Historia filozofii indyjskiej
- XV - IX w. p.n.e. - Pierwotny realizm wedyjski zakładający istnienie świata takiego, jakim go postrzegają ludzie (formuła asti-asti zakłada, że istnieje zarówno poznający podmiot, jak też przedmiot poznania).
Pluralizm form istnienia i sił znajduje odbicie w rytuałach (myślenie przez analogię), które odpowiednio spełniane (zwłaszcza składanie ofiar) mają utrzymać kosmiczną równowagę. Według Rigwedy wszechświat jest wynikiem działania dwóch sił (dualizm), które są zwane Prithiwi (ziemia, pramatka, siła żeńska symbolizowana przez krowę) i Djausa (niebo, praojciec, pierwiastek męski). Rzeczywistość jest pojmowana deterministycznie i kierunkowo a zarazem wolicjonalnie, czego wyrazem jest kategoria artha oznaczająca cel, sposób, pragnienie (twórcza siła myśli) i ukierunkowanie a także bogactwo.
Indyjscy myśliciele jako jedni z pierwszych wypracują pojęcie bytu. Według Heideggera jest ono związane z sanskryckim słowem asus (życie), które opisuje aktywność i samodzielny ruch, a odpowiada indoeuropejskim czasownikom oznaczającym bycie: esti (sanskryt), einai (grecki), esse (łacina). Inne powiązania językowe prowadzą do słów oznaczających rozwój, wzrost lub przejaw: bhu, bheu (sanskryt), phyo (po grecku ukazywać się, władać, rosnąć), fui, fuo (po łacinie przyszła forma czasownika być). Trzeci źródłosłów pojęcia bytu tkwi w sanskryckim określeniu aktualności lub teraźniejszości wes, vasami, które jest związane z zamieszkiwaniem. W językach indoeuropejskich byt będzie potem określany po grecku jako on, w łacinie ens (pojęcia używa Seneka a potem Boecjusz), po niemiecku Dasein, po angielsku being, a po francusku l’être.
- IX - V w. p.n.e. - Formowanie zasadniczych pojęć filozofii indyjskiej, choć jeszcze podporządkowanych religii.
Według Jadżniawalkji (VIII w. p.n.e.) kosmos jako jedność (monizm) przenika Brahman, wieczna (awjakta - nieobjawiona) siła. Brahman jest interpretowany jako nieosobowa energia (prana) świata, albo osobowy Bóg zwany też Bhagawanem. W drugim wypadku powstaje panteizm (Bóg jest tożsamy ze światem). Wiąże się z tym psychologia uznająca odrębne osobowości atman (boskie i ludzkie), choć tożsame z kosmicznym Brahmanem. Powszechne jest przekonanie o istnieniu reinkarnacji. Dominuje idealizm obiektywny (na przykład w Upaniszadach), według którego świat jest rezultatem celowego działania myśli poprzedzającej materię. W tej kategorii mieści się idea saptariszi, czyli siedmiu mędrców, którzy personifikują twórcze moce i przekładają kosmiczne istnienie bezosobowe na zindywidualizowane, samoświadome byty-osobowości.
Tych siedem mocy odpowiada siedmiu mitologicznym mędrcom pojawiającym się w każdej epoce juga, czyli każdym cyklu istnienia świata zwanym manwantara, aby nadać mu właściwą formę. Poszczególni autorzy nie są jednak zgodni co do imion mitycznych mędrców. Na przykład w manwantarze Swajambhuwa saptariszi to: Gotama, Bharadwadża, Wiśwamitra, Dżamadagni, Wasisztha, Kaśjapa i Atri lub Marići, Angiras, Pulastja, Pulaha, Kratu, Atri i Wasisztha. Saptariszi odpowiadają też siedmiu planetom w indyjskiej astronomii (Słońce, Księżyc, Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn) oraz siedmiu częściom ludzkiego ciała (Gotama-ucho, Bharadwadża-drugie ucho, Wiśwamitra-oko, Dżamadagni-drugie oko, Wasisztha-nozdrze, Kaśjapa-drugie nozdrze i Atri-język).
Państwo jest zwykle rozumiane jako organizm (organicyzm, forma integracjonizmu).
Pierwsza refleksja nad poznaniem (widja - wiedza) doprowadza do rozróżnienia przedmiotu poznania (kszetra - pole poznania) i poznającego podmiotu oraz pytania o stosunek przedmiotu do jego obrazu w ludzkiej świadomości.
Myśliciele indyjscy odkrywają, że powstający w umyśle obraz nie musi być identyczny z przedmiotem. Jest to maja (maya) - złudzenie zmysłów. Przez nie ludzie nie widzą prawdy (awidja) i tkwią w materii zmuszeni do kolejnych narodzin i śmierci (reinkarnacja) w kołowrocie wcieleń zwanym samsara. Wikłają się w zależności, gdzie działanie wywołuje skutki zdolne powiększać lub ograniczać złudzenia. Te związki przyczynowo-skutkowe (celowość, determinizm) i wynikająca z nich energia moralna noszą nazwę karma, a samo prawo moralne rządzące światem to dharma. To ostatnie pojęcie ma wiele znaczeń zależnie od filozofii i często określa najgłębszą istotę oraz uzasadnienie rzeczy (odpowiednik platońskiej idei, esencjalizm, przyczynowość formatywna).
Rozwija się idea poznania transcendentalnego (pozazmysłowego i pozalogicznego). Na przykład w tantryzmie sziwaistycznym przyjmie ona postać Mahawidja (Wielka Wiedza), gdzie zakłada się poznanie dziesięciu energii i aspektów cykli czasowych ewolucji wszechświata traktowanego jako wytwór Sziwy.
- Od VIII w. p.n.e. - Zaczyna się klasyczny okres filozofii indyjskiej.
Mędrcy na ogół nie piszą, a jedynie uczą ustnie lub przykładem swego życia. W większości przypadków nie zabiegają o sławę, a więc nie dążą do utrwalenia swoich imion i w rezultacie pozostają zwykle nieznani. Ich dzieła religijno-filozoficzne są anonimowe, chociaż bywają czytane i cytowane potem przez wiele stuleci.
Legendarny Brihaspati (utożsamiany z samym Brahmą) tworzy system lokajata (monizm): świat budują materialne elementy-żywioły (materializm mechanistyczny, substancjalizm) zwane bhuta lub tattwa (ziemia, woda, ogień, powietrze). Poznanie odbywa się przez zmysły (sensualizm), na które materia oddziałuje mechanicznie i przez doświadczenie (empiryzm).
Według legend w tym czasie działa Czarwaka, uczeń Brihaspatiego, głoszący monizm materialistyczny (materialna substancja świata) oraz hedonistyczną moralność akcentującą przyjemność. Czarwakowie odrzucają istnienie bóstw i świata duchowego różnego od materii. Twierdzą, że zauważalne w świecie (zwłaszcza wśród organizmów żywych) ukierunkowanie jest rezultatem przypadku (akcydentalizm) wynikającego z materialnej natury materii, a nie z celowego działania (zaprzeczenie teleologii, antycypacja chaosu deterministycznego). Z czasem czarwakami będą nazywani wszyscy indyjscy materialiści.
Materialistą jest też Wastika, pierwszy wielki filozof odrzucający autorytet Wed.
Braminiści i hinduiści potępią materialistów oraz wszystkich, którzy odrzucają Wedy (w tym dżinizm i buddyzm), pogardliwie nazywając ich nastika (nieistniejący).
Koniec VIII w. p.n.e. - Legendarny filozof Parśwa, twórca spójnej doktryny dżinizmu.
VII w. p.n.e. - Dżinista Purana Kaśjapa twierdzi, że zbrodnie i zło oraz modlitwa i ofiary nie mają znaczenia, ponieważ świat jest zbudowany z obojętnej na wszystko i zdeterminowanej materii. Uczeń Kaśjapy dżinista Gośala Maskariputra (zmarły ok. 585 r. p.n.e.), wychodząc z monizmu i mechanistycznego determinizmu jednoznacznego, rozwija fatalistyczny (wiara w nieuchronne przeznaczenie) system adżiwików, według których rzeczywistość jest ukierunkowana jedynie poprzez reguły rządzące materią. Adżiwikowie konkurują z klasycznym dżinizmem i buddyzmem, negują wartość dobra i zła z powodu przeznaczenia (nijati) i determinizmu, który decyduje o losach świata oraz o liczbie i jakości inkarnacji każdej istoty (antropologia pesymistyczna). Nie ma więc potrzeby gromadzenia pozytywnej energii moralnej (karma). Adżiwikowie przetrwają do XIV w. n.e., kiedy wchłonie ich główny nurt hinduizmu.
VI w. p.n.e. - Mahawira tworzy klasyczną ateistyczną szkołę dżinistów.
Wszechświat jest zbudowany z atomów tattwa, które występują w formie grubszej i lżejszej (karma), a poprzez mechaniczne oddziaływania tworzą całą obserwowaną różnorodność (pluralizm) i dynamikę rzeczywistości.
We wszechświecie jest 5 elementów (koncepcja nritja zakładająca działanie pięciu bóstw-mocy-żywiołów) zwanych astikaja: przestrzeń, dharma (ośrodek ruchu), adharma (ośrodek bezruchu), pudgala (materia) i dżiwa (duch), które tworzą dwie kategorie: byty martwe (adżiwa) i byty żywe (dżiwa).
Świat przechodzi nieunikniony (necessytarny), cykliczny rozwój, choć bez katastrof, a człowiek jest uwikłany w zależności z materią, co zmusza go do reinkarnacji. Może uwolnić się od niej, świadomie niszcząc te zależności i blokując bodźce (asceza), aby osiągnąć stan pełnego, nieuwarunkowanego szczęścia, które jest celem istnienia (myślenie celowościowe).
Poznanie wyłącznie zmysłowe (sensualizm) jest ograniczone przez złudzenia i subiektywne (relatywizm poznawczy). Nie przeczy to jednak istnieniu samego świata, chociaż często poza zasięgiem ludzkich zmysłów.
- VI w. p.n.e. - Działa Adżita Keśakambalin, materialista uznający istnienie czterech żywiołów, ziemi, ognia, powietrza i wody, z których składa się świat. Po śmierci uwolnione żywioły wracają do swej pierwotnej postaci. Nie ma więc rozwoju, dobra i zła, ani życia wiecznego. Cechą świata jest prabhu, odwieczne istnienie (jest to jedno z imion Wisznu jako siły sprawczej).
Idee Adżity są ostro zwalczane przez Buddę. Mimo to w Ramajanie pojawi się potem filozof zwany Dżabali, który pokaże możliwość przynajmniej częściowego pogodzenia materializmu (czarwaków) i buddyzmu.
- VI w. p.n.e. - Powstaje bramińska filozofia sankhja. Największym jej przedstawicielem i twórcą jest Kapila.
W tym systemie nie istnieje osobowe bóstwo. Dualistyczny świat buduje pramateria prakriti i indywidualne dusze purusza. Prakriti tworzy trzy siły guna-jakości: radżas-aktywność-pasja, tamas-bierność, sattwa-czystość, z których ewolucyjnie formuje się materialny kosmos, pozostając jednak niezmiennym, bo wszystko jest tylko ujawnieniem odwiecznego istnienia w prakriti, przy czym skutek jest uznawany za składową przyczyny (determinizm, ukierunkowanie i celowość). Ostatecznie wszystko powróci do pierwotnej postaci prakriti. Celem człowieka jest rozpoznać odrębność purusza, aby wyzwolić się od kolejnych wcieleń. Kapila głosi realizm poznawczy.
VI w. p.n.e. - Powstaje zbliżona do njaja bramińska filozofia szkoły wajśeszika (od sanskryckiego wiśesza - zróżnicowanie).
Druga połowa VI w. p.n.e. - Sandżajin Wajrattiputra (Sandżaja Belatthiputta) z Magadhy zakłada szkołę adżnaników, która przyjmuje nierozwiązywalność zagadnień metafizyki (świat duchowy, bóstwo, nieśmiertelność, dobro i zło) i niemożność poznania (agnostycyzm). Programowo ogranicza się do badania materii, spirytualizm usuwając poza sferę zainteresowań.
VI/V w. p.n.e. - Rozpowszechnia się ateistyczny buddyzm założony przez Śakjamuniego (Buddę).
Monizm kosmologiczny (jedność świata w aspekcie materialnym i duchowym) oraz idealne, kosmiczne prawo moralne tożsame z energią (dharma, prawo karmy, zasada współczucia ze wszystkimi istotami), które determinuje rozwój świata i ukierunkowuje go na ostateczny cel, jakim jest wyzwolenie ducha z kolejnych inkarnacji. Buddyzm nie zajmuje się pochodzeniem i strukturą kosmosu (formuła neti-neti - nie to nie to, czyli poznanie przez negację).
Świadomość człowieka (jaźń) powstaje jako nietrwały rezultat relacji ze światem (przyczyna zanika, a skutek, czyli jaźń pozostaje) oraz dwoistość nama-rupa (imię-kształt), czyli ducha i materii. Jaźń jest pustką, nie jest nigdzie, nie jest czyjąś własnością i niczego nie posiada, lecz wyraża się jako dharmadhatu, czyli całkowite pole postrzeganych i dokonanych zdarzeń oraz nadanych im znaczeń. Należy dostrzec pustkę własnego ja i zerwać ze światem oraz działaniem, aby wyzwolić się (moksza) od kolejnych wcieleń (samsara) i cierpienia, osiągając stan wolności (nirwana - niebyt). Do tego celu prowadzą poznanie (pradżna - mądrość), medytacja (samadhi) i odpowiednia dyscyplina (śila) życia wsparte decyzją człowieka (założenie wolnej woli), aby dążyć do wyzwolenia.
VI - V w. p.n.e. - Kakuda (Pakhuda) Katjajana głosi tezy materialistyczne sprzeczne z buddyzmem i odrzuca spirytualizm. Siedem żywiołów (ziemia, woda, powietrze, ogień, rozkosz, cierpienie, dusze, pluralizm) tworzy wieczny świat, a zmiany są pozorne, wynikają z kombinacji żywiołów. Nie ma dobra i zła, a jedynie obojętna materia.
IV w. p.n.e. - Następcy Kapili, Asuri i Pańczasikha. Ten ostatni głosi istnienie pramaterii, którą charakteryzują dobroć (sattwa), namiętność (radżas) i ciemność (tamas). Ich połączenie tworzy całą różnorodność świata.
- IV w. p.n.e. - Gotama tworzy bramiński ortodoksyjny (czyli uznający Wedy) system njaja (zasada).
Monizm (samanja) i atomizm (rzeczywistość budują drobne, niepodzielne elementy). 9 elementów - 3 masywne: woda, ziemia i powietrze oraz 6 lekkich: ogień, eter, przestrzeń, czas, duch i manas (myśl). Z nich składają się odrębne byty (wiśesza), niebyt (abhawa), spójność (samawaja), 5 ruchów mechanicznych i 24 cechy jakościowe. Duch ludzki zawiera ducha i manas, dzięki czemu może poznawać realny świat (realizm i racjonalizm). Nacisk na logikę z zasadą indukcji (przechodzenie od zjawisk jednostkowych do praw ogólnych) i przyczynowości: realne jest to, co można rozpoznać jako pewną całość i nazwać. Rozwój świata jest emergentny (nowe wyłania się ze złożoności starego, lecz cechy nowego różnią się od cech budujących je elementów) i ukierunkowany. Celem człowieka jest poznanie istoty świata, aby przerwać łańcuch inkarnacji.
- IV w. p.n.e. - Dżajmini, twórca bramińskiego systemu mimansa głoszącego boskość Wed jako źródła wiedzy, konieczność rytuałów dla podtrzymania wszechświata i religijny obowiązek (dharma) człowieka. Mimansa głosi pluralizm (wielość) bytów w kosmosie, atomizm i realizm poznawczy.
Mimansasutra przypisywana Dżajminiemu opisuje procedurę naukowych badań tekstu: pokazanie problemu, wątpliwości i opinii przeciwników, wyciągnięcie wniosków, porównanie z innymi fragmentami Wed.
II w. p.n.e. - Patańdżala formułuje zasady systemu joga, który przejmując sankhja akcentuje fizyczno-medytacyjne ćwiczenia jako drogę do uwolnienia purusza od prakriti. Zasadnicze elementy jogi to medytacja, gimnastyka, cykliczne głodówki (medycyna potwierdza, że oczyszczają organizm i przedłużają życie) i rezygnacja z pożądliwości (samoograniczenie ułatwia osiągnięcie szczęścia).
I - II w. n.e. - Braministyczny system wedanta odwołujący się do Bhagawadgity.
Osobowy Brahma-wszechbyt tworzy pięć elementów (przestrzeń, ośrodek ruchu, ośrodek bezruchu, materia, duch) kosmosu, który jest zawarty w Brahmie (panenteizm). Realne jest to co wieczyste i czego nie można zanegować: tylko przyczyna jest realna, a skutek to tylko złudzenie (iluzjonizm). Człowiek powinien rozpoznać identyczność własnego ja i Brahmy (monizm duchowy), aby uwolnić się od cyklu kolejnych reinkarnacji i zjednoczyć z Brahmą, zachowując swoją tożsamość. Pierwszym wielkim reprezentantem tego kierunku będzie Badarajana (ok. III w. n.e.), przypuszczalny autor Brahmasutry. Rozwija się idea połączenia z Brahmą poprzez bhakti (wszechogarniająca miłość do istot żywych) i zaniechanie czynu jako źródła więzi ze światem.
17 r. n.e. - Dżinijski mnich Czaluja Rohagupta zakłada sektę rozróżniająca obok tradycyjnych bytów żywych (dżiwa) i martwych (adżiwa) trzecią pośrednią kategorię (nodżiwa).
Ok. 80 r. n.e. - Ostateczny rozpad dżinizmu na dwie szkoły: digambara i śwetambara.
II w. n.e. - Działa Aśwaghosza, wielki buddyjski myśliciel i autor propagujący system sankhja.
II w. n.e. - Kumaralata rozwija hinajanistyczny kierunek, którego zwolennicy nazwą się sautrantikami. Za źródło wiedzy o buddyzmie uznaje tylko kazania (w sanskrycie sutranta) Buddy. Za realne uznaje tylko to, co ma przyczynowe sprawstwo. Dostępne poznaniu są tylko dane zmysłowe (sensualizm), nieodpowiadające jednak poszczególnym rzeczom, lecz tworzące zmienny ciąg chwilowych wrażeń (kszan). Ludzka świadomość jest więc izolowana od świata przez nieprzekraczalną barierę wykluczającą poznanie rzeczywistości (agnostycyzm). Uczy nominalistycznej doktryny utrzymującej, że znane są jedynie nazwy (dharm).
II w. n.e. - Wybitni uczeni z kręgu mahajany: Matryczeta i Nagardżuna.
Nagardżuna tworzy system filozoficzny zwany Środkową Ścieżką oparty na logice rozmytej uwzględniającej nie tylko tradycyjne wartości „tak” i „nie” lecz także wartości pośrednie (późniejsze logiki wielowartościowe). W ten sposób zapoczątkowuje kierunek madhjamików zakładający realność obiektywnie istniejącego świata jako próżni, ale wątpiący w możliwość jego poznania (sceptycyzm), ponieważ mamy do dyspozycji tylko zjawiska (fenomenalizm) będące zaledwie odbiciem niedostępnej rzeczywistości kryjącej się za tymi zjawiskami. Swoje poglądy Nagardżuna przedstawia w Traktacie o wielkiej cnocie mądrości. Podaje też cztery metody transmutacji metali jako alchemicznej drogi do wiedzy.
Monistyczną filozofię Nagardżuny kontynuuje potem jego uczeń Arjadewa: niezmiennym bytem i zarazem nieosobowym bóstwem jest pustka (śunjata), w której powstaje kosmos, a osobowe bóstwa, dusze i materia to tylko złudzenie. Człowiek pragnący wyzwolenia odkrywa tę pustkę z pomocą bodhisatwów.
II w. n.e. - Kundakunda formułuje ideologię dżinijskiej szkoły digambara dowodząc, że dla wyzwolenia człowieka należy całkowicie odrzucić świat, czego przejawem jest na przykład chodzenie nago.
II/III w. n.e. - Filozofię Nagardżuny kontynuuje jego uczeń Arjadewa (Kanadeva, Nilanetra), autor słynnego dzieła Czatuhśataka (Czterysta zwrotek), jednego z głównych tekstów madhjamików.
III w. n.e. - Kanada pisze dzieło Wajśeszikasutra, podsumowujące ortodoksyjną (uznającą boskość Wed) filozofię wajśeszika. Kierunek ten bywa wiązany z dżinijską sektą mnicha Czaluja Rohagupta, z tradycjami materialistów (lokajata) lub ze szkołą mimansa. Wajśeszika zakłada, że skutek pojawia się jako konieczny składnik przyczyny materialnej (emergentyzm), istnieje wielość odrębnych duchów (spirytualizm pluralistyczny), a świat składa się z cząstek (atomizm). Kanada wyróżnia sześć kategorii bytu zwanych padartha: substancję, czyli niezmienna istotę istnienia (substancjalizm) jakość, aktywność, ogólność, szczególność i spójność. Podstawą porządku świata jest dharma rozumiana jako spełnienie obowiązku (braminizm) i sposób osiągania spokoju.
Poznanie przez zmysły (sensualizm), a otrzymane w ten sposób informacje odzwierciedlają rzeczywistość (realizm). Podstawą analizy jest logika (racjonalizm) oparta na indukcji logicznej i zasadzie przyczynowości. Niedługo później Praśastapada pisze pierwszy komentarz do Wajśeszikasutra.
III/IV w. n.e. - Umaswami (Umaswati) z Pataliputry, wielki teoretyk dżinizmu śwetambara.
IV w. n.e. - Wielki filozof mahajany Majtreja i jego uczeń Asanga.
Asanga tworzy system wijnanawada (jogaczarowie): istnieje wyłącznie niezmienny duch-osobowość (tathata) tworzący zamkniętą, pełną jedność (monada). Nie ma więc świata zewnętrznego a tylko wewnętrzny, duchowy i z tego punktu widzenia można traktować kosmos jako jedną, gigantyczną osobowość (forma panteizmu, spirytualizm monistyczny). W rezultacie nie ma poznania obiektywnego a jedynie subiektywne, wewnętrzne i odnoszące się wyłącznie do idei obecnych w świadomości (idealizm poznawczy). Świadomość człowieka jest strumieniem (alajwijnana) płynącym przez kolejne inkarnacje (przyczyny zanikają, ustępując skutkom). Dzięki ćwiczeniom (joga) świadomość człowieka stopniowo osiąga równowagę i wiedzę transcendentną (poza doświadczeniem), wchodzi w stan aktywnej nirwany (apratiszthita) i może innym istotom pomóc w wyzwoleniu, czyli osiągnięciu celu ich istnienia.
- IV w. n.e. - Śabaraswamin, wielki myśliciel nurtu mimansa (braminizm).
Najwybitniejszym reprezentantem sankhja jest w tym czasie Iśwarakriszna (podkreśla, że z połączenia ciała i ducha rodzi się cierpienie), a systemu joga - Wjasa.
Ok. 400 r. - Windhjawasin, wybitny przedstawiciel sankhji. Według tradycji autor 70 filozoficznych wierszy.
Ok. 400 - 480 r. - Wasubandhu z mahajanistycznej szkoły wajbhaśika (odłam sarwastiwadinów).
Nie przeczy istnieniu realnego świata, ale pozostaje on według Wasubandhu zasadniczo niepoznawalny (agnostycyzm), ponieważ nie jesteśmy w stanie dostrzec realnych dharm poszczególnych rzeczy. Mamy do dyspozycji zaledwie ich zmysłowo-racjonalne manifestacje zwane lakszana (sensualizm).
Te idee w VI w. spopularyzuje Czandrakirti, pisząc na przykład Wstęp do doktryny pośredniej.
IV/V w. - Watsjajana (Mallanga), jeden z wielkich przedstawicieli szkoły njaja (sekta watsjajana).
V w. - Wriszagana pisze znane dzieło System sześćdziesięciu pojęć o psychologii, teorii poznania i karmie.
V w. - Buddhaghosza, teoretyk buddyzmu therawadina (tradycyjnego) działa na Cejlonie.
Głosi złudność jaźni, która nie widzi swego Ja, nie potrafi go wywieść z innych jaźni, w ogóle nie widzi innych Ja i nie potrafi innych jaźni wywieść z własnego Ja (słynne tetralemma w sanskrycie znane jako catuskoti). Można powiedzieć tylko, czym coś nie jest (neti-neti), lecz nie można stwierdzić, czym coś jest. Dostrzegając różnicę pomiędzy materią i życiem duchowym, odrzuca monizm i przyjmuje trzy odrębne typy bytów: ciężka rupa (materia), sterująca procesami fizjologicznymi lżejsza cajtaśika (psychika) oraz niezależna od nich ćitta (świadomość). Ponieważ nie ma żadnego sposobu połączenia ich ze sobą, Buddhaghosza zakłada, że każda ma własną dharmę (energię), a idąc dalej, że każdy istniejący przedmiot i istota dysponuje odrębną dharmą (realizm pluralistyczny, wielość strumieni świadomości).
V w. - Dignaga, logik i wielki myśliciel sautrantików (mahajana). Głosi sensualizm i subiektywizm poznawczy.
Ok. 520 r. - Indyjski buddysta Bodhidharma wprowadza w Chinach system cz’an (dhjana, ch’an, zen).
VII w. - Dharmakirti, jeden z reprezentantów nominalistycznej mahajany ze szkoły sautrantików, najlepszy indyjski logik i epistemolog, między innymi autor dzieła Kropla logiki. Sławą cieszy się też inny znawca mahajany - Śantidewa.
VII - IX w. - Rozkwit filozofii mimansa między innymi dzięki pracom takich myślicieli jak Prabhakara (VI w.), Kumarila oraz Mandanamiśra (IX w.). System wedanta rozwija skrajny monista Gaudapada (VII.
VIII w. - Haribhadra dokonuje podsumowania filozofii indyjskiej. Opisuje buddyzm, njaję, sankhję, wajśeszikę, mimansę, poglądy czarwaków i dżinizm.
788 - 820 r. - Śankara, twórca uttaramimansy, skrajnie monistycznego wykładu wedanty, właściwy twórca hinduizmu (sanatana-dharma - religia odwieczna) i jeden z tych ludzi, którzy noszą zaszczytny tytuł acharya (acarya, w sanskrycie korzeń lub prowadzić) oznaczający wielkiego nauczyciela. Brahma jest dla Śankary jedyną rzeczywistością (monizm, panteizm, prawda absolutna), a obserwowany świat to maja, złudzenie (awidja, niewiedza), czyli subiektywna prawda względna zależna od świadomości poznającej istoty). Znika rozbicie świata na poznawany kosmos i poznającą świadomość (adwajta - niedualizm). Człowiek dąży do rozpoznania tej jedności i wyzwolenia od reinkarnacji (kaiwalja - zerwanie związków ze światem). Cele ludzkiego życia zaś to kama (miłość), artha (bogactwo), dharma (porządek świata) i moksza (wyzwolenie).
IX w. - Lakulisza tworzy sziwaicką doktrynę: dualizm Bóg (Sziwa)-świat materialny. Przejmuje też zasady njaja i joga. Sławę zdobywają sziwaiccy filozofowie Kallata i Somananda.
Wasugupta zakłada sziwaicką sektę w Kaszmirze głoszącą monizm, według którego świat jest tylko myślą Sziwy.
Najwybitniejszym kaszmirskim filozofem tej szkoły będzie Bhatta Narajanakantha aktywny w X w.
IX w. - Dharmottara, ceniony logik, kontynuator Dignagi, autor komentarza do Dharmakirtiego.
IX - XIV w. - W południowych Indiach powstaje odrębna szkoła sziwaitów, szajwa-siddhanta. Według niej byt składa się z trzech elementów, są to: Bóg (Sziwa), dusze i rzeczy nieduchowe zbudowane z atomów (tattwy). Jej pierwszymi wielkimi teoretykami są zwolennik monizmu Śrikantha (XI w.) i Śudra Mejkanda (XII w.). Potem działa Umabadi (Umapati), a w XIV w. Arulnandi, Kadandan, Manawacakam.
IX/X w. - Waczaspatimiśra, rozwija monistyczny system adwajta Śankary.
X w. - Powstaje podstawowe dzieło krisznaizmu Bhagawata-purana. Hinduistyczna adwajta, Kriszna jest najwyższym bogiem i inkarnacją Wisznu. Światem rządzi zasada bhakti - miłości. Krisznaizm uznaje reinkarnację.
Mitologicznym symbolem bhakti jest 1000 pasterek zwanych gopi, które adorowały Krisznę we Wrindawanie koło Mathury, podziwiały jego grę na flecie i były jego kochankami.
X/XI w. - Udajana, ostatni wielki reprezentant systemu njaja. Odrzuca i ateizm, i teorię karmy. W dziele Wieniec argumentów przytacza pięć dowodów na istnienie Boga.
X - XI w. - Utpala (X w.), Abhinawagupta w Kaszmirze (X/X w.) i Kszemaradża (X w.) rozwijają sziwaizm. Świat-bóstwo jest postrzegany dualistycznie, co zniknie po odrzuceniu złudzeń i zlaniu dusz z Sziwą (adwajta).
XI w. - Koniec klasycznej filozofii indyjskiej. Upada buddyzm, poważnie traci na znaczeniu filozofia dżinistów, dominującą pozycję zdobywają poglądy ściśle religijne: różne wersje hinduizmu, zwłaszcza teistyczne (krisznaizm, wisznuizm i sziwaizm), a potem ekspandujący od północnego zachodu islam.
Ok. 1050 - 1137 r. - Ramanudża (Lakszmana), największy filozof wisznuizmu (wajsznawa) uznawany za jednego z najważniejszych acharya w hinduizmie. Podstawę jego poglądów stanowi kult Wisznu (teizm), doktryna adwajta (monizm) i zasada bhakti (powszechnej miłości).
1089 - 1172 r. - Hemaczandra, wybitny myśliciel dżinizmu śwetambara.
XII w. - Sziwaita Basawa zakłada sektę wiraszajwa (lingajata), czczącą najwyższego boga Sziwę pod postacią penisa (linga) jako znaku siły życiowej, w opozycji do żeńskich genitaliów zwanych yoni.
Do XV w. kształtuje się koncepcja wisznuitów znana jako wiśeszadwajta (monizm różnorodności): chociaż świat jest emanacją Boga (panteizm, monizm), samodzielne dusze ludzkie (polimorfizm) mają zdolność poznawania, aby uwolnić się od inkarnacji i zjednoczyć z Bogiem dzięki zasadzie bhakti. W świecie działają dwie siły, linga-sthala (pierwiastek męski) i anga-sthala (pierwiastek żeński), dające początek trzem aspektom życia człowieka: 1. ciało fizyczne (iszta), 2. myślenie, czucie i sen (prana), 3. nieświadomość odpowiadająca ćwiczeniom jogi i zjednoczeniu z Bogiem.
Ok. 1199 - 1278 r. - Wisznuita Purnapradżnia (Madhwa Anandatirtha, Anandagiri), jeden z największych acharya w hinduizmie. Wisznu (Bóg), monady dusz oraz nieduchowe czas i prakriti tworzą ewoluujący świat. Dwajta (dualizm Boga i świata) i predestynacja - wszechmocny Bóg decyduje, które dusze mają być zbawione (zjednoczone z Wisznu).
XII/XIII w. - Gangeśa (Gangeśvara), znany bengalski logik, główny przedstawiciel nawanjaja (nowa logika) oraz autor fundamentalnego traktatu Tatvacintamani o logice, postrzeganiu i epistemologii (poznaniu naukowym).
Od XIII w. bengalska szkoła w Nadija stanie się głównym indyjskim centrum badań logicznych.
XIII w. - Nimbarka zaliczany do największych acharya hinduizmu. Jest krisznaitą i zwolennikiem Wedanty: dwajtadwajta (niedualistyczny dualizm), według której świat i Bóg (Kriszna) są tożsame (monizm, panteizm), lecz poszczególne byty-emanacje Boga, zachowują swoją realność.
Koniec XIII w. - Sławny wisznuita Pillai Lokakarja.
XIV w. - Wielcy teoretycy hinduizmu Śankary. Sajana (zmarły w roku 1387) komentator Wed i przeor klasztoru w Śrinagar oraz jego brat Madhawa (autor przeglądu szesnastu systemów filozoficznych).
XIV w. - Rozkwit wisznuizmu: Sudarszana komentuje Ramanudżę, tamilski teolog Manawala Manahamuni (1390-1443) głosi absolutne oddanie Bogu.
XIV/XV w. - Kabir, choć jest muzułmaninem łączy wisznuizm z sufizmem i głosi religijną tolerancję.
1469 - 1538 r. - Nanak, twórca synkretycznego ruchu sikhów nawiązującego do islamu.
1479 - 1531 r. - Wallabha (Vallabha). Reprezentuje wisznuizm-krisznaizm adwajta i zasadę bhakti. Odrzuca maję. Kontynuuje nauki Wisznuswamina (druga połowa XII w. i nawet przejmuje jego uczniów. Uznawany za jednego z największych acharya w hinduizmie
1485 - 1533 r. - Kriszna Kajtanja Deva, znany jako Gauranga, wisznuita (adwajta). Akcentuje zasadę bhakti. Przyjmuje muzułmańską formę kultu - kirtana - powtarzanie imienia i przymiotów bóstwa (Kriszny) przy akompaniamencie muzyki. Sam nie pisze, lecz jego nauki spiszą Rupa i Sanatana.
Zbliżone idee reprezentuje Mira Bai (XV w.) z Radżastanu, znana mistyczka krisznaizmu.
XVI w. - Akbar wygłasza kazania Sulah Kul o tolerancji i tworzeniu nowej uniwersalnej religii (nigdy tego nie zrealizuje). W tym czasie Birbhan zaczyna synkretyczny ruch Satnami łączący hinduizm z islamem.
XVI/XVII w. - Śankaramiśra pisze pierwszy poważny komentarz do Kanady.
XVII w. - Appajdikszita, ostatni wielki filozof wisznuicki, kontynuujący idee Śankary.
Szriniwasa pisze wisznuickie kompendium Dipika: adwajta (monizm), Bóg (Wisznu) ogarnia cały świat, który jest emanacją różnych aspektów Boga (panteizm). Człowiek to wieczna, aktywna monada (dżiwa), dążąca do wyzwolenia się z prakriti (materia) i zjednoczenia z bóstwem poprzez zasadę bhakti i studiowanie Wed.
- XVIII - XIX w. - Ideologiczna ekspansja chrześcijaństwa i Europy wywołuje w Indiach obronę tradycji. Pojawiają się kierunki programowo przeciwne wpływom Zachodu. Na przykład hinduista Bhaktawar (początek XIX w.) opracowuje system zwany śunjawadi, którego charakterystyczne cechy to solipsyzm i agnostycyzm. Roy i Dewendranath Tagore (1817-1905, ojciec poety) zakładają neohinduistyczny ruch Brahma Samadż (1829, 1845). Natomiast Dajanand Sarasvati, fundamentalistyczny bramin z Gudżaratu, głosi wyższość hinduizmu nad wszystkimi innymi systemami, a Wedy uznaje za jedyne źródło wiedzy (nawet w nauce i technice). W 1875 r. Dajanand Sarasvati zakłada agresywną, tradycjonalistyczną organizację Arja Samadż.
Rozwijają się też kierunki łączące indyjskie tradycje i wybrane idee obce, czego przykładem jest anonimowe dzieło Mahanirvana-tantra napisane pod koniec XVIII w., a wydane w 1876 r., które nawiązuje do idei Zachodu.
W Bengalu działają monoteiści Rammohan Roy (głosi oczyszczenie rzekomego pramonoteizmu wedyjskiego ze zwyrodniałych form wiary), Aurobindo Ghosh (program tworzenia „nadczłowieka” bliskiego Jedynemu Bogu) i Ramakrishna. Myśliciele z tego kręgu opracowują systemy jednoczące hinduizm (metafizyka Upaniszad), buddyzm i chrześcijaństwo (etyka) oraz islam (odrzucenie ikonolatrii i fałszywych bożków). Ramakrishna odrzuca działalność misyjną jako nonsensowną, skoro wszystkie wiary i tak prowadzą do tego samego.
Vivekananda propaguje wedantę i idąc za Ramakrishną wszystkie religie traktuje jako ghaty - schody wiodące do Boga Jedynego (uniwersalizm bliski masonerii). Głosi, że kult bóstw hinduistycznych, Chrystusa i świętych islamu jest wyrazem niskiego rozwoju duchowego. Zaawansowani czczą bowiem Boga Jedynego, a najbardziej rozwinięte duchowości dostrzegają bezosobową zasadę (absolut) świata przewyższającą ideę bóstwa. Na przykład Śhivadayal Singh (1818-1878) z Agry tworzy wspólnotę Dadhaswami Satsangha (1861) czczącą bezosobowe bóstwo wspólne wszystkim monoteistom, uosabiane przez kolejnych guru tej wspólnoty.
- XIX/XX w. - W ramach hinduizmu rozwija się wiele nurtów filozoficznych, przy czym dużą rolę odgrywają teistyczne interpretacje Upaniszad: wedanta, tantryzm, krisznaizm, dżinizm.
Wpływy myśli europejskiej można też dostrzec w poglądach sławnego poety Tagorego (1861-1941), Gandhiego (1869-1948) i S. Radhakrishnana.
Słynna filozofka Vandana Shiva zaś głosi feminizm, ekofilozofię i jedność człowieka z naturą.
Dżiddu Krisznamurti (Jiddu Krishnamurti, 1895-1986) z południowych Indii zostaje członkiem Towarzystwa Teozoficznego, a nawet jest kreowany przez nie na mesjasza i zbawiciela świata. W 1910 r. teozofowie tworzą dla niego Zakon Gwiazdy Wschodu w Holandii. Po kilku latach jednak Krisznamurti rozwiązuje tę organizację. Jako samodzielny myśliciel głosi konieczność uspokojenia i powstrzymania się od ocen, aby zachować wolność umysłu i możność wyzwolenia od związków ze światem. Uczy o intuicyjnym odnajdowaniu harmonii z Bogiem Jedynym.