stanowi według niego praktyka. Epikur zauważa, że determinista nie może krytykować wolnej woli, ponieważ krytyka też jest uwarunkowana, a więc pozbawiona mocy przysługującej swobodzie poszukiwań.
Znanym przedstawicielem epikureizmu będzie potem Rzymianin Lukrecjusz (I w. p.n.e.) piszący o ewolucji świata.
336 - 264 r. p.n.e. - Zenon z Kition, twórca stoicyzmu (od ateńskiej bramy Stoa Poikile, w której naucza).
Podstawową zasadą stoicyzmu jest uniwersalizm (powszechność zasad, zwłaszcza moralnych) oraz materialistyczne i deterministyczne pojmowanie świata, przy czym duch jest materialny, a materia zawsze w pewnym stopniu obdarzona życiem (hylozoizm, ten termin wprowadzi dopiero Brytyjczyk R. Cudworth). To oznacza, że pierwiastek materialny i duchowy są nierozerwalnie połączone ze sobą w przeciwieństwie do materialistyczno-duchowego dualizmu Platona i Arystotelesa. W materii działają przeciwstawne składniki (dialektyka), czynny i bierny, które tworzą całą dynamiczną strukturę świata. Ponieważ przemiany mają swoją przyczynę i cel, można je racjonalnie poznawać. Kosmos przeżywa powtarzalny cykl rozwoju i katastrof, co przekłada się również na metempsychozę, czyli wędrówkę dusz. Szczęście jako cel etyki osiąga się przez oderwanie od zmiennego, niepewnego świata, zgodność z naturą i ludzką godnością (odrzucenie epikureizmu). To zaś oznacza kultywowanie fundamentalnych cnót, które stoicy opisują jako mądrość, męstwo, umiarkowanie i sprawiedliwość stanowiące źródło zachowań moralnych.
Znani stoicy to Chryzyp z Soloj (III w. p.n.e.), Sfairos (III w. p.n.e., nie potrzebujemy pewności, wystarczy prawdopodobieństwo - probabilizm w poznaniu), Poseidonios (II-I w. p.n.e.) i Atenodor (I w. p.n.e.), którzy reprezentują platonizującą średnią stoę, a także Epiktet (I/II w. n.e.) oraz Rzymianie Seneka i Marek Aureliusz zaliczani do nowej stoi o zabarwieniu neoplatońskim.
Ok. 335 - ok. 269 r. p.n.e. - Straton z Lampsakos (miasto w Troadzie nad Hellespontem), kontynuator koncepcji Arystotelesa, przedstawiciel materializmu mechanistycznego. Odrzuca transcendencję, siły niematerialne i bogów.
II w. p.n.e. - III w. n.e. - Rozwija się hellenistyczny gnostycyzm łączący irracjonalizm i poznanie epoptyczne przez pozarozumowy ogląd. Centralnym pojęciem jest gnoza - wiedza o świecie duchowym dostępna tylko wybranym, co wskazuje na związki z religijnymi misteriami. W gnostycyzmie jest też obecny mistycyzm, dualizm światła i mroku oraz idea hierarchii bytów. Gnostycki emanacjonizm zakłada rozwój świata od duchowego Absolutu-Boga poprzez coraz niższe i mniej uduchowione byty-emanacje aż do materii pozbawionej ducha. Na bazie gnostycyzmu powstanie szereg religii i irracjonalnych filozofii jak mitraizm, kult Izydy i Matki Boskiej (bogini płodności), neoplatonizm, mandeizm, chrześcijaństwo, manicheizm.
Co ciekawe, definicję gnostycyzmu ustalą uczestnicy konferencji w Messynie dopiero w roku 1966.
II w. p.n.e. - I w. n.e. - Zależna od osiągnięć Greków filozofia rzymska nie wprowadza nowych pojęć i systemów. Służy głównie celom praktycznym i osiągnięciu szczęścia, lecz na ogół nie szuka poznania i zrozumienia świata dla samego zrozumienia. Najwybitniejsi rzymscy myśliciele to między innymi Cyceron (I w. p.n.e.) i Seneka nawiązujący do idei stoików. Cyceron wylicza cztery zasadnicze cnoty, które uważa za źródło zachowań moralnych: mądrość, męstwo, umiarkowanie i sprawiedliwość.
Grek Andronikos Rodos (I w. p.n.e.) upowszechnia pojęcie metafizyki (po fizyce) na określenie dzieł Arystotelesa o fundamentalnych zagadnieniach rzeczywistości umieszczonych po dziełach przyrodniczych. Andronikos wzoruje się na pojęciu wprowadzonym przez Eudemosa z Rodos (IV w. p.n.e.), który pisząc ta meta ta physika chciał podkreślić, że są to zagadnienia wykraczające poza fizykę i rzeczywistość bezpośrednio dostępną badaniom. Ostatecznie zostanie wyodrębnienia samodzielna dyscyplina filozoficzna odpowiadająca filozofii pierwszej Arystotelesa.
I w. p.n.e. - W Aleksandrii działa wybitny sceptyk Ainesidemos. Pisze 10 tropów wykazujących bezpodstawność sądzenia o świecie oraz wielość religii i filozofii. Krytykuje przyczynowość i naukę.
I w. p.n.e./I w. n.e. - Zeuksis ze szkoły Ainesidemosa pisze dzieło o antynomiach jako podstawie izostenii.
I w. n.e. - III w. n.e. - Schyłek filozofii grecko-rzymskiej i racjonalizmu upadających pod wpływem religii wschodnich. Triumfy święci neoplatonizm interpretowany w duchu judaistycznym: Filon (I w. p.n.e./I w. n.e.), Plotyn (III w. n.e.) i jego uczeń Porfiriusz z Tyru (III/IV w. n.e.). We wstępie do dzieł Arystotelesa Porfiriusz zaczyna spór o uniwersalia, pytając o realność kategorii, pojęć i nazw. Wkrótce popularność zdobędzie drzewko Porfiriusza, czyli metoda abstrakcji zakresowej, która polega na sukcesywnym zaprzeczaniu kolejnym pojęciom. Budowę drzewka zaczyna się od pojęcia opisującego jednostkowy byt (na przykład Mruczek), który w pierwszym kroku jest pozbawiany jednostkowości (nie-Mruczek, czyli kot w ogóle). Tak otrzymane nowe pojęcie zostaje pozbawiane cech indywidualnych (nie-kot, czyli ssak) i potem to samo jest czynione w odniesieniu do każdego kolejnego pojęcia opisującego coraz szerzej rozumiane byty (nie-ssak, czyli kręgowiec, nie-kręgowiec, czyli zwierzę, nie-zwierzę, czyli organizm...) aż do momentu, gdy pojawia się pojęcie bytu najogólniejszego, który jest tożsamy z całością świata (nie-byt i byt). Mankamentem tej metody jest zatracenie dynamicznego aspektu bytu jako bycia i działania. Byt Porfiriusza jest tylko uchwyceniem istoty tego, co jest, a ignoruje jego aktywność. Nie wiadomo też, jaki jest stosunek tak zdefiniowanego bytu ogólnego do powszechników i bytów jednostkowych.
Laktancjusz jako jeden z pierwszych myślicieli otwarcie potępia naukę, uznając ją za obrazę wszechwiedzącego Boga (zapowiedź średniowiecznego obskurantyzmu).
Pitagorejczyk Apoloniusz z Tyany (I w. n.e.) łączy grecki i żydowski mistycyzm liczb, indyjski braminizm (przekonanie o znaczeniu i konieczności ofiary podtrzymującej istnienie świata) i buddyzmu (reinkarnacja, odrzucenie świata).
Ostatni wybitny grecki filozof, neoplatonik Plotyn, uczy o emanacji materialnych bytów z duchowego Logos, czyli Absolutu, Myśli, Boga. Stwórca-Demiurg (grecki demiurg - rzemieślnik) wyprowadza świat z pierwotnego chaosu, który znajdował się początkowo w stanie skrajnego indeterminizmu (żadne zjawisko nie podlegało związkom przyczynowo-skutkowym). W następnych etapach rozwoju duchowa siła wyczerpuje się, przenikając do coraz bardziej materialnych bytów (gradualizm), gdzie pierwotnej idei odpowiadają jej hipostazy - formy niedoskonałe (pesymistyczna wizja świata).
Zwolennikiem teorii emanacji jest też Boecjusz (480 - ok. 525), przekaziciel greckich idei dla chrześcijańskiej Europy.
Rozwija się hermetyzm (monizm, powszechny duch, teoria emanacji i kolejnych poziomów organizacji) wywodzony od legendarnego Hermesa Trismegistosa.
II/III w. n.e. - Mimo zalewu irracjonalizmu i wschodnich religii rzymskie prawo wciąż zachowuje racjonalizm i traktuje człowieka jako dobro najwyższe. Przykładem jest prawnik, logik i filozof prawa Ulpian, który na przełomie II i III w. n.e. formułuje klasyczne pojęcie sprawiedliwości jako stałą i niezmienną wolę przyznania każdemu należnego mu prawa w myśl zasady aequita, czyli równość. Postępująca chrystianizacja bardzo szybko doprowadza jednak do wypaczenia tej idei poprzez podporządkowanie jej zasadom religii. W rezultacie za sprawiedliwe zostaje uznane to, co Bóg przeznaczył dla każdego człowieka, a najwyższym dobrem nie jest już człowiek, lecz posłuszeństwo boskiej woli.
391 r. - Na polecenie aleksandryjskiego papieża Teofila chrześcijanie burzą Serapejon i palą Bibliotekę Aleksandryjską jako zbiór pogańskich ksiąg.
415 r. - Papież Aleksandrii św. Cyryl podburza fanatyczny tłum chrześcijan, który pod wodzą niejakiego Piotra wywleka przed kościół sławną kobietę-filozofkę i matematyczkę Hypatię z Aleksandrii. Obdzierają ją z szat, wyłupują oczy i rozrywają na strzępy ostrakonami (odłamki ceramiki, kamieni i szkła). Swoboda dociekań naukowych, zwłaszcza w wydaniu kobiety, okazała się nie do przyjęcia pod władzą nowej ideologii.
529 r. - Chrześcijańskie władze Bizancjum likwidują Akademię Platońską uznaną za zagrożenie dla nowej religii. co symbolicznie wyznacza koniec filozofii antycznej i początek średniowiecza.