← Charakterystyka najważniejszych religiiHistoria chrześcijaństwa →

Historia buddyzmu

• 566 r. p.n.e. - W Lumbini w północnych Indiach (wschodnia część niziny Taraj na obszarze późniejszego Nepalu) królowa Maja, żona Śuddhodany władcy Śakjów, rodzi księcia Siddhartę Gautamę. Maja będzie później zwana boginią czasu, złudzeniem i wielką matką (Mahamaja), czyli żeńskim pierwiastkiem świata. Poród nastąpił podczas przechadzki w ogrodzie, kiedy wzorem bóstw jaksza Maja uchwyciła się gałęzi świętego drzewa aśoka. Wcześniej zaś śniła o białym słoniu, co oznacza, że jej syn Siddhartha będzie wielkim człowiekiem. Późniejsze legendy (dżataki) głoszą, że Siddhartha jest kolejnym buddą pojawiającym się na świecie dla zbawienia wszystkich istot (u wisznuitów Budda-Siddhartha jest awatarą Wisznu). Niektórzy będą zaś opowiadać, że sam Awalokiteśwara powołał do istnienia Siddharthę, ponieważ namówiła go do tego bogini Tara współczująca niedoli świata.

Siddharta wyrasta na pięknego, inteligentnego młodzieńca i wykazuje wiele talentów. Jest świetnym sportowcem, zna się na muzyce i tańcu, zgłębia tajniki filozofii. Cieszy się udanym życiem rodzinnym. Pewnego dnia jednak odkrywa istnienie nieszczęścia, chorób i śmierci. Ogarnia go wtedy poczucie bezsensu i którejś nocy opuszcza żonę Jaśodharę oraz syna Rahulę (syn zostanie potem jego uczniem i patronem buddyjskich nowicjuszy), aby szukać prawdy. Wstępuje na bramińską drogę poszukiwania wolności od zła. Pości i unika mięsa (wegetarianizm będzie potem buddyjskim ideałem, choć nie przymusem), aby nie krzywdzić zwierząt. Pod wpływem proroczych snów i naśladując myślicieli-riszich Krakucchandę, Kanakamuniego oraz Kaśjapę osiedla się w lesie Uruwilwa (Uruvela) wraz z pięcioma innymi ascetami.

• 531 r. p.n.e. - Siddharta Gautama zwany odtąd Śakjamunim, czyli Mędrcem z rodu Śakja (muni - cisza, mędrzec) doznaje wielkiego oświecenia (mahabodhi) pod świętym drzewem figowym bodhi (później cel pielgrzymek Bodh-Gaja i centrum święta Bodhi) koło Varanasi. W ten sposób rankiem 8 listopada staje się Buddą, czyli Przebudzonym, ponieważ jest przekonany, że zrozumiał wszystko i świat już nie ma dla niego tajemnic. Budda podkreśla znaczenie medytacji dhjana (w sanskrycie dhyana, w pali jhana - medytacja, pogrążenie) nad jego nauką i kontemplacji, czyli myślowego wniknięcia w istotę świata.

Ku zgorszeniu swoich towarzyszy uznaje, że asceza oraz bramini nie są już potrzebni, a bogowie to tylko twory umysłu szkodliwe lub ewentualnie pomagające istotom żywym w wyzwoleniu od cierpienia w łańcuchu wcieleń (samsara). Ważna jest wiecznie aktywna świadomość (strumień świadomości) istot żywych bez rozdziału na materię i ducha (monizm). To dynamika świadomości tworzy chwilowe byty-rzeczy (ewentyzm) i przejawia się w kolejnych inkarnacjach. Życie jest święte i żadna sytuacja nie usprawiedliwia zabijania jakiejkolwiek istoty (zasada ahimsa - nieagresja, karuna - współczucie). Nie ma zjawisk nadnaturalnych, na przykład cudów, ponieważ wszystko wynika z mocy człowieka i innych istot (optymistyczna wizja człowieka). Buddyzm tak mocno podkreślający wolność człowieka współzawodniczy z determinizmem jednoznacznym adżiwików.

Według jednej z dżatak bóg Mara (Niszczący) zjawia się przed Śakjamunim chcąc go przestraszyć i zabić, aby zniszczyć zbawczą naukę. Jednak mędrzec nie zmienia medytacyjnej pozycji lotosu, a jedynie dotyka prawą dłonią ziemi (mudra uspokojenia) wywołując nagły wstrząs, a przerażony Mara ucieka. Teraz Budda uzbrojony w swoją naukę nie boi się już niczego i nie można go oszukać. Dlatego też Śakjamuni rezygnuje z postu i ascezy jako zbędnych. Na znak, że odtąd będzie żył inaczej wypija gęsty kleik z mleka i zboża, który ofiaruje mu Nandabala, przechodząca nieopodal córka pasterza krów. Oburzeni asceci opuszczają go sądząc, że oszalał lub zdradził ich ideały i zrezygnował z dalszego poszukiwania prawdy, oddając się we władanie złudnej rzeczywistości materii. Budda zaś rozmyśla w samotności jeszcze przez 49 dni. Wtedy przychodzą kupcy Tapussa i Balika, pierwsi uczniowie. Ofiarują mu placki ryżowe i miód, a Budda uczy ich o kosmicznym prawie moralnym dharma, zapewniającym zbawienie, czyli uwolnienie od materii i samsary.

Zasadę dharmy symbolizuje przypowieść o matce Maudgaljajany (Mokurena), ucznia Buddy, która za grzechy została w piekle zawieszona do góry nogami (zawieszony odwrotnie - avalambana, w Japonii zapisane jako obon, później święto). Maudgaljajana uwolnił matkę od męki, obdarowując biednych żywnością.

Na prośbę Brahmy, Śakjamuni wygłasza w świętym mieście Varanasi w parku Sarnath nad Gangesem pierwsze kazanie o oczyszczeniu świadomości (praktycznie tożsamym z praniem mózgu), wyzwoleniu (moksza) od cierpienia przez nieaktywność (zasada niedziałania) oraz o szczęśliwym wyjściu z kołowrotu (samsara) narodzin i śmierci w kolejnych wcieleniach. Dzień puszczenia w ruch Koła Nauki (dharma-czakra), kiedy Budda wygłosił słynne kazanie w świętym mieście będzie potem uroczyście celebrowany przez buddystów jako Dzień Dharmy (na przykład tybetańskie święto Czö-khor Dü-czen).

Buddyjskim ideałem jest 6 (później na Cejlonie 5) nadprzyrodzonych stanów doskonałości abhidżnia (Diwjaczakszus - boskie oko, Diwjaśrotra - boskie ucho, Riddhisakszatrija - moc nadprzyrodzona, Purwaniwasanusmritidżniana - pamięć poprzednich wcieleń, Paraczittadżniana - wchodzenie w umysł innych, Aśrawakszaja - wygaszanie pragnień) oraz stan buddy (oświecenia) i nirwana (nicość), czyli trwanie bez cierpienia.

Asceza nie jest szczególnie potrzebna, choć można ją stosować jako środek wspomagający wyzwolenie poprzez oczyszczenie i rozwijanie świadomości wolnej od uwarunkowań Natomiast nadmierna asceza, zwłaszcza posty czy brak higieny, może być nawet szkodliwa, ponieważ zniechęca do pracy nad sobą. Zatem brudne ciało i odzież są przez buddystów częściej uznawane za grzeszne niż godne pochwały, bo same w sobie nie służą uwalnianiu od cierpienia i rozwijaniu świadomości na drodze do oświecenia i wyzwolenia. Wolność daje świadomość a nie zewnętrzne, cielesne lub wręcz materialne cechy człowieka. Przekonanie, że określone działania o charakterze magicznego rytuału mogą zmieniać rzeczywistość i przekładają się na uwolnienie człowieka czy jakiejkolwiek istoty od cierpienia jest zabobonem. Zabobonem jest też wiara w cuda, ponieważ zakłada oddziaływanie na rzeczywistość za pomocą nadzwyczajnych procedur, gdy tymczasem świat funkcjonuje według określonych praw, których nie można przekroczyć. O tym właśnie mówi jedna z anegdot o Buddzie, którego podobno poproszono, aby przeszedł rzekę po powierzchni wody. On zaś wskazał łódkę, mówiąc, że to dużo łatwiejsze.

Świat jest uwarunkowany i każda istota w nim żyjąca podlega związkom przyczynowo-skutkowym, jeśli nie porzuci zależności od swego otoczenia. W tym ujęciu bramińskie przekonanie o wartości rytuałów (w tym ascezy) jest zabobonem lub złudzeniem, gdyż zakłada, że szczególne działania przełamią normalne związki między przyczyną i skutkiem, aby zaspokoić ludzkie pragnienia, które są jednak tylko złudzeniem. Tymczasem chińskie przysłowie mówi: „odrzuć pragnienia, kiedy zapalasz lampę Buddy”.

To samo dotyczy kultu bóstw, które rzekomo opiekują się poszczególnymi dziedzinami życia - nie są one niczym innym, jak wyobrażeniem i dlatego należy je traktować jako złudzenia. Oczywiście wielu ludzi nie potrafi wyzwolić się z zabobonnej wiary w realność bóstw i ci potrzebują długiej nauki rozwijającej świadomość oraz kolejnych wcieleń, aby osiągnąć oświecenie. Inni zaś rozumieją, że bóstwa i demony to zaledwie twory ludzkiego umysłu, które mogą ewentualnie pomagać na drodze do oświecenia, ale też mogą przesłaniać rzeczywistość, jeśli będą traktowane jak byty realne. Złudzenia i niewiedza są zatem źródłem cierpienia, od którego należy się wyzwolić przez zrozumienie dharmy. Ilustracją tego założenia jest opowieść o tym, jak w Sawathi Budda wziął za paznokieć nieco ziemi i powiedział, że rozumiejącemu dharmę i wolnemu od pragnień zostało tylko tyle cierpienia. Rozumiejący dharmę nie cierpi, ponieważ wie, że wszystko jest przejściowe i zależy od nas. Dlatego też nie ma sensu wróżbiarstwo, czyli przewidywanie przyszłości, bo każdy jest potencjalnie wolny i może przyszłość aktywnie kształtować, a nie poddawać się rzekomemu przeznaczeniu.

• Koniec VI w. p.n.e. - Zgodnie z legendą Tapussa i Balika zanoszą buddyzm do Birmy, gdzie powstanie potem słynna pagoda Szwe Dagon, zawierająca relikwie aż trzech wcześniejszych buddów oraz kilka włosów Śakjamuniego. Według późniejszych opowieści za życia Buddy powstaje także kilka jego wizerunków, które staną się potem jednymi z najświętszych obiektów, czczonych przez buddystów. Wierzący zaliczają do nich metalowy posąg Jowo Śakjamuniego w Tybecie, podobno odlany przez artystę Wiswakaramę pod kierunkiem Indry. Posąg miał należeć do władcy Magadhy, potem został podarowany cesarzowi Chin, a Wencheng przywiozła go do Lhasy.

• VI/V w. p.n.e. - Śakjamuni zdobywa poparcie pierwszej kobiety, później patronki mniszek - Kszemy. Jej mąż, król Bimbisara (545-493 r. p.n.e.) z Magadhy, ofiaruje buddystom pierwszy klasztor w Radżagriha i przekonuje do buddyzmu króla Pukkusatiego.

Według tradycji koło Radżagriha na Grydhrakuta-parwata, czyli na Górze Sępa (Mara kusił tam Buddę jako sęp) Budda wygłasza sławną Sutrę lotosu o podstawach swojej nauki. Ktoś spytał kiedyś Buddę o istotę buddyzmu, ale ten trwał w milczeniu oglądając kwiat trzymany w ręku. Tylko Mahakaśjapa uśmiechnął się, bo pojął, że istotą tej nauki jest pustka, brak pragnień i czynu. Trzeba tę pustkę zobaczyć jako swoją właściwą naturę, ale nie można jej oddać słowami.

Na prośbę swego ukochanego ucznia Anandy (jego imię oznacza radość) Budda przyjmuje do zakonu kobietę - swoją ciotkę i przybraną matkę Mahapradżapati - lecz stwierdza, że wspólnota wierzących przetrwa przez to o 500 lat krócej. Ostrożność wobec kobiet jako więzi ze światem zaleca też dżataka o Isisandze, młodym ascecie kuszonym przez nimfę, której uroda pozbawiła go duchowych umiejętności.

• Od V w. p.n.e. - Kształtuje się koncepcja wielokrotnego pojawiania się buddów w historii, aby wskazywali ludziom drogę. Według wczesnej tradycji hinajana było sześciu buddów działających w kolejnych epokach przed Śakjamunim: Vipaśjin (Vipassi), Śikin (Sikhi), Viśvabhu (Vessabhu), Krakuććanda (Kakusandha), Konagamana i Kaśjapa (Kassapa).

Z czasem będzie wymienianych trzynastu, a nawet dwudziestu czterech wcześniejszych buddów działających przed Śakjamunim z najważniejszym Dipamkarą (Dipankarą). Miał on żyć niewyobrażalnie dawno i był pierwszym z buddów oraz nauczycielem ascety imieniem Sumedha, który przysiągł, że sam też będzie kiedyś buddą. Dipamkara zaś dzięki swoim szczególnym mocom przepowiedział, że Sumedha odrodzi się w przyszłości jako książę Gautama.

• Ok. 487 r. p.n.e. - Konflikt Buddy z Dewadattą, kuzynem Śakjamuniego pragnącym przejąć kierownictwo nad wspólnotą. Ostatecznie Dewadatta ustępuje.

• 486 r. p.n.e. - Według tradycji trzy miesiące przed śmiercią Buddy zbiera się 1250 uczniów, którzy doznali już oświecenia. Jest to pierwsze tak wielkie zgromadzenie buddystów (świętowane potem co roku 15 marca jako Magha Pudża).

• 486 r. p.n.e. - Śmierci, czyli odejściu Buddy do nirwany (parinirwana, 15 II) towarzyszy podobno trzęsienie ziemi i cudowny deszcz kwiatów. Według legendy umierający mędrzec sugerował swemu uczniowi Anandzie, że mógłby jeszcze przedłużyć pobyt na ziemi, gdyby Ananda o to poprosił. Uczeń jednak nie odważył się żądać takiego poświęcenia od swego mistrza.

Umierając Budda powiada: „Słuchajcie, o mnisi, teraz napominam was tak: wszystko, co złożone, podlega zniszczeniu. Trudźcie się gorliwie!” Jego ciało zostaje spalone w Bodh-Gaja, a szczątki stają się relikwiami.

Uczniowie Buddy organizują zjazd (sobór) w grocie Saptaparna (Siedem Liści) w Radżagriha, aby ustalić kanon buddyzmu, bo ich nauczyciel nie zostawił tekstów pisanych. W tej sytuacji mistrz Upali tworzy zestaw mów Buddy, który po redakcjach przekształci się w Kosz dyscypliny. W Radżagriha zaś powstaje Kosz kazań, a jego autorem jest Ananda, ulubiony uczeń Buddy. Oba dzieła są pisane w pali, co podkreśla odrębność nowej wiary w stosunku do braminizmu tradycyjnie używającego sanskrytu.

Ananda wysyła do Kaszmiru mnicha imieniem Madżantika, odtąd Kaszmir będzie ważnym ośrodkiem buddyzmu.

Wyznawcy, zgodnie z naukami mistrza, wypracowują indywidualne, osobiste drogi odrzucania więzów ze światem. Ideałem jest arhat (w pali arahat - wartościowy), czyli ktoś, kto odrzucił świat i trwa w ciągłej ascezie prowadzącej do stanu moksza - wyzwolenia od samsary.

Jednak z drugiej strony pojawiają się wyraźne odchylenia od koncepcji Śakjamuniego. Na przykład Mogellana wbrew naukom swego nauczyciela zajmuje się wróżbiarstwem.

• Po 486 r. p.n.e. - Następcą Buddy jako pierwszy patriarcha dhjana zostaje jego uczeń Mahakaśjapa.

Tak zaczyna się indyjska linia patriarchów, którzy mają przez wieki przechowywać nauki Śakjamuniego i przekazywać kolejnym uczniom. Dhjana to poznawanie rzeczywistości poprzez umysłowe i emocjonalne wnikanie w istotę świata, aby osiągnąć zrozumienie i równowagę aż do wyzwolenia z samsary

Następnym patriarchą dhjana zostanie Ananda, ulubiony uczeń Śakjamuniego, a po nim patriarchami będą kolejno: Śanawasin, Upagupta, Dhitika, Miśaka, Wasumitra, Buddhanandi, Buddhamitra i Parśwa.

• 386 (lub 376) r. p.n.e. - Odbywa się drugi sobór w Wajśala zwołany na skutek złamania dyscypliny przez mnichów z Wajśala - wrydżiputraków i ich zatargu z mistrzem Jasą dotyczącego tekstów kanonicznych. Czcigodny Rewata rozsądza spór na korzyść Jasy. Zostaje ustalony kanon „prawowitych”, czyli kanonicznych tekstów buddyjskich w sanskrycie i pali, a uznający je tradycjonaliści będą odtąd nazywani therawadinami (po palijsku thera vada - stara nauka), ponieważ uważają się za spadkobierców czystej nauki Buddy. Therawadinowie staną się potem jednym z odłamów w obrębie buddyzmu hinajana.

Mnich Paraparija potępia zepsucie buddyzmu przez chciwych mnichów, przywiązanych do ziemskich rozkoszy, co wskazuje, że już narasta problem wykorzystywania przez duchowieństwo uprzywilejowanej pozycji społecznej.

• 350 r. p.n.e. - Mimo lub raczej z powodu ustaleń soboru dochodzi do pierwszego rozłamu wśród wyznawców buddyzmu. Surowi tradycjonaliści nadal utrzymują, że jedyną drogą dojścia do moksza (całkowite uwolnienie od samsary) jest życie zakonne, czyli jako arhat. Twierdzenie, że poza klasztorami nie ma zbawienia, daje zakonnikom poczucie wyższości nad społeczeństwem (na wzór braminów) i ogromny prestiż, który łatwo może stać się źródłem dochodów.

Bardziej liberalni zwolennicy wrydżiputraków twierdzą, że zbawienie jest możliwe także dla laików (nie duchownych) poszukujących własnej drogi. Oczywiście odbiera to przewagę i wyjątkowość mnichom.

• 324 - 187 r. p.n.e. - Dynastia Maurjów, protektorów buddyzmu, którzy używają go jako ideologii państwa i dynastii. Buddyzm staje się przeciwwagą dla braminów, wtrącających się do polityki.

Pierwotny, ateistyczny buddyzm elit coraz bardziej staje się ludowym politeizmem z Buddą jako bogiem najwyższym. Buddyjscy mistrzowie wiedzą jednak, że bóstwa są potrzebne tylko niewykształconym, a ludzie świadomi prawdy uważają bóstwa za wytwory własnej świadomości szukającej oparcia w zetknięciu z wielką pustką nirwany.

• Koniec IV w. p.n.e. - Mahinda nawraca Sri Lankę, czyli Cejlon (różne tradycje nie zgadzają się co do daty).

• Do 300 r. p.n.e. - Ustne opracowanie tekstów Sutrapitaka i Winajapitaka.

• Między 300 - 100 r. p.n.e. - Opracowanie kanonicznego tekstu Abhidharmapitaka.

• 272 - 238 r. p.n.e. - Aśoka, władca państwa Maurjów i wielki protektor buddyzmu.

Podobno początkowo jako wielki wojownik był przeciwnikiem nowej wiary, lecz z czasem dojrzewa do zrozumienia, że przemoc jest działaniem krótkotrwałym i przynosi więcej szkody niż pożytku. Nawrócony władca przekształca buddyzm w narzędzie ideologicznego jednoczenia niejednorodnego państwa i zdobywania wpływów. Nie przypadkiem właśnie w tym okresie powstają wielkie centra buddyjskie poza Indiami przynajmniej częściowo finansowane przez Aśokę.

Legenda opowiada o tym, jak Aśoka kazał podzielić szczątki Buddy pozostałe po spaleniu na stosie na 84 tysiące części i w ciągu jednej nocy bogowie wznieśli taką samą liczbę dagob (te nawiązujące do góry Meru stożkowate mauzolea-świątynie będą odtąd jednym z najważniejszych elementów buddyjskich świątyń) dla ich przechowywania.

Na wzgórzu w Sańći (koło Bhopal) Aśoka buduje osiem ceglanych stup (w tym Wielką Stupę) i ogromną kolumnę. W sanktuarium Sańći zostają pochowani uczniowie Buddy Sariputta i Maha-Moggalana, co ostatecznie decyduje o popularności tego miejsca (uznanego za czakrę) jako celu pielgrzymek.

Król Aśoka funduje też pierwszą świątynię w Bodh-Gaja, aby upamiętnić miejsce oświecenia Buddy pod świętym figowcem bodhi. Według tradycji w tej samej miejscowości oświecenia doznali też inni buddowie, którzy przybywali dla zbawienia świata. Pod koniec III w. p.n.e. Bodh-Gaja jest już znanym centrum pielgrzymkowym (uznaje się je za czakrę), a kolejne drzewa wywodzące się od świętego figowca będą tu rosły jeszcze dwa i pół tysiąca lat później.

Mnisi tworzą pierwsze teksty o vinaja, dyscyplinie mnichów ze szkoły hinajana. Ideałem hinajany jest arhat, święty, zazwyczaj mnich, samotnie dążący do doskonałości w stanie nirwany i wyzwolenia od cierpienia poprzez abhidżnia. Świat jest dla niego tylko przemijającą ułudą, która przeszkadza na drodze do zbawienia.

Jednak wielu zwolenników buddyzmu, przede wszystkim ci, którzy nie są mnichami, odrzuca ideę mnicha-arhata i twierdzi, że zbawienie może osiągnąć każdy. Wybucha więc gorący spór między konserwatywnymi sthawirami (sthavira - słuchający starszych), którzy rezerwują zbawienie dla arhatów oraz „liberalnie” nastawionymi buddystami świeckimi, głoszącymi zasadniczą równość wszystkich, którzy dążą do nirwany. Kształtuje się też trzecia grupa zwana sarwastiwadanami wywodząca się spośród sthawirów, lecz dopuszczająca ewentualne zbawienie świeckich.

• Ok. 250 r. p.n.e. - Trzeci sobór buddyjski zwołany do Pataliputry ma zażegnać rozłam w buddyzmie.

Jego uczestnicy ustalają listę pism kanonicznych zwanych razem Kathawatthu. Powstają pierwsze systematyczne wykłady (katechizmy) buddyzmu zwykle w formie pytań i odpowiedzi. Według tradycji na tym soborze mistrz Moggaliputta Tissa wyznacza grupę misjonarzy mających szerzyć wiarę.

Nie udaje się jednak uzgodnić poglądów konserwatywnych sthawirów i bardziej egalitarnych wrydżiputraków postulujących zbawienie świeckich. Mnich Mahadewa z Pataliputry głosi, że mnisi nie zawsze są wolni od pokus materialnego świata i czasem dopuszczają się nieprawości wynikających z pragnień. Natomiast świeccy mają według niego szansę na nirwanę, mimo że nie są mnichami.

W Pataliputrze dochodzi też do rozdzielenia sekt sthawirów i mahasanghików. Sthawirowie głoszą realność świata materialnego, a mahasanghikowie twierdzą, że wszystko jest tylko projekcją umysłu i nazwą (idealizm ontologiczny i nominalizm).

• 187 r. p.n.e. - Puszjamitra prześladuje buddyzm związany z obalonymi Maurjami i zaczyna proces odradzania braminizmu.

• 35 - 32 r. p.n.e. - Na Cejlonie za panowania miejscowego władcy Wattagamani Abhaja zostaje spisany kanon buddyzmu hinajana odłamu therawadina (therawada) w języku pali.

Therawadinowie układają też traktat Abhidharma (Prawdziwe słowa Buddy), który z czasem urośnie do siedmiu części.

• I w. p.n.e. - I w. n.e. - W północno-zachodnich Indiach powstają Pytania Milindy wykładające zasady buddyzmu therawadinów w dyskusji Milindy (Milinda, Menader lub Menandros jest władcą hellenistycznego Królestwa Indo-Greckiego w Dolinie Indusu) z mnichem Nagaseną. Jest to jeden z najpiękniejszych buddyjskich utworów literackich.

• Do I w. n.e. - Dominuje buddyjska szkoła hinajana, lecz równolegle rozwija się również konkurencyjna szkoła mahajana akcentująca bardziej wspólnotowe, a nie tylko indywidualne dążenie do wyzwolenia od cierpienia. Ideałem mahajany jest bodhisatwa (w sanskrycie istota przebudzenia) - istota, która osiągnęła stan buddy i dobrowolnie odradza się w świecie cierpienia, aby pomóc innym. W klasycznym dziele mahajany Diamentowej sutrze Budda poucza czcigodnego Subhutiego o wyzwoleniu od własnego ja, wszelkich ograniczających nazw, idei, wyobrażeń i iluzji (samsara), aby diamentowym ostrzem mądrości przywieść uczniów do duchowego przebudzenia. Jest to wskazówka, że buddyści mogą sobie wzajemnie pomagać w drodze do nirwany. Taką rolę pełnią bodhisatwowie uosabiający dharmakaję, czyli naukę o dharmie.

Z czasem w ramach mahajany rozwinie się idea wielu ciał Buddy. Dharmakaja - ciało Dharmy, czyli prawa i mądrości jest identyczne dla wszystkich buddów wolne od poznania konceptualnego i złudzeń, wieczne i homogeniczne. Na nim jest nabudowane typowe dla bodhisatwów ciało radości sambhogakaja, które jest czyste, doskonałe, oświecone i spontanicznie, bezwysiłkowo osiągające swoje cele. Trzecie ciało Buddy to ciało emanacji zwane nirmanakaj, które manifestuje się dla pożytku wszystkich istot czujących, nawet tych, które przebywają w piekle. Takie ciało posiadał Śakjamuni.

Buddyści rozwijają ideę gati (w pali sposób istnienia), czyli sześć rodzajów istot występujących w świecie uwikłanym w kołowrót śmierci i ponownych inkarnacji (samsara). Trzy wyższe i dobre rodzaje istot to bogowie (dewa), ludzie i demony (aszurowie). Trzy niższe rodzaje bytów to zwierzęta, głodne duchy (preta) i istoty piekielne (naraka). Manifestują się one w trzech światach (triloka): w królestwie cielesnego pragnienia i pożądania, w królestwie czystej cielesnej formy wolnej od pragnień oraz w królestwie bezcielesnego i bezforemnego istnienia. Poszczególne byty różnią się jedynie karmą.

• Ok. 50 r. n.e. - Misjonarze Kaśjapa Matanga i Dharmaratna na białym koniu przywożą chińskiemu cesarzowi Sutrę w 42 częściach. Niedługo potem w Lojang powstaje pierwszy w Chinach buddyjski klasztor, któremu zostaje nadane imię białego konia, aby upamiętnić przywiezienie świętej sutry.

• II w. n.e. - Wybitni uczeni z kręgu mahajany: Matryczeta i Nagardżuna.

• II - IV w. n.e. - Według buddyjskiej tradycji w Indiach działają kolejni patriarchowie dhjana: Punjajaśa (uczeń Parśwy), Anabodhi, Kapimala, Nagardżuna, Kanadewa, Rahulabhadra, Samghanandi, Samghajathata, Kumaralata i Śajata.

Daty ich życia są w większości niepewne, ponieważ dla buddystów nie ma znaczenia, kiedy coś się wydarzyło, więc na ogół nie zapisują dat. Poza tym nauki Buddy i tak mają być wieczne.

• II - V w. n.e. - Kontakty z chrześcijaństwem wpływają na powstanie amidyzmu.

Budda-Amithaba (Nieskończone Światło, w Japonii znany potem jako Amida) jest osobowym bogiem (teizm), rządzącym zachodnią stroną świata, panem przyszłości, który doprowadzi świat do ostatecznego zbawienia.

• II - VII w. n.e. - Złoty okres filozofii buddyjskiej oraz ogromna rozmaitość kierunków i sekt, na przykład therawadinowie, wajbhaśikowie i sautrantika w obrębie hinajany oraz madhjamikowie i jogaczarowie w ramach mahajany.

Z drugiej strony buddyjska myśl filozoficzna napotyka coraz mocniejszą konkurencję ze strony odradzającego się braminizmu, który przekształca się w hinduizm. Samo pojęcie hinduizmu wprowadzi jednak dopiero Rammohan Roy w roku 1823, aby rozróżnić Indusów jako mieszkańców Półwyspu Indyjskiego i hinduistów, czyli wyznawców tradycyjnych religii Indii.

• Ok. 128 - 151 r. n.e. - Panowanie Kaniszki, wielkiego protektora buddyzmu.

Podobno w tym czasie z inicjatywy sławnego mędrca imieniem Parśwa (w przyszłości dziesiąty patriarcha dhjana) zostaje zwołany wielki sobór buddyjski w Kundalvan w Kaszmirze.

Obradom przewodniczy Wasumitra, znany uczony i siódmy indyjski patriarcha dhjana. Według tradycji w soborze uczestniczą tak wielkie sławy jak Aśwaghosza, znakomici filozofowie Nagardżuna i Wasubandhu, Sugamitra, Dżinamitra, Ghoszaka i Dharmamitra (tłumacz buddyjskiego kanonu na język tocharski). Niestety, typowa dla Indii obojętność wobec upływu czasu i historii oraz brak zrozumienia dla zapisywania ścisłych dat powodują, że dane na temat kaszmirskiego spotkania mędrców buddyzmu są niepewne. Być może udział przynajmniej niektórych osobistości to tylko wyobrażenia późniejszych autorów i pragnienie, by podnieść prestiż soboru.

W każdym razie obradujący uznają 18 sekt buddyjskich za prawowierne, a postanowienia soborowe zostają spisane w sanskrycie na miedzianych płytkach i zamknięte w kamiennych pojemnikach.

• Początek III w. n.e. - Powstaje Mahawibhasza (Abhidharma w pięciu częściach), dzieło zawierające tezy szkoły sarwastiwadinów (hinajana) powołującej się na nauki Buddy.

Pojawiają się jednak tezy o nieznajomości oryginalnych słów Buddy, który przecież niczego sam nie napisał, a swoje nauki głosił wyłącznie ustnie. Na przykład sautrantikowie (sautrantika - odłam sarwastiwadinów) odrzucają Abhidharmę (Słowa Buddy) twierdząc, że mamy tylko sutry różnych autorów napisane co najwyżej zgodnie z podstawowymi założeniami nauki Buddy.

• III w. n.e. - Buddyzm hinajana upowszechnia się w Kambodży, Czampie i Indonezji.

• III w. n.e. - Na Cejlonie sekta waitulja zaprzecza istnieniu historycznego Buddy i uznaje go za istotę wyłącznie duchową.

• III - VI w. n.e. - Trwa ekspansja buddyzmu w Azji Środkowej.

• Ok. 270 - 350 r. n.e. - Wielki filozof mahajany, Majtreja. Jego uczniem jest słynny Asanga (315-390), założyciel szkoły jogaczarów.

• IV w. - Cejlońska księżniczka sprowadza na wyspę ząb Buddy wydobyty z popiołów stosu pogrzebowego.

Cenna relikwia jest przechowywana w świątyni w Kandy, która jest odtąd celem pielgrzymek z całego buddyjskiego świata. Jedynie w roku 1288 Tamilowie, którzy napadną Cejlon, na krótko wywiozą ząb, ale potem wróci on na swoje miejsce, gdzie pozostanie aż do katastrofalnego w skutkach najazdu Portugalczyków.

Inną relikwią czczoną na Cejlonie jest drzewo figowe w Anuradhapura pochodzące od gałązki drzewa z Bodh Gaya, gdzie Budda doznał oświecenia. Rośnie ono jeszcze w XX w.

Natomiast inny ząb Buddy oraz jego obojczyk trafiają podobno do Birmy i będą przechowywane w Pagan, gdzie również staną się celem licznych pielgrzymek.

• IV - V w. - Powstaje Dipawansa, cejlońska kronika buddyzmu.

• 339 - 413 r. - Chiński pielgrzym Fa Hsien, uczeń Kumaradżiwy, przebywa w Indiach w poszukiwaniu tekstów buddyjskich. W Lumbini znajduje już tylko porzucone ruiny powoli znikające pod naporem dżungli.

• Od 366 r. - Powstaje jaskiniowe sanktuarium w Jungjang, jeden z głównych ośrodków buddyzmu w chińskiej strefie wpływów.

• IV - VI w. - Rozwój buddyzmu mahajana w Chinach i Japonii: kult Majtrei i Amidy oraz synkretyczne kierunki łączące buddyzm z taoizmem.

W Japonii powstają klasztory, przy czym pierwszy założony klasztor jest żeński.

• Od V w. - W Indiach kształtuje się ezoteryczny buddyzm wadżrajana (diamentowy wóz) łączący mahajanę z magicznymi rytuałami tantry, praktykami orgiastycznymi, jogą i mitologią przedaryjską.

Tantra (w sanskrycie tkanina) zakłada, że świat istnieje jako seria wydarzeń (ewentyzm), proces (filozofia ciągłego stawania się) i strumień świadomości, a człowiek uczestniczy w nim poprzez rytuały.

Przemianom i stanom świata oraz bóstwom i poświęconym im mantrom odpowiadają magiczne symbole, figury lub bryły geometryczne (wiara w stwórczą i porządkującą moc liczby), zwane mandalą (w sanskrycie mandala - koło, wspólnota, połączenie, obraz kosmosu) i jantrą (chwilowo określony, dynamiczny układ mocy), które w ciągu tygodni a nawet miesięcy mogą być rysowane na ziemi lub sypane z barwnego piasku czy też ryżu i w ten sposób służą medytacji. Za każdym razem, gdy buddysta tworzy mandalę, powstaje inna, niepowtarzalna struktura, jak inny jest tworzący ją człowiek i inna aktualna sytuacja, chociaż zasadniczy schemat pozostaje zawsze ten sam. Tak tworzone mandale istnieją więc krótko, są niszczone lub rozsypują się, co obrazuje ulotność wszelkich ustaleń i ciągłą zmianę zarówno w świecie zewnętrznym, jak też w samej psychice człowieka (strumień świadomości).

Charakterystyczne elementy mandali.

• Wadżra - zajmujący środek mandali znak współczucia Buddy dla świata. Pierwotnie piorun (stąd kształt przypominający dwa ostrza) i symbol Indry. W tantrze męski aspekt dwubiegunowej, dualistycznej wizji świata, symbol pustki konstytuującej rzeczywistość zewnętrzną (makrokosmos, materia) i wewnętrzną (mikrokosmos, psychika). Czasem symbol aktu seksualnego.

W kobiecej mandali centrum zajmuje dzwon z uchwytem w kształcie połowy wadżry, symbolizujący żeński aspekt rzeczywistości.

Wadżra lub dzwon są umieszczone w białym kole reprezentującym poruszenie koła Dharmy i środek lotosu. Lotos zaś to kwiat nauki Buddy skierowany ku światłu, a wyrastający z błota materii.

Biel oznacza sumę wszystkich innych kolorów i odpowiada przestrzeni lub eterowi jako najlżejszemu z żywiołów, którego symbolem jest lew.

• Osiem płatków lotosu otaczających białe koło z wadżrą - symbol ośmiu dróg do oświecenia rozumianych jako właściwa wiara, właściwy osąd (umiejętność dostrzeżenia pustki świata), właściwa nazwa, właściwe działanie, właściwe życie, właściwe ukierunkowanie, właściwe myślenie i spokój osiągnięty dzięki medytacji.

Czerwony płatek zachodni reprezentuje żywioł ognia i przyciąganie symbolizowane przez pawia.

Żółty płatek południowy to żywioł ziemi i ubogacanie, których reprezentacją symboliczną jest koń.

Niebieski płatek wschodni to żywioł wody i uspokojenie oraz ich symbol słoń.

Zielony płatek północny odpowiada żywiołowi wiatru lub powietrza, a oznacza ochronę i zniszczenie symbolizowane przez ptaka.

• Prostokąt ziemi - symbol ziemskiej rzeczywistości z bramami prowadzącymi w cztery strony świata. Przed każdą bramą znajduje się koło dharmy reprezentujące los każdej istoty i całego świata. Osiem szprych koła oznacza osiem dróg do oświecenia i osiem kierunków świata.

• Krąg lotosu -stan oddania, pobożności i otwartości na naukę Buddy warunkujące oświecenie.

• Krąg ośmiu grobów - wyraża koniec złudzeń i ograniczeń na ośmiu ścieżkach do oświecenia.

• Diamentowy krąg wadżra - siła i odrzucenie strachu. Diament to symbol niezniszczalności i czystości umysłu, który uwolniony od złudzeń skupia wszystkie kolory i odbija całą rzeczywistość, lecz sam pozostaje niezmienny.

• Ogień wiedzy - oczyszczenie z ograniczeń świata materialnego poprzez rozpoznanie złudzeń zmysłów i umysłu.

Według wadżrajany Budda nie jest tylko historyczną postacią, lecz także bóstwem symbolizującym najwyższą i najpełniejszą jedność świata wyrażaną w formie mandali. Stąd hermafrodytyzm Buddy widoczny na wielu jego wizerunkach, ponieważ podział na dwie przeciwstawne siły wyrażający się na przykład w płciowości jest w istocie zaprzeczeniem stanu buddy jako jedności i niesprzeczności.

Tak rozumiany Budda może występować zarówno w formie łagodnej, jak też groźnej, odstraszającej złe moce. Na przykład Wadżrapani, czasem uznawany za kolejnego bodhisatwę, występuje jako przerażające bóstwo otoczone płomieniami, w koronie z ludzkich czaszek i tańczące na znak triumfu nad siłami zła.

Budda jako wszechogarniający byt kosmiczny przejawia się w pięciu aspektach lub formach zwanych tathagatami, które odpowiadają zasadniczym elementom mandali. Samo pojęcie tathagaty pojawia się w tekstach palijskich i wzbudza kontrowersje, co do jego pierwotnego znaczenia. Tradycyjnie jednak bywa tłumaczone jako Ten, Który Przyniósł Prawdę lub po prostu Istnienie.

Każdą tathagatę reprezentuje jeden z pięciu buddów wraz ze swoim żeńskim aspektem, z określoną częścią świata według buddyjskiej kosmologii oraz odpowiednim gestem mudra.

Budda Wajroczana i jego żeński aspekt Biała Tara - białe centrum świata - mudra nauczania (dżnana mudra: palec wskazujący i kciuk stykają się końcami, tworząc kółko, a pozostałe palce są wyprostowane). Z Buddą Wajroczaną jest też wiązana mudra dharmy (dharma mudra), czyli gest użyty przez Śakjamuniego podczas pierwszego kazania w Varanasi. Otwarte dłonie uniesione na wysokość piersi i wnętrzem zwrócone do widza stykają się bocznymi powierzchniami kciuków. Wyprostowane palce lewej dłoni są skierowane ku górze, a w prawej palec serdeczny dotyka kciuka, tworząc kółko.

Budda Amithaba i jego żeński aspekt Pandara - czerwony zachodni ląd - mudra medytacji (dhjana mudra: lewa dłoń wewnętrzną stroną skierowana do góry spoczywa poziomo na skrzyżowanych nogach, a na niej w tej samej pozycji leży prawa dłoń).

Budda Ratnasambhaja - Mamaki - żółty południowy ląd - mudra łaski i obdarowania (varada mudra: lekko uniesiona dłoń wnętrzem skierowana ku widzowi, kciuk i palec serdeczny zbliżają się do siebie, a pozostałe palce są wyprostowane).

Budda Akszobhja i Lokana - niebieski wschodni ląd - mudra uspokojenia (bhumisparsa mudra: palce jednej dłoni dotykają ziemi).

Budda Amoghasiddhi - Zielona Tara - zielony północny ląd - mudra nieustraszoności (mudra abhaja: lekko uniesiona dłoń z wyprostowanymi palcami otwartym wnętrzem skierowana ku widzowi w geście powstrzymywania).

• Ok. 400 - 480 r. - Wasubandhu, dwudziesty pierwszy patriarcha dhjana, wielki filozof hinajany i jogi zwany drugim Buddą. Pisze w sanskrycie słynny wykład buddyzmu Abhidharma-kośa, który przez kilkanaście wieków będzie podstawowy dla Tybetu i całej wschodniej Azji.

• V w. - Na Cejlonie działa Buddhaghosza, komentator palijskiego kanonu therawadinów. Autor dzieła Wisuddhimagga.

• V w. - Buddyzm dociera do Birmy.

W tym czasie na Jawie działa indyjski misjonarz Gunavarman.

- V - IX w. - Rozkwit buddyjskiej szkoły (uniwersytetu) w Nalandzie.

Rocznie uczy się w niej ok. 10 tysięcy studentów z Indii, Chin, Japonii, Korei, Mongolii, Indochin i Azji Środkowej, a wykłada 2500 nauczycieli.

• 401 - 413 r. - Indyjski mnich Kumaradżiwa (urodzony w Azji Środkowej) oraz jego mistrz Wimalaksza działają w Chinach. Tłumaczą wiele dzieł z sanskrytu na język chiński.

Uczeń Kumaradżiwy Tao Szeng zasłynie swoją koncepcją obojętności złych uczynków, za co konserwatywni mnisi wypędzą go z Nankinu. Głosi niezależność ludzkiego losu i kolejnych wcieleń od postępowania w aktualnym życiu. Neguje też znaczenie nauki i medytacji, wskazując za to nagłe oświecenie jako drogę do osiągnięcia stanu buddy.

• Ok. 440 r. - Król Kumaragupta I zakłada sławny mahajanistyczny klasztor Nalanda.

• Koniec V w. - Cejloński poeta Mahanama pisze historię buddyzmu.

W tym czasie działa dwudziesty siódmy patriarcha indyjskiej linii dhjana - Pradżńadhara.

• Druga połowa 1. tysiąclecia - Rozwija się kult Buddy przyszłości znanego jako Budda Majtreja (w sanskrycie kochający). Według zwolenników tej koncepcji Majtreja (zwykle przedstawiany w pozycji siedzącej na podwyższeniu) będzie ostatnim ziemskim buddą, który ma przyjść za ok. 30 tysięcy lat.

• VI - VII w. - Buddyzm zostaje religią państwową w królestwie Silla (Korea).

• Ok. 520 r. - Indyjski mnich Bodhidharma i dwudziesty ósmy patriarcha dhjana, rozpowszechnia w Chinach szkołę mahajany po chińsku nazwaną cz’an (ch’an). Tym samym staje się pierwszym patriarchą cz’an. Bodhidharma kładzie nacisk na paradoks i śmiech jako czynniki wskazujące właściwą i praktycznie niepoznawalną w kategoriach racjonalnych (analogia do chasydyzmu) strukturę świata, rozumianego jako pustka. Doktryna tego patriarchy okaże się potem najbardziej wpływową w Azji Wschodniej.

Według legendy Bodhidharma płynął do Chin trzy lata, a potem dziewięć lat medytował przed kamienną ścianą koło Shaolin. Nie znalazł jednak zrozumienia na cesarskim dworze. Tradycja utrzymuje, że w cudowny sposób przeprawił się wtedy na północny brzeg rzeki Jangcy jako łodzi używając tylko jednej trzciny. Tam spotkał swoich uczniów: Szeng-fu, który wkrótce przenosi się na południe, Tao-ju i Hui-k’o (487-593, w Japonii znany jako Eko). Ten ostatni po śmierci Bodhidharmy w 543 r. zostanie drugim chińskim patriarchą cz’an i nauczycielem trzeciego patriarchy Seng-tsa’na (po japońsku Sōsan) aktywnego na przełomie V i VI w.

• Od połowy VI w. - Szybkie postępy buddyzmu w Japonii związane między innymi z działalnością księcia Shotoku. Z jego inicjatywy powstaje kilka świątyń: Shitennoji w Osace (593) oraz Horiuji (595) i Hokoji w Nara. Według tradycji Shotoku jest też założycielem świątyni Chohoji (Rokkaku-do) w Kioto, która stanie się jednym z głównych ogniw pielgrzymkowej trasy Saigoku na wyspie Honshiu. Patronem Saigoku jest bodhisatwa Kannon czczony we wszystkich 33 świątyniach tej trasy między innymi w Wakayama, Osace, Nara, Kioto i Shiga. Podobne trasy poświęcone rozmaitym bóstwom powstaną w różnych częściach Japonii, a pielgrzymowanie będzie jednym z istotnych składników japońskiego życia religijnego.

• VI/VII w. - Bhawija pisze klasyfikację sekt buddyjskich.

Hinajana (cztery kierunki sthawirów, mahasanghików, sarwastiwadinów i sammatijów) oraz mahajana dominują w Indiach i Azji Środkowej.

Ośrodkiem buddyjskiej myśli jest miasto Nalanda, mające największą w tym czasie uczelnię świata.

• Od VI/VII w. - W Birmie dominuje mahajana.

• Pierwsza połowa VII w. - Czwarty chiński patriarcha cz’an Tao-hsüan (580-651, przez Japończyków zwany Dōshin) pisze dzieło Hsü-kao Seng-czuan (Kronika wielkich nauczycieli buddyzmu).

• VII w. - Lujipa z Udżdżajny, uczeń Saraha, rozwija tantryzm buddyjski w Bengalu.

• 607 r. - Książę Shotoku oficjalnie zapewnia swobodę religijną wyznawcom szintoizmu w Japonii.

• 629 - 640 r. - Słynny chiński pielgrzym Hüan Tsang podróżuje po Indiach w poszukiwaniu świętych miejsc i ksiąg. Po latach wraca do ojczystych Chin i przywozi z Indii większość świętych tekstów buddyzmu.

Pozostawia też cenny opis swoich wędrówek. Między innymi odnotowuje, że w pewnym klasztorze koło Nalandy natknął się na posąg Awalokiteśwary, któremu towarzyszyło żeńskie bóstwo otaczane głęboką czcią przez wiernych. Jest to jedna z najwcześniejszych wzmianek o kulcie bogini Tary, czyli żeńskiego aspektu Buddy.

• Ok. 640 r. - Władca Tybetu przyjmuje mahajanę.

Nowa wiara zleje się z tybetańskim szamanizmem bon w buddyzm lamaistyczny. Jego cechą jest wielość bóstw i duchów zazwyczaj zapożyczonych z ludowych tradycji, modlitwy w postaci gałganków i flag poruszanych wiatrem, aby rozsiewały dobre słowo na świat oraz powszechne użycie młynków modlitewnych, czyli walców z napisanymi modlitwami poruszanych przez płynącą wodę. Ewentualnie młynek może być ręczny, kiedy niewielki obciążnik przymocowany sznurkiem do walca z modlitwami jest wprawiany w ruch przez kręcenie ręką. Panuje przekonanie, że modlitwa na młynku jest wielokrotnie mocniejsza od modlitwy ustnej.

• Po 651 r. - Hung-jen (601-674, w Japonii znany pod imieniem Gunin) jest piątym patriarchą cz’an w Chinach.

W tym czasie Fa-jung (594-657, w Japonii jako Hōyū) zapoczątkowuje odrębną linię chińskich mistrzów cz’an znaną potem pod nazwą Szkoły Północnej.

Natomiast starsza linia patriarchów chińskich zapoczątkowana przez Bodhidharmę, a kontynuowana przez Hung-jena i jego ucznia Hui-nenga (638-713, w Japonii jako Enō) jest odtąd określana jako Szkoła Południowa.

• Druga połowa VII w. - Chiński mnich Huining szerzy buddyzm na Jawie.

• 672 - 695 r. - Chiński mnich Jidżing (I-tsing) przebywa w Indiach, aby zdobyć teksty buddyjskie. W drodze powrotnej na trzy lata zatrzymuje się w wielkim ośrodku buddyjskim Palembang na Sumatrze, gdzie uzupełnia swój zbiór świętych ksiąg. Ostatecznie przywozi do Chin ok. 400 tekstów buddyjskich, które przetłumaczył na język chiński.

• VII/VIII w. - Hui-neng (Enō) chiński patriarcha cz’an ze Szkoły Południowej jest nauczycielem wielu wyróżniających się myślicieli, którzy zapoczątkowują kilka linii mistrzów cz’an.

Można tu wymienić takich mędrców jak Ch’ing-yüan Hsing-ssu (660-740, w wersji japońskiej Seigen Gyōshi), Nan-yang Hui-chung (675-775, w Japoni znany jako Nan’yo Echū), Nan-yüeh Huai-jang (677-744, po japońsku Nangaku Ejō), Ho-tse Shen-hui (686-760, po japońsku Kataku Ji’ne), który jest twórcą Szkoły Kataku, a także Ch’ing-yüan Hsing-ssu (660-740, w wersji japońskiej Seigen Gyōshi).

Uczniem Ch’ing-yüan Hsing-ssu jest wybitny mistrz cz’an Shih-t’ou Hsi-ch’ien (700-790, po japońsku Sekitō Kisen), który zapoczątkuje kilka rozgałęziających się linii mistrzów cz’an i kilka szkół zarówno w Chinach, jak też w Japonii.

• VIII w. - Znany zwolennik wadżrajany Vadżrabodhi rozpowszechnia tę odmianę buddyzmu w królestwie Śriwidżaja (Indonezja).

Trwa też rozkwit wadżrajany w Indiach za dynastii Palów.

• Od VIII w. - Kult bodhisatwy Awalokiteśwary szerzy się w Chinach (bóstwo Kuan-in i ruch kuan-in), Korei, Japonii, Tybecie i Mongolii.

Wraz z nim szerzy się kult Tary traktowanej jako partnerka Awalokiteśwary, żeńskie dopełnienie bodhisatwy a może nawet jako kontynuacja pradawnej tradycji Bogini-Matki. Z czasem Tara stanie się bóstwem popularnym na wielu obszarach podlegających buddyzacji od Nepalu i Tybetu (lamaizm) po Mongolię, a na południu w Indochinach i Indonezji (na przykład na Jawie jej kult jest poświadczony w VIII w.).

Tara występuje w aspekcie białym reprezentującym wyższy pierwiastek intelektualny i ideowy lub w aspekcie zielonym związanym z emocjami, materią i życiem biologicznym.

• 709 - 788 r. - Ma-tsu tao-i (w wersji japońskiej Baso Dōitsu), uczeń mistrza Nan-yüeh Huai-jang i jeden z najważniejszych chińskich mistrzów cz’an, założyciel szkoły Hongczou (Hongzhou). Tradycja przypisuje mu wprowadzenie do praktyk medytacyjnych paradoksalnych opowieści i wewnętrznie sprzecznych pytań, na które nie ma logicznych odpowiedzi. Po postawieniu ucznia przed nierozwiązywalnym zadaniem Ma-tsu tao-i przerywa jego myślenie w gwałtowny sposób, na przykład krzycząc mu do ucha, aby oderwać ucznia od utartych sposobów interpretacji. Jest to zapowiedź gong’anów, czyli koanów.

• Ok. 750 - 779 r. - Padmasambhawa szerzy buddyzm tantryczny w Himalajach i Tybecie.

• Druga połowa VIII w. - Chiński mistrz cz’an Shitou Xiqian (700-790) jest prekursorem szkoły Caodong, która głosi pogodny spokój, spokojną refleksję nad światem i pogodną obserwację świata niczym lustro, które odbija obrazy, lecz samo pozostaje niezmienione.

• 766 r. - Huiguo (746-805) zostaje mnichem w świątyni Xi Ming w chińskiej stolicy Xi’an. Zbiera w całość i porządkuje rozproszone buddyjskie teksty ezoteryczne, które staną się potem istotnym składnikiem wadżrajany.

• 767 - 822 r. - Saicho (Saiczo) wprowadza do Japonii buddyzm chińskiej szkoły Tendai (amidyzm).

• 792 - 794 r. - Sobór w Lhasie i Bsam-jas oraz król Tybetu K’ri-srong-lde-brcan przyjmują mahajanę i stopniową drogę do oświecenia, głoszoną przez Kamalaśilę z Indii, wbrew opinii mędrców chińskich.

• 791 r. - Wprowadzenie mahajany do Kambodży.

• Ok. 800 r. - Powstaje wielki uniwersytet buddyzmu tantrycznego w Wikramaśila.

• IX - XII w. - Japończycy tworzą zen, własną wersję chińskiego cz’an.

• Ok. 805 r. - Dengjo (Saicho) sprowadza z Chin do Japonii jedną z sekt mahajana nazwaną Tendai.

• 808 r. - Kobo Daishi (Kukai, 774-835), uczeń chińskiego mistrza Huiguo, wprowadza do Japonii tantryczną formę buddyzmu shingon (po chińsku chen-yen). Centralnym elementem buddyjskiej filozofii shingon jest Budda Amida, pan zachodniego lądu.

• Połowa IX w. - Chiński mistrz cz’an (zen) Lin-chi I-hsüan znany w Japonii jako Rinzai Gigen (umrze w 867 r.) zakłada szkołę Lindzi (w Japonii Rinzai) jako kontynuację szkoły Hongczou. Cechą tej szkoły jest szerokie stosowanie paradoksalnych opowieści-zagadek, które nie mają logicznego rozwiązania, a służą przełamaniu tradycyjnego sposobu myślenia. W filozofii cz’an mówi się: jeśli myślisz, nie odpowiesz na gong’an.

Od czasów mistrza Yüan-wu K’o-ch’in (1063-1135, w Japonii zwany Engo Kokugon) taka zagadka jest znana jako gong’an (czyli publiczny przypadek), a po przejęciu przez inne ludy otrzymuje lokalne nazwy: kongan po koreańsku, koan po japońsku, cong an po wietnamsku.

• 873 r. - Cesarz chiński po raz ostatni przenosi relikwie Buddy (kości palca) ze świątyni Famen do stolicy w Xi’an. Ceremonia była powtarzana co ok. 30 lat, aby zapewnić Chinom błogosławieństwo Buddy. Jednak po śmierci cesarza Ji Zong jego syn Xi Zong każe potajemnie zamurować relikwie w Famen w 874 r. i wkrótce wszyscy o nich zapomną. Dzięki temu przetrwają aż do ich odnalezienia po powodzi w roku 1981.

• Koniec IX w. - W Czampie rozwija się synkretyczny buddyzm sziwaicki i kult władców.

• Koniec IX - X w. - Konfucjanizm staje się oficjalną państwową ideologią chińską, co powoduje prześladowanie buddystów. Ok. 260 tysięcy mnichów musi opuścić klasztory (zgodnie z japońskim powiedzeniem „kto nigdy nie cierpiał prześladowań, nigdy nie zostanie buddą”).

• X - XI w. - Buddyzm jest stopniowo wypierany z Indii przez braminizm odradzający się jako hinduizm.

Hinduizm łatwiej zdobywa popularność przy prostszej ideologii odwołującej się do ludowych wyobrażeń o bogach.

• X - XI w. - Tilopa rozwija w Tybecie tantryczną linię mahamudra (w sanskrycie wielka pieczęć). Podstawowe założenia tego kierunku sformułował podobno bodhisatwa Samantabhadra i osobiście przekazał Tilopie. Zgodnie z tymi wskazaniami punktem wyjścia jest życie w pokoju i harmonii, aby wszystkie doświadczenia dotyczące świata przeinterpretować w kategoriach pustki i czystości i osiągnąć wyzwolenie od samsary. To pozwala dostrzec jedność pozornie sprzecznych lub przeciwstawnych zjawisk jako fundament istnienia. Tak właśnie wyznawcy tantry postrzegają płciowość oraz seks. Dlatego bodhisatwa Samantabhadra jest zwykle przedstawiany podczas aktu seksualnego w pozycji lotosu - zjednoczenie przeciwieństw. W podobny sposób są pokazywane tantryczne bóstwa. Na przykład ośmioręki Hajwadżra o czterech twarzach w miłosnym zespoleniu z Wadżrawarahi symbolizuje najwyższą rozkosz. Wieloręki, groźny i gwałtowny Kalaczakra pojawia się w uścisku z łagodną Dakini.

Następcami Tilopy będą jego uczeń Naropa, a potem Marpa i Milaraspa.

• X - XII w. - Rozwój amidyzmu w Japonii.

Wędrowny mnich Kuya (903-972) głosi chwałę Amidy poprzez proste inwokacje (nembutsu) do Buddy i taniec. Ruch kuya-nembutsu staje się popularną, ludową formą buddyzmu Tendai. Popularyzują ją mnisi Genshin (942-1017), Ryonin (1072-1132) i Ippen (1239-1289), odrzucając trudne samodoskonalenie na rzecz zawierzenia łasce Buddy i bodhisatwów (zwłaszcza Kannon - przewodnik umierających i Seisha - uosobienie mocy), która bezkrytycznie wierzącego doprowadzi do pośmiertnego raju Jodo (Czysta Ziemia).

• X - XV w. - W Śriwidżai (Indonezja) rozwija się synkretyczny agama-buddyzm z elementami sziwaizmu.

• 980 - 1053 r. - Atiśa (Dipankara Śridżniana), uczony z uniwersytetu w Wikramaśili, aktywny w Tybecie.

• Od X w. - W Chinach dominują trzy odmiany buddyzmu mahajana: amidyzm, cz’an i kuan-in.

• XI/XI w. - Najsławniejszym wczesnym autorem posługującym się metodą gong’an (koan) jest chiński mistrz szkoły Linji Fenjang Szanczao (Fenyang Shanzhao, 947-1024). Jego zbiór 100 opowieści Wude chanshi yulu w dużym stopniu wpływa na wszystkie szkoły stosujące gong’an łącznie z najsławniejszymi chińskimi mistrzami Huanglong Huinanem oraz Hakuinem.

Huanglong Huinan (1002-1069) tworzy słynny test gong’an sprawdzający jego uczniów znany jako trzy bariery Huanglonga. Uczeń ma odpowiedzieć na trzy kolejne pytania: Każdy urodził się w jakimś miejscu więc, gdzie jest miejsce twojego urodzenia? W jaki sposób twoja ręka jest jak ręka Buddy? W jaki sposób twoja noga jest jak kopyto osła?

Kroniki opisują też, że pewnego dnia Huanglong wygłasza wiersz: „Osiąganie nieosiągania, przekazywanie nieprzekazywania, jak ktoś może mówić o powrocie do korzeni i osiągnięciu istoty? Wspominając dziury w jej starym domu, do jakiego domu podróżuje panna młoda?” Na drugi dzień po wygłoszeniu tego wiersza Huanglong zasiada w pozycji medytacyjnej i w południe umiera.

Do połowy XIII w w Chinach będą działać jeszcze co najmniej trzej wielcy mistrzowie cz’an i autorzy zbiorów gong’anów: Xuedou Chongxian, Hongzhi Zhengjue oraz Wumen Huikai.

• 1012 - 1096 r. - Marpa (Mar-pa), wielki buddyjski uczony z Tybetu, reprezentant tantrycznej linii mahamudra.

• Ok. 1044 - 1287 r. - Powstaje największy na świecie zespół buddyjskich świątyń w Pagan: kilka tysięcy pagód, w których znajdują się ponoć 4 miliony wizerunków Buddy oraz jego relikwie (obojczyk i ząb ukryte pod złotą kopułą świątyni Shwezigon).

• Połowa XI w. r. - Król Anirudda rozpowszechnia w Birmie buddyzm szkoły therawada (hinajana).

• Od XI w. - W Korei buddyzm przekształca się w oficjalną ideologię państwową.

W roku 1036 cesarz nakazuje, aby co czwarty syn w każdej rodzinie zostawał mnichem, a od 1310 r. Koreańczycy mają obowiązek kłaniać się mnichom. Klasztory zaś stają się twierdzami, skarbcami i ośrodkami lokalnej władzy.

• Ok. 1160 r. - Król Parakramabahu I wymusza połączenie cejlońskich buddystów z mahaviharawasinami.

• 1175 r. - Honen (1133-1212) zakłada w Japonii buddyjską sektę Jodo-shu (Kraina Czystości) sprzeciwiającą się ślepej wierze sekty Tendai. Mimo prześladowań ze strony buddystów Tendai i japońskich władz (zakaz działalności obowiązujący w latach 1207-1211) rozwija japońską odmianę amidyzmu.

Następnym wielkim ideologiem tej szkoły jest Shinran (1173-1263), uczeń Honena i pierwszy buddyjski mnich, który żeni się i zakłada rodzinę. W roku 1224 Shinran pisze Kyogyoshinsho (Prawdziwa Nauka, Praktyka, Wiara i Liturgia Krainy Czystości), podstawowe dzieło nowej sekty. Od czasów Rennyo (XV w.), ósmego przywódcy Jodo-shu, sekta staje się jedną z najważniejszych form japońskiego buddyzmu i utrzyma tę pozycję mimo wewnętrznego podziału w 1602 r.

• 1197 r. - Muzułmański najazd niszczy uniwersytet Nalanda, a w 1203 r. ośrodek intelektualny w klasztorze Wikramaśila. Buddyzm przetrwa w Indiach jeszcze ok. 300 lat w prowincjach Bengal, Orissa, Magadha i na najdalszym południu. Stopniowo stapia się jednak z hinduizmem. Głównymi ośrodkami buddyzmu stają się zatem Cejlon i Tybet oraz Azja Wschodnia.

• Od XIII w. - W Japonii powstają synkretyczne sekty łączące buddyzm i szintoizm.

• XIII w. - Japończyk Nichiren odrzuca ślepą wiarę Tendai jako wyraz upadku buddyzmu. Jedynym ratunkiem ma być jego sekta oraz intelektualny i duchowy wysiłek każdego z wierzących nakierowany na rozwój.

• XIII - XIV w. - Japoński mnich Muju Dokyo (Ichien Dokyo, 1227-1312), uczeń mistrza zazen Enni, rozwija idee szkoły Rinzai, na przykład w zbiorze koanów Shaseki-shu (1283), choć zbliża się też do niektórych twierdzeń Tendai i Jodo-shu. Jego podstawową tezą jest tolerancja dla wszystkich kierunków, które traktuje jako równorzędne na drodze do doskonałości. Wsławia się założeniem kilku świątyń, w tym najważniejszej Choraku-ju w Ueno.

• Początek XIV w. - W Tybecie Bu-ston tworzy dwa wielkie zbiory kanonicznych tekstów buddyzmu lamaistycznego w języku tybetańskim: bKa-‘gyur i bsTan-‘gyur (w XVII w. przetłumaczone na mongolski jako Kandżur i Tandżur).

• 1333 - 1573 r. - Złoty okres buddyzmu japońskiego (zwłaszcza zen); postępuje buddyzacja całej japońskiej kultury.

• Ok. 1363 r. - Tradycja głosi, że japoński mnich Sokushinbutsu dokonuje automumifikacji za życia. Podobno przez tysiąc dni żywi się tylko nasionami i orzechami, a potem przez tysiąc dni je wyłącznie korę i korzenie sosny, aby oczyścić ciało z tłuszczu. Na koniec wypija trujący napój z soku drzewa urushi, który wywołuje wymioty i odwodnienie organizmu. Wycieńczony mnich zostaje spuszczony do podziemnej komory, gdzie oczekuje śmierci, siedząc w pozycji lotosu.

Tego rodzaju praktyki są podobno powtarzane przez kilku innych ascetów, lecz nie zawsze prowadzą do zmumifikowania ciała. Jeżeli zwłoki mimo wszystko zaczynają się rozkładać, zostają pogrzebane. Jeżeli nie, mumia staje się relikwią, a mnich zyskuje miano świętego.

• XV w. - Likwidacja wielu buddyjskich klasztorów w Korei, spowodowana ich mieszaniem się do spraw gospodarki i polityki.

• XV w. - Indyjski buddysta Swatamarama dziełem Hathajogapradika zaczyna rozwój hathajogi jako praktyki łączącej tradycje medytacyjne dhjana i gimnastykę.

• 1409 r. - Cong-k’a-pa reformuje buddyzm tybetański, potępia rozwiązłe życie mnichów.

• XVI - XVII w. - Rozprzestrzenienie się tybetańskiego lamaizmu w Mongolii, w rejonie Ałtaju i Tuwie oraz nad Bajkałem.

• 1560 r. - Portugalczycy z Goa rabują ząb Buddy i niszczą go jako przedmiot pogańskiego kultu.

Wkrótce jednak pojawia się fałszywa relikwia ponoć cudownie uratowana i zakupiona przez władcę Pegu. Stąd trafi do Chin i na Cejlon. Cejlońska Świątynia Zęba w Kandy staje się jednym z największych centrów pielgrzymek.

• XVII - XIX w. - Buddyzm zostaje zaakceptowany przez niektóre mongolskie plemiona ze stepów Eurazji.

• XIX w. - W Tajlandii powstaje ruch dhammadżut, dążący do zreformowania buddyzmu zgodnie z wymogami współczesności. Równolegle postępuje coraz głębsza buddyzacja kultury Cejlonu.

• Od ok. 1850 r. - Rośnie zainteresowanie buddyzmem w Europie i Ameryce. Idee buddyjskie (reinkarnacja, samsara, karma) stają się groźnym konkurentem dla chrześcijaństwa. Często wchodzą w skład popularnych ruchów ezoterycznych, gnostyckich i teozoficznych oraz idei pokojowych i wolnościowych.

• XIX/XX w. - Odrodzenie buddyzmu w opozycji do kolonializmu i europeizacji Azji; centrum ruchu jest Cejlon.

• 1889 - 1947 r. - T’ai-sü, wybitny krzewiciel buddyzmu w Chinach.

• 1891 r. - Dharmapala zakłada Maha Bodhi Society dla odbudowy świątyni w Bodhgadża na Cejlonie.

• 1892 r. - W Kalkucie powstaje towarzystwo Buddhist Text Society i buddyjski tygodnik Sinhala Bauddhaya.

• 1898 r. - Na Cejlonie powstaje Colombo Young Men Association, aby pogłębiać religijne życie młodzieży buddyjskiej.

• Początek XX w. - W Japonii Wansaburo Deguichi tworzy sektę omoto-kyo afirmującą równowagę przyrody. Ta idea wpłynie na sztuki budo rozumiane przez Morihei Ueshiba jako kosmiczna miłość i harmonizowanie świata na drodze ku doskonałości zgodnie z ideą do (chińskie i wietnamskie dao).

• Po 1921 r. - Administracyjne niszczenie buddyzmu przez komunistów w Mongolii.

• Od 1929 r. - Sowieckie władze planowo niszczą buddyzm w Tuwie: do 1931 r. z 25 klasztorów zamieszkanych przez ok 2200 mnichów pozostaje tylko jeden klasztor z 15 mnichami. Lamowie są pozbawiani praw, wypędzani i mordowani, czasem po sfingowanych procesach sądowych.

• 1930 r. - Japoński myśliciel Makiguchi Tsunesaburo (1871-1944 r., umiera w węzieniu za krytykę militaryzmu) zakłada organizację Soka-Gakkai, czyli Naukowe Towarzystwo dla Wypracowania Wartości, które odwołuje się do myśli Nichirena. Głosi racjonalizm, intelektualny wysiłek na rzecz zrozumienia istoty buddyzmu oraz trzy zasadnicze wartości, użyteczność, piękno i dobro, które decydują o osiągnięciu podstawowego celu życia, czyli szczęścia. Toda Josei (1900-1958), następny przywódca ruchu Soka-Gakkai uczyni go największą buddyjską organizacją w Japonii.

• Od 1946 r. - Władze ZSRS podporządkowują sobie buddyjską hierarchię Zabajkala.

• 1950 r. - Reformatorski sobór buddystów w Colombo na Cejlonie ma dostosować wiarę do nowoczesnego społeczeństwa.

• 1954 r. - Kolejne buddyjskie sobory odbywają się w Colombo i Rangunie.

• 1956 r. - Wielki kongres buddyjski w Delhi (Indie) zorganizowany dla uczczenia 2500 lat odejścia Buddy do nirwany.

• 1959 r. - Tybetański Dalajlama ucieka z kraju przed prześladowaniami ze strony komunistycznych władz chińskich. Osiedla się w Indiach. W jego ślady idzie ok. 70 tysięcy tybetańskich buddystów, którzy przenoszą się do Indii lub Nepalu.

• 1961 r. - W wyniku działalności U Nu buddyzm zostaje oficjalną religią Birmy. Jednak już w 1962 r. rewolucja zaczyna walkę z birmańskim buddyzmem w istocie reprezentującym zacofany feudalizm.

• Od lat 1960. r. - Buddyzm oddziela się od politycznych struktur państw Azji Południowo-Wschodniej, choć therawada (hinajana) dominuje w Birmie, Kambodży, Tajlandii, Wietnamie i Laosie, a Tybet, mimo prób sinizacji, pozostaje lamaistyczny. W Japonii, Chinach i Mongolii buddyzm (mahajana) do tego stopnia zmieszał się z miejscowymi tradycjami, że duża część ludności nie potrafi oddzielić buddyzmu od innych religii, a nawet nie potrafi sama siebie określić jako wyznawców określonej wiary. Dlatego dochodzi czasem do paradoksalnych sytuacji, kiedy ten sam człowiek deklaruje jednocześnie wyznawanie buddyzmu oraz shinto, taoizmu czy konfucjanizmu.

Taka postawa wynika też ze specyfiki buddyjskiego pojmowania wiary. Wbrew założeniom większości innych wielkich systemów religijnych, zwłaszcza rozmaitych form monoteizmu, buddyzm toleruje przynależność swoich wyznawców do różnych wspólnot nie widząc w tym niczego złego. Chodzi o buddyjską koncepcję duchowego rozwoju świata, kiedy istoty żywe osiągają coraz większą doskonałość, a odbywa się to jako swoista wspinaczka na kolejne poziomy świadomości. Zaczynając od zabobonnej wiary w magię i wpływ rytuałów na rzeczywistość, poprzez przekonanie, że światem kierują duchy a potem rozliczne bóstwa panteonów religii politeistycznych aż do monoteizmów upatrujących istoty rzeczywistości w Bogu Jedynym człowiek zmierza do oświecenia, kiedy zrozumie, że bóstwa nie istnieją. Na każdym z tych etapów można być dobrym lub złym i na każdym z nich jesteśmy zaledwie gośćmi, ponieważ ostatecznym celem nie jest czczenie jakiegokolwiek bóstwa, lecz odrzucenie wszelkich kultów. Człowiek na najwyższym poziomie intelektualnym i duchowym zrozumie, że nie istnieją bóstwa, świat jest odwieczny, a wszystko zależy wyłącznie od świadomości. Dopiero wtedy człowiek staje się istotą nieuwarunkowaną a więc wolną. Nie ma zatem sensu walka z jakąkolwiek religią, ponieważ każda wiara może być stopniem na drodze do oświecenia. Różnica polega tylko na tym, że jedni są bardziej a inni mniej zaawansowani w tej wędrówce. Można więc być buddystą i wyznawcą innej religii, jeśli to nie przeszkadza w duchowym postępie. Jedyne, co można zrobić, to praca nad rozwojem własnej nieuwarunkowanej świadomości i pomoc okazywana innym na ich drodze do zrozumienia, że powszechna miłość, akceptacja odmienności opinii i wolność są wartościami najwyższymi bez względu na tę czy inną religię.

• 1966 r. - Światowy sobór buddystów w Colombo zapoczątkowuje odrodzenie tej religii.

Na całym świecie powstają nowe buddyjskie ośrodki i misje, czasem wypierając chrześcijaństwo. Wiąże się to między innymi z tym, że buddyzm w odróżnieniu od większości innych religii rzadko popada w konflikt z ideami wolności i nauką. Podkreśla samodzielność i pełną odpowiedzialność człowieka za swoje życie i czyny, a nie poddaje ludzi woli bóstw. Podstawowe założenia buddyzmu znajdują też poparcie w rozwoju fizyki i kosmologii, a zasada nieszkodzenia innym i powszechnego szacunku dla wszystkich istot żywych oraz całego świata odpowiada ideom ekologii, pacyfizmu i demokracji głoszonym między innymi przez dzieci-kwiaty.

Wietnamski mnich zen Thich Nhat Hanh, twórca buddyjskich szkół na Zachodzie, zaczyna buddyzm zaangażowany (w codzienne życie, walkę o pokój) i uczy o szczególnej medytacji poprzez dokładne, uważne wykonywanie swojej pracy.

• 1987 r. - Pod patronatem Dalajlamy odbywa się pierwsza konferencja kobiet buddyjskich, podkreślająca ich znaczenie i mająca wskazać na pełne równouprawnienie kobiet w buddyzmie.

• Po 1991 r. - Rozpad Związku Sowieckiego umożliwia odrodzenie buddyzmu w Azji Środkowej, Ałtaju, Tuwie i Mongolii. Religia jest elementem budzącej się świadomości narodowej ludów Azji niszczonej dotąd przez komunistów i rusyfikację.

• XX/XXI w. - Buddyzm jest jedną z najpopularniejszych religii - ponad 1,5 miliarda ludzi wyznaje różne formy buddyzmu, głównie w Sri Lance, Nepalu, Tybecie, Mongolii, Chinach, Japonii, Korei i Indochinach. Wysoki odsetek buddystów jest też notowany w Indiach i Australii (imigranci ze wschodniej Azji), a poza tym dość często na buddyzm przechodzą mieszkańcy świata zachodniego, w tym wyznawcy rozmaitych odłamów chrześcijaństwa.

← Charakterystyka najważniejszych religiiHistoria chrześcijaństwa →