← Religie zaawansowaneHistoria buddyzmu →

Charakterystyka najważniejszych religii

Uwzględniane są zasadnicze elementy: kanoniczne teksty (jeżeli istnieją), czczone bóstwa i istoty nadludzkie, ontologia, czyli pochodzenie i struktura świata, eschatologia to znaczy ewentualny kres świata oraz soteriologia jako ostateczny los i cel człowieka lub jego duszy.

Religie paleolitu

• bóstwo - bezosobowe siły przenikające świat często reprezentowane przez pionowo ustawione duże kamienie (zapowiedź semickich betyli i celtyckich menhirów), w których skupia się energia świętej ziemi. Z ziemią jest też utożsamiana Bogini-Matka, wielka rodzicielka całego świata, zwłaszcza pani zwierząt łownych. Wizerunek kobiety lub jej atrybutów (zwłaszcza genitalia i piersi) reprezentującej stwórczą moc Bogini często jest używany jako jej symbol.

Bogini-Matka to nie tylko uosobienie płodności, lecz także pani czasu, co pokazuje płaskorzeźba z Laussel przedstawiająca kobietę z bydlęcym rogiem-naczyniem w ręce. Na rogu jest 13 nacięć odpowiadających menstruacjom i miesiącom księżycowym w ciągu roku. Róg zaś jest symbolem Księżyca, znakiem władzy (byk) oraz naczyniem na piwo, czyli napój, który pozwala człowiekowi nawiązać kontakt z siłami nadludzkimi (bóstwami). Do Bogini-Matki, zwłaszcza w miejscach jej kultu, jaskiniach, świętych kręgach i gajach, można zwrócić się z prośbą o pomoc w życiu obecnym i wróżbę dotyczącą przyszłości.

Liczne demony podlegają bóstwu Ziemi rozumianemu zwykle jako matka. W tym ujęciu jaskinie to jej mistyczne łono zdolne do dawania wszelkiego życia, a wąż lub smok okazuje się tellurycznym (związanym z ziemią) symbolem pierwiastka żeńskiego. Wizerunek człowieka wychodzącego z jaskini, czyli łona Ziemi jest odtąd symbolem narodzin lub przejścia między różnymi rzeczywistościami (tradycja znana potem Indusom, Chińczykom, Koreańczykom, Olmekom).

• ontologia - brak lub też świat został zrodzony przez pierwotnie dziewiczą pramatkę, która może być utożsamiana z ziemią. Po zrodzeniu męskiego bóstwa (lub męskiej siły) Bogini-Matka może z nim spłodzić (mistyczne pierwotne kazirodztwo) kolejne bóstwa i elementy świata. Istotna jest ofiara złożona w akcie kreacji świata lub też cyklicznie powtarzana w liturgii podtrzymującej istnienie świata (stąd symbol koła i święte kręgi jak w wielkim zespole świątynnym Göbekli Tepe). Ofiara staje się święta po jej złożeniu, ponieważ przechodzi do innej, wyższej rzeczywistości. Formą ofiary i kontaktu z duchami bywają orgiastyczne zabawy, zażywanie halucynogenów oraz sport i gry. W magicznej wizji świata wszystko jest zależne od określonych czynników, które pojawiają się co jakiś czas, wywołując nieprzewidywalne zmiany. Ta zmienność i nieprzewidywalność jest immanentną częścią rzeczywistości, co oznacza, że nie ma też miejsca na pojęcie cudu, które pojawi się dużo później jako coś, co wykracza poza normę określoną przez zasady danej religii i znane prawa natury.

• eschatologia i soteriologia - świat jest wieczny i nieskończony, lecz dla człowieka jako elementu tego świata nieuchronnie nadchodzi śmierć i powrót do ciemnego łona pramatki-ziemi, czego wyrazem są pochówki w ziemi, zwłaszcza w jaskiniach i często w pozycji embrionalnej odtwarzającej stan sprzed narodzin. Świat przenika kosmiczna energia, którą można przekazywać (telepatia) i która przybiera kolejne formy, wcielając się (reinkarnacja) w postacie ludzi, zwierząt, roślin i przedmiotów martwych (analogia do witalizmu). Śmierć jest zatem przejściem z jednej formy istnienia w inną.

Religie neolitu

• bóstwo - bezosobowe siły lub rozliczne bóstwa. Bogini-Matka, pani zwierząt i żeńskie bóstwo płodności staje się patronką rolnictwa i ku jej czci odbywają się rytualne wiosenne akty seksualne i orgie często z użyciem halucynogenów. Z czasem pojawia się młody bóg reprezentujący pierwiastek męski, małżonek Bogini często przedstawiany jako święty byk (związek z astrologią). Męski bóg umiera (lub jest składany w ofierze) w dorocznym cyklu, aby odrodzić się każdej wiosny, obracając tym samym koło czasu. Bogini-Matka zaś pozostaje wiecznym źródłem energii życiowej napędzającej kosmos, o czym świadczą posążki z gliny wytwarzane między innymi w Mezopotamii, Azji Mniejszej, Syrii i strefie Morza Śródziemnego.

Cykl przyrody związany z ruchem Słońca na niebie (początek kultów solarnych) obejmuje trzy etapy: narodziny, wzrastanie i śmierć, aby znowu się narodzić. Symbolem tego cyklu są spirala, labirynt unikursalny i triskelen, czyli rodzaj trójramiennej gwiazdy z dynamicznie wygiętymi ramionami. Czasem sam triskelen zawiera elementy spiralne.

Cykl natury bywa wspomagany przez odpowiednie rytuały i ofiary (jak w Stonehenge, w wedyjskich Indiach czy cywilizacjach meksykańskich i andyjskich). Początkowo są to ofiary z życia ludzi (czasem nawet dobrowolne), a osoba rytualnie zabita staje się święta, bywa ubóstwiona lub uznana za dobrego demona nawet, jeśli wcześniej była złoczyńcą. Przesilenie letnie i zimowe, a czasem też równonoc wiosenna i jesienna, są wiązane z kultem przodków, których uznaje się za dawców płodności pól, zwierząt i ludzi. Istotnym elementem religii jest wiara w przeznaczenie czyli los każdego człowieka, który można poznać dzięki wróżbom, zwłaszcza w świętych wyroczniach, i być może do pewnego stopnia zmienić.

Z czasem pod wpływem powstających zmilitaryzowanych monarchii, zwłaszcza pasterskich, bóstwa żeńskie tracą dotychczasową hegemonię i nawet Słońce, niegdyś bogini, staje się zazwyczaj bogiem męskim, a żeńskim bóstwem pozostaje na ogół Księżyc (cykl miesięczny kobiet). W nowych warunkach dawne boginie zostają w większości uznane za demony (czasem wręcz siły zła) lub bóstwa dolne reprezentujące mrok i ziemię, a wyższe bóstwa męskie opanowują światłość i niebo (motyw walki płci).

Dawna Bogini-Matka staje się co najwyżej partnerką, matką oraz odbiciem i dopełnieniem męskiego bóstwa jako swego małżonka i pana. Jej symbol, wąż lub smok, staje się antytezą męskości, a często nabiera cech zła jako przeciwnik światła i dobra. Na przykład w Egipcie będzie rysowany kot reprezentujący Słońce, który ucina głowę wężowi jako symbolowi sił żeńskich, ziemskich i mrocznych. Prastare siły żeńskie w wielu kulturach są potem reprezentowane przez węża lub smoka (Lewiatan, Ananta). Bogini-Matka występuje w tysiącznych postaciach w rozmaitych religiach: Izyda, Hathor, Mama, Inanna, Isztar, Astarte, Potnia, Sophia, Demeter, Afrodyta, Matka Boska, Maja, Maria Magdalena, Madonna, Fatima, Parwati, Kali, Durga, Amaterasu i inne.

• ontologia - często brak, a świat jest wieczny i nieskończony lub żeńskie bóstwo ziemi stworzyło fundament świata. W późnoneolitycznych społeczeństwach władzę nad światem przejmują jednak jasne bóstwa męskie, przedstawiane potem jako dobro walczące ze złem. W szeregu późniejszych mitologii pierwotne bóstwa żeńskie zostają pokonane przez bogów męskich, czego przykładem jest mezopotamska pierwotna bogini-wąż Tiamat, Gaja, Sfinks, biblijna Ewa i wąż jako symbole kobiecości i zła, mekkańskie boginie nieba zniszczone przez islam, chrześcijańska Maria Magdalena.

• eschatologia i soteriologia - świat jest wieczny lub ulegnie rozpadowi (czasem w cyklicznym akcie zniszczenia). Całą aktywność koncentruje się raczej na ziemskim życiu człowieka, a śmierć jest pojmowana jako ostateczny koniec, lub jest przejściem do nowego stanu. W przeciwieństwie do paleolitu zmarli w późnym neolicie nie odchodzą do żeńskiej bogini w mroki ziemi, lecz częściej wędrują do jasnego nieba, gdzie rezydują bogowie męscy.

Religie Afryki

• bóstwo - politeizm i henoteizm: najwyższe bóstwo to zwykle Bogini-Matka lub matka-ziemia (moce chtoniczne) znana już w kulturze megalitów. Inni naczelni bogowie to Zambi, Kombu, Dżakomba, Mbomba, Jangombi, Nzakomba lub Nzame w dorzeczu Kongo; stwórczy bóg Kalumba u Luba; Nzame, Meber i Nkwa u Fang; Olorun u Joruba; Nzame u Fon; Ndżambe u Balue; Zin w Songhaj; Ndżambi-Karunga u Herero; odległy, niebiański bóg Mukuru u Herero; Itongo u Zulusów, Kaagen (Kaang) Buszmenów; Czowum Pigmejów; Dżuok u Szilluków; Ndżalicz lub Ndżalik u Dinka; Zanahary u Malgaszów i inne. Często występuje heros (bohater), twórca kultury, rzemiosła i rolnictwa: Lituoloneh u Sesoto, Sankhambi u Bawenda, Faran w Songhaj, Hlakaudżana u Zulu, Huwean u Basuto, praprzodek ludzi Sekumeh i jego żona Mbongwe w rejonie Kongo i wśród Fang, Bingo u Fang, Ndżiko w Kamerunie, Omara i Ndżikang u Nilotów, nauczyciel Ajwil u Dinka, hermafrodytyczny Ammo u Dogonów, Ndaula - pierwszy baczwezi i bóg Pemba oraz jego żona Musso Koroni, a na Madagaskarze siostry Rasoalao i Rawola.

Znanych jest też wiele bóstw niższego rzędu lub lokalnych: Pan Zwierząt u Buszmenów (modliszka) i Pigmejów (lew); krokodyl - bóstwo wód u Buszmenów; wąż w rejonie wielkich jezior, pająk Anansi u Aszanti, bóg wojny Mahu ludu Fon; Sango (Szango) z bojowym młotem lub podwójnym toporem w ręku - bóg piorunów i wojny u ludu Joruba; Tano - patron Ghany, Edszu - bóg oszustwa u Joruba. Znane są też demony zła jak Fam, według Fang pierwszy nieśmiertelny człowiek zbuntowany przeciw Nzame.

Powszechny jest kult przodków (baczwezi), duchów (animizm), zwierząt (totemizm) i drzew (na przykład figowiec banjan i baobab z dziuplą dającą siłę pierwszym ludziom u Fang, akacja jako siedziba boga Pemby u ludu Bambara). Przodkowie trwają w przedmiotach-fetyszach, zwłaszcza w wizerunkach zmarłych i w maskach, które jednoczą żyjącego z przodkami lub wyższymi mocami. Przodkowie istnieją też w żyjących ludziach stanowiąc o ich odrębności i sile, a często występują jako moce utrzymujące porządek świata i spajające go w całość zarówno w wymiarze ogólnym (makrokosmosie), jak też w wymiarze osobowym (mikrokosmosie).

Pokazuje to symboliczny obraz Lebe, mitycznego przodka Dogonów. Wizerunek Lebe jest układany na ziemi po narodzinach dziecka. 8 kolorowych kamieni tworzących biodra, barki, kolana i łokcie symbolizuje trwałość, tradycję, płodność i życie otrzymane od przodków. Dziewiąty kamień reprezentujący głowę jest ofiarą złożoną w imieniu narodzonego człowieka. Z ziaren zboża oznaczających błogosławieństwo powstaje zarys nóg i rąk oraz wypełnienie klatki piersiowej. Między nogami tak powstałego obrazu zostaje umieszczony kawałek miedzi, która jest świętym metalem poświęconym bogom, metalem przynoszącym bogactwo i powodzenie (miedziane bransolety noszone na ramionach i nogach są amuletami).

• ontologia - kosmos jest wieczny albo ewentualnie stworzony przez bogów, jak u Buszmenów przez Kaagena lub Gauaba, który nauczył ludzi robić łuki i przyrządzać mięso. U Pigmejów liście z Drzewa Życia dały początek istotom żywym, a pień drzewa jest drogą między światem ludzi i duchów. Według Fang trójosobowy bóg Nzame-Meber-Nkwa stworzył świat, a Meber stworzył człowieka z jaszczurki i morskiej wody. U Ibo praprzyczyną świata jest bóg Chuku (wielki duch). Kosmiczna energia przenikająca świat pozwala utrzymać go w całości - stąd telepatia, kontakty z duchami i bóstwami oraz wróżbiarstwo odsłaniające przyszłość.

W zachodniej Afryce często występuje dualizm przeciwnych i uzupełniających się mocy na przykład w postaci bliźniaków. U Joruba świat zaczęła para Obatalla (bóg-niebo) i Odudua (bogini-ziemia) lub bóg nieba i ziemi Olufan-Oszalla (symbolizowany przez dwie tykwy ustawione jedna na drugiej); potem zaś Orisza-Nla na rozkaz Oloruna posadził na ziemi palmę kokosową jako początek życia. W Danhome świat stworzył obojnaczy bóg Mavu występujący czasem jaka para bliźniąt, dzieci Bogini-Matki Nana Baluku. U Dogonów Ammo stworzył jajo, a z niego powstały rybokształtne bliźniaki Nommo. Według Bambara pierwotna pustka zróżnicowała się na dwie siły gla, które współdziałając wytworzyły myśl (wolę) yo, co zapoczątkowało pierwiastek męski reprezentowany przez liczbę 3 i żeński z liczbą 4 dające razem świętą liczbę 7. Następnie milczące yo przeszło w fazę głośną i w twórczą wibrację, która zrodziła kosmiczne jajo miri, a w nim bóstwa, siedem warstw ziemi, Pemba, który zorganizuje świat oraz Faro tworzący siedem warstw nieba i zaczynający życie na ziemi. Faro sprawił, że woda, którą piły kobiety czyniła je matkami - rodziły bliźniaki jako przodków ludzi. U Fali z rozbitego jaja żółwia (męski ląd) i ropuchy (żeńska woda) powstały istoty żywe, a z wirujących skorup ziemia.

Często występuje trickster - amoralna siła organizująca świat jak pająk Anansi u Aszanti i modliszka u Buszmenów.

Śmierć jest zwykle rozumiana jako swoisty błąd w konstrukcji świata, co znajduje odbicie w mitach. Na przykład u Balue bóg Ndżambe wysłał do ludzi kota i psa z darem nieśmiertelności, lecz pies zatrzymał się przy znalezionej kości i rozgniewane bóstwo odebrało swój dar.

• eschatologia i soteriologia - tylko u niektórych plemion bogowie pośmiertnie nagradzają lub karzą za nieposłuszeństwo. U wielu plemion po śmierci, która jest zwykle personifikowana lub pojmowana jako samodzielny obiekt (na przykład u Fang śmierć przynosi ptak Ngofio Ngofio) dusza wciela się w inne istoty. Wiara w reinkarnację występuje powszechnie w całej Afryce. I tak u Zulusów dusza po śmierci wędruje do krainy zwierząt Esilweni, a potem do krainy snu, gdzie czeka na kolejne wcielenie. Zuluski cykl narodzin i śmierci powtarza się aż do uzyskania jedności z kosmicznym duchem Itongo.

Religia egipska: rozproszone święte teksty znane potem jako Księga umarłych.

• bóstwo - politeizm. Świat tworzy świetlista moc Sahu. W systemie heliopolitańskim istnieje kilka najwyższych bóstw: Atum (Aton i Ra, Słońce Poranne, czyli Chepri-skarabeusz) - Słońce; Szu - powietrze; bogini Tefnut - woda; bóg Geb - ziemia; bogini Nuit (Nut) - nieboskłon (siostra i żona Geba, a w późniejszej wersji żona Ra); Seth - burza i Górny Egipt; Neftys - żona Setha i pani podziemi; Ozyrys - syn Nuit i Geba, opiekun zmarłych; Ozyrys z żoną Izydą (Izyda - tron) - zaświaty, płodność leczenie i odradzanie (symbol: 7 skorpionów); Horus (sokół) - syn Izydy, Dolny Egipt. Faraonowie są wcieleniami Horusa.

W dualistycznym systemie hermopolitańskim pierwotne bóstwa to: Nun i Naunet - ocean; Huh i Hauhet - płynąca woda; Kuk i Kauket - ciemność; Niau i Niat albo Amon i Amaunet - zanikanie.

Występuje wiele bóstw: Thot (Toth) z głową ibisa - Księżyc, magia, śmierć, twórca pisma i patron nauki (pawian, ibis); Hathor - bogini krowa, niebo, miłość, patronka krainy Punt; siedem Hathor - bóstwa narodzin i losu; Heket - bogini z głową krowy pomagająca przy porodzie; Anubis z głową szakala i szakalokształtny Wepwawet - bogowie zmarłych; Neftys - bogini śmierci; Ptah - rzemiosło i sztuka, czasem uznawany za stwórcę świata; Chnum z głową barana o podwójnych rogach - Górny Egipt, rzemiosło, zdrowie i Nil; Bastet z głową kota - bogini radości, muzyki, miłości i Księżyca; byk Apis - płodność, symbol Ra; Sobek z głową krokodyla - kreacja, woda; Sechet (Sachmet) z głową lwa i mieczami - czarna bogini zniszczenia i wojny, a zarazem chroniąca przed zarazą; Apofis - bóg zniszczenia i mroku przedstawiany jako wąż a czasem krokodyl; Astarte i Anat - boginie wojny i rydwanów; Hapi - Nil; Chons z głową jastrzębia i Księżycem; Month (Montu) - z głową jastrzębia i Słońcem, patron egipskiej stolicy Waset (przez Greków zwanej Tebami); Maat - z ptasim piórem, którego ciężar mógł zdecydować o pośmiertnym losie człowieka, bogini porządku i prawa, czasem utożsamiana z Boginią-Matką; Mut - bogini nieba, patronka Górnego Egiptu; Nechbet - bogini-sęp, patronka Górnego Egiptu; Seschat - bogini kronik; Min - seks i płodność symbolizowane przez wielki penis; Bes - brzydki karzeł, bóg radości i zabawy, opiekun rodzących kobiet. Atrybutem wielu bogów jest krzyż ankh, który ma życiodajną moc.

Występuje tendencja do monoteizmu w trójcy bóstw stanowiących aspekty tej samej siły: Ra (Słońce)-Amon (duch)-Ptah (świat).

• ontologia - rodzeństwo Geb i Nuit trwali w miłosnym uścisku, lecz Szu ich rozdzielił pozwalając narodzić się Ra (Re) i innym bogom. W drugiej wersji z pierwotnego chaosu reprezentowanego przez żabę Tenem wyłoniła się święta góra lub skała Benben (ewentualnie kwiat lotosu), a z niej wyszedł Atum-Ra w postaci podobnego do czapli ptaka Benu lub Bennu (przedwieczna dusza Ra) i to on stworzył świat. Rzeczywistość buduje materia i duch-energia sahu z centrum na niebie w Sah (Pas Oriona). Na ziemi ośrodkiem jest drzewo życia Iszed, falliczny symbol życiowej mocy Ozyrysa reprezentowany przez drzewo hodowane w Waset. Według jednego z mitów Ozyrys wydostał się z podziemnego świata ciemności za pomocą drabiny utożsamianej z drzewem Iszed. Jedność świata, tożsamość mikrokosmosu i makrokosmosu oraz świetlistą energię Słońca i rozum rządzący światem reprezentuje oko Ozyrysa czuwające nad rzeczywistością i dające nieśmiertelność.

Żeńską moc przenikającą rzeczywistość symbolizuje zaś Izyda jako Bogini-Matka z Horusem na ręku. Kult Izydy jako Matki Boskiej będzie jednym z najpopularniejszych w Cesarstwie Rzymskim, a po zwycięstwie chrześcijaństwa stanie się wzorcem dla kultu maryjnego. Według jednej z opowieści Chnum ulepił człowieka z gliny (motyw przejęty potem przez Izraelitów). Jednak w rozbudowanej filozofii egipskiej człowiek składa się z dziewięciu uhierarchizowanych elementów. Najwyższą cząstką człowieka jest akh (ah, intelekt, moralność), czyli boski duch pochodzący z niebios, który poprzez imię ren (stwórcza moc nazwy oraz słowa) tworzy sehem jako potencjalny plan, czyli ideę człowieka. Dusza ba jest siedliskiem pragnień (zarówno dobrych jak i złych, grzesznych), które poprzez system tworzących emocje kanałów energetycznych jab (zwanych też hati) oddziałuje na sahu (ciało astralne, energia); za pomocą sahu potrafią działać szamani i magowie, dokonując cudów. Dusza ka mająca siedzibę w sercu człowieka oddziałuje poprzez życiową siłę hajbit (forma witalizmu) postrzeganą jako aura i kieruje śmiertelnym ciałem dżet (procesy fizjologiczne, podświadomość).

• eschatologia - na ogół brak, ponieważ świat jest wieczny, choć jego właściwe działanie podtrzymują odpowiednie ofiary i liturgia. Przyszłe losy ludzi i poszczególnych elementów rzeczywistości zależą przede wszystkim od przeznaczenia zapisanego w zaświatach, ale można je poznać dzięki wróżbom, zwłaszcza w świątynnych wyroczniach.

• soteriologia - po śmierci człowieka dusza ka zamieszkuje martwe ciało, dopóki ono istnieje (dlatego jest potrzebna mumifikacja). Dusza ba staje przed sądem Ozyrysa i za złe uczynki może zginąć w paszczy przeraźliwych demonów: Pożeraczki Zmarłych Am-Mutu (Ammut) reprezentującej pierwotny chaos lub męskiego Nehebkau. Dobre ba dostają się do raju Iar (drogę do raju symbolizuje gra senet często przedstawiana w grobach). Ewentualnie ba może zamieszkać w pobliżu grobu jako roślina czy zwierzę lub powrócić w nowym ciele człowieka (reinkarnacja).

Religie Sumeru, Babilonii, Kanaanu i Syrii: Enuma elisz... i inne poematy religijne.

• bóstwo - podział na starszych bogów dolnych (podziemia, wąż, pierwotny pierwiastek żeński) i aktualnie panujących górnych (powietrze, światło, pierwiastek męski). Bóstwa ziemskie są reprezentowane przez betyle, czyli duże pionowe kamienie, zwykle zaostrzone na górnym końcu. Pierwotnie dominuje plemienny politeizm. Liczne bóstwa: An, Anu, Anum (gwiazda, władca nieba, symbolizowany przez liczbę 60 i byka, z główną świątynią w Uruk); Antu - żona Anum; Enlil, Ellil (powietrze, ziemia uprawna, wróżby, 50, patron Nippur); Ninlil żona Enlila; Ninhursanga, siostra An, patronka plonów; Enki-Ea (woda, człowiek-ryba i koza-ryba, 40, patron Eridu, stwórca człowieka, bóg mądrości, wody, płodności i życia); Nergal, patron miastoa Kuta i jego żona Ereszkigal - władcy podziemnych piekieł Arallu; Sin - syn Enlila (Księżyc, rolnictwo, zdrowie, wróżbiarstwo, 30, miasta Ur i Haran); Apsu (sumeryjski bóg mądrości); Nidaba-Nisaba (sumeryjska bogini pisma, nauki i plonów (sanktuarium w mieście Umma); Babbar-Szamasz (Słońce, nagradza dobrych i karze złych, 20, miasta Sippar i Larsa); Dumuzi-Tammuz (co roku umiera i zmartwychwstaje, odradzanie się przyrody, fenicki Adonis); Ninurta (Ningirsu, bóg wojny, burzy i płodności, Lagasz); Mama lub Aruru (matka, ziemia, płodność); u Sumerów bogini nieba i płodności Inanna, która co roku zimą schodzi do piekieł, a wiosną zmartwychwstaje i wraca na ziemię (dzika krowa, planeta Wenus); Isztar - bogini płodności, miłości i wojny w Babilonie (Wenus, ośmioramienna gwiazda, 15, gołębica, krowa, lew); Ninsun - bogini dzikiej krowy; akadyjska bogini piwa Ninkasi; akadyjska Mammetu (Mami) - bogini przysięgi i sądu; bóstwa ognia Nusku i Gibil. Asur - patron Asyrii; Dagon - rolnictwo i ziemia u Filistynów i w Asyrii; Nisroch - asyryjski bóg z głową orła, strażnik drzewa życia; babiloński Adad (Addu) i syryjski Hadad - deszcz, piorun, burza; El (Elohim, semickie wl - jest mocny, wódz) - najwyższy bóg Semitów przedstawiany w postaci byka i znany u Fenicjan jako Baal (po hebrajsku także Melech, czyli Król); Jahu - najwyższy bóg Medianitów symbolizowany przez byka; Jahwe lub Jehowa (JHWH) - bóg wojny u Izraelitów symbolizowany przez byka, reprezentujący siłę Słońca; Marduk (sumeryjski Amar-utuk - cielak boga Słońca) - patron Babilonu (10, gryf); Elat, Astarte (Aszerat przez autorów biblijnych uznana za synonim zła) - fenicka bogini płodności (planeta Wenus, półksiężyc, gołębica); Nabu (Nebo) - patron miasta Nimrud, pisma i wiedzy; Nimrod - babiloński bóg myślistwa; Oannes - babiloński opiekun nauki i literatury; fenicki Melkart - patron Tyru. Arabska Bogini-Matka Alilat czczona jako prostokątny kamień (w Petrze święty kamień nazywa się Alilat lub Allat). Skrzydlaci strażnicy (anioły) i demony (wampirzyca Lilit; niosący choroby sumeryjski Asag i babiloński Asakku; Namtar-Ekkemu - demon śmierci; Imdugud - orzeł z głową lwa, symbol Ningirsu).

Podobne bóstwa wchodzą do synkretycznych panteonów Anatolii, Hetytów i innych ludów. Naczelny bóg Urartu Chaldi jest też czczony w Asyrii. Frygijska bogini płodności Kybele jest tożsama z Astarte i Isztar. Syn Kybele Attis w ofierze dla świata pozbawił się genitaliów (bezpłciowość lub obojnactwo jak jedność przeciwieństw i całość) i co roku umiera, aby na wiosnę zmartwychwstać i wrócić na ziemię z nowym życiem.

• ontologia - żeński wąż Tiamat (Bogini-Matka) był początkiem wszystkiego, a o porządku świata decydowały tabliczki przeznaczenia zwane tupsimati, na których był spisany los wszystkich istot; kto miał te tabliczki, był panem świata. Według mitów młodsze męskie bóstwa (na przykład Marduk) zabiły Tiamat, aby przejąć tabliczki przeznaczenia i władzę. W innej zaś wersji żeńska Ki (ziemia) i męski An (niebo) splodzili bogów, którzy z ciał Ki i An zbudowali świat, którym potem rządzą.

U Hetytów podobny mit mówi o zabiciu smoka Illujankasa, a u Hebrajczyków o morskim potworze Lewiatanie.

Człowiek został zrobiony z gliny lub zrodzony przez pramatkę Mama przedstawianą zwykle jako kobieta z dzieckiem reprezentującą żeńską energię płodności. W mitach Sumeru i Akadu pierwszy człowiek to Adapa (pierwowzór biblijnego Adama), syn Enki, mędrzec, czarodziej i wynalazca języka. Człowiek ma materialne ciało i niematerialną duszę (dualizm).

Osią świata jest drzewo życia łączące podziemia z ziemią i niebiosami, w plastyce Mezopotamii pokazywane jako rozgałęziona sieć wzajemnych powiązań (pierwowzór biblijnego drzewa wiadomości dobrego i złego oraz kabalistycznego drzewa sefirot). Drzewo to reprezentuje losy świata, a jego owoce to wciąż odradzające się życie. Ofiary podtrzymują istnienie świata.

• eschatologia - brak albo cykliczny i konieczny (necessytarny) rozwój wszechświata zgodnie z przeznaczeniem. Dzięki wróżbom człowiek może do pewnego stopnia poznać przeznaczoną mu przyszłość zapisaną na tabliczkach w zaświatach. Na przykład w świątynnych wyroczniach odbywają się publiczne rytuały wróżebne mające przewidzieć między innymi losy władcy i państwa w ciągu następnego roku, pogodę i jakość plonów czy wynik wojny.

• soteriologia - po śmierci dusze ludzkie wędrują zwykle do podziemnej, mrocznej krainy, gdzie już niczego nie oczekują. Dlatego właściwy sens istnienia zamyka się między narodzinami i śmiercią. Sumerowie rozróżniają nieśmiertelną duszę utukka i nietrwałego ducha edimmu, który może postać w świecie materialnym. Ofiary podtrzymują istnienie kosmosu.

Judaizm: święta księga to Tora oraz księgi prorockie, historyczne i psalmy, czyli zbiór tekstów nieformalnie zwany Biblią żydowską, a także Talmud zawierający komentarze do tekstów biblijnych.

• bóstwo - pierwotnie wielobóstwo typowe dla Babilonii. Potem plemienny bóg Izraelitów staje się Bogiem Jedynym zapisywanym za pomocą tetragramu spółgłosek JHWH (semicki zapis pomija samogłoski, Jahwe) utożsamionym z ogólnosemickim El lub w liczbie mnogiej Elohim (pluralis maiestaticus - liczba mnoga podkreślająca dostojeństwo). Z Jahwe walczy zły Szatan (po hebrajsku Wróg, bóstwo dolne) wraz z demonami, a Bogu służą skrzydlate anioły (z głównym archaniołem Gabrielem) i prorocy (charyzmatyczni duchowi przewodnicy judaistów).

• ontologia - początkowo brak. Potem stworzenie z niczego przez Boga: stąd zakaz przedstawiania istot żywych, kultu obrazów i relikwii, aby nie obrazić Boga, parodiując jego stworzenie. Świat konstytuuje trójca sił neszama, ruach i nefesz odpowiadająca rozumowi, duchowi i energii życiowej. Zło pochodzi od Szatana (wpływy irańskiego dualizmu). Nieposłuszni ludzie (grzech pierworodny Adama i Ewy) zostali wygnani z raju, ponieważ sięgnęli po owoce z zakazanego drzewa (wywodzące się z Babilonii drzewo życia lub wiadomości dobrego i złego). Charakterystyczny jest dualizm „nieczystej” materii i „czystego” ducha oraz lista przedmiotów, czynności i pokarmów rytualnie czystych, czyli koszernych. Wszystko niekoszerne jest zakazane.

Światem rządzi wola Boga, na którą nie można wpłynąć, ale można ją częściowo poznać dzięki odpowiednim rytuałom wróżbiarskim (kabała).

• eschatologia - początkowo brak. Później pojawia się idea końca świata po zwycięstwie Boga nad Szatanem.

• soteriologia - początkowo brak. Potem nagroda po śmierci (zakaz eutanazji i samobójstwa): na końcu świata zwycięski Bóg ma osądzić dusze Żydów za ich czyny: dobrzy, czyli posłuszni Bogu, dostaną się do raju, a nieposłuszni grzesznicy do piekła.

Według mistyków i kabalistów sześcioramienna Gwiazda Dawida, czyli symbol Żydów jako ludu i judaizmu, jest złożeniem dwóch kierunków działania reprezentowanych przez dwa trójkąty: jeden jest skierowany narożnikiem w dół od Boga w niebie do ziemi, a drugi trójkąt w górę od ludzi na ziemi do nieba i Boga.

Gwiazda Dawida funkcjonuje jako talizman, czasem w połączeniu z dłonią Miriam (siostry Mojżesza) jako znakiem wiary (pięć palców symbolizuje pięć ksiąg Tory) oraz w otoczeniu oczu Boga czuwającego nad światem.

Gnoza (gnostycyzm): różne grupy religijne: mitraiści, czciciele Słońca Niezwyciężonego, esseńczycy, wcześni chrześcijanie, manichejczycy, mandejczycy.

• bóstwo - Bóg Światłości walczący z Bogiem Mroku. Zależnie od wierzeń konkretnej wspólnoty oba bóstwa noszą rozmaite imiona, jasne bóstwo często jest nazywane Chrystusem, a mroczne Szatanem. Towarzyszą im dobre anioły i święci, którzy zrozumieli istotę świata, oraz złe diabły i demony.

• ontologia - emanacjonizm, czyli rozwój świata od Boga Światłości reprezentującego czystego ducha, poprzez niższe i coraz mniej uduchowione byty-emanacje tego Boga aż do materii całkowicie pozbawionej ducha, którą reprezentuje Bóg Mroku. Rzeczywistość ma więc charakter dualistyczny, materialno-duchowy (wpływy irańskie, mitraizm, manicheizm) i hierarchiczny, gdzie byty tworzą hierarchię od materii do ducha (neoplatonizm).

• eschatologia - Bóg Światłości zsyła na ziemię swojego przedstawiciela zwanego mesjaszem, prorokiem lub chrystusem, aby uczył ludzi prawdziwej wiary i pokazał im drogę do zbawienia, czyli wiecznego szczęścia. Polega ona na odrzuceniu materii i wyzbyciu się pragnień innych niż służenie Bogu, zwłaszcza ambicji, poszukiwania przyjemności i wiedzy o świecie. Prawdziwie wierzący dysponują nadnaturalną mądrością (gnoza), która pokazuje, że wiedza o świecie materialnym jest zbędna i szkodliwa, trzeba więc zastąpić ją bezwarunkową miłością do Boga. Tak więc niepożądane a nawet bluźniercze są próby poznawania woli Boga poprzez wróżbiarstwo.

• soteriologia - sprawiedliwi, czyli ci, którzy opowiedzieli się za Bogiem Światłości, dostąpią zbawienia i szczęścia wiecznego po ostatecznym pokonaniu sił materii i mroku. Według wielu wspólnot odbędzie się wtedy sąd ostateczny nad każdym człowiekiem (indywidualna odpowiedzialność za popełnione czyny). Ze względu na wszechwiedzę i wszechmoc Boga Światłości znana jest koncepcja predestynacji, czyli z góry określonego zachowania danego człowieka i jego ostatecznego zbawienia lub potępienia.

Chrześcijaństwo: świętym tekstem jest chrześcijańska Biblia obejmująca Torę, Nowy Testament, wybrane żydowskie księgi prorockie i historyczne oraz część psalmów.

• bóstwo - jeden Bóg, ale w trzech osobach, czyli Trójca Święta: Ojciec (ogólnosemicki El), Duch Święty (analogia do egipskiego Amona) oraz Jezus Chrystus - Dobry Pasterz i pogromca zła (odpowiednik Mitry, Słońca Niezwyciężonego). Dobre anioły, zły Szatan (typowe dla gnostycyzmu antybóstwo) i diabły (greckie diabolos rozumiane jako kłamca, dia - przeciw, di - dwa, bola - czas, bolant - ster). Często ubóstwienie Marii matki Jezusa (kult maryjny jako odpowiednik kultu Bogini-Matki, Izydy i rzymskiej Matki Boskiej) oraz wielu świętych.

Polanie wodą (chrzest z wody) jest znakiem życia i przynależności do wspólnoty chrześcijan. Centralnym elementem liturgii jest spożycie chleba i wina - symbolicznego ciała i krwi ofiarnego baranka Chrystusa (analogia z mitraizmem). Podobnie do innych bóstw solarnych Chrystus co roku umiera i po trzech dniach zmartwychwstaje jako ofiara podtrzymująca istnienie świata i wiosenny powrót życia.

• ontologia - świat został stworzony przez Boga z nicości, a zło pochodzi od Szatana (dualizm). Nieposłuszeństwo pierwszych ludzi (grzech pierworodny, nieczystość) powoduje cierpienia całej ludzkości w ciągu historii (typowy motyw systemów gnostyckich).

• eschatologia - Bóg zsyła na ziemię Chrystusa (mesjasza, proroka Jezusa lub syna Boga), aby męczeńską śmiercią ma krzyżu odkupił grzechy ludzi, czyli przeprosił Boga. Krzyż, który w pierwszych wiekach chrześcijaństwa jest wstydliwym synonimem hańby, zostaje z czasem utożsamiany z drzewem życia i literą taw/tau (po hebrajsku znak) jako symbol chrześcijaństwa. Równoramienny krzyż grecki i wysoki krzyż łaciński symbolizują wszechświat, gdzie przecinają się dwa wymiary, mikro- i makrokosmos, teraźniejszość i przyszłość, pozioma ziemia i pionowa droga z piekieł do nieba. Na ten schemat są nakładane dodatkowe elementy. U prawosławnych krótka ukośna belka na dole krzyża oznacza, że łotr ukrzyżowany na prawo od Jezusa trafi do nieba (ramię uniesione), bo uwierzył w boskość Jezusa, a drugiego czeka piekło. Natomiast w potrójnym krzyżu rzymskich papieży jest powtórzony obraz tiary jako symbol potrójnej władzy biskupów Rzymu - kościelnej, sądowej i nad władcami całego świata.

Zgodnie z gnostycyzmem na końcu świata Bóg zwycięży Szatana, a na sądzie ostatecznym oceni czyny każdego człowieka traktowanego osobno (indywidualna odpowiedzialność). Próby poznania przyszłości, czyli wróżby są bluźnierstwem, ponieważ wierzący ma być tylko posłuszny i nie może ingerować w boże plany, ani ich poznawać.

• soteriologia - po sądzie ostatecznym ludzie zmartwychwstaną. Dobrzy (posłuszni Bogu, pielęgnujący chrześcijańskie cnoty wiary, nadziei i miłości do Boga) dostaną się do nieba, a grzeszni (czyli nieposłuszni) trafią do piekła. Grzechy można mieć odpuszczone (przebaczone) na przykład po spowiedzi, czyli wyznaniu swoich win i wyrażeniu żalu (na przykład w katolicyzmie) lub po odbyciu oczyszczającej z grzechów pokuty, czyli dokonaniu formalnej ekspiacji.

Islam: święte księgi to Koran, Hadisy oraz Tora i inne wybrane części Biblii żydowskiej.

• bóstwo - jedyny Bóg Allah (ścisły monoteizm) przejęty z pierwotnej religii Semitów, gdzie był nazywany El, analogiczny do Boga judaistów i chrześcijan, dobre anioły z głównym Gibrilem (Gabrielem) i zły diabeł, czyli zbuntowany anioł Iblis (Szatan). Liczne duchy i święci, chociaż formalnie islam zakazuje kultu świętych jako umniejszającego kult Boga. Wielu proroków jest wspólnych z judaizmem i chrześcijaństwem od biblijnego Adama, Noego, Abrahama i Mojżesza po Jezusa i największego z nich Muhammada, który przekazał islam ludziom. Symbolami islamu są kolor zielony oraz przejęte z przedmuzułmańskiej religii Arabów czczących niebo Czarny Kamień (meteoryt, analogia do Alilat), półksiężyc i gwiazda. Szczęście zapewniają amulety w formie boskiego oka lub stylizowanej dłoni Fatimy (Hamsa - piątka, nawiązanie do dłoni Miriam). Pięć palców symbolizuje też pięć filarów islamu, do których według sunnitów należą: szahada - wyznanie wiary, salat - modlitwa, zakat - jałmużna, saum - post w czasie Ramadanu i hadżidż - pielgrzymka do Mekki.

• ontologia - świat został stworzony z niczego przez Boga i stale wymaga wsparcia z jego strony, ponieważ bez Boga wszystko zginęłoby. W świecie działa trójca sił sirr, ruh i nafs odpowiadających rozumowi, duchowi i energii życiowej. Z wiary w boską wszechmoc wywodzi się formalny zakaz przedstawiania istot żywych w plastyce, ponieważ tylko Bóg może tworzyć i podtrzymywać życie, a próby naśladowania go są bluźnierstwem. Z tej samej przyczyny potępiane są praktyki wróżbiarskie - przyszłość należy do Allaha, a człowiek ma być tylko posłuszny.

Symbolem jedności i różnorodności świata stworzonego przez Boga oraz znakiem bożej wszechmocy, wszechmądrości, wieczności i nieskończoności są powtarzalne wzory geometryczne lub złożone z liter, szczególnie na planie koła oznaczającego cykl i całość.

• eschatologia - na końcu świata Bóg zwycięży diabła i osądzi każdego człowieka za jego czyny (indywidualizm).

• soteriologia - po końcu świata i sądzie ostatecznym ludzie dobrzy (posłuszni Bogu) dostaną się do raju, zwłaszcza jeśli zginą w „świętej wojnie” za wiarę, a nieposłuszni, czyli grzeszni trafią do piekła. Do raju wiedzie most szerokości ostrza noża, z którego grzeszni spadają w otchłań, a cnotliwi przechodzą go bez kłopotu.

Mazdaizm (religia awestyjska): kanoniczny tekst to Awesta.

• bóstwo - bezosobowe prawo kosmiczne arta (asza, wedyjskie rta) i najwyższy bóg Zerwan (czas) dają początek innym bóstwom na czele z trójcą Mitra (ogień, piorun), Waruna (woda) i Indra (powietrze). Później dualizm - Ahura Mazda (światło) i Angramaindżu (mrok) oraz podlegli im odpowiednio Ahurowie i Dewowie. Bóstwa zbliżone do bogów wedyjskich: Mitra - Słońce, inkarnacja światła, strażnik prawa znany Hetytom już w XIV w. p.n.e., Anahita - bogini wód, jutrzenka, Aszmadewa (Asmodeusz) - bóg zbrodni i zła (wiązany z wężem czczonym w Górnym Egipcie), zły demon Pairika - ptak z twarzą kobiety (potem przekształci się w peri, uosobienie kobiecego piękna). Kult drzew, krowy i świętego napoju haoma.

• ontologia - walka między Ahurami i Dewami różnicuje i rozwija świat, ofiary i modły podtrzymują kosmiczny porządek.

• eschatologia - walka światła i „nieczystego” mroku nigdy się nie skończy, ponieważ świat jest wieczny.

• soteriologia - dusza człowieka posłusznego Ahura Mazdzie wejdzie po śmierci do królestwa światła.

Zoroastryzm: święte księgi to Awesta i podsumowanie zasad religii w dziele Denkard.

• bóstwo - Ahura Mazda (światło, kolor biały), Aryman (Angra Maindżu, mrok, kolor czarny), ogień - symbol Ahura Mazdy, drzewa - Mitra, inkarnacja światła. Kult Mitry przeradza się potem w irańską formę monoteizmu, a sam Mitra zostaje utożsamiony z Ahura Mazdą. W Rzymie kult Mitry, boga-herosa zrodzonego z kamienia staje się jednym z dominujących wyznań jako samodzielna religia mitraizm. Mitraistami są tylko mężczyźni po inicjacji poprzez kąpiel we krwi byka reprezentującego mrok: chrzest z krwi rodzi nowego człowieka. Centralnym elementem kultu są misteria, kiedy rytualnie zostaje zabity byk, a wyznawcy piją wino reprezentujące krew byka i jedzą chleb jako jego symboliczne ciało. Z czasem Mitra zostaje utożsamiony ze Słońcem Niezwyciężonym (Sol Invictus), a główne święto obu religii przypada na 25 grudnia.

• ontologia - walka Ahura Mazdy i Arymana mieszają żywioły: ziemię, wodę Anahita (deszcz Tisztrja), powietrze Waju, ogień Atar i eter. Symbolem walki (Weretragna) światła i mroku jest zwycięski pojedynek Mitry z wielkim bykiem jako inkarnacją zła. Odwieczna walka przeciwieństw tworzy świat (wpływ gnozy) i siły kosmiczne: sum (ja, osobowość), senemira (zło, pięcioramienna gwiazda), sokak (nieszczęście, pentagram), sallak (powodzenie symbolizowane przez triskelen), sisamora (dobro-trójkąt przejęty potem przez chrześcijan).

Oprócz tego jest 9 duchów osobowości: genhelia (Słońce) - narodziny, celeno (Księżyc) - powolność, erosia (Wenus) - miłość, panurgio (Merkury) - szybkość, letophoro (Saturn) - śmierć, aglde (Jowisz) - zdrowie, adamasto (Mars) - walka, psykomena (Antyksiężyc) - radość, psykelia (Antysłońce) - powodzenie. Boską wiedzę o przeciwnych siłach kosmosu porządkuje prorok Zoroaster (Zaratusztra).

Ahura Mazda stworzył ducha Gajomaratana, który po 3000 lat przybrał cielesną postać młodzieńca. Co prawda Aryman otruł Gajomaratana, lecz z jego nasienia wyrasta mężczyzna Maszja i kobieta Maszjana, którzy zaczynają rodzaj ludzki.

• eschatologia - w czwartej epoce dziejów świata przybędzie zbawiciel Saosziant i Ahura Mazda zwycięży Arymana. Nastąpi koniec świata i sąd ostateczny (każdego człowieka), gdzie sądzić będą Mitra, Saosziant i Rasznu (jego imię znaczy sprawiedliwy).

• soteriologia - ludzie pracujący dla Ahura Mazdy zmartwychwstaną na sąd ostateczny i osiągną szczęście w raju. Pomagają im w tym kapłani, którzy słuchają wyznań o popełnionych grzechach (spowiedź) i je odpuszczają (zdejmują z wierzących). Po trzech dniach ważenia czynów zmarłego na wadze Rasznu przekazuje duszę pięknej dziewczynie, która przeprowadza ją do raju po moście cienkim jak nóż. Potępieni spadają z mostu w ręce wstrętnej baby, która zabiera ich do piekła.

Manicheizm: święte księgi to Szahpuhrakan Maniego i ujgurski Irg Bitig.

• bóstwo - prorok Mani głosi walkę dwóch przeciwstawnych sił - światła (ogień, Chrystus, dobro) i ciemności (Szatan, zło) oraz aniołów i diabłów. Idee dualistyczne przejął z zoroastryzmu, gnozy i chrześcijaństwa.

• ontologia - walka sił światła i mroku tworzy cały świat materialny zbudowany z pięciu zasadniczych pierwiastków (ziemia, woda, powietrze, ogień, eter) wokół kosmicznego drzewa życia i zorganizowany hierarchicznie (wpływy gnozy).

• eschatologia - na końcu świata dobro i zło rozdzielą się, duch uleci do nieba, a materia wpadnie do piekła.

• soteriologia - dusze ludzi posłusznych Chrystusowi (nie zabijali, nie jedli mięsa, żyli w ascezie) trafią do nieba, a nieposłuszni grzesznicy pójdą do piekła.

Wedyzm: podstawowe kanoniczne teksty to Wedy.

• bóstwo - rta (rita, irańska arta) - bezosobowe prawo, porządek. Bogowie i dobre demony Dewowie (od ogólnoindoeuropejskiego pojęcia djaus - bóstwo) oraz personifikacje przyrody, którym głowa rodu (lub szaman) składa ofiary podtrzymujące świat. Djausz Pitar - bóg nieba; Rudra - bóg istot żywych reprezentowany przez antylopę (czasem trójgłową) lub postać człowieka z głową kozła i gwiazdozbiór Mrigasirsza (Głowa Antylopy) w Pasie Oriona; Prthiwi - bogini ziemi; Indra - władca przedstawiany na białym słoniu i z wadżrą w ręku, patron wojny, deszczu i pioruna, zabił demona Vritrę, który więził wodę; Waruna - bóg wody i sędzia; Surja - Słońce; Czandramas - Księżyc; Waju (Wata) - wiatr; Pardżanja - burza; Uszas - jutrzenka; Agni - ogień; odpowiedzialny za zgodę między ludźmi Mitra i Waruna - strażnicy kosmicznego porządku związani ze Słońcem; Jama - śmierć; Soma - personifikacja życia; Subramandża o sześciu twarzach i czternastu ramionach z czaszką w dłoni personifikuje siłę i zwycięstwo. Każdej kosmicznej epoce juga odpowiada siedmiu mędrców saptariszi, których działalność powoduje różnorodność świta. Liczne święte zwierzęta (krowa, małpa) i drzewa (figowiec bo).

• ontologia - cykliczny rozwój” narodziny, szereg kosmicznych epok juga, upadek i odrodzenie wiecznego świata. Liturgiczne ofiary i rytuały zapoczątkowane przez saptariszich podtrzymują porządek (determinizm, ukierunkowanie). Przyszłe losy człowieka, wspólnoty czy świata można poznać poprzez rytuały wróżebne.

• eschatologia - brak eschatologii kosmicznej. Zmarli ludzie w formie duchów pozostają w pobliżu domu i rodziny.

• soteriologia - początkowo brak. Potem powstaje pojęcie świata zmarłych: złoczyńcy wędrują pod ziemię, a dobrzy pozostają na ziemi.

Braminizm i hinduizm: Wedy, Brahmany, Upaniszady, Purany i późniejsze agama (tradycja).

• bóstwo - bóstwa wedyjskie w braminizmie podległe mocy rytuałów odprawianych przez braminów (kapłanów). Bóstwa występują w wielu postaciach i aspektach (formy manifestacji) reprezentujących rozmaite strony rzeczywistości.

Centralną pozycję ma Pradżapati, czyli Brahma - stwórca świata i bogów, symbolizowany przez ośmiokąt. Bóg Wisznu podtrzymuje życie, a reprezentuje go kwadrat symbolizujący ziemię. Natomiast Sziwa (Śiwa) to bóg zniszczenia i śmierci (jako Mahakala lub Nataraj) lub odrodzenia (jako Rudra, zwłaszcza w tantrze) reprezentowany przez pionowy słup i falliczny symbol linga. W hinduizmie ta trójca Trimurti tworzy jedność (koncepcja bliska monoteizmowi), choć różne sekty koncentrują się zazwyczaj tylko na jednym bóstwie uznanym za najwyższe (henoteizm) lub przynajmniej za najbardziej czczone: zazwyczaj jest to Wisznu.

Odpowiednikami trzech naczelnych bogów są trzy wielkie boginie Saraswati, Lakszmi i Parwati czasem traktowane jako trójca Tridewi reprezentująca pierwotną żeńską energię twórczą. Przejawem tej energii jest też mityczny wąż Ananta spoczywający w praoceanie oraz pradawna Bogini-Matka zwana Mają, czyli Ułudą.

Saraswati (w sanskrycie Bogini Rzek) to żona lub żeński aspekt Brahmy i kreacji, patronka sztuk czasem przedstawiana z sitarem. Jak większość indyjskich bóstw nosi kilka imion: Brahmi, Śarada, Szonapunja (Oczyszczona z Krwi), Śatapura (Mająca Sto Postaci), Wać (Mowa). Symbolem Saraswati jest paw, a na łabędziu Hamsa pływa po rzekach i jeziorach. Saraswati bywa też nazywana Kali (kala - czarna, czas) lub Taledżu, stając się wtedy czwororęką boginią czasu i śmierci w naszyjniku z ludzkich czaszek.

Bogini Lakszmi zaś zwykle przedstawiana jako czwororęka kobieta na lotosie jest uważana za żonę Wisznu i patronkę szczęścia.

Trzecia z wielkich bogiń, Parwati zwana też Śakti, to żona lub łagodny aspekt Sziwy, z którym tworzy jedność zwaną Ardhanaśwara. Występuje też pod imieniem Arja, a jako Matadżi jest patronką matek i uosobieniem kobiecości.

Szczególną pozycję zajmuje ośmioramienna bogini zwycięstwa Durga (Niepokonana) czasem przedstawiana na tygrysie. Durga bywa traktowana jako aspekt Kali, a więc bogini Saraswati, czasem jest utożsamiana z Parwati lub jest uznawana za aspekt lub emanację Wisznu.

Liczne pomniejsze bóstwa są uważane za aspekty bóstw głównych. Kama (syn Wisznu i Lakszmi) jest bogiem miłości i seksu, który z łuku zbudowanego z pszczół posyła strzały miłości z kwiatów (między innymi drzewa aśoka). Kamala (Lotos) to patronka poznania duchowego zwykle z lotosem dłoni. Sitala jest boginią ospy. Ganeś (Ganesz, Ganezja) to syn Durgi, bóg z głową słonia. Jego ojciec Sziwa w gniewie ściął mu głowę, a gdy się uspokoił, przyprawił chłopcu głowę pierwszego napotkanego zwierzęcia. Ganeś jest patronem mądrości i rozwagi (stąd wielka głowa słonia), płodności i szczęścia, a cały i ułamany słoniowy cios symbolizują doskonałość umysłu i niedoskonałość fizycznego świata. Ciemnoskóry (drawidyjski) Kriszna słynie jako bóg miłości (jest kochankiem kilkuset pasterek gopi) i awatarem lub wcieleniem (w sanskrycie avatara oznacza zstąpienie) wszystkich bóstw. Pięciu młodzieńców Kumara synów Brahmy symbolizuje niewinność. Indra zaś dla hinduistów jest hedonistycznym bóstwem, które nakłania ludzi do wina i rozpusty i próbuje przeszkadzać w rozwijaniu duchowości, ponieważ obawia się, że ludzie mogą stać się silniejsi od niego. Hinduizm akceptuje praktycznie wszystkie lokalne bóstwa: na przykład w Nepalu jest czczony Maćendranath - bóg przynoszący deszcz, czyli dający życie. Znani są też jakszowie i jakszinie - prastare indyjskie bóstwa płodności związane z kultem drzew, zwłaszcza drzewa aśoka.

Wisznuici za najwyższego boga uznają Wisznu, który pojawia się jako kolejne awatary (inkarnacje, wcielenia), aby ratować świat w decydujących momentach. Było dotąd dziewięć awatar: wielka ryba Matsya, która ostrzegła mędrca (riszi) Manu o zbliżającym się potopie; żółw Kurma, który dał bogom napój nieśmiertelności amrita, by zwyciężyli Aszurów (złe duchy piekieł); dzik Waraha ratujący ziemię zatopioną przez Aszurę Hiramjakszę. Czwarta awatara to Narasimha, człowiek z głową lwa, który pokonał okrutnego króla Hiranjakasipu tyranizującego świat. Piąta awatara to karzeł Wamana. Kiedy Bali, wnuk Hiranjakasipu, dzięki pobożności opanował świat, Wamana poprosił Bali o tyle ziemi, ile zdoła przejść w trzech krokach, a potem dwoma krokami przeskoczył niebo i ziemię. Rama z toporem (Paraszurama, szósta awatara) obronił braminów przed zaborczością kszatrija, a Rama Księżycowy (Czandrarama, siódma awatara) pokonał demona Rawanę (historia znana z eposu Ramajana). Ósma awatara, ciemnoskóry (drawidyjski) książę i wojownik Kriszna z Mathury zabija demona Kansu (epizod opisany w Wisznupuranie). Budda, czyli Śakjamuni jako dziewiąte wcielenie Wisznu, przez zniszczenie wiary w Brahmę przyspiesza koniec tego świata, co jest uczynkiem dobrym, ponieważ toruje drogę do budowy doskonalszej rzeczywistości. Dziesiąta i ostatnia awatara to wielki biały koń Kalkin, który w przyszłości zburzy stary świat i odrodzi nowy w dużo lepszej postaci. Idea awatar raczej nie występuje sziwaizmie.

• ontologia - świat istnieje wiecznie (prabhu - wieczność) jako połączenie elementów aditi (niezmierzony, przestrzeń), bhur (ziemia), bhuvah (powietrze) i svar (niebo). Osią świata jest kosmiczna góra Meru. Ponad górą znajdują się niebiańskie sfery loka (w sanskrycie loka oznacza świat), u jej podstawy lokują się cztery lądy i ocean świata ludzkiego, a poniżej są sfery piekielne. Tak pojmowany kosmos jest przedstawiany w formie kolistej mandali. Z mistycznego związku Sziwy i Parwati rodzi się boski dźwięk, czyli sylaba OM (A, HUM, AUM), której wibracja stała się siłą sprawczą porządkującą byt. Sanskrycki zapis OM jest jednym z najważniejszych symboli hinduizmu oraz buddyzmu.

Lewa górna część znaku bywa interpretowana jako nieświadomość, a lewa dolna to świadomość w wymiarze zarówno indywidualnym jak też kosmicznym. Prawa dolna część znaku symbolizuje sen, czyli stan pośredni między świadomością i nieświadomością. Nad nim zaś znajduje łuk rozumiany jako maja, czyli ułuda, która blokuje drogę do transcendencji reprezentowanej przez punkt w prawym górnym rogu znaku OM.

Prawo kosmiczne aditja (rta) rządzi nieuniknionym, koniecznym (necessytaryzm), cyklicznym rozwojem (od OM do Hum) świata opisanego schematami mandali (ogólnie) i jantr (ewolucja symbolizowana graficznie przez figury geometryczne wpisane w mandalę). Możliwe jest przynajmniej częściowe poznanie przyszłości poprzez wróżbiarstwo zarówno w wymiarze indywidualnym, jak też wróżbiarstwo publiczne odnoszące się do losów wspólnoty czy państwa.

Symbolem wiecznego cyklu narodzin i śmierci jest taniec czterorękiego (symbol potęgi i czterech stron świata) Sziwy, który porusza koło czasu. Otacza go kosmiczny ogień, a on sam stoi na postaci reprezentującej pokonane zło lub ułudę doczesnego świata materii i zmysłów. Towarzyszą mu często węże naga związane z życiem i płodnością. Tantryści zaś wskazują na dualizm przeciwstawnych pierwiastków, którą tworzą jedność w mistycznym akcie seksualnym stwarzającym świat.

W braminizmie świat podtrzymują rytuały braminów oraz mądrość riszich - mistyków i nauczycieli patronujących różnym dziedzinom. Dzięki myśli przenikającej przyrodę (panpsychizm), celowemu działaniu bóstw oraz braminów świat wykazuje ukierunkowanie rozwoju poprzez kolejne etapy i poziomy organizacji od prostszych do coraz bardziej złożonych. Ewolucja rzeczywistości odbywa się dzięki przepływowi energii poprzez specjalne kanały i punkty węzłowe, które istnieją zarówno w świecie zewnętrznym (czakramy), jak i w człowieku (czakry).

Siedem podstawowych czakr konstytuujących istotę ludzką (mikrokosmos) stanowi obraz wszechświata (makrokosmosu) zgodnie z typowym dla Indii założeniem, że nawet w najmniejszej cząstce można znaleźć cały kosmos. Poznając więc jedną część, można zrozumieć lub zbliżyć się do poznania całości. Poszczególne czakry człowieka są związane z jego fizjologią (odpowiadają gruczołom) i psychiką, a także z symboliką kolorów, kamieniami i zapachami, które mają walor leczniczy (aromaterapia).

Czakra podstawy między odbytem i genitaliami

– kręgosłup, jelito, węch, materia, ziemia – czerwony – koral, agat, rubin – cedr, goździk.

Czakra sakralna, płciowa poniżej pępka

– genitalia, seks, przyjemność, smak, twórczość – pomarańczowy – karneol, kamień księżycowy – sandałowiec.

Czakra splotu słonecznego nad pępkiem

– jama brzuszna, wzrok, emocje – żółty – tygrysie oko, cytryn, bursztyn – lawenda, rozmaryn.

Czakra serca na środku klatki piersiowej

– klatka, piersiowa, krew, dotyk, uczucia – zielony i różowy – szmaragd, beryl, turmalin, jadeit – olejek różany, róża.

Czakra gardła

– szyja, tarczyca, szczęki, uszy, mowa, język, autoekspresja – niebieski – akwamaryn, turkus, chalcedon – eukaliptus, szałwia.

Czakra trzeciego oka nad nosem na czole

– przysadka mózgowa, postrzeganie pozazmysłowe – granatowy – lapis-lazuli – mięta, jaśmin.

Czakra korony na czubku głowy

– mózg, mowa, transcendencja, absolut – fioletowy i biały – ametyst, kryształ górski – kadzidło, lotos.

• eschatologia - brak idei końca świata. W hinduizmie od epoki Upaniszad panuje przekonanie, że człowiek przechodzi kolejne inkarnacje. Śmierć jest tylko przejściem, więc samobójstwo i eutanazja są dopuszczalne.

• soteriologia - po śmierci duch człowieka jest w braminizmie sądzony za swoje czyny (piekło/niebo), co w hinduizmie wyraża się jako karma, czyli siła moralna (w sanskrycie karma, w pali kamma - uczynek) pozwalająca wcielać się w niższe (kara) lub wyższe (nagroda) formy życia. W hinduizmie dąży się do zjednoczenia z bogami poprzez posłuszeństwo ich woli lub do całkowitego wyzwolenia od wcieleń (reinkarnacji), dzięki zerwaniu związków ze światem (przez ascezę) na wzór riszich.

Dżinizm (dżainizm): Purany, Czheda Sutra (zwłaszcza Kalpasutra) i Mulasutra (zbiór pięciu tekstów kanonicznych).

• bóstwo - ateizm głoszony przez proroka Wardhamanę (Dżinę, Mahawirę). Światem rządzi bezosobowy karman rozumiany jako rodzaj materii przyłączającej się do duszy poszczególnych istot, co pozbawia je wolności i zmusza do określonych działań. Dżiniści odrzucają braminów jako przewodników ludzkości na drodze do wyzwolenia od siły karmana. Zastępuje ich dwudziestu czterech tirthankarów zwanych twórcami brodów, czyli dróg wiodących od świata materialnego do wyzwolenia ducha. Pierwszy tirthankara zwie się Riszabha z Kośali, lecz znany jest też jako Rikhawa, Adinath (Pierwszy Protektor) lub Adiśwara (Pierwszy Pan). Jego atrybutami pokazywanymi na obrazach są byk lub wół i złota skóra. Następni tirthankarowie to: Adżitnath (słoń i złota skóra), Sambhawanath (koń, złota skóra), Abhinandannath (małpa, złota skóra), Sumatinath (gęś, złota skóra), Padmaprabh (lotos, czerwona skóra), Suparszwanath (swastyka, skóra złota lub szmaragdowa), Czandraprabhu (Księżyc, biała skóra), Suwidhinath (krokodyl, biała skóra), Szitalnath (fikus, złota skóra), Szrejansanath (nosorożec, złoto), Wasupudżja (bawolica, kolor rdzawy), Wimalnath (świnia, złota skóra), Anantnath (jeżozwierz, złota skóra), Dharmanath (symbol podwójnego pioruna, złota skóra), Szantinath (jeleń, złota skóra), Kunthunath (koza, złota skóra), Aranath (ryba, złota skóra), Mallinath (dzban, niebieska skóra), Munisuwrata (czarny żółw), Nami Natha (lotos, żółta lub szmaragdowa skóra), Neminath (muszla, czarny kolor skóry). Dwudziestym trzecim tirthankarą jest Parśwa (wąż i niebieska skóra), a ostatnim Wardhamana (lew i żółta twarz). Starsi tirthankarowie są zwykle przedstawiani z czterema twarzami, co oznacza nadzór nad całym światem. W przyszłości zaś ma nadejść jeszcze dwudziestu czterech tirthankarów, zamykających kosmiczny cykl.

W dżinizmie pojawia się wiele bóstw wedyjskich jak na przykład Indra wraz z żoną Indrani, którzy wspomagają duchowe wyzwolenie proroka Wardhamany.

Czczeni są też święci, jak na przykład żyjący w X w. pustelnik Gomata, jedna z najświętszych postaci dżinizmu.

• ontologia - wieczny świat materialny jest złożony z atomów (tattwy), czasu, przestrzeni, medium spoczynku i medium ruchu, a świat duchowy z niezliczonych dusz. Osią i podstawą rzeczywistości jest góra Meru ze światami duchowymi ponad nią i światami piekielnymi poniżej.

• eschatologia - świat nie ma końca, lecz ziemia wraz z ludzkością przechodzi cykliczny rozwój.

• soteriologia - reinkarnacja, dobrzy po śmierci wcielają się w lepsze istoty aż do uwolnienia od samsary, źli stają się istotami gorszymi lub trafiają do siedmiu piekieł prabha. Niektóre szkoły uczą o obojętności dobra i zła ze względu na przeznaczenie. Najpewniejszą drogą do wyzwolenia głoszoną przez mędrców tirthankara jest asceza, ahimsa, odrzucenie związków ze światem, niedziałanie i oczyszczające samobójstwo przez zagłodzenie, które zrywa wszelkie więzi z materią.

Buddyzm: Tripitaka (Trójkosz): Winajapitaka (Kosz dyscypliny), Sutrapitaka (Kosz kazań), Abhidarmapitaka (Kosz dogmatyki).

• bóstwo - według proroka Śakjamuniego zwanego Buddą siłą rządzącą światem jest prawo moralne dharma (utożsamiane z karmą, tożsamość mikro- i makrokosmosu). Buddyzm odrzuca autorytet braminów jako nauczycieli i przywódców. Pierwotnie buddyzm jest ateistyczny, lecz potem wyznawcy przejmują rozliczne bóstwa między innymi hinduistyczne, chińskie i tybetańskie (lamaizm). Na przykład Indra występuje jako władca bogów oraz bóg, który cierpi kolejne narodziny i śmierci. Buddyzm mahajana wypracowuje pojęcie bodhisatwy jako osoby, która uwolniła się od cierpienia, lecz dobrowolnie wraca, aby pomóc innym. Szeroko znanym przykładem bodhisatwy może być bóg Awalokiteśwara ze swoim żeńskim aspektem w znanym jako bogini Tara występująca w aspekcie białym (intelekt) i zielonym (emocje).

Sławni bodhisatwowie utożsamiani z Awalokiteśwarą to również chińska bogini miłosierdzia Kuan-in opiekująca się głównie dziećmi, chiński bóg mądrości Wen Szu czy też Kannon jako japońskie bóstwo łaski oraz japoński bóg Jizo (często jako liczne bóstwa) opiekujący się zmarłymi i cmentarzami.

Poza tym ogromną popularnością cieszą się bodhisatwowie znany od IV w. n.e. Mandżuszri (dosłownie Ten, Który Jest Szlachetny i Łagodny) - patron mądrości, Kszitigarbha (Macica Ziemi) chroniący przed piekielnymi mękami, Mahasthamaprapta (Ten Który Zdobył Wielką Moc) uczący ludzi o konieczności uwolnienia od samsary oraz Samantabhadra (Ten, Którego Dobroć Jest Wszędzie).

W wadżrajanie Budda staje się bogiem kosmicznym (forma panteizmu) występującym w pięciu tathagatach (aspektach) odpowiadających pięciu mitycznym krainom lub częściom świata.

W Chinach, Korei i Japonii narastają tendencje do monoteizmu z Buddą w roli boga jednoczącego wszelkie sprzeczności, który pojawia się jako bóg światłości Budda Amithaba (Amida) lub bóg przyszłości Budda Majtreja.

• ontologia - świat jest wieczny, co symbolizuje obracające się koło karmy i czasu napędzane przez emocje i pragnienia. Osiem szprych koła karmy wiąże się z rocznym cyklem: dwie równonoce, dwa przesilenia i daty środka czterech pór roku.

Kosmos przechodzi cykliczne przemiany w kolejnych okresach zwanych kalpa. Jego istotą jest niezmienna, wieczna, pusta jaźń svabhava. Buddyjski kosmos składa się ze zbudowanych wokół góry Meru trzech struktur zawierających hierarchicznie ułożone światy zwane loka: na dole kamadhatu (pragnienia, piekło), cztery lądy świata ludzkiego i zwierzęcego oraz sześć niebios rozkoszy nad światem ludzkim. Symbolicznym obrazem kosmosu zarówno w sensie materialnym jak i duchowym jest mandala, której kolisty kształt odpowiada sferom kolejnych światów loka.

• eschatologia - świat nie ma końca, ale istoty wcielając się w kolejne byty (reinkarnacja) gromadzą karmę dążą do wyzwolenia z kołowrotu wcieleń (samsara) i osiągnięcia stanu buddy (nirwana, pustka), czemu służy zasada niedziałania, nieagresji (ahimsa), powszechna dobroć (metta), medytacja (często w formie gimnastyki lub sztuki walki) oraz koło Nauki Buddy, czyli Dharmy poruszone przez Śakjamuniego. W późniejszym buddyzmie wadżrajana pojawia się Czakrawarti, czyli Pan Świata i mistyczny poruszyciel Koła Dharmy wyposażony w siedem drogocennych właściwości: zaczątki błony między palcami rąk i nóg, słabo rozwinięte genitalia, mięsistą wypukłość na szczycie głowy, lwią klatkę piersiową, uda i szczęki, miękką i gładką skórę, giętkie palce oraz tysiąc kolistych znaków na stopach.

Samobójstwo i eutanazja są potępiane, bo wynikają ze strachu i przywiązania do cielesności. Pierwszy budda zwał się Dipamkara (zapalacz świateł), Śakjamuni był przedostatni, a po nim nadejdzie już tylko Budda Majtreja, który zakończy ten cykl.

• soteriologia - moksza (mukti, wyzwolenie od cierpienia) jest najwyższym celem każdej istoty, a można go osiągnąć poprzez indywidualny wysiłek (buddyzm hinajana), działanie wspólnotowe i wzajemne wspomaganie (buddyzm mahajana) lub przez zabiegi o charakterze ezoterycznym (buddyzm wadżrajana, tantra).

Religie Syberii, Tybetu i Korei

• bóstwo - światem rządzi bezosobowa siła, z którą ludzie komunikują się poprzez modły, ofiary, wieszanie gałganków i flag na świętych drzewach i słupach lub wrzucanie ich do rzeki (wiatr i woda roznoszą prośby). Szaman na bębnie (lub na sznurze) odbywa mistyczne podróże do świata duchów i do centrum świata w okolicy Gwiazdy Polarnej lub w Pasie Oriona (na przykład w Ałtaju), gdzie mieszkają najważniejsze bóstwa.

Czasem istnieje najwyższe bóstwo lub pary bóstw uosabiające pierwiastek męski i żeński lub dobro i zło: Num i Ngaa, Ülgün (Ulgen) i Erlik, Burchan i Cholmus, u Koreańczyków Hwanin - pan niebios i piorunów lub wszechmocny Sansin. Najwyższym bóstwem opiekuńczym Jakutów jest Ajysyt (przynosząca narodziny), bogini płodności i patronka myśliwych, a u Tunguzów czczony jest Buga, bóg-stwórca i pan świata. Liczne bóstwa pomniejsze i duchy: płodna Bogini-Matka lub Bogini-Ziemia wśród Mongołów znana jako Ätügän, a w plemionach tureckich Umai, Ymai lub Mai, demony zła jak mongolski Tengri czy ałtajski Jär-Süb. Powszechnie występuje kult przodków, drzew, użytecznych lub groźnych czworonogów (renifer, jeleń, niedźwiedź) i ptaków, na przykład kruka jako trickstera-stwórcę u Czukczów.

W tybetańskim szamanizmie bon znane są dodatkowo liczne święte góry, których kult przejmuje potem lamaizm. Setki lamaistycznych bóstw, bodhisatwów, demonów i joginów otaczają ubóstwionego Buddę, jak na przykład Jamaradża na byku śmierci, Jamantaka - zwycięzca śmierci oraz jogini-tantrycy, którzy osiągnęli stan boskości jak Padmasambhawa i Naropa. Wśród najgroźniejszych bóstw Tybetu jest ośmiu okrutnych strażników piekieł: Samdżiwa, Kalasutra, Samghata, Raurawa, Maharaurawa, Tapana, Pratapana, Awiczi.

• ontologia - zwykle wszechświat jest uważany za wieczny z centralnym kosmicznym drzewem życia i środkiem świata na niebie w miejscu, gdzie drzewo styka się z nieboskłonem. Czasem świat ma postać wielkiego namiotu, a centralne drzewo to słup wspierający niebo podobnie jak w namiotach syberyjskich Czukczów i Jakutów.

• eschatologia - na ogół brak, ponieważ świat jest wieczny, ale można próbować poznać swoją przyszłość dzięki wróżbom i wyroczniom.

• soteriologia - czasem brak, a duch człowieka wtapia się w przyrodę lub w inne istoty (inkarnacja). Zmarli mogą też trafiać w zaświaty, na przykład do piekieł (Tybet), skąd wracają potem w kolejnych wcieleniach.

Religia chińska

• bóstwo - bezosobowa siła ki (typowa dla szamanizmu) przenika świat. Szang-ti (Tien, Szen, Nefrytowy Cesarz) to najwyższe bóstwo nieba (często bezosobowe) z siedzibą w centrum świata Szen (Pas Oriona) i na ziemi na mitycznej górze Kun Lun.

Inni znani bogowie to między innymi Tudigong - bóg ziemi; Fu-chi - jeden z legendarnych władców założycieli Chin, bóg rolnictwa, planety Jowisz i wschodniej strony świata; Nü-wa - bogini rzemiosła, siostra i żona Fu-chi; Huang-ti - żółty cesarz, twórca Chin; Czange - bogini Księżyca i patronka kobiet; Mazu - bogini nieba i morza; Leigong (Leiszen) - bóg piorunów; Bi Fang - bóg ognia; Fei-lian (Feng-bo) - bóg wiatru; Szulao (Szusing) - bóg długowieczności.

Chińczycy znają setki pomniejszych bóstw oraz liczne duchy i demony, przed którymi trzeba się chronić, ale można je też uwięzić na przykład w magicznej butelce z dyni.

• ontologia - świat jest wieczny, ale strukturę nadali mu bogowie. Składa się z lekkiego pierwiastka jang (jasny, aktywny, suchy, gorący, męski, słoneczny, symbolizuje go trójnogi kruk) i ciężkiego in (ciemny, bierny, wilgotny, chłodny, żeński, księżycowy, symbolizuje go zając). Współzależność między jang i in symbolizuje koło podzielone na białą i czarną połowę, przy czym w połówce czarnej znajduje się dodatkowo niewielki fragment biały, a w połówce białej niewielki fragment czarny.

Pierwiastki jang i in tworzą pięć żywiołów (ziemia, woda, metal, drewno i ogień) odpowiadających pięciu duchom (żółty stary człowiek, ciemny stary człowiek, metaliczny stary człowiek, drewniany stary człowiek i czerwony stary człowiek).

W legendach znanych na północ od Huangho świat zbudowały wieczne Niebo i Ziemia oraz olbrzym Pan Ku (Pangu), który rozdzielił Niebo i Ziemię. Z martwego ciała Pan Ku powstały elementy świata (wody, góry, Słońce, Księżyc). W opowieściach znanych na południe od Huangho świat pochodzi z kosmicznego jaja (prachaos Hun-tun). Natomiast na wschodzie Chin panuje opinia, że świat zbudowała bogini Nü-wa.

Rzeczywistość ma konstrukcję celową, gdzie działanie powoduje określony skutek (determinizm, heksagramy i-cing), co umożliwia wróżenie, czyli poznawanie przyszłości.

• eschatologia - kolejne rozpady i odrodzenia kosmosu obejmujące też bogów w niekończącym się cyklu.

Symbolem monizmu ontologicznego opartego na niezmiennych, ogólnych prawach oraz pluralizmu form rzeczywistości powstających na podstawie tych praw jest tangram, rodzaj medytacji i zarazem gry.

• soteriologia - początkowo brak i koncentracja na życiu doczesnym. Potem wiara w duszę hun, która po śmierci człowieka staje się częścią przyrody (czasem reinkarnacja) i duszę po (p’o) kierująca fizjologią, która umiera wraz z ciałem. Dusza hun odpowiada aktywnemu pierwiastkowi jang, a dusza po biernemu pierwiastkowi in. Celem życia jest oświecenie i szczęście (zbawienie) osiągane w praktykach samodoskonalenia dao (mistycyzm, medytacja, gimnastyka).

Taoizm: święta księga Tao Te King, zbiór Tao Tsang, Wen Tzu, Czuang-tsy, Huai-nan Tzu.

• bóstwo - system filozoficzny Lao-tsy, potem w wersji religijnej przejmuje bóstwa chińskie. Najwyższą zasadą jet tao (dao) - kosmiczny ład, dobro i droga zgodna z wieczną energią ki. Symbolem tao jest koło złożone ze spiralnie zachodzących na siebie części czarnej i białej (jedność przeciwieństw biernego in i aktywnego jang, monizm a zarazem dualizm). W mitologii jedność przeciwieństw odzwierciedla jeden z nieśmiertelnych Li T’ieh-kuai, niegdyś piękny mężczyzna a potem kaleki żebrak.

Na czele panteonu stoi trójca: Lao-tsy, Jü-huang i Tao-czün, a królową nieba jest Ma-tsu P’o.

Wśród istot nadnaturalnych wyróżniają się patronki długowieczności i nieśmiertelności Bogini-Matka Zachodu Xi Wang Mu (jej atrybutem jest biały tygrys) i królowa wróżek, piękna Magu (jej atrybuty to jelenie, brzoskwinie, żurawie, sosny i święty grzyb).

Ośmioro największych mędrców taoistycznych stało się nieśmiertelnymi, czyli rodzajem bóstw: Ho Hsien-ku (młoda kobieta z lotosem jako jej atrybutem) - patronka domu, Lan Ts’ai-ho (z koszem kwiatów) - patron kwiatów, Czang Kuo-lao (duch nietoperza, z bambusowymi laskami) - patron magii, Han Hsiang-tsu (z fletem) - patron wzrostu, Czung-li Cz’üan (z wachlarzem) - zmartwychwstanie i odrodzenie, Lü Tung-pin (z mieczem) - nadnaturalna siła, Li T’ieh-kuai (kaleka z żelazną kulą) - patron żebraków, Ts’ao Kuo-cziu (z kastanietami) - patron teatru.

• ontologia - wieczne tao, jedność in i jang (dualizm), od którego pochodzi całe zróżnicowanie i dynamika świata wykazującego determinizm (związki przyczynowo-skutkowe) i kierunkowość rozwoju.

• eschatologia - kolejne rozpady i odrodzenia kosmosu w niekończącym się cyklu symbolizowanym przez legendarnego ptaka feniksa, który umierając spala się na popiół, a z popiołu wykluwa się nowy feniks, aby rozpocząć kolejny cykl.

• soteriologia - przez życie zgodne z tao, oderwanie od emocji i związków ze światem oraz doskonalenie osobowości (medytacja, gimnastyka i sztuki walki, zasada niedziałania wu-wej, właściwa liturgia) człowiek może osiągnąć spokój za życia i po śmierci jako duch wtopiony w kosmos. Najwyższym ideałem jest stać się jednym z nieśmiertelnych.

Konfucjanizm: przypisywany Kung Fu-tsy Sześcioksiąg (Pięcioksiąg oraz kronika Wiosny i jesienie).

• bóstwo - według nauk mędrca Kung Fu-tsy (na Zachodzie zwanego Konfucjuszem), kult porządku moralnego świata i rytuały (ofiary) ku czci chińskich bóstw są przejawem troski o utrzymanie równowagi w kosmosie.

• ontologia - wszechświat przeniknięty energią ki jest wieczną, nieskończoną (infinityzm) jednością materii i ducha (monizm), co symbolizuje koło. Ta sama energia i zasady przejawiają się w żywiołach budujących materię, w strukturze ziemi symbolizowanej przez kwadrat (cztery strony świata) i w samym człowieku, który jest obrazem świata, czyli mikrokosmosem.

• eschatologia - brak końca świata ze względu na jego nieunikniony (necessytarny) cykliczny, nieskończony rozwój.

• soteriologia - nacisk na powodzenie w życiu na ziemi poprzez utrzymanie porządku i równowagi człowieka z kosmosem.

Szintoizm (shinto): kanoniczne teksty Kojiki, Nihongi i Engisiki.

• bóstwo - tysiące bogów i duchów kami (szamanizm) z najważniejszą boginią Słońca Amaterasu; jej bratem Susanoo, bogiem wiatru i burzy (trickster organizujący świat) oraz Benten - boginią miłości i sztuki. Wśród najpopularniejszych bóstw Japonii jest też bóg wojny, patron żołnierzy i obrońca życia Hachimon. Bóg Ninigi (Yamato) zakłada japońską dynastię.

Siedem bóstw szczęścia: Bishamon (zwycięska wojna, kozioł), Ebisu (rybołówstwo), Fukuroku Jin (wróżbiarstwo), Daikoku (powodzenie i zdrowie, żuraw tsuru, kot), Benten (sztuka), Hotei (mądrość) i Jurojin (długowieczność, żółw). Kult góry Fuji, drzew (zwłaszcza kryptomerii) i zwierząt (jelenia, tygrysa tora - symbolu wiary, konia uma - powodzenie w rolnictwie), gdzie gromadzi się mononoke (mono ke - materialny świat energia duchowa).

• ontologia - energia mononoke przenika odwieczny świat, chociaż kształt i porządek nadają mu podlegający prawom kosmosu bogowie i ludzkie rytuały (ofiary). Z czasem zostaje dodana chińska koncepcja in i jang.

Istnienie kosmicznego planu lub przynajmniej porządku pozwala choćby częściowo poznać przyszlość dzięki odpowiednio przeprowadzonym wróżbom lub jasnowidzeniu.

• eschatologia - brak idei końca świata. Po śmierci duch lub duchy człowieka jednoczą się z przyrodą. Reinkarnacja.

• soteriologia - powodzenie dzięki posłuszeństwu mononoke i ofiarom dla bogów (na przykład sumo). Czasem wiara w wielość dusz człowieka trwających po śmierci: na przykład ara-mi tama (mściwa) i nigi-mi tama (miłosierna).

Pod wpływem buddyzmu powstaje idea do (dao) oraz pojęcie nagrody (raj) i kary (piekło) po śmierci.

Religie Europy

• bóstwo - liczne bóstwa zwykle tworzące określoną hierarchię lub współtworzące obserwowaną rzeczywistość jak na przykład etruska trójca Uni, Tinia i Menvra. Powszechnie występuje kult przodków jako duchów lub bóstw opiekuńczych. Najwyższym bogiem w epoce patriarchalnej jest na ogół Słońce lub jego inkarnacje reprezentowane często przez konia jako święte zwierzę: galijski bóg piorunów Taranis, irlandzki Gwydion, związany z ogniem słowiański Swarożyc, Radogost, Świętowit lub Światowid, trzygłowy bóg Trygław u Słowian zachodnich, litewski Nonadej, normański Odyn. Symbolem Słońca jest zwykle równoramienny krzyż, swastyka, czyli krzyż ze złamanymi pod kątem prostym ramionami lub koło. Cykl przyrody, zwłaszcza rolniczy, związany z ruchem Słońca, przesileniami i równonocami jest podstawą kultów solarnych (na przykład centrum kultowe w Stonehenge). Jego odbiciem jest germański a później słowiański krzyż kosmosu, czterech stron świata, najwyższego bóstwa i jedności. Każde ramię krzyża ma pięć rozgałęzień odpowiadających pięciu żywiołom.

Cykl natury znajduje swoją mityczną reprezentację w corocznych narodzinach i śmierci określonych bóstw. Na przykład u Słowian co roku bóg Jaryło zostaje ścięty przed zimą i odradza się na wiosnę wraz z wracającym życiem.

Liczne żeńskie bóstwa płodności często jako pozostałość pierwotnych kultów Bogini-Matki: kreteńska Potnia (przedstawiana w bogatej sukni z obnażonym biustem, kotem i symbolizującymi ziemię wężami w dłoniach), etruska Uni utożsamiana z Astarte, celtycka Epona i Morrigan (w Galii Rhiannon), słowiańska Bogini-Matka i Ziemia, grecka Gaja (ziemia, pierwotna stwórczyni świata, potem zepchnięta w cień przez bóstwa męskie), germańska Nerthus, którą zastępuje potem Freja (Frygg) z jej kotami, skandynawska Vanadis, Matka Boska czcicieli Izydy oraz Matka Boska i Maria Magdalena w chrześcijaństwie.

Kult żeńskich sił płodności w okresie patriarchatu, zwłaszcza po chrystianizacji, przybiera formy tajne jako czarownictwo (w Europie zwykle kojarzone z kobietami-czarownicami) odwołujące się do sił przyrody, Księżyca (cykl płodności kobiety), odwiecznego cyklu narodzin i śmierci oraz symboliki pentagramu, czyli pięcioramiennej gwiazdy reprezentującej żywioły.

Popularne są męskie bóstwa wojny często występujące z piorunami: celtycki Teutates (nawiązanie do indoeuropejskiego boga Djausa), Smertrios (Galia), Perun (Słowianie), Perkunas (Bałtowie), germański Thor (młot reprezentuje piorun) na wozie ciągniętym przez kozły.

Ponadto występuje zielony bóg wegetacji, celtycki bóg oceanu Leer albo Llyr; galijski bóg medycyny Dian Cecht; celtycka Brigit - bogini wróżb, medycyny i kowalstwa; irlandzka bogini wód Anu (później chrześcijański kult św. Anny); słowiański bóg pasterzy Honidlo lub Gonidło (od gonić); trzy skandynawskie boginie Norny przędące, snujące i ucinające nić losu; słowiańskie bóstwo Dola (Los). Śmierć jest przedstawiana u Słowian jako szkielet, a w Niderlandach jako mocny chłop przewożący wozem zmarłych. Piekielnym światem podziemi rządzą między innymi germańska bogini śmierci Hel (Hella) i słowiański bóg Weles patronujący przysięgom, sztuce oraz bogactwu.

Znani są herosi, którzy nauczyli ludzi rzemiosł i sztuk jak na przykład Lug Samildanach (Mercury, Mercueil, Mirecourt, Montmarte) w Galii i Tages - legendarny mędrzec wyorany z ziemi, który nauczył Etrusków między innymi sztuki wróżenia ze zwierzęcej wątroby. Liczne słowiańskie demony opiekują się poszczególnymi dziedzinami życia, a duchy opiekuńcze domostw to na przykład germańskie koboldy i słowiańskie skrzaty. Powszechny jest też kult drzew związany z płodnością.

• ontologia - świat jest wieczny w cyklicznym rozwoju zwykle zapoczątkowanym przez Boginię-Matkę. Może istnieć wiele światów, na przykład dziewięć światów Normanów, które cyklicznie ulegają zagładzie, żeby się potem odrodzić. Czasem pojawiają się rozwinięte koncepcje teoretyczne jak na przykład w micie Pelazgów świat zaczyna bogini Eurynome, która tworzy kosmiczne jajo oplecione przez węża (pierwiastek żeński). U celtyckich druidów zaś człowiek jest częścią cyklu natury (praktyki druidyczne trwają na wyspach St. Kilda aż do końca XVIII w.).

• eschatologia - zwykle brak. Czasem występuje cykl narodzin i kataklizmów niszczących świat, na przykład u Germanów.

• soteriologia - często brak. W wielu kulturach dusze zmarłych ludzi wcielają się w inne istoty (reinkarnacja znana na przykład Celtom), albo przebywają w pobliżu swojej rodziny. Dopiero z czasem powstaje idea odrębnego świata zmarłych.

Religia grecka

• bóstwo - Zeus lub Dzeus - pan piorunów, najwyższy bóg (henoteizm) tożsamy z ogólnoindoeuropejskim Djausem (grecki Theos), Hera - żona Zeusa; Afrodyta - bogini miłości i piękności (symbolizowana przez gołębie); Artemida - bogini dziewictwa i myślistwa; Apollo (Apollin) - bóg miłości i piękna; Posejdon z trójzębem - pan oceanów; Hades - pan podziemi i umarłych; Hermes - bóg kupców i złodziei; Hefajstos - kowal i ogień; Atena (symbol: sowa) - bogini mądrości i wojny; Hestia - bogini domu i kobiet; Asklepios z wężem - bóg lekarzy; Ares - bóg wojny; Helios - Słońce; Selene - bogini Księżyca; Demeter - Bogini-Matka płodności i ekstazy (Opiumowa Matka, na hellenistycznym Bliskim Wschodzie utożsamiana z Astarte lub Kybele i przedstawiana jako Diana o wielu piersiach, związana z Gwiazdą Poranną zwaną Phosphoros); jej córka Persefona (Kora) jesienią schodząca do męża Hadesa, a wiosną wracająca na ziemię (coroczne odrodzenie życia po czasowym zwycięstwie śmierci podczas zimy); Dionizos (Bachus) - zapożyczony od Traków bóg wina, opium i radości; Adonis - umiera jesienią i odradza się na wiosnę lub 25 XII; Pan - opiekun pasterzy, reprezentant płodności natury. Trzy siostry Mojry to boginie decydujące o losie człowieka: Clotho przędzie nić życia, symbolizując tworzenie i trwanie w teraźniejszości, Lachesis tę nić zwija, co symbolizuje przeszłość, a Atropos ją ucina, kiedy śmierć kończy ludzkie życie. W okresie hellenistycznym bóstwa wschodnie mieszają się z greckimi, czego przykładem jest Serapis - solarny bóg mądrości i wiedzy.

• ontologia - świat powstał z przedwiecznego, niestworzonego chaosu. Rzeczywistość tworzy trójca noos, psyche i pneuma, czyli bezosobowy rozum, duch i energia życiowa. Ważnym, a według niektórych koncepcji kluczowym, czynnikiem jest czas reprezentowany przez Chronosa (jedno z bóstw pierwotnych lub syn Gai i Hydrosa-praoceanu). Kosmos zróżnicował się na Gaję-ziemię i Uranosa-niebo (starsze bóstwa dolne). Ze związku Gai i Uranosa zrodzili się tytani, którym przewodzi Kronos (bóg rolnictwa), oraz pokolenie młodszych bogów (zwycięskie bóstwa górne).

Wyraźnie widoczny jest dualizm materii i ducha oraz ich jedność, a także determinizm i ukierunkowanie świata, który wyszedł z niezdeterminowanego i nieukierunkowanego chaosu. Determinizm świata pozwala przewidywać jego losy, co staje się podstawa dla rozbudowanego wróżbiarstwa i wyroczni.

• eschatologia - brak lub kosmiczny kataklizm, który kiedyś zniszczy cały wszechświat (symbolika liter alfa i omega oznaczających początek i koniec świata).

• soteriologia - ludzie po śmierci jako dusze wędrują przez podziemną rzekę Styks, której brzegi porastają maki dające zapomnienie do Hadesu (królestwa Hadesa), gdzie w mroku, bezwolne i bez pamięci trwają na Polach Elizejskich. Niektórych bogowie skazują dodatkowo na cierpienie, jeśli dopuścili się szczególnych zbrodni.

Religia rzymska

• bóstwo - początkowo kult sił bezosobowych, które z czasem są personifikowane w postaci bóstw: Tempus - czas, Maia - Bogini Matka - ziemia, Mors - śmierć, Victoria - zwycięstwo, Justicia - sprawiedliwość, Fortuna - szczęście, Flora - roślinność. Głównie pod wpływem Etrusków i Greków rozwija się pojęcie deus (ogólnoindoeuropejskie Djaus) oznaczające boga. Pojawiają się więc liczne bóstwa osobowe: Jowisz (Jupiter) - najwyższy bóg utożsamiany z Zeusem; Junona - bogini kobiet wiązana z grecką Herą, Saturn - bóg rolnictwa (utożsamiany z greckim Kronosem), Janus o dwóch twarzach, strzegący domów i wszelkich przemian, uosobienie czasu; Ceres - bogini pól i plonó, Parki - boginie przeznaczenia. Przyszłe losy człowieka i świata można do pewnego stopnia przewidzieć dzięki wróżbom i wyroczniom odsłaniającym to, co zostało zapisane w zaświatach jako przeznaczenie. .

Liczni bogowie są wzorowani na Grecji i wschodzie: Neptun (Posejdon), Merkury (Hermes), Apollin (Apollo), Wenus (Afrodyta), Luna (Selene), Kupid (grecki Eros strzelający z łuku strzałami miłości), Mars (Ares), Pluton (Hades), Wulkan (Hefajstos), Eskulap (Asklepios), Demeter (Artemida, Diana), Faun (Pan), Mitra (reprezentowany przez światło i kruka).

Rzymianie znają rozmaite demony, jak na przykład krążące w nocy lemury.

• ontologia - początkowo brak, rozpowszechniona wiara w wieczność świata, ewentualnie porządkowanego przez bogów. Rozróżnia się dwa przeciwstawne pierwiastki: duchowy i materialny.

• eschatologia - zwykle brak, ewentualnie koniec świata na skutek kataklizmu (na przykład ogień).

• soteriologia - dusze zmarłych wędrują do podziemnej krainy Plutona, gdzie trwają w półśnie niczego już nie oczekując. Czasem jednak pojawiają się koncepcje reinkarnacji i duchowy sobowtór człowieka znany jako larva może wtedy trwać w świecie materialnym lub powraca w nowym ciele.

Religie Indonezji, Oceanii i Australii

• bóstwo - świat przenika bezosobowa siła (australijska djang lub thalu, polinezyjska mana), z którą kontaktują się szamani i która przechodzi do ludzi poprzez ich przodków i totemów. W Oceanii siłę tę często przedstawia twarz bez ust, lecz z wielkimi okrągłymi oczami, czym przypomina czaszkę (nawiązanie do zmarłych przodków i kultu czaszek). Bywa też złożona ze spiralnych lub kolistych elementów, a czasem umieszczona w kole z zaznaczonymi ośmioma punktami, co odzwierciedla odwieczną powtarzalność zdarzeń, cykl roczny oraz główne kierunki świata. W Australii zaś kosmiczną energię reprezentują duchy w rejonie Kimberley zwane wandjina, które również mają jasne twarze o wielkich okrągłych oczach, lecz bez ust.

Liczne duchy związane są z totemami i specjalnymi miejscami, a demony (na przykład papuaski Sanguman na północy Nowej Gwinei) reprezentują rozmaite moce. Znany jest motyw Bogini-Matki, czego przykładem może być bogini Kumang czczona przez Ibanów u wybrzeży Borneo.

Australijczycy uprawiają kult Matki-Ziemi, Słońca, Księżyca, pioruna, niektórych zwierząt, przodków i Tęczowego Węża (woda, łącznik między ziemią i niebem, pierwiastek męski) uważanego za najwyższe bóstwo lub energię świata. Często reprezentuje go spirala lub linia falista, a w australijskiej sztuce XX w. występuje jako stwórcza siła budująca rzeczywistość.

W Australii używana jest czuringa (churinga) z kamienia lub drewna zawierająca lub reprezentująca dusze przodków i istotę społeczeństwa.

W Oceanii występuje rozbudowany panteon bogów. Zwykle najwyższym bóstwem jest Tangaroa (lub Tangaloa) - bóg Słońca a zarazem morza, węży i ryb jako Tiki twórca lub organizator świata; jego znakiem są amulety tiki nawiązujące do żaby jako symbolu wody, deszczu i życia. Maorysi mówią o bogu Io (Iho) jako o właściwym stwórcy z nicości, który po wykonaniu swojej pracy odsunął się i pozostawił świat innym bóstwom. Tane jest bogiem rzemiosła; Rongo (na Hawajach Lono) zajmuje się rolnictwem i symbolizuje roczny cykl życia związany ze Słońcem; Hina (Sina, Ina) to bogini Księżyca i zakochanych; Tortali (dzień) i Ul (noc) są znani na Nowych Hebrydach; bogini Pele, rezydująca w wulkanach Mauna Loa i Mauna Kea na Hawajach; wąż-stwórca Ndengei na Fidżi. Najwyższa trójca to Tu (wieczny byt), Rongo (mądrość) i Tane (siła). Liczne demony i lokalne bożki.

Często występują herosi kulturowi, czyli nauczyciele ludzkości lub przodkowie jak na przykład To-kabinana oraz To-karvuvu na Nowej Brytanii, Takaro i Mueragbu-to na Nowych Hebrydach, sprytny Maui na Hawajach i Nowej Zelandii.

W Australii czczeni są przodkowie jako bóstwa i opiekuńcze duchy stale obecne w świecie i przenikające każdy element rzeczywistości, a także jako łącznik z Epoką Snu, czyli okresem i stanem pierwotnego szczęścia.

• ontologia - w Australii na ogół brak wyobrażeń o początkach rzeczywistości. Ewentualnie świat jest uznawany za wieczny i tylko ukształtowany przez bogów. Niektóre plemiona znają jednak ideę stworzenia świata przez wielkiego boga demiurga. Człowieka bogowie wyrzeźbili z drewna lub zrobili z innych materiałów. Niektóre plemiona opowiadają o Bogini-Matce, która zapłodniona przez Tęczowego Węża zrodziła ludzi lub wszystkie istoty żywe.

Poszczególne plemiona mają totemicznych przodków, jak na przykład lud Warlpiri, którego przodek Wjulia (Niezwyciężony) zamienił się w gwiazdozbiór Pas Oriona uznawany za centrum świata.

W Polinezji świat zaczynają męski Rangi (niebo) i żeńska Papa (ziemia), którzy trwają w akcie miłosnym i płodzą bogów. Dopiero bunt potomstwa rozdziela prarodziców i zaczyna istnienie świata jako rezultat działania przeciwstawnych sił. Na Tuamotu zaś początek świata to niebiański bóg Atea, który jednoczył w sobie pierwiastek męski i żeński.

Popularny jest mit, w którym bóg Tane ulepił z gliny kobietę, spłodził z nią dwie córki, a następnie w kazirodczym związku z córkami począł ludzkość, w tym pierwszego mężczyznę zwanego Tiki lub Ki’i. Inny mit mówi o Bogini-Matce, która stworzyła pierwszego pół-człowieka i pół-rybę imieniem Vatea. Vatea poślubił potem Papę (ziemię), dając początek ludziom.

• eschatologia - na ogół brak wyobrażeń o ostatecznym stanie świata, ale wróżbiarstwo pozwala przewidywać bliższą przyszłość zarówno poszczególnych ludzi, jak też społeczności.

• soteriologia - brak w Australii i w większości Oceanii, chociaż możliwa jest nagroda lub zemsta ze strony bogów. Dusza człowieka po śmierci albo stapia się z przyrodą, albo wstępuje w nowe istoty (reinkarnacja).

Manaizm w Oceanii

• bóstwo - światem rządzi bezosobowa siła mana, a przedmioty i istoty posiadające dużo mana są tabu (święte, czyste i zakazane dla zwykłych ludzi). Występuje wielu bogów typowych dla Polinezji: Tangaroa (Tangaloa, Ta’a Roa) - pan mórz i stwórca świata; Tane - patron techniki i rzemiosło; Tu - bóg wojny, Rongo - bóg pokoju i urodzaju oraz liczne pomniejsze bóstwa i demony, czasem znane tylko lokalnie jak Haumea hawajska bogini piękna, seksu, miłości i płodności.

• ontologia - według większości polinezyjskich wyznawców manaizmu świat wyłonił się z przedwiecznego bytu zwanego po (ciemność) lub kore (próżnia), rzadziej uważa się za stwórcę praojca bogów imieniem Atea.

Istotą uformowania, a potem funkcjonowania świata jest immanentny podział na dwa wzajemnie dopełniające się pierwiastki męski i żeński, niebo i ziemię, to co górne i to co dolne, światło i mrok. Ten fundamentalny dualizm stale wyraża się we współistnieniu przeciwieństw, bez których nie byłoby możliwe zaistnienie czegokolwiek.

Lokalnie rozwija się głębsza interpretacja, jak na przykład system huna na Hawajach, który zakłada istnienie niższych poziomów organizacji człowieka odpowiadających czynnościom fizjologicznym oraz wyższych zwanych aumakua, a związanych z niebiańskim pierwiastkiem pochodzącym od bogów. W tej perspektywie człowiek jest istotą zawieszoną między materią i boskością. Prorok Tupa w XIII w. podejmuje próbę ujednolicenia religii i rozbudowania jej etyki.

• eschatologia - zwykle brak.

• soteriologia - śmierć oznacza koniec wszystkiego lub następuje rozdzielenie materialnego ciała i niematerialnej duszy. Dusze zwykłych ludzi trafiają do podziemnej krainy ciemności, a osób wybitnych wędrują do Havaiki (Hawaiki, raj).

Religie Ameryki Północnej

• bóstwo - bezosobowa energia świata (wakan Siuksów, manitou Algonquin, orenda Irokezów) przejawia się jako duchy. Duchy przyjmują ludzkie prośby (na przykład jako małe przedmioty zawieszane na drzewach lub poprzez szamanów).

Kult wielu totemicznych zwierząt oraz roślin: kruk u Eskimosów, Indian na Alasce (wpływy Syberii), wśród plemion Algonquin oraz u Irokezów (Ga-gaah); kojot w zachodniej części kontynentu; królik i zając głównie na południu. Niektóre zwierzęta bywają stwórcami, tricksterami i nauczycielami ludzi: na przykład królik Nanabozho u Algonquin albo Stary Człowiek Kojot na Wielkich Równinach.

Kult sił przyrody: najwyższymi bogami plemion Pueblo są Słońce (na przykład u Hopi bóg Taiowa, stwórca świata i Starej Pajęczycy), Księżyc i Deszcz, które kierują niższymi duchami kachina symbolizowanymi przez lalki. U Cree najwyższym bóstwem jest Słońce zwane Ibofanga. Nawajowie również czczą personifikacje sił przyrody jak na przykład boga Słońca Tsohanoai lub figlarnego boga deszczu Tonenili. Najwyższym eskimoskim bóstwem na Alasce jest Księżyc Alignak, w Kanadzie wielka bogini morza Sedna (lub Kanaaluk), a wśród Eskimosów polujących na karibu bogini Pinga. Czczone bywają też personifikacje poszczególnych zjawisk naturalnych, na przykład bóg-grzmot Haokah u Siuksów i Piorunowy Ptak znany większości ludów Ameryki Północnej, duchy powietrza, wiatrów, śniegu i gór u Eskimosów.

Często pojawia się motyw Bogini-Matki jak u Nawajów Estsanatlehi (Kobieta Zmienna) córka przedwiecznych bóstw Naestan (Kobieta Horyzontu) i Yadilyila (Kobieta Górnego Mroku) odnaleziona przez pierwszą parę ludzi na szczycie góry i przez nich wychowana. Estsanatlehi cyklicznie zmienia się od wiosny do zimy. Creek czczą najwyższego boga Hisakitaimisi (Strzegący Oddechów). Wśród Pueblo znana jest Bogini-Matka, która wysłała na ziemię dwóch synów Masewi i Oyoyewa, aby uporządkowali świat, odpowiednio umieścili Słońce i podzielili ziemię między rozmaite ludy.

Pod wpływem Europejczyków powstają potem idee monoteistyczne zarówno u Eskimosów, jak też wśród Indian.

• ontologia - świat jest wieczny, ale różnicuje się pod wpływem przeciwstawnych sił, które dają początek licznym bogom, zwierzętom i ludziom. Często pojawia się dualistyczna wizja rzeczywistości jako rezultat działania przeciwstawnych sił. Irokeski mit opowiada o bogini nieba Ataensic, która umarła, rodząc bliźniaczych synów; dobrego Hahgwehdiyu i złego Hahgwehdaetgah. Hahgwehdiyu stworzył niebo, gdzie umieścił twarz zmarłej matki jako Słońce, a z jej piersi zrobił Księżyc i gwiazdy. Hahgwehdaetgah stworzył zaś ciemność, trzęsienia ziemi i inne zjawiska katastrofalne. Huronowie opowiadają o wnukach Księżyca boskich bliźniakach Tawiscara i Ioshkeha, gdzie pierwszy reprezentuje siły zła a drugi dobra.

U Zuni i Hopi (odłamy Pueblo) Stara Pajęczyca Kokyangwuti jest pramatką pierwszych ludzi, lecz ci okazali się niegodni i pierwotny świat musiał być zniszczony. Według Hopi powtarzało się to trzykrotnie i dopiero czwarty świat zdołał przetrwać.

Cztery strony świata i cztery pory roku są odtąd symbolicznym powtórzeniem czterech etapów w cyklicznym odradzaniu się i zanikaniu kosmosu w kolejnych katastrofach (nawiązania do kultur Meksyku).

Niektórzy Pueblo opowiadają, że pierwsi ludzie zwani Koszare zostali zrobieni dla zabawy ze skóry pewnej bogini.

U Nawajów świat przedstawiany w piaskowych obrazach podczas ceremonii ikkah jest wynikiem współdziałania Tęczowego Chłopca i Tęczowej Dziewczyny (koncepcja w swej istocie dualistyczna), którzy przechodzą wzdłuż tęczowego sznura wyznaczającego kolisty cykl czasu i cztery strony świata. Sznur jest otwarty jedynie na wschodzie (najważniejsza strona świata) i tam strzegą go błyskawica oraz tęcza. Mityczna para kreuje rzeczywistość wędrując dookoła centralnego jeziora, z którego wyrastają cztery święte rośliny: kukurydza, fasola, dynia i tytoń.

Według powszechnego przekonania duchy krążą w nieprzerwanym ciągu inkarnacji.

U Eskimosów świat przechodzący kolejne stadia rozwojowe jest wieczny lub bywa efektem aktu stwórczego dokonanego przez siły nadnaturalne - duchy lub trickstera (na przykład kruka). Według jednej z wersji znanej we wschodniej Kanadzie pierwotny świat zawalił się, ponieważ pękł podtrzymujący go słup i zabił pierwszych ludzi. Wtedy z grudki ziemi narodziła się para nowych ludzi, którzy stali się prarodzicami Eskimosów.

Mit znad Mackenzie głosi natomiast, że stwórca powołał do istnienia pierwszego człowieka, lecz ten zapragnął latać i przekształcił się w kruka. Kruk nauczył potem ludzi wszystkich potrzebnych umiejętności.

• eschatologia - zwykle brak wyobrażeń o przyszłym stanie świata jako całości. Za to jest powszechnie stosowane wróżbiarstwo jako metoda przewidywanie niedalekiej przyszłości.

• soteriologia - zazwyczaj brak złożonych wyobrażeń o życiu po śmierci. Religia koncentruje się przede wszystkim na życiu na ziemi. Czasem zaś pośmiertne trwanie w szczęściu bywa zarezerwowane wyłącznie dla szczególnie wielkich i zasłużonych osobistości.

Religie Meksyku

• bóstwo - liczni bogowie różnych kultur są ze sobą utożsamiani lub wymieniają się cechami. Najwyższym bogiem u Tolteków jest przedstawiany zwykle z brodą Quetzalcoatl, czyli Pierzasty Wąż znany też jako Kukulcan lub Xolotl. Quetzalcoatl bywa utożsamiany z prorokiem i legendarnym, tolteckim władcą o tym samym imieniu, który po śmierci na osiem dni zstąpił do podziemi, zmartwychwstał i przeniósł się na planetę Wenus. Quetzalcoatl symbolizuje dualizm ziemi reprezentowanej przez węża oraz powietrza reprezentowanego przez ptaka quetzala, a Gwiazda Polarna jest jego sercem. Ptak quetzal jest znany z tego, że praktycznie nigdy nie siada na ziemi, a jego nogi są zbyt słabe, by mógł chodzić, co go wiąże z żywiołem powietrza i życiem w gałęziach drzew. W bogatym panteonie Zapoteków występują między innymi Bóg-Nietoperz - patron kukurydzy i płodności, Pitao Cozobi - bóg kukurydzy, Beydo - bóg nasion i wiatru, Cocijo z rozdwojonym językiem łączący cechy człowieka, jaguara i węża - bóg deszczu i piorunów, Copijcha - symbolizowany przez papugę bóg Słońca i wojny, Coquebila - bóg środka Ziemi, Huechaana - Bogini-Matka patronująca myśliwym i rybakom, Coqui Xee - bóg stwórca reprezentujący nieskończoność, Kedo - bóg sprawiedliwości, Ndan - androgyniczne bóstwo oceanów, Pixee Pecala - bóg miłości, Coqui Bezelao i Xonaxi Quecuya - bogowie śmierci i podziemnego świata umarłych.

Naczelnym bogiem Miksteków jest Yucano reprezentujący światło. U Azteków zaś bóstwem najwyższym jest Ometeotl (mężczyzna-kobieta, jedność dwoistości, zwierciadło ukazujące rzeczy) - stwórca mieszkający w trzynastym niebie Omeyocan, centrum świata w Pasie Oriona zwanym Mamalhualiztli (Ognisty Świder do rozniecania ognia, symbol światła). Tezcatlipoca zwany Dymiącym Zwierciadłem to wiatr i najwyższe bóstwo plemion Texcoco, często przedstawiany jako przeciwnik Quetzalcoatla. Camaxtli jest bogiem wiatru i panem innych bóstw u Tlaskalanów. Mixcoatl zaś jest demonem lub bogiem łączonym z niebem, błyskawicami, gwiazdami, a zwłaszcza Gwiazdą Polarną, i Drogą Mleczną, rządzącym wschodnią częścią świata razem z Tlalokiem. Mixcoatl pojawia się między innymi w panteonach Chichimeków, Otomi i Azteków.

Większość meksykańskich ludów czci Tlaloka i wielu pomniejszych Tlaloków reprezentujących deszcz (ich symbolem są żaba - płodność pól, krzyż - cztery strony nieba i świata oraz piorun i faliste berło w kształcie pioruna). U Totonaków zaś bóg deszczu jest znany jako Tajin.

Jednym z najwyższych bóstw Ameryki Środkowej jest Słońce reprezentowane przez okrągłą tarczę i świętego jaguara. U Azteków Słońce jest bogiem Nanahuatl, bóg Tecciztecatl to Księżyc, bóg Mictlantecuhtli rządzi podziemiami i królestwem śmierci zwanym Mictlan, a Coatlicue (Wężowa Pani) jest boginią śmierci, wojny, ziemi i odrodzenia życia noszącą spódnicę z wężów i przyozdobioną wieńcem z czaszek oraz obciętych ludzkich dłoni. Huitzilopochtli (Koliber z Południa), syn bogini Coatlicue, występuje jako bóg wojny i plemienny opiekun Azteków. Jedną z najważniejszych jest Bogini-Matka u Azteków zwana Tlazolteotl - patronka seksu, miłości i rodzących kobiet, swoim miłosierdziem uwalniająca ludzi od ciężaru popełnionych grzechów. Bliska jej bogini to aztecka Cihuacoatl lub Quilatzli (czasem utożsamiana z Coatlicue), która reprezentuje kobiecą energię kosmiczną, słynie z proroctw i jest patronką kobiet zmarłych przy porodzie.

U Azteków najświętszym, nieprzedstawianym w plastyce bogiem-stwórcą świata jest Tloquenahuaque (Tloque Nahuaque), który jest tak potężny, że przerasta wszystko, co istnieje i dlatego pozostaje poza dostrzegalną, materialną rzeczywistością.

Wiele bóstw opiekuje się kukurydzą jak na przykład aztecki i totonacki bóg solarny Centeotl oraz boginie Xilonen i Chicomecoatl. Boginią słodkich wód u Azteków jest Chalchiuhtlicue (Ta w Spódnicy z Drogocennych Kamieni), matka Momixcoa (Węże Chmur). Xochipili zaś jest azteckim bogiem kwiatów, śpiewu i wiosny a także kukurydzy i ekstazy. Dużym prestiżem jako bóg medycyny cieszy się także Patecatl. Szczególną pozycję w azteckim panteonie zajmuje Mayahuel, bogini patronująca agawie, napojowi pulque i stanom ekstatycznym, uważana za żonę Xochipili lub Patecatla. Ze stanami ekstatycznymi wiąże się wróżbiarstwo, którego celem często jest przewidywanie pogody, poznanie przyszłorocznych plonów oraz losów władcy czy na przykład wojny.

Te dość uniwersalne w skali Meksyku panteony są uzupełniane przez lokalne bóstwa patronujące poszczególnym ludom i miastom lub czczone tylko na niewielkim obszarze.

W XIV-XV w. ogromne znaczenie zyskuje para dopełniających się wzajemnie przeciwstawnych bóstw: Topiltzin-Quetzalcoatl (arcykapłan tolteckiej Tuli) reprezentuje światło, a Tezcatlipoca (Dymiące Zwierciadło, bóg wojny) uosabia zło, zniszczenie i śmierć. W XV/XVI w. narastają tendencje do monoteizmu (Ometeotl, Quetzalcoatl, monoteistyczne idee Nezahualcoyotla).

Bogini śmierci po chrystianizacji znajdzie następczynię w Santa Muerte (Święta Śmierć, Pani Śmierć) odpowiadającej Matce Boskiej i dobrej Bogini-Matce, która pomaga w nieszczęściach, jest patronką zakochanych i pomocniczką w interesach.

• ontologia - odwieczny świat składa się z czterech żywiołów: ziemi, wody, powietrza i ognia, które są ze sobą łączone w różnych kombinacjach, o czym opowiadają mity. Na przykład według Azteków świat zbudowali czterej synowie Tonacatecutli i jego żony Tonacaciuatl: Quetzalcoatl, Tezcatlipoca, Huitzilopochtli i Yayauqui (Jajaki).

Quetzalcoatl uosabia jedność przeciwieństw, połączenie mocy nieba i ziemi w Pierzastym Wężu, a mitycznym obrazem kosmosu jest tak zwany krzyż Quetzalcoatla, ukazujący cztery strony świata i cztery żywioły. Siłę odradzającą świat w cyklu życia i śmierci stanowi natomiast żeńska energia reprezentowana przez rodzącą Boginię-Matkę Tlazolteotl.

• eschatologia - cztery żywioły walcząc ze sobą doprowadzają do cyklicznie powtarzającej się zagłady kosmosu przez potop, wiatr i ogień, ale za każdym razem następuje odrodzenie. Niegdyś Tlalok z południa stworzył świat niebieskiego Słońca, ale zniszczył go potop. Później bóg ognia Xipe Totec ze wschodu stworzył świat czerwonego Słońca, który jednak zginął w wielkim pożarze. Wtedy Quetzalcoatl z zachodu tworzy świat białego Słońca, ale i on ginie zniszczony przez wiatr. Tezcatlipoca zbudował więc świat czarnego Słońca. Jednak zbyt wiele jaguarów niszczy całe życie łącznie ze Słońcem. Wtedy jeden z bogów Nanahuatzin poświęca się i skacze w ogień, aby stać się Słońcem, a za nim Tecciztecatl, który zamienia się w Księżyc. Odtąd potrzebne są ciągłe krwawe (krew to napój życia, analogia do somy) ofiary z ludzi, aby oba bóstwa mogły poruszać się po niebie i żeby za pomocą liturgii ofiar utrzymać kosmiczny porządek.

Meksykański kalendarz to Słońce w kole czasu pokazującym porządek w postaci cyklicznego, wiecznie powtarzającego się następstwa dwóch przesileń, dwóch równonocy i środków czterech pór roku (stąd osiem wyróżnionych elementów koła), narodzin i śmierci człowieka oraz następstwa czterech mitycznych epok w dziejach świata.

Tlalok tworzy człowieka z mułu. Ten jednak rozsypał się. Xipe Totec próbuje zrobić człowieka z drewna (zbyt sztywny), a Tezcatlipoca ze złota (leniwy). Potem Quetzalcoatl chce ulepić człowieka z ziaren kukurydzy i kości istot żyjących we wcześniejszych epokach, ale bóg Mictlantecuhtli nie chce oddać kości zmarłych, a potem doprowadza do ich połamania. Sytuację ratuje bogini płodności Cihuacoatl (Kobieta-Wąż), która miele kości, Quetzalcoatl miesza je z kukurydzą i własną krwią, a następnie z otrzymanej masy formuje pierwszych ludzi.

• soteriologia - po śmierci dusze ludzi dobrych i mądrych wędrują do raju w krainie Toantiuh (Słońce) lub Tlalocan (deszcz). Źli natomiast trwają w mrocznym, północnym Mictlan (podziemie) podzielonym na 9 sfer.

Religia Majów: za kanoniczny tekst uchodzi między innymi Popol Vuh.

• bóstwo - politeizm. Stwórca świata Hunab-ku (zwany też Tzakol-Bitol) uosabia dwoistość i zarazem jedność w trzynastym niebie Tam-moan (Miejsce Ptaka Moan, Quetzala). Dlatego jego symbolem jest liczba 1 zwana hun i stylizowana spirala w kole podzielonym na część białą i czarną, z czterema żywiołami - stronami świata (analogia z chińskim symbolem tao).

Najwyżsi bogowie to Pierzasty Wąż Kukulcan (Gucumatz jako bóg i prorok utożsamiany z Quetzalcoatlem) oraz Itzamna (Zamna) - patron rzemiosła i sztuk. Panem niebios jest Huracan, bóstwo burzy; Echuac opiekuje się kupcami i kakao. Rolnicy czczą deszcz i życiodajną wodę, który reprezentują bóstwa w formie żab. Bogiem rolnictwa zaś jest Yum K’ax z czasem utożsamiony z bóstwami kukurydzy. Podlega on bogowi deszczu i zarazem najwyższemu bóstwu płodności zwanemu Chaca. Majowie wierzą także w boga śmierci o imieniu Xibalba i na jego cześć podziemna kraina demonów i zmarłych opisana w Popol Vuh także nazywa się Xibalba (Miejsce Strachu). Zarządza nią bóg Kunhau (Cumhau). Niektóre jaskinie i naturalne studnie, między innymi koło Copan i na Jukatanie, są uznawane za wejścia do krainy Xibalba i jako takie są święte.

Niezliczone duchy i demony reprezentują różne rodzaje cierpienia i choroby.

• ontologia - świat jest odwieczny i składa się z ziemi, wody, powietrza oraz ognia, które walczą ze sobą (symbolizuje to gra w piłkę). Według innych tradycji świat zbudował bóg Hunab-ku oraz siedem pomagających mu bóstw, w tym Kukulcan. Symbol Hunab-ku reprezentuje przeciwstawne siły budujące rzeczywistość. Pokazuje dwoistość tego, co jasne i ciemne, męskie i żeńskie, górne i dolne, niebiańskie i ziemskie, a spirala symbolizuje rozwój świata.

Krwawe ofiary z ludzi podtrzymują trwanie kosmosu zgodnie z zasadą, że liturgia odpowiada porządkowi świata. Z drugiej strony te zależności umożliwiają wróżbiarstwo, czyli przewidywanie przyszłości za pośrednictwem mediów, jasnowidzów i określonych rytuałów dywinacyjnych, zwłaszcza w świątynnych wyroczniach.

• eschatologia - cykle wiecznego świata oznaczają ciągłe nawroty niszczących kataklizmów i procesów odrodzenia.

• soteriologia - ludzie dobrzy i mądrzy po śmierci trafiają do krainy Słońca lub deszczu wokół świętego drzewa życia Yaxche (Ceiba pentandra). Źli wędrują do Mitnal, podziemi na północy. Dusze zmarłych podążające do Xibalba napotykają przerażające przeszkody, zanim dotrą do celu przez podziemne korytarze lub ścieżkę widoczną na niebie jako przerwa w Drodze Mlecznej.

Religie Ameryki Południowej i Karaibów

• bóstwo - typowa dla szamanizmu bezosobowa siła przenika cały świat, choć koncentruje się w niektórych szczególnych przedmiotach (kamienie, drzewa, czaszki). Kult wielu bóstw personifikujących siły natury: Słońce, Księżyc, wiatr, piorun, drzewa, zwierzęta (zwłaszcza jaguar). Na przykład w Chaco czczona jest bogini deszczu Kasogonaga zawieszona między ziemią i niebem.

Niektóre bóstwa są uważane za stwórców lub władców świata: Cziminigagua u Muisca, Bogini-Matka Szetewuarha lub Makunaima u Karaibów, najwyższy bóg Jaja u Karaibów, para Ona i Yahgan w rejonie Karaibów. Amazońscy Tucano czczą najwyższe bóstwo solarne i stwórcę świata zwanego Page Abe (ojciec Słońce). Natomiast na Ziemi Ognistej stwórcą świata jest Alakaluf, choć najwyższy bóg to Kenos. Znane są opowieści o herosach - nauczycielach ludzkości, którymi bywają bliźniaki - dzieci boga lub wyjątkowe osoby jak na przykład Bochica, prawodawca i mistrz u Muisca. Przeciwnikiem boga Bochica jest bogini Huitaca (forma dualizmu) patronująca wszelkim ludzkim słabościom i w końcu zamieniona w sowę. U Arawaków istnieje mit o prarodzicach ludzi: Kururumany stworzył mężczyzn, a jego żona Kulimina kobiety.

Po chrystianizacji i sprowadzeniu murzyńskich niewolników powstają rozmaite synkretyczne kulty łączące elementy magii i religii afrykańskich (zwłaszcza znad Nigru), resztki miejscowych tradycji indiańskich oraz chrześcijaństwo. Na Karaibach pojawiają się w ten sposób kulty wudu, abakua, santerija i wiele pomniejszych.

• ontologia - najczęściej świat jest wieczny chociaż uformowany przez bóstwa uznawane za stwórców. Występuje też motyw cyklicznego niszczenia świata, który okazuje się niedoskonały lub niemoralny. Tak jest na przykład w mitach Arawaków, gdzie niemoralne zachowanie pierwszych ludzi spowodowało ich wymieranie lub spalenie pierwszego świata. Kiedy drugi świat również okazał się zły, został zalany wodą, lecz część ludzi przetrwała, dając początek trzeciemu światu.

Praktykowane jest wróżbiarstwo.

• eschatologia - zwykle brak.

• soteriologia - zwykle brak, ewentualnie bogowie karzą lub nagradzają człowieka jeszcze za życia, rzadziej po śmierci. Według wielu plemion dusze podlegają reinkarnacji.

Wudu (voudou, voodoo)

• bóstwo - politeizm, przy czym bogowie reprezentują dwa przeciwstawne i wzajemnie się dopełniające aspekty: łagodny Rada skupia się na prośbie i zdobywaniu ochrony ze strony bóstw, a dynamiczny, agresywny Petro koncentruje się na walce. Rada kontynuuje tradycje afrykańskie, gdzie istniały względnie ustabilizowane społeczności. Petro zaś nawiązuje raczej do tradycji indiańskich promując ofiary ze zwierząt i rytualne picie ich krwi. Petro jest odpowiedzią na okropności kolonizacji Nowego Świata i chce walki z niewolnictwem.

Bóstwa zwane loa (od kongijskiego określenia duchów) reprezentują zwykle jeden z tych aspektów. Centrum kosmosu, punkt skrzyżowania tego, co pionowe z tym, co poziome, fallus i męską energię reprezentują Legba-Sé (aspekt Rada) i Carrefour (aspekt Petro). Energia żeńska to Erzili Freda (Rada) i Erziloi (Petro). Podziemia, śmierć, podmorska wyspa - Ghede-Nimbo (Rada) i Baron (Petro); ziemia, płodność - Azaka-Medé (Rada) i Marinette (Petro); niebo, tęcza-wąż - Damballa (Rada) i Dan Petro (Petro); morze - Aguć Arroyo (Rada); ogień, wojna, kowalstwo - Ogun (Rada). Z czasem, głównie za sprawą wielkiej mambo (kapłanki) Marie Laveau, do wudu przenikają też chrześcijańscy święci i Chrystus, a zanikają krwawe rytuały.

Elementem wudu jest też wiara w zombie (zombi) wywodząca z tradycji afrykańskich. Samo słowo zombie nawiązuje do zumb, czyli fetysz w języku kikongo lub nzambi, czyli bóstwo w języku kimbundu. W wudu zaś zombie to martwe ciało, które jest zdolne do ruchu, ponieważ wszedł w nie duch śmierci Guédé.

• ontologia - świat jest wiecznym procesem stawania się, który reprezentuje kosmiczny krzyż. W kosmologii wudu pionowa oś świata (drzewo, fallus) to droga duchów łącząca Wyspę Zmarłych (przodków) na podziemnym oceanie i niebo bogów, a poziome ramiona to ziemski świat człowieka. Skrzyżowanie obu kierunków wyraża dualizm wszelkich mocy i centrum wyznaczające lustrzane odbicia rozmaitych aspektów rzeczywistości stanowiącej nierozdzielną całość (monizm): życie i śmierć, dobro i zło, kobieta i mężczyzna.

• eschatologia - świat jest wieczny, chociaż może przechodzić różne etapy rozwojowe.

• soteriologia - dusze zmarłych wędrują do podziemnej krainy śmierci. Możliwe są reinkarnacja i opętania.

Religie Andów: lokalne teksty liturgiczne i mitologiczne jak na przykład Opowieści z Huarochiri.

• bóstwo - ideę Boga Najwyższego znają wszystkie cywilizacje andyjskie. W kulturze Chavin najwyższym bogiem jest Huari (Guari, Olbrzym) wiązany z wodą, deszczem, piorunem i rolnictwem. U ludu Mochica najwyższy bóg-stwórca nie ma imienia i nikt się do niego bezpośrednio nie modli, ponieważ jest zbyt wielki i odległy, aby zajmował się światem (analogicznie do azteckiego Tloquenahuaque i semickiego El). Rolę aktywnego przekaźnika energii i woli tego boga odgrywa Ai Apaec o głowie jaguara rezydujący na wysokiej górze.

Viracocha to najwyższy bóg i nauczyciel (heros) wśród Aymara i Inków. Amaru jest bogiem deszczu i praojcem Inków; Manco Capac - ubóstwiony założyciel państwa; Inti - święte Słońce symbolizowane przez złoto, boski przodek Inków; Mama Kilya (Quilla) - żona Inti, czyli Księżyc (wcześniej u Mochica zwany Si) symbolizowany przez srebro; Pacha Mama - Bogini-Matka, płodna ziemia i patronka plonów, pierwotnie najwyższe żeńskie bóstwo; Apu - bóg lub najwyższy gór, pan pomniejszych apu przypisanych do poszczególnych szczytów; Pacha Kamaqa - bóg symbolizujący duszę całego świata i pan podziemi; Iyapa (Illapa) - bóg piorunów i pogody; Mama Coca - bogini koki, radosna patronka zdrowia i przyjemności a także lekarzy i wróżbitów; Mama Quca - matka oceanu, czyli Pacyfik (symbolem oceanu bywa stylizowany krab); Ura Quca - Atlantyk; Condor - największy ptak Andów, symbol Słońca; Titicaca - bóg jeziora Titicaca symbolizowany przez skałę wynurzającą się z jego wód; Chaska Quyllur (kudłata gwiazda) - planeta Wenus jako Gwiazda Poranna, bogini zniszczenia i patronka młodzieży oraz Chuqi Illa (Polujące Światło), czyli Wenus jako Gwiazda Wieczorna często utożsamiana z Iyapą.

Inne bóstwa to między innymi inkaskie Ch’aska - bogini poranka; Chuychu - tęcza; Copacati - bogini jezior; Ekeko - bóg serca i zdrowia; Huamancantac (Guamancantac) - bóg guano, najlepszego nawozu ujużywanego w rolnictwie.

Czczone są szczególne, święte miejsca zwane waka (huaka, analogia z genius loci i czakrami), gdzie koncentruje się energia świata i bogów również określana słowem waka. Licznie występują lokalne bóstwa, jak na przykład bóg Pariacaca związany z górskim szczytem o tej samej nazwie oraz dwaj boscy opiekunowie rejonu Cuzco znani jako Ausangate i Salgantay, którzy również mają swoje górskie szczyty. Poza tym większość wyróżniających się gór ma swojego opiekuńczego demona lub bóstwo apu, przy czym są wyróżniane apu ważniejsze odnoszące się do większych gór i apu podrzędne reprezentujące mniejsze szczyty. Kultem jest też otaczana niebiańska lama, czyli boski wzorzec dla lam hodowanych w Andach widoczna w Drodze Mlecznej jako ciemna sylwetka. Jej oczy to gwiazdy Alfa Centauri i Beta Centauri. Inne ciemne obszary w Drodze Mlecznej to mające znaczenie religijne postacie węża (reprezentuje ziemię), żaby (deszcz) i lisa.

Po chrystianizacji pojawia się idea mesjańska w postaci mitycznego bohatera, herosa lub boga Inkarri, który przybędzie, aby wyzwolić Indian od ucisku najeźdźców i zaprowadzić sprawiedliwość.

• ontologia - świat jest odwieczny lub stworzony przez bogów. Popularnym symbolem jedności świata jest chacana, czyli krzyż andyjski: na równoramienny krzyż jest nałożony mniejszy kwadrat tworząc razem figurę o dwunastu kątach, a środek zajmuje koło. Krzyż odpowiada czterem stronom świata i gwiazdozbiorowi Krzyż Południa, kwadrat to symbol Ziemi, a koło symbolizuje Słońce. Chacana pokazuje trzy poziomy organizacji świata: Urin Pacha – siły natury i wpływ przodków, Kay Pacha – ziemski świat ludzi oraz Hana Pacha – niebiański świat bogów.

Według Inków świat zniszczył kiedyś kataklizm (według jednej z wersji potop), z którego ocalały tylko dwie osoby. Wtedy Viracocha stworzył Słońce i Księżyc, a z gliny ulepił nowych ludzi, którzy zasiedlili ziemię. Rolą ludzi jest podtrzymywanie kosmicznego porządku poprzez właściwą liturgię skoncentrowaną wokół ceremonialnego składania krwawych ofiar ze zwierząt, a czasem też ludzi, oraz wypełniania odpowiednich rytuałów.

• eschatologia - cykl kolejnych kataklizmów niszczy świat, a po każdym następuje odrodzenie rzeczywistości w nieco innej postaci.

• soteriologia - dusze zmarłych zamieszkują groby, a osób wybitnych wędrują do Słońca po ludzkich włosach (warkoczu). Niektórzy twierdzą, że dusze zmarłych odchodzą na zachód do oceanu. Czasem występuje inkarnacja: na przykład w plemieniu Yauyan inkarnacją ludzi są muchy, a zielono-niebieska mucha pełni rolę posłańca śmierci.

← Religie zaawansowaneHistoria buddyzmu →