Rodziny i ligi językowe
Języki ewoluują, zmienia się ich gramatyka, brzmienie i znaczenie słów. Wciąż powstają nowe słowa związane z rozwojem społeczeństw, wiedzy i technologii oraz jako bezpośrednie zapożyczenia z innych języków lub kalki, czyli odwzorowania słów znanych w innych językach. Dlatego wraz z upływem czasu każdy język się zmienia, zwłaszcza kiedy jego użytkownicy zmieniają sposób życia, lub kraj, w którym mieszkają.
Podstawową jednostką jest język (na przykład foniczny lub migowy) i jego lokalna odmiana geograficzna, czyli dialekt. O uznaniu kilku, zbliżonych dialektów za jeden język decyduje głównie tradycja historyczna, jak na przykład funkcjonowanie dialektów w jednym państwie, samoświadomość narodowa lub etniczna danego społeczeństwa oraz konwencja przyjęta przez językoznawców. Dlatego dialekty zaliczane do jednego języka są czasem bardziej od siebie oddalone niż jednostki uznane za odrębne języki. Na przykład język gruziński jest w istocie zbiorem kilku dość różnych, chociaż spokrewnionych ze sobą języków. Natomiast polski i słowacki są uznawane za samodzielne języki, mimo że są sobie bardzo bliskie.
Żargon (slang) jest najmniejszą jednostkę językową związaną z określonym środowiskiem społecznym (na przykład zawodowym) i niepretendującą do pełnego wyodrębnienia z języka podstawowego.
Języki foniczne lub migowe zaliczane do jednej rodziny mają wspólne pochodzenie, zwykle podobny typ budowy, składnię, fonetykę i słownik.
W obrębie rodzin różnicują się bliżej spokrewnione grupy, a czasem powstaje lokalne continuum językowe, gdy spokrewnione języki nie tworzą ostrych granic, lecz płynnie przechodzą jeden w drugi..
Szczególnym zjawiskiem jest powstawanie lig językowych, w obrębie których następuje ujednolicenie różnych, często nawet niespokrewnionych ze sobą, języków dzięki współistnieniu na tym samym obszarze i wzajemnemu przenikaniu zarówno na poziomie słownictwa, jak też struktur gramatycznych.
Języki Australii. Większość z 600 języków należących do wielu rodzin wymiera przed XXI w.; dominuje struktura analityczna z tendencją do aglutynacji i fleksji, często występuje tonalność
języki tasmańskie: jedne z najbardziej archaicznych języków tego rejonu świata, najdłużej, bo aż do XIX w., używane na Tasmanii;
grupa południowo-wschodnia: narringberi, buandik, kurnai;
grupa Basenu Darling: barkindji nad środkowym Darling, yualai, kamilaroi;
grupa południowo-zachodnia: yungar, mining, pitjandjara, aranda, loritia, kukata, arabana i dieri w centralnej Australii;
grupa północno-wschodnia: ngerikudi, vikmunkadi na Półwyspie York, dalebura, maytakudi, kurnanadaburi, bakelbura, bakka;
grupa języków północnej Australii bliskich rodzinie papuaskiej: tiwi na wyspie Melville, bathurst, rembarunga w Ziemi Arnhema, mardudunera i karadjari na wybrzeżach północno-zachodnich, nyol-nyol, vorora, kakadu, larakia.
rytualny język damin używany podczas ceremonii (zwłaszcza obrzezania) przez plemiona Lardil i Yangkal na Wyspach Wellesleya; charakteryzują go liczne mlaski.
Rodzina papuaska (melanezyjska). Od północnych brzegów Australii do Tajwanu, Mikronezji i Fidżi z centrum na Nowej Gwinei. Języki zazwyczaj analityczne i często tonalne.
języki papuaskie na Nowej Gwinei: kapaur na zachodzie wyspy, kapauk i danio na wybrzeżach południowo-zachodnich, asmat i botem w centrum wyspy, kukukuku we wschodniej Nowej Gwinei, arapesh i abelam na północy wyspy;
języki Andamanów;
języki melanezyjskie na północnych wybrzeżach Nowej Gwinei, w Melanezjy i Mikronezji. Związki z językami austronezyjskimi.
Khoisan. Nazwa tych języków oznacza ludzi. Pierwotnie występują w całej Afryce, potem wyparte na południe kontynentu. Języki aglutynacyjne, czasem tonalne z charakterystycznymi głoskami mlaszczącymi i iniektywnymi
języki khoikhoi (hotentockie);
język ludu Nama (Damara);
języki buszmeńskie - silnie zróżnicowane języki plemion Kung, Al-Kum, Naron, Nokau, Auni i Khomani;
język izolowanego plemienia Sandave w Tanzanii.
Bantu. W basenie Kongo muntu to człowiek, a bantu to ludzie; w szona odpowiednio munhu i vanhu, a u Khosa umntu i abantu. Na ogół języki analityczne, często tonalne, dominuje szyk POD (podmiot-orzeczenie-dopełnienie)
- bantu północni:
duala, oroko, babenga, bubi, fang, ewondo, bule, talni (lud Tallensi) i inne tworzące continuum między ujściem Kongo oraz Nigru, adamawa-ubangi obejmujące między innymi języki adamawa i pazande (lud Azande);
- bantu zachodni (często występuje zjawisko continuum językowego):
w basenie Kongo balunda, baluba, cziluba, basonge nad Kassai, kikongo, mongo-balolo, kundu, bangala (boloki), lingala, babangi nad środkowym i górnym Kongo, ovagerero i obambo na północ od Namib, kimbundu w Angoli, bakongo i maiombe u ujścia Kongo;
- bantu wschodni:
buganda, banioro i burundi na obszarze Międzyjezierza: akamba, basaramo;
języki używane między Wielkimi Jeziorami i Oceanem Indyjskim: gogo, rangi, sandawe;
języki bamakonde, bamakua i balamba w rejonie Niasa i Zambezi;
szona na południe od środkowego biegu Zambezi oraz barotse nad dolną Limpopo;
języki nguni z najważniejszymi khosa, zulu i suazi oraz języki sotho-tswana na południe od Limpopo; dla kilku z nich charakterystyczne są głoski mlaszczące.
Rodzina kongo-kordofańska lub benue-kongo. Zbliżona do bantu. Zwykle języki analityczne, często szyk PDO lub POD
języki wybrzeży Atlantyku na południe od rzeki Senegal: wolof, serer, temne, bullom;
fulbe (zwany też fulfulde lub pular) nad Senegalem i Nigrem oraz mossi, senufo, dogon i inne w zakolu Nigru;
mandingo (mande): malinke, bambara, soninke, mende nad Senegalem i górnym Nigrem;
języki volta-nigeryjskie: nupe, idoma, oko;
eko, ibibio w rejonie ujścia Nigru;
Rodzina nilo-saharyjska. Przed napływem języków semito-chamickich dominująca na północy kontynentu. Zazwyczaj struktura analityczna
- nilo-sudańskie:
języki nilockie z najważniejszymi szilluk (shilluk) między Nilem Białym i Błękitnym, dinka, djur i nuer nad Nilem Białym oraz nandi i masaj (massai) na wschód od Jeziora Wiktorii;
języki wschodniosudańskie obejmują meroicki i nubijski na południe od Egiptu, mangbetu i madi na północny zachód od Jeziora Alberta, bongo na zachód od Nilu Białego;
języki zachodniosudańskie obejmujące edo, igala, benin i ibo u ujścia Nigru, baule, aszanti, fon, ife i joruba w rejonie Zatoki Gwinejskiej oraz songhaj nad środkowym Nigrem;
- hausa i kanuri-teda:
języki hausa, musgu, kotoko, longuda i inne tworzące continuum między Nigrem i jeziorem Czad;
języki kanuri i kakembu na północ od jeziora Czad, teda (tibu) w górach Sahary, głównie w Tibesti.
Rodzina semito-chamicka (afroazjatycka). Często struktura inkorporacyjna, powszechnie występują głoski gardłowe i ejektywne, często brak czasów gramatycznych zastąpionych przez aspekty dokonany i niedokonany
- języki kuszyckie: bardzo silne wpływy języków nilockich i sudańskich, czasem występują mlaski.
Grupa bedża z językiem danakil (Afarów) w Erytrei i somali w Somalii oraz z najważniejszymi językami tworzącymi continuum gyyz i amhara w Etiopii na prawym brzegu środkowego Nilu;
grupa galla (ludy Oromo) między równikiem, Jeziorem Rudolfa i Nilem Błękitnym;
grupa ageu w Etiopii, na przykład Felasza;
grupy językowe południowej Etiopii obejmujące między innymi ludy Sidamo, Konso i Omieto;
grupa języków kuszyckich północnej Tanzanii;
- języki berberyjskie północnej Afryki obejmują kilka dużych grup:
grupa wschodnioberberyjska obejmuje wymarły w starożytności język libijski oraz język siwi w oazach Siwa i Qara;
grupa północnoberberyjska obejmuje język kabylski (w Kabylii), numidyjski, wymarły w starożytności język Iberów we wschodniej części Półwyspu Iberyjskiego, tarifit w górach Rif, tamazight w środkowym Atlasie, tachelhit w południowym Atlasie, grupę języków zenata w Algierii, grupę kanaryjską czyli języki Guanczów oraz język zenaga używany lokalnie w części Mauretanii;
grupa południowoberberyjska to głównie język tamaszek (tuareski) zróżnicowany na szereg dialektów;
- języki semickie dzielą się na cztery grupy:
grupa wschodniosemicka tworzy continuum akadyjsko-babilońsko-chaldejsko- asyryjskie;
grupa zachodniosemicka obejmuje języki eblaicki, hebrajski, aramejski, fenicki, maltański i nowohebrajski;
grupę południowosemicką tworzą języki sabejski i nabatejski;
grupa północnosemicka obejmuje języki egipski, koptyjski, syryjski i arabski, który tworzy continuum licznych i bardzo zróżnicowanych dialektów czasem uznawanych wręcz za odrębne języki.
Często szyk zdania OPD (na przykład w arabskim);
- suahili: wschodnia Afryka, mieszanina arabskiego z językami miejscowymi. Dominuje szyk zdaniowy POD.
Rodzina drawidyjska. Półwysep Indyjski aż do stoków Himalajów, a potem tylko jego południowy kraniec. Języki analityczne i aglutynacyjne. Dominuje szyk zdania POD (podmiot, orzeczenie, dopełnienie). Z czasem języki drawidyjskie tworzą południowoazjatycką ligę językową z językami indoaryjskimi i munda
język harappański Cywilizacji Doliny Indusu,
izolowany język brahui na zachód od środkowego Indusu,
języki drawida w Dekanie: kannari i tulu w południowo-zachodnim Dekanie, malajali na południowo-zachodnim wybrzeżu, tamil w południowym Dekanie i na Cejlonie, telugu w środkowym i wschodnim Dekanie, gonda w północnej części Dekanu oraz izolowany malto nad dolnym Gangesem. Malajali i tamil tworzą continuum językowe;
język elamicki na zachodnim skraju Wyżyny Irańskiej.
Język sumeryjski. Południowa Mezopotamia. Język aglutynacyjny niespokrewniony bezpośrednio z żadnym językiem pisanym w zachodniej i południowej Azji.
Języki iberokaukaskie. Zróżnicowane języki zachodniej Eurazji wyparte potem przez języki indoeuropejskie, semickie i ałtajskie. Charakterystyczne są trzy rodzaje samogłosek: dźwięczne, bezdźwięczne przydechowe i nieprzydechowe (ejektywne). Dominuje struktura fleksyjna. Czasem szyk zdania DOP.
rodzina kartwelska - continuum dialektów uznawanych za język gruziński, języki Lazów, Megrelów i Swanów;
rodzina północno-zachodniokaukaska, czyli języki abchasko-czerkieskie: abchaski na zachodnich stokach Kaukazu, czerkieski (adyge) na wschodzie Morza Czarnego;
rodzina północno-wschodniokaukaska - języki czeczeńsko-inguskie, dagestańskie, język Albanów a potem Udinów, język Awarów Kaukaskich, Dargów, Laków, Lezgów, urartyjski, hurycki, hatycki;
język kreteński;
język filistyński;
język Pelazgów na terenie późniejszej Grecji;
rodzina tyrreńska - continuum obejmujące język etruski w Italii i na Korsyce oraz nuragijski na Sardynii; język lemnijski na egejskiej wyspie Lemnos; język retycki we wschodnich Alpach; język liguryjski;
rodzina iberyjska: język tartessos, baskijski (euskera), język Luzytan. Szyk zdania PDO.
Rodzina indoeuropejska. Języki Eurazji o strukturze fleksyjnej, w najstarszych występuje aoryst
języki tocharskie: sogdyjski, baktryjski, języki Fergany, Merwu i inne na stepach od Pamiru po Morze Kaspijskie;
armeński (ormiański);
języki indoirańskie podzielone kilka grup:
grupa indoaryjska tworząca południowoazjatycką ligę językową z językami drawidyjskimi i munda:
continuum sanskryt-prakryty-hindi, wśród rozmaitych prakrytów używanych między V w. p.n.e. i X w. n.e. najważniejsze są ardhamagadhi, pali i magadhi, bengali (Bengal), sindhi (Dolina Indusu), pendżabi, gudżarati, języki dardyjskie w tym kaszmirski, nepali (Nepal), sikhijski, urdu (pendżabi z silnymi wpływami arabskiego), syngaleski (w tym weddyjski z zapożyczeniami z języków drawidyjskich i munda), romski (romani, ok. 60 znacznie różniących się od siebie dialektów cygańskich), języki Assamu i Marathów (marathi),
grupa irańska: języki Pamiru, język kalaszuman, tadżycki, kurdyjski, osetyjski, języki scytyjskie (Scytowie, Sarmaci, Alamanowie), beludżi (w Beludżystanie, nawiązuje do języków Indii), chotański, pasztuński (dialekt kandaharski w Afganistanie i pachto w rejonie Peszawaru), chorezmijski, continuum obejmujące język awestyjski, staroperski, pehlewi i farsi (nowoperski). Dominuje szyk zdania PDO;
języki tracko-frygijske: języki Anatolii, na przykład nesycki Hetytów i frygijski, język tracki w Panonii, mezyjski (Mezów), iliryjski i albański (mocno zmieniony przez wpływ języków greckiego, romańskich i słowiańskich);
języki greckie: klasyczny starogrecki, koiné (pierwsze wieki ery chrześcijańskiej), nowogrecki;
języki europejskie: celtyckie (galijski, irlandzki, gaelicki-szkocki, walijski, bretoński), romańskie (italskie, łaciński, dalmatyński, włoski, oksytański, francuski, continuum portugalsko-katalońsko-hiszpańskie/kastylijskie, ladino, rumuński), germańskie (continuum obejmujące język nordyjski/nordycki Normanów, gocki, islandzki, farerski, szwedzki, norweski i duński), język angielski, fryzyjski, niemiecki, jidysz, holenderski, afrikaans, czyli afrykanerski, języki bałtyjskie lub letto-litewskie (litewski, łotewski, pruski, jaćwieski), słowiańskie (continuum bułgarsko-macedońskie, starocerkiewnosłowiański-starobułgarski, continuum rusko-ukraińsko-białorusko-rosyjskie, continuum łużycko-połabsko-polsko-słowacko-czeskie, continuum serbsko-chorwackie).
Powstają też języki mieszane określane jako kreolskie w Nowym Świecie (angielsko-hiszpańsko-portugalsko-francusko-indiańskie) oraz pidgin w południowej Azji i w rejonie Malajów (angielsko-chińsko-malajskie i angielsko-papuaskie).
W językach europejskich pojawia się tendencja do upraszczania gramatyki aż do struktury analitycznej w młodszych językach romańskich i germańskich (zwłaszcza angielski) oraz w bułgarskim (jedyny język słowiański, który nie jest fleksyjny). Szyk zdania zwykle PDO (łacina, nordyjski) lub POD (romańskie, germańskie, słowiańskie), rzadko OPD (walijski).
Ajnu. Nazwa tej rodziny języków oznacza ludzi
- północno-wschodnia Azja, do końca XX w. języki wchłonięte lub wyparte przez inne języki na przykład japoński. Struktura analityczna, szyk zdania PDO.
Rodzina paleoazjatycka. Północnoazjatycka rodzina spokrewniona z ajnu, uralską i ałtajską. Struktura aglutynacyjna - języki jukagirskie (odul) nad Leną, Indygirką i Kołymą; - języki plemion Niwcha (Giliaków) na południe od Anadyru;
- języki czukczo-kamczadalskie: język plemion Itelmen na zachodniej Kamczatce, czukocki na północ od Anadyru i język plemion Koriak na północy Kamczatki.
Rodzina uralska. Języki o strukturze aglutynacyjnej.
Grupa ugrofińska
języki ugryjskie: Chantów i Mansów nad górnym Obem i na północnym Uralu, mordwiński i mari (Czeremisów) między Wołgą i Donem, języki permskie, w tym komi, język udmurcki między Kamą i Wiatką, język węgierski;
języki fińskie: fiński, karelski, estoński;
język saami: zróżnicowany na kilka mocno różniących się dialektów używanych przez Saamów (Lapończyków);
Grupa samojedzka
- język Nieńców między Uralem i Jenisejem, Selkup na zachód od Jeniseju i Nganasan na półwyspie Tajmyr.
Rodzina jenisejska. Języki aglutynacyjne
- basen Jeniseju: asan, arin, kott, języki Bajkotów i Ketów (Ostiaków).
Rodzina ałtajska. Języki aglutynacyjne, w wielu występuje aoryst.
Grupa turecka (turkijska)
języki ałtajskie wyjściowe dla wszystkich języków tureckich używanych w rejonie gór Ałtaj: plemiona Ałtaj, Kirgiz, Szor, Tuwa, i Karagas;
języki jakuckie: plemion Jakutów i Dołgan na południe od Tajmyru;
języki ujgurskie: ujgurski w Kaszgarii, kirgiski w Hindukuszu;
języki uzbeckie tworzące continuum, zwłaszcza w Azji Środkowej: uzbecki, karakałpacki, kazachski, plemion Afszar w Iranie, oguzyjski, turkmeński, azerski, seldżucki, turecki (osmański). Najczęściej występuje szyk zdaniowy PDO;
języki kipczackie (zachodniotureckie): kipczacki, języki Połowców, Tatarów w Europie wschodniej, Czuwaszów i Baszkirów;
języki bułgarskie: Bułgarów tureckich, chazarski;
Grupa mongolska
języki mongolski na północ od Gobi, buriacki w rejonie Bajkału i kałmucki na Nizinie Nadkaspijskiej;
język Hunów;
język Awarów;
Grupa mandżursko-tunguska
- język Ewenków (Tunguzów) między Jenisejem, Kołymą i Amurem, Ewenów (Lamut) na wschód od Kołymy, plemion Nanaj (Gold) nad dolnym Amurem i Oroczen między północną krawędzią gór Wielki Chingan oraz Amurem, język Dżurdżenów oraz ich kontynuatorów Mandżurów na południe od Amuru i na wschód od Wielkiego Chinganu, język Xibe w południowej Mandżurii i w północno-wschodnich Chinach.
Języki japoński i koreański. Dwie samodzielne grupy językowe powstałe na bazie języków ałtajskich (zwłaszcza tunguskich) zmieszanych z językami ajnu i pod silnym wpływem chińskiego. Wykazują wzajemne powiązania, choć znacząco się różnią. Dominuje struktura analityczna i szyk zdania PDO.
Rodzina chińsko-tybetańska. Języki analityczne
język dungan (Dżungaria), język chiński (między Mandżurią i Tybetem) z continuum obejmującym bliskie sobie dialekty północne (mandaryńskie zwane butonghua z głównymi pekińskim i nankińskim) oraz silnie zróżnicowane dialekty południowe, czyli kantońskie (siedem lokalnych form na południe od Jangcy). Typowy jest szyk POD;
języki tybetańsko-birmańskie: tybetański (Tybet), tangut (rejonie źródeł Huang Ho), birmański (nad Irawadi), arakański (Rakhine), kaczin (nad górną Irawadi), naga (zachodnia Birma), język Rautów (u podnóża Himalajów), lolo (Jünnan). Często szyk zdania PDO.
Rodzina tajska. Języki analityczne spokrewnione z rodzinami austroazjatycką i chińsko-tybetańską.
Główne języki to tajski (thai) i yüan w Tajlandii, laotański (tworzy continuum z tajskim), karen w środkowej Birmie oraz szan w górnym biegu Irawadi i Mekongu. Najczęściej występuje szyk zdania POD.
Rodzina austroazjatycka. Języki analityczne, zwykle tonalne.
grupa munda: w XX w. to izolowane relikty ludności wcześniej dominującej w południowej Azji: język plemion Santalów, Mundari i Ho (wschodni Hindustan), Savara (Ghaty Wschodnie) i język Korku (centralny Hindustan). Związki z językami drawidyjskimi. Czasem języki tonalne
język nihali, występujący obok Korku, z którym ma wiele wspólnego słownictwa;
grupa mon-khmer: mon w Birmie, khmer (Kambodżanie), plemiona Moi nad środkowym Mekongiem i Lava w gómym biegu Mekongu;
grupa Semang na Półwyspie Malajskim zdominowana i wchłonięta przez Malajów (języki grupy indonezyjskiej);
wietnamski we wschodnich Indochinach;
język nikobarski używany na Nikobarach;
miao: język plemion Miao (północne Indochiny i południowe Chiny).
Rodzina austronezyjska. Języki analityczne, czasem tonalne, używają spółgłosek iniektywnych.
język Czampów wyparty przez wietnamski;
grupa indonezyjska (malajska) powiązana z językami Melanezji. Odrębną jednostkę tworzą przedchińskie języki Tajwanu. Blisko ze sobą spokrewnione są protomalajski język Moken, język jawajski (Jawa) i jego wersja literacka kawi, język sunda (zachodnia Jawa), język malajski i jego literacka forma bahasa Indonesia w 1949 r. uznana za oficjalny język Indonezji, odrębny malajski dialekt minangkabau (środkowa Sumatra), kubu (południowa Sumatra), język Bataków (północna Sumatra), djakun (Półwysep Malajski), język Dajaków (południowe Borneo) i Ibanów (wybrzeża Borneo), język plemienia Penan (północne Borneo), palauański (na Palau), Chamorro (Mariany), Igorrot (północne Filipiny), tagalski (Filipiny) i toala (Sulawesi);
języki Moluków i Małych Wysp Sundajskich spokrewnione z grupą indonezyjską;
języki halmaherskie i języki zachodniej Nowej Gwinei są spokrewnione z grupą indonezyjską i językami Moluków;
języki malgaskie na Madagaskarze blisko związane z grupą indonezyjską, zwłaszcza z językami Borneo. Typowy szyk zdaniowy ma postać ODP.
grupa polinezyjska, zwana też oceaniczną, dzieli się na języki zachodniopolinezyjskie i wschodniopolinezyjskie. Zbliżone do siebie języki tworzą continuum od podgrupy mikronezyjskiej, poprzez języki Fidżi, Samoa, Tikopii i Tonga oraz języki tahitański (Tahiti) i wysp Bora Bora po podgrupę markizyjską obejmującą języki Markizów i Tuamotu, w tym język Mangareva. Osobne podgrupy spokrewnione z podgrupą markizyjską stanowią języki hawajski (Hawaje), rapanujski (Wyspa Wielkanocna) i maoryjski (Nowa Zelandia). Często występuje szyk zdaniowy ODP (na przykład język fidżijski i starohawajski) lub OPD (hawajski).
Rodzina eskimo-aleucka. Spokrewniona z paleoazjatycką i jenisejską, języki aglutynacyjne.
język inuit Eskimosów występuje w wielu lokalnych dialektach. które składają się na dwie zasadnicze grupy płynnie przechodzące jedna w drugą (continuum językowe): inupiaq na północnej Alassce, północnych wybrzeżach Ameryki Północnej i Grenlandii oraz yupiq na Czukotce, Wyspie Wrangla, zachodnim i południowym wybrzeżu Alaski;
język aleucki na Aleutów.
Rodzina na-dene (athapask). Języki analityczne, bardzo często występują głoski ejektywne.
języki atapaskie: czine na Alasce, czipewejski w dorzeczu górnej Mackenzie, salish;
języki tlingit: tlingit, haida, kwakiutl i inne na zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej,
język Nawajów (Navajo, Navaho).
Rodzina algoncka (algonquin). Języki aglutynacyjne.
języki algonkin (algonquin): cree nad Zatoką Hudsona, naskapi na Labradorze, micmac na Labradorze i Nowej Fundlandii, massachussetts i nantikok nad Atlantykiem, język Delawarów w Appalachach, plemion Illinois, Odżibewejów (Ojibwa) na północ od Wielkich Jezior, Mohikanów na południe od Wielkich Jezior, Ottawa i plemion Shawnee nad Ohio;
języki muskogee: choctaw nad środkową i dolną Missisipi, natchez nad dolna Missisipi, plemion Creek na północ od Florydy i Seminoli na Florydzie.
Rodzina sioux-irokez. Języki analityczne.
języki sioux (Siuksów): assiniboine na południe od jeziora Winnipeg, dakota i iowa między Wielkimi Jeziorami i Missouri, osage nad środkową Missisipi;
języki irokez: Irokezów nad południową Rzeką Świętego Wawrzyńca, bardzo im bliskich Czirokezów (Cherokee) oraz dość odmiennych językowo Huronów w rejonie północnego biegu Rzeki Świętego Wawrzyńca.
Rodzina oto-mangue (otomang). Języki analityczne wykazujące tendencje do struktury inkorporacyjnej.
języki chorotega (mangue) na zachodnim wybrzeżu Ameryki Środkowej;
języki otomi w środkowym Meksyku z właściwym otomi oraz cziczimeckim (chichimeca);
języki mixtec w środkowym Meksyku;
języki oto-zapotek w południowym Meksyku.
Rodzina aztec-tano. Języki analityczne.
- języki ute-aztec (uto-aztec): językami ute (uto) na północ od Rio Grande i w rejonie Colorado posługują się między innymi plemiona Pueblo, Arapaho, Yuti (Ute, Utah), Czejenowie i Komancze.
Spokrewnione z nimi języki Szoszonów są używane między Columbią i górną Missouri na północy a Colorado na południu. Do aztec zaś należą meksykańskie języki nahuatl, w tym język Azteków, język plemion Pima nad Zatoką Kalifornijską oraz tarahumara w centralnym Meksyku;
- języki kiowa-tano: Apacze wzdłuż Rio Grande.
Rodzina penuti. Języki analityczne.
- język klamath w północnej Kalifornii i Oregonie, język zuni w północnym Meksyku nawiązujący do aztec-tano, języki totonackie w południowo-wschodnim Meksyku, języki maya (Majów): yucatecan na Jukatanie, kanjobalan-chujean w południowym Jukatanie, cholan na południe od Jukatanu, quiche, huastec w środkowym i wschodnim Meksyku.
Rodzina hoka. Języki analityczne.
- yuma nad dolną Colorado i języki Kalifornii.
Rodzina chibcha. Szereg języków Przesmyku Panamskiego i północno-zachodnich krańców Ameryki Południowej z najważniejszymi muisca w Ameryce Południowej, lenca w Ameryce Środkowej i pech (paya) w północno-wschodnim Hondurasie. Struktura analityczna i inkorporacyjna.
Rodzina tucano (tocano). Języki analityczne.
- północne Andy, rejon rzeki Putumayo.
Rodzina keczua-ajmara (quechua-aymara). Języki analityczne, wyraźne tendencje do fleksji.
- keczua w środkowych Andach i ajmara na południe od jeziora Titicaca. Szyk PDO.
Rodzina mapuche (araukańska). Języki analityczne.
- południowe Andy.
Rodzina arawak. Języki analityczne.
- wiele języków tworzących continuum na ogromnym obszarze od Gran Chaco (plemiona Terena i Paresi) do Wielkich Antyli (Taina) i Bahamów, od wschodnich stoków Andów (plemiona Campa i Ipurina) i jeziora Titicaca (plemię Uro) do Zatoki Wenezuelskiej (plemię Guajira), Gujany (Vapidiana i Palikur) oraz wyspy Marajo (Araue).
Rodzina karaibska (carib, caraib). Języki analityczne.
- kilka języków pomiędzy ujściem Amazonku i Orinoko oraz na Małych Antylach. Język garifuna w Ameryce Środkowej, zwłaszcza w Moskitii, ma liczne zapożyczenia arawaskie używane głównie przez kobiety, a określenia karaibskie są typowe dla języka używanego przez mężczyzn. Wynika to z obyczaju porywania kobiet z obcych plemion.
Rodzina tupi-guarani. Języki analityczne.
- wzdłuż rzek w Amazonii i wybrzeży Brazylii.
Rodzina ge (ges). Języki analityczne.
- wschodnia Brazylia, najważniejsze plemiona to Bororo na południu.
Rodzina charrua. Języki analityczne.
- na północ od La Platy.
Rodzina chon. Języki analityczne.
- języki plemion Tehuelche w Patagonii i Puelche na południe od La Platy.