Początki refleksji filozoficznej
- Do ok. 10. tysiąclecia p.n.e. - Powstają pierwsze uogólnienia prawidłowości obserwowanych w świecie.
Człowiek dostrzega, że rzeczywistość ma charakter cykliczny od początku przez rozwój i koniec do następnego początku. W tym schemacie mieści się niemal niezliczona liczba najrozmaitszych cykli: poranek-dzień-wieczór-noc i znów poranek, wiosna-lato-jesień-zima i następna wiosna, narodziny-młodość-dojrzałość-starość-śmierć i narodziny następnego pokolenia. O tym, że paleolityczni łowcy dostrzegają tę prawidłowość świadczy kult żeńskiej energii, która rodzi nowe życie. W wymiarze społecznym ta żeńska energia jest uosabiana przez kobietę i jej comiesięczny cykl płodności. Wizerunki Bogini-Matki, czasem z elementami wskazującymi na cykl płodności jak słynny wizerunek z Laussel, są rzeźbione i malowane przez tysiące lat aż do neolitu i czasów pierwszych miast w Azji Zachodniej.
Z całą pewnością w paleolicie znana jest też koncepcja wieczności świata. Obserwowana cykliczność zjawisk wskazuje, że nic nie kończy się ostatecznie i nic nie powstaje z niczego. A stąd już tylko krok do uznania, że również świat jako całość nie ma początku i nie będzie miał końca, mimo że jego elementy mogą powstawać i chwilowo znikać. Nie ma oczywiście świadectw pisanych, ale rysunki na ścianach jaskiń i na rozmaitych przedmiotach pochodzących z paleolitu często zawierają spiralne wzory, które w późniejszych kulturach oznaczają cykliczność i nieskończoność. Co więcej, zwłoki zmarłych często są posypywane czerwoną ochrą, a czerwień oznacza odrodzenie i ponowne życie. Paleolityczni myśliwi zdają się wierzyć w cykliczność i wieczność nie tylko świata jako całości, ale też życia. Być może chodzi też o ideę reinkarnacji.
Kolejnym ważnym uogólnieniem poczynionym przez najdawniejszych myślicieli jest dualizm rzeczywistości, co oznacza, że wszystko jest rezultatem oddziaływania przeciwstawnych sił: noc-dzień, kobieta-mężczyzna, ziemia-niebo, życie-śmierć, ciało-duch… Ślady tej dualistycznej wizji widać na przykład w jaskiniowych rysunkach przedstawiających kobiece i męskie genitalia reprezentujące dwie dopełniające się energie.
Powstaje pierwotna filozofia przyrody oparta na milcząco przyjętym założeniu, że świat jako całość jest aktywny i zarazem jest wytworem tej aktywności niczym żywy organizm, który aktywnie walczy o przetrwanie i zmienia lub kształtuje sam siebie. Człowiek zaś jest elementem świata, co oznacza, że nie istnieje wyraźne rozgraniczenie tego co ludzkie od tego co naturalne, czyli kultury od przyrody.
Ok. 10. - 5. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój rolnictwa pokazuje, że rośliny uprawne wymagają odpowiedniego traktowania, a to prowadzi do stwierdzenia, że cykliczne procesy zachodzące w świecie też wymagają określonych warunków, a zwłaszcza energii. Tak powstaje koncepcja, według której świat wymaga napędzania go poprzez określone zachowania, a szczególnie rytuały i składanie odpowiednich ofiar. Człowiek jest elementem świata i czuje się moralnie odpowiedzialny za prawidłowy przebieg procesów, więc ustala kalendarz ceremonii i ofiar, bez których świat stoczyłby się w chaos. Taką wizję rzeczywistości reprezentują między innymi Sumerowie i inne cywilizacje Mezopotamii, indyjskie Wedy oraz prekolumbijskie cywilizacje Ameryki Środkowej z ich krwawymi ofiarami napędzającymi rzeczywistość. Wiara w konieczność cyklicznego odprawiania określonych ceremonii zgodnie z kalendarzem liturgicznym występuje w większości religii na całym świecie.
Od ok. 6. tysiąclecia p.n.e. - W wielu częściach świata istnieją monistyczno-dualistyczne koncepcje rzeczywistości zwykle przyjmujące postać religii. W tym ujęciu świat jest jednością (monizm), ale jego funkcjonowanie czy też rozwój wynika z rozdzielenia przeciwstawnych elementów (dualizm) na użytek społeczny przedstawianych zwykle jako bóstwa. W tym ujęciu filozofia przyrody okazuje się częścią ideologii religijnej.
Według jednej z egipskich teologii Geb i Nuit, brat i siostra tworzący pierwotną niezróżnicowaną jedność, zostali rozdzieleni i dopiero wtedy mógł narodzić się świat w tej opowieści reprezentowany przez bogów. Podobnie u wielu późniejszych afrykańskich ludów istnienie świata miało zapoczątkować rozdzielenie bóstw nieba i ziemi na przykład u Joruba zwanych Obatalla i Odudua. U Dogonów zaś z pierwotnego jaja wykluły się bliźnięta, które zapoczątkowały znaną ludziom rzeczywistość. Bardziej abstrakcyjne ujęcie można znaleźć w mitologii Bambara, gdzie pierwotna pustka zróżnicowała się na dwa przeciwstawne pierwiastki, a ich wzajemne oddziaływanie uruchomiło całą złożoność świata. Tego rodzaju koncepcje są znane we wszystkich kulturach od Indian Pueblo po biblijne mity o stworzeniu świata (rozdzielenie światła i mroku, wody i powietrza) oraz wyobrażenia australijskich Aborygenów opowiadających o Tęczowym Wężu.
Co ciekawe, ta sama idea pojawi się później w kosmologii i fizyce jako materia i antymateria, świat i antyświat lub zróżnicowanie pierwotnego pola fizycznego na dopełniające się energie, których suma ma wartość zerową.
- 2. tysiąclecie p.n.e. - 1. tysiąclecie n.e. - Dualistyczna wizja rzeczywistości często przybiera formę walki wrogich sobie bóstw, przy czym jedno z nich może być uznane za dobre a drugie za złe. Zatem dualizm ontologiczny odnoszący się do pochodzenia świata przybiera postać dualizmu etycznego, który wartościuje rzeczywistość. Ten sposób interpretowania świata występuje między innymi w Iranie (walka dobrego Ahura Mazdy ze złym Arymanem), w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie (dobry Jahwe/Bóg/Allah i zły Szatan/Iblis) czy w gnozie (dobry Bóg Światłości i zły Bóg Ciemności).
Konsekwencją takiego sposobu rozumowania jest uznanie pojęć dobra i zła za obiektywnie istniejące byty niezależnie od człowieka.
- Od ok. 2. tysiąclecia p.n.e. - Analiza rzeczywistości prowadzi do ustawienia elementów świata w hierarchię od obiektów prostych do coraz bardziej złożonych. Ewentualnie hierarchia może być oparta na gradientach, czyli narastaniu określonych cech w miarę przechodzenia między kolejnymi poziomami danej hierarchii. Hierarchiczność w pojmowaniu świata przynajmniej częściowo jest odbiciem hierarchii w organizacji społeczeństwa - jest typowa dla zaawansowanych cywilizacji, gdzie występują warstwy lub klasy wyższe i niższe, rządzące i rządzone.
Z drugiej strony przyjęcie hierarchiczności w organizacji świata w sposób naturalny prowadzi do idei rozwoju i ewolucji rozumianych jako emanacja uniwersalnej kosmicznej energii lub sekwencja ukierunkowanych procesów.
W okresie oświecenia upowszechni się koncepcja zakładająca ciągły postęp, czyli stopniowe doskonalenie świata, powstawanie obiektów, które są coraz lepsze, sprawniejsze, wydajniejsze lub bardziej złożone.
- Od ok. 1. tysiąclecia p.n.e. - Kształtuje się filozofia przyrody oparta na świadomym przeciwstawieniu ludzkiego świata kultury oraz pozaludzkiego świata natury. W tym nurcie mieszczą się na przykład rozważania konfucjanistów, religie monoteistyczne, koncepcje Platona i Arystotelesa,
Drugim charakterystycznym elementem filozofii przyrody jest rozróżnienie tego co aktywne od tego, co jest bierne, czyli energii, siły, woli i inteligencji od ciemnej, nieruchomej materii stanowiącej substrat rzeczywistości (między innymi Arystoteles, Ibn Ruszd, natura naturans i natura naturata, Newton).