Mistyka i pojęcie rzeczywistości pozazmysłowej
Na tym etapie rozwoju kulturowego świat jest pojmowany jako jedność (monizm), którą można raczej odczuć niż zrozumieć. Odbiór rzeczywistości opiera się więc głównie na wrażeniach zmysłowych i emocjach, o których jednak wiadomo, że mają ograniczony zasięg. Ludzie wiedzą od zawsze, że wrażliwość ich zmysłów jest inna niż wrażliwość zmysłów rozmaitych zwierząt. Wystarczy porównać węch psa, wzrok owadów lub słuch nietoperza i odpowiednie zmysły u człowieka. W ten sposób ludzie dowiadują się o istnieniu rzeczywistości niedostępnej bezpośrednio człowiekowi i pojawia się koncepcja rzeczywistości nieosiągalnej zmysłowo, którą można sobie tylko wyobrażać. Nieprzypadkowo zwierzęta, które dostrzegają to, czego nie zauważa człowiek bywają uznawane za pośredników między światem materialnym i niematerialnym, czyli nadnaturalnym lub duchowym. Przykładem mogą być psy (w mitologii Aborygenów, strażnicy piekieł u Greków), koty (Egipt, jaguar w Ameryce Środkowej), konie (święte lub wróżebne zwierzęta u Scytów i w Europie), nietoperze (w Ameryce Środkowej, towarzysze demonów w Europie), żaby (wiązane z bóstwami deszczu w Ameryce Środkowej) i wiele innych zwierząt.
Mistyczny kontakt z rzeczywistością ma charakter subiektywnej relacji bezpośredniej pomijającej dane zmysłowe i z założenia jest bezrefleksyjny, co oznacza, że nie podlega, lub nie do końca podlega logicznej analizie. Zakłada stopienie się świadomości człowieka z rzeczywistością lub ewentualnie z rozmaicie pojmowanym absolutem, zwłaszcza w stanach transu i ekstazy, kiedy zostaje zmieniona wrażliwość na bodźce. W takich stanach świadomość wykracza poza ograniczenia materialnego ciała. Oczywiście ze względu na subiektywizm przeżycia mistyczne są nieprzekazywalne, a próby ich racjonalnego opisu nieuchronnie prowadzą do rozumowego odrzucenia realności tego rodzaju doświadczeń (faktów subiektywnych). Mistycyzm jako postawa wobec świata jest zazwyczaj częścią magii (czarownicy w stanie transu wędrujący w zaświaty), religii (ekstatyczne stany jedności z bóstwem jak św. Teresa de Avila lub derwisze), niektórych irracjonalnych kierunków filozofii (na przykład spirytyzm) oraz rozmaitych nurtów artystycznych (symbolizm, ekspresjonizm, surrealizm, soul).