Zachowanie, norma społeczna, tradycja, obyczaje i rytuały
Dla utrzymania jedności społeczeństwa muszą istnieć określone normy społeczne, czyli granice, w jakich członkom społeczeństwa wolno się poruszać, wciąż pozostając w danej wspólnocie. W ten sposób odbywa się kontrola zachowania poszczególnych osób. Przestrzeganie norm łączy ludzi, zwiększając wewnętrzną spójność wspólnoty. Natomiast przekroczenie normy wywołuje negatywne reakcje ze strony innych, negatywną ocenę moralną lub w kategoriach prawa, a w skrajnych wypadkach może doprowadzić do wykluczenia danej osoby ze wspólnoty, ponieważ łamanie norm niszczy społeczne relacje i zagraża istnieniu wspólnoty.
Z zachowaniem norm społecznych wiąże się tradycja (od łacińskiego traditio – przekazanie), czyli rodzaj pamięci społecznej lub dziedziczenia kulturowego. To oznacza, że kolejne pokolenia przejmują od przodków i przekazują swoim potomkom określone normy uznawane za wartości, które należy zachować.
Normy społeczne zaś nie są przypadkowe, lecz wynikają z warunków środowiska, w jakim danej społeczności przyszło żyć. Tradycja pokazuje więc te modele zachowania, które już zostały sprawdzone przez przodków i okazały się skuteczne w danych warunkach. Innymi słowy tradycja chroni przed zachowaniami ryzykownymi i służy przetrwaniu danej społeczności. Z drugiej jednak strony nazbyt sztywne przestrzeganie tradycji prowadzi do nadmiernego konserwatyzmu i zastoju. Wszystko, co nowe jest odrzucane, a tymczasem rzeczywistość stale się zmienia i dotychczasowe modele zachowania okazują się coraz bardziej anachroniczne. W ostatecznym rozrachunku zamknięcie się na to, co nowe musi doprowadzić do katastrofy. Przykładów dostarcza historia. Po czterystu tysiącach lat trwania neandertalczyk nie potrafił lub nie chciał zmieniać swoich zachowań i nie zaakceptował nowych technologii, więc wyginął w ciągu kilku tysięcy lat po spotkaniu ze skorym do innowacji Homo sapiens. W XIII-XIV w. na Grenlandii Normanowie nie przyjęli do wiadomości, że w klimacie polarnym nie sprawdzają się metody gospodarowania przywiezione ze Skandynawii i przegrali w starciu z Eskimosami. Chińczycy zaś uwierzyli, że poza ich krajem nie ma nic wartościowego i efektem było pogłębiające się zacofanie Chin, które skończyło się niemal kolonizacją. Podobne efekty są zauważalne w wielu religiach, na przykład w kościołach chrześcijańskich w XX-XXI w., kiedy hierarchowie uparcie trzymają się tradycyjnych reguł, mimo że tracą przez to wyznawców i wpływy. Te przykłady pokazują, że tradycja ma walor stabilizujący i wiążący społeczeństwo, ale nie powinna hamować modernizacji, bo to prowadzi do upadku.
Tradycja odnosi się do kultury obejmującej takie elementy jak język, powszechnie akceptowany system wartości moralnych, religia, wzorce estetyczne, model ekonomii oraz świadomość historyczna. Przejawia się również w postaci przestrzeganych obyczajów, rytuałów i świąt charakterystycznych dla danej społeczności.
Obyczaj to określony sposób zachowania powszechnie uznawany w danej społeczności za właściwy i niezmienny, chociaż w rzeczywistości podlega powolnym zmianom. W tej kategorii mieszczą się na przykład sposób odżywiania i ubierania, relacje między osobami różnej płci i między członkami rodziny, sposób traktowania ludzi o różnym statusie społecznym, sposoby witania się i żegnania z innymi…
Nieprzestrzeganie obyczaju spotyka się z krytyką ze strony innych członków społeczności, a nawet może wywołać agresję, ponieważ bywa odbierane jako obraza lub wyzwanie. W skrajnej postaci przejawia się to jako tabu, czyli zakaz odnoszący się do określonego obiektu (na przykład kamień, drzewo, rodzaj pożywienia), miejsca (święty gaj, jaskinia) lub czynności traktowanych jako niedozwolone (łowienie ryb w wybrane dni, jedzenie określonych rodzajów pokarmu, zwłaszcza podczas postu). Przekroczenie takiego zakazu może być karane nawet śmiercią.
W konserwatywnych społecznościach zdominowanych przez myślenie religijne obyczaj może stać się elementem sacrum, czyli świętością. Złamanie obyczaju bywa wtedy postrzegane jako bluźnierstwo to znaczy obraza świętości, co może wywołać wybuch agresji i doprowadzić do ukarania bluźniercy. Przejawem takiego myślenia jest koncepcja obrazy uczuć religijnych funkcjonująca w prawodawstwie niektórych krajów jeszcze w XXI w.
Odrębnym zjawiskiem jest zwyczaj (czasem błędnie utożsamiany z obyczajem), czyli szczególny sposób zachowania typowy dla danej osoby (mówi się wtedy o nawyku lub rutynie) i ewentualnie dla niewielkiej grupy, na przykład rodziny. Może to być charakterystyczny sposób jedzenia lub stosowania używek, oryginalny, jednostkowy styl ubierania lub nietypowy styl mówienia. W przeciwieństwie do obyczaju nieprzestrzeganie zasad zwyczajowych jest zwykle tolerowane, nie ma bowiem waloru tradycji decydującej o tożsamości kulturowej wynikającej z historii, magii, religii lub innej ideologii.