Ekonomia
Ekonomia jest sztuką realizacji zakładanych celów gospodarczych, czyli tworzenia pożądanych dóbr, w określonych warunkach środowiskowych i społecznych.
Na początkowych etapach rozwoju społeczeństw dominują czynniki naturalne, czyli położenie geograficzne, ukształtowanie terenu i linii brzegowej, klimat, flora, fauna i inne zasoby naturalne. Na te elementy nakładają się czynniki kulturowe, jak struktura społeczeństwa, zwłaszcza egalitaryzm, organizacja władzy i stabilność prawa oraz założenia ideologiczne niekoniecznie związane bezpośrednio z ekonomią. Wraz z rozwojem technologii zaś coraz większego znaczenia nabierają edukacja, innowacyjność oraz organizacja pracy.
Podstawowymi pojęciami gospodarki są praca, własność, zysk, pracownik i środki produkcji, czyli narzędzia pracy.
Praca to czas i energia człowieka włożone w wytworzenie danego dobra. Natomiast określone dobro może być czyjąś własnością, czyli ktoś może je wykorzystywać według własnej woli, może je ewentualnie zniszczyć lub przekazać komuś innemu. Przy czym własność może być indywidualna, jednostkowa, kiedy dane dobro należy do jednej osoby lub grupowa, kiedy należy ono do kilku osób.
Zysk oznacza różnicę między wartością produktu i kosztami jego produkcji, na które składają się wartość zużytych surowców i włożonej pracy. Zysk może przybrać formę materialnego dobra i pieniądza lub może oznaczać wartości niematerialne, na przykład dostęp do określonych usług, dostęp do informacji lub prestiż danej jednostki (osoby) w społeczeństwie przekładający się ewentualnie na wpływy polityczne. Oczywiście niematerialne zyski są trudne do jednoznacznej wyceny. Mimo to dokonywana jest ocena i porównanie wartości rozmaitych towarów lub usług na przykład w formie handlu wymiennego, czyli barteru. Handel wymienny oznacza, że za określony towar lub usługę otrzymuje się inny towar lub usługę, który obie strony uznają za równowartościowe. To jest oczywiście niewygodne, więc w zaawansowanej ekonomii z rozwiniętym handlem są stosowane mierniki wartości w postaci określonego, zwykle cenionego przez większość ludzi towaru-płacidła lub w formie umownej jednostki, czyli pieniądza. Dziedziną, która zajmuje się bezpośrednio oceną relacji między kosztami i zyskami jest ekonomia finansowa. Obejmuje ona analizę ryzyka związanego z inwestycjami, czyli decyzjami o podjęciu określonej działalności, oraz spodziewanymi i realnymi korzyściami z tych inwestycji zwykle wyrażanymi w pieniądzu. .
Środki produkcji to maszyny, narzędzia i surowce służące do produkcji. Organizacją produkcji zajmują się producenci, którymi zwykle są właściciele środków produkcji: rolnicy posiadający własne gospodarstwa, rzemieślnicy mający swoje warsztaty, kapitaliści posiadający fabryki lub państwa, do których mogą należeć różne przedsiębiorstwa. Ich zysk to różnica między wartością wyprodukowanego dobra a wartością zużytych surowców i płacy pracowników najemnych. Najemni pracownicy nie posiadają środków produkcji, lecz sprzedają swoją pracę, uczestnicząc w ten sposób w procesie wytwarzania dóbr. Ich zysk to różnica między zarobkiem wypłaconym pracownikom przez właściciela środków produkcji a wartością czasu poświęconego na pracę. Gdyby pracownik mógł w tym samym czasie w inny sposób zdobyć dobra o większej wartości, jego praca byłaby nieopłacalna. Jednak dzięki specjalizacji, czyli skupieniu się danego pracownika na konkretnym rodzaju pracy lub produkcji, czas poświęcany przez specjalistę na wykonanie danej pracy jest stosunkowo krótki. Praca specjalisty jest bowiem wydajniejsza od pracy niespecjalisty (amatora), a przez to produkt powstaje szybciej i jest tańszy. W ten sposób pojawia się społeczny podział pracy między grupy zawodowe, które skupiają ludzi wykonujących określone rodzaje pracy.
Zbieracze - niewyspecjalizowani poszukiwacze żywności zbieranej jako rośliny, owoce, grzyby, zwykle drobne zwierzęta.
Myśliwi - polują na dzikie zwierzęta.
Rybacy - łowią ryby.
Hodowcy - trzymają udomowione zwierzęta jako źródło mięsa, jaj, mleka i surowców.
Rolnicy - uprawiają rośliny użytkowe.
Rzemieślnicy - produkują lub naprawiają przedmioty użytkowe.
Handlowcy, kupcy - nie uczestniczą w produkcji dóbr, czyli towarów, lecz zajmują się ich dystrybucją, to znaczy rozpowszechnianiem w społeczeństwie. Kupują towar od producentów i sprzedają klientom, tworząc swój zysk jako różnicę między ceną zakupu i sprzedaży. Dzięki handlowcom towary mogą dotrzeć do klientów, którzy z jakichś względów nie mogą ich nabyć bezpośrednio od producenta.
Wielcy właściciele ziem uprawnych, feudałowie, latyfundyści - prowadzą masową produkcję rolną dzięki zatrudnianiu licznych pracowników i, jeśli to możliwe, z użyciem zaawansowanej technologii.
Przemysłowcy - prowadzą masową produkcję w fabrykach dzięki zatrudnianiu licznych pracowników i zaawansowanej technologii.
Robotnicy najemni - sprzedają swoją pracę na przykład latyfundystom lub przemysłowcom.
Lichwiarze, bankierzy - handlują pieniądzem traktowanym jak towar. W najprostszej wersji swojej działalności pożyczają pieniądze na procent, co oznacza, że przy zwrocie pożyczonej sumy mają dodatkowo otrzymać określony procent tej sumy jako zapłatę za pożyczkę. Producenci mogą inwestować pożyczone pieniądze, aby zwiększyć produkcję, a klienci mogą za pożyczone pieniądze kupić towary, na które w danym momencie są dla nich za drogie.
Przedsiębiorcy, kapitaliści - łączna nazwa ludzi różnych zawodów, zwłaszcza handlowców, przemysłowców i bankierów, którzy zajmują się gromadzeniem i obrotem kapitałem w postaci pieniędzy i dóbr.
Pracownicy szeroko rozumianych usług - nie uczestniczą w produkcji towarów materialnych. Do tej grupy zaliczają się na przykład ludzie obsługujący transport, gastronomię, hotele, turystykę i rozrywkę, pracownicy firm sprzątających i wywożących śmieci, oraz rentierzy wynajmujący ludziom mieszkania, a także kapłani jako urzędnicy określonego kościoła.
Pracownicy umysłowi, inteligencja - ludzie pracujący przede wszystkim lub wyłącznie głową, antyteza pracowników fizycznych pracujących przede wszystkim mięśniami. Do tej kategorii należą na przykład urzędnicy pracujący w administracji, lekarze, naukowcy, nauczyciele, artyści, dziennikarze, informatycy i wiele innych zawodów. Ich praca polega na dostarczaniu dóbr niematerialnych (na przykład wiedzy, wrażeń z podróży lub spektaklu teatralnego), co oznacza, że w zasadzie reprezentują szeroko rozumiane usługi.
Niektóre prace, zwłaszcza część usług, jest mało opłacalna lub wręcz nieopłacalna w sensie finansowym, ponieważ nie przynoszą dochodu, czyli materialnego zysku w krótkim lub dającym się przewidzieć czasie. Dotyczy to na przykład instytucji artystycznych, teoretycznych badań podstawowych w nauce, większości galerii i muzeów, dużej części szkolnictwa, policji... Pracownicy tych sektorów są opłacani przez państwo, miasto lub inne instytucje uznające, że dany rodzaj usług jest społecznie niezbędny, mimo że bezpośrednio niedochodowy. Dlatego państwa i samorządy nakładają na ludność podatki, czyli specjalne opłaty przeznaczone na utrzymanie tego rodzaju usług. Istnienie tych świadczeń przekłada się bowiem na rozwój społeczeństwa jako organizacji oraz technologii i ekonomii warunkujących zapewnienie gospodarce wykwalifikowanych, sprawnych pracowników, którzy mogą być innowacyjni, a więc rozwijają materialne podstawy funkcjonowania tego społeczeństwa. To zaś oznacza, że państwa i samorządy powinny dbać o rzekomo niedochodowe instytucje społeczne, które bezpośrednio nie przynoszą zysków, ale opłacają się w kategoriach przyszłego rozwoju.