← Historia mody, strojów, biżuterii, fryzur, makijażu, kosmetyki i higienyHistoria muzyki, instrumentów i tańca →

Historia plastyki, architektury, ogrodów i symboliki kwiatów, kaligrafii, mebli, zabawek, tkanin

Zachowania wskazujące na plastyczną wrażliwość zwierząt występują u wielu gatunków z dostatecznie rozwiniętym systemem nerwowym i tworzących społeczności. Przykładem mogą być ptaki z australijskiej i nowogwinejskiej rodziny altanników (Ptilonorhynchidae), gdzie samce gatunków poligynicznych budują złożone konstrukcje zdobione kolorowymi kwiatami i kamieniami, aby przyciągnąć uwagę samic. Szympansy z zachodniej Afryki zaś przy pomocy kawałków ochry wykonują na skałach abstrakcyjne rysunki, które nie mają zauważalnego praktycznego znaczenia, lecz zdają się służyć wyłącznie przyjemności czerpanej z tworzenia czegoś nowego i miłego dla oka. Eksperymenty zaplanowane przez ludzi wykazują, że malowanie farbami sprawia przyjemność zarówno szympansom (rzekomy francuski spontanista Pierre Brasseur) jak i słoniom (projekt Komara i Melamida z 1997 r.).

Człowiek poprzez twórczość wyraża swoją emocjonalną wizję świata i jako artysta kreuje rzeczywistość. Malarz i rzeźbiarz są aktorami, a ich dzieła częścią parateatralnych spektakli ku czci totemicznych przodków podczas rytualnych pogrzebów i składania ofiar. Obraz, kształt i barwa zyskują status samodzielnego bytu, który może mieć moc magiczną lub nawet stwórczą. Powstaje świat bogatszy i barwniejszy od przyrody - ikonosfera, czyli suma obrazów wokół człowieka. Pojęcie ikonosfery wprowadzi polski historyk sztuki Mieczysław Porębski (1921-2012) w 1972 r., a francuski pisarz i znawca sztuki André Malraux (1901-1976) stworzy termin „muzeum wyobraźni”, który oznacza zespół dzieł sztuki i symboli funkcjonujących w zbiorowej pamięci społeczeństwa.

• Ok. 500 000 lat p.n.e. - Człowiek jawajski (Homo erectus) ma potrzeby estetyczne, czego przykładem jest muszla małża z wyrytym wzorem złożonym z ukośnych kresek znaleziona przez archeologów w Trinil nad rzeką Solo na Jawie.

• Ok. 500 - 200 tysięcy lat p.n.e. - Pojawiają się niewielkie kamienne rzeźby o charakterze magicznym lub kultowym.

W dolinie rzeki Draa w północno-zachodniej Afryce powstaje prymitywna figurka nazwana przez archeologów Wenus z Tan-Tan i uznawana za jedno z najstarszych przedstawień postaci człowieka. Obiekt długości ok. 6 cm to naturalny kawałek kwarcytu obrobiony przez człowieka, aby zaznaczyć głowę oraz nogi. Potem zaś został pokryty czerwoną ochrą symbolizującą życie.

Innym przykładem bardzo wczesnej prymitywnej rzeźby figuratywnej wykonanej przez praczłowieka jest Wenus z Berekhat Ram (Wzgórza Golan). Jest to kawałek tufu długości 35 mm z wykonanymi ludzką ręką nacięciami, które sugerują sylwetkę człowieka. Koliste zagłębienie w węższej części oddziela głowę od korpusu, a dwa podłużne nacięcia po bokach odpowiadają ramionom.

Archeolodzy zakładają, że figurki z Tan-Tan i Berekhat Ram przedstawiają kobietę analogicznie do dużo późniejszych paleolitycznych wizerunków kobiet reprezentujących uniwersalną żeńską energię.

Nazwę „wenus” zaś wprowadza francuski archeolog Paul de Vibraye w 1864 r. opisując datowaną na ponad 20 tysięcy lat p.n.e. kościaną statuetkę nagiej kobiety z Laugerie Basse.

• Ponad 400 000 - ok. 40 000 lat p.n.e. - Praludzie i neandertalczycy tworzą petroglify, czyli naskalne rysunki, co widać w indyjskich jaskiniach Bhimbetka, Auditorium i Daraki-Chattan.

• Ok. 180 tysięcy lat p.n.e. - W Quesang na terenie Tybetu bawiące się neandertalskie dzieci odciskają stopy i dłonie w jeszcze miękkim mokrym trawertynie, tworząc rodzaj wzoru.

• Ponad 170 tysięcy lat p.n.e. - W jaskini Bruniquel neandertalczycy układają stosy i dwa duże kręgi z odłamanych stalagmitów.

• Ok. 120 tysięcy lat p.n.e. - Znaleziska z bałkańskiej jaskini Krapina wskazują, że neandertalczyk wytwarza ozdoby z orlich szponów, zdobi kości nacięciami, a kamiennym narzędziom nadaje symetryczne kształty. Człowiek neandertalski używa rozmaitych rodzajów ochry (tlenki żelaza) i minerałów zawierających tlenek manganu: na przykład służące do malowania ciała i przedmiotów kredki odkryte przez archeologów w Pech de l’Azé we Francji w XXI w.

• Ok. 100 - 70 tysięcy lat p.n.e. - W jaskini Blombos na południu Afryki funkcjonuje rodzaj plastycznej pracowni. Powstają geometryczne nacięcia na kawałkach czerwonej ochry oraz krzyżujące się linie na kilkucentymetrowym kawałku kwarcytu rysowane ochrowymi kredkami, co ma znaczenie tyleż ozdobne, co symboliczne i magiczne. Ochra ma bowiem chronić przed złymi mocami, zwłaszcza jeśli pokryć nią ciało. Czerwoną ochrą są też posypywane zwłoki, co wskazuje na wiarę w trwanie po śmierci, bo czerwień oznacza krew, ogień, życie i nieśmiertelność. Podobne znaczenie mają kwiaty, zwłaszcza czerwone, symbolizujące życie, jego ulotność i odradzanie się po śmierci. Dlatego kwiaty są ofiarowane zmarłym przodkom i siłom natury, a potem będą używane w wielu świątyniach na całym świecie.

Człowiek maluje się kolorowymi glinkami, nacina skórę, aby otrzymać blizny ułożone w ornament (skaryfikacja), czasem nasączane barwnikiem (tatuaż). Nosi rozmaite fryzury ułożone z włosów na głowie, przypina do włosów kwiaty lub efektowne liście, czasem nawet małe muszle, a włosy może pokrywać kolorowymi glinkami. Od zarania dziejów nosi naszyjniki, czyli paciorki (zęby i pazury zwierząt, kawałki drewna, nasiona, muszle, kamyki) na sznurku do zawieszania na szyi. Powstaje też makrama, czyli sztuka ozdobnego wiązania węzłów i zaplatania sznurków.

• 68. tysiąclecie p.n.e. - W jaskini na wzgórzach Tsodilo na Kalahari w południowej Afryce powstaje jedna z najstarszych dużych rzeźb przedstawiających bóstwo. Wystający fragment skały zostaje obrobiony w taki sposób, żeby przypominał ogromnego węża o długości ok. 6 m. Zgodnie z mitami Buszmenów gigantyczny wąż ukształtował niegdyś powierzchnię Kalahari.

Na południu Afryki znane są naczynia ze strusich zdobione liniami, które tworzą geometryczne wzory. Podobnie zdobione naczynia ze strusich jaj będą potem wytwarzać Buszmeni.

• Ok. 65 - 40 tysięcy lat p.n.e. - Rozwija się malarstwo naskalne związane z magią i religią. Człowiek neandertalski tworzy malowidła między innymi na ścianach jaskini Maltravieso w centrum Półwyspu Iberyjskiego, w jaskiniach El Castillo i La Pasiega w zachodniej części Pirenejów oraz w jaskini Ardales na południowym krańcu Półwyspu Iberyjskiego. Są to obrazy niefiguratywne, barwne plamy pokrywające jaskiniowe nacieki lub kształty sugerujące figury geometryczne. Kolejne pokolenia ludzi neandertalskich przez tysiąclecia odwiedzają jaskinię Ardales i pozostawiają na ścianach swoje malarskie dzieła, a ok. 20 tysięcy lat później przybędzie tam człowiek z Cro-Magnon i doda własne malowidła. Na starsze obrazy nałożą się wtedy nowe zwykle przedstawiające zwierzęta.

• Ponad 40 tysięcy lat p.n.e. - Powstają wizerunki świń malowane czerwoną ochrą na ścianach wapiennej jaskini koło Maros na wyspie Sulawesi (Celebes) - są to jedne z najstarszych obrazów figuratywnych.

• Ponad 40 000 - 20 000 lat p.n.e. - Narzędzia człowieka z Cro-Magnon są zdobione nacięciami tworzącymi ornament, czyli uporządkowany wzór. Przeważają ornamenty geometryczne (złożone z figur geometrycznych). Kamienne narzędzia i ostrza w kształcie liści wytwarzane przez artystów kultury solutrejskiej należą do najpiękniejszych wytworów sztuki paleolitycznej.

Rzeźba figuratywna osiąga dość wysoki poziom. Przykładem jest mała, bo zaledwie 42-milimetrowa, rzeźba zwierzęcia wykonana z ciosu mamuta i pomalowana czerwoną ochrą ponad 40 tysięcy lat p.n.e. Archeolodzy znajdą ją w Jaskini Denisowa w Ałtaju. Natomiast z niemieckiej jaskini Vogelherd pochodzą nieco młodsze figurki niedźwiedzia, mamuta i konia wycięte z kości mamuta. Ponad 32 tysiące lat p.n.e. powstaje posążek wysokości 28 cm wycięty z kości mamuta, który przedstawia człowieka z głową lwa. Zostanie znaleziony w jaskini Hohlenstein-Stadel w Jurze Szwabskiej.

• Ok. 40. - 13. tysiąclecie p.n.e. - Paleoamerykańskie plemiona tworzą naskalne malowidła w Pedra Furada w Brazylii. W ciągu tysięcy lat powstanie tam ok. 800 stanowisk z dziełami malarskimi. Naskalne obrazy przedstawiają ludzi i zwierzęta, a styl malarstwa i charakterystyczny sposób prezentowania długonogich sylwetek bywa porównywany z malarstwem australijskich Aborygenów.

• 40 000 - 10 000 lat p.n.e. - Naskalne malarstwo franko-kantabryjskie w jaskiniach po obu stronach Pirenejów i w rejonie Masywu Centralnego. Najstarsze dzieła są współczesne ostatnim grupom neandertalczyków, na przykład w Jaskini Chauveta, lecz większość jest związana z magiczno-religijnymi ceremoniami myśliwych Cro-Magnon. Poza spełnianiem funkcji rytualnych kolorowe dzieła sztuki bronią człowieka przed psychicznym załamaniem i wzmagają jego witalność podczas ponurej zimy strefy chłodnej, gdy brakuje słońca i światła.

Artyści dysponują co najmniej kilkoma rodzajami farb opartych głównie na substancjach mineralnych. Kreda CaCO₃ daje biały barwnik. Biel zapewniają też sproszkowany cerusyt PbCO₃ (biel ołowiowa) i kasyteryt SnO₂. Rozmaite związki ołowiu mogą również dawać barwy żółte i czerwone. Dużą grupę barwników tworzą ochry, czyli produkty wietrzenia związków żelaza zmielone na proch razem z glinokrzemianami i ewentualnie domieszkami: żółty limonit FeO(OH) · nH₂O (jeśli kolor ma odcień złocisty bywa określany jako ugier od niemieckiego Ocker - ochra, a z odcieniem brązowym sjena); czerwony hematyt Fe₂O₃; gruboziarnisty fioletowy hematyt, gdzie większe ziarna inaczej odbijają światło; jasno brązowy getyt FeO(OH); brązowy limonit z 3-5% domieszką tlenku manganu FeO(OH) · nH₂O · MnO; ciemno brązowy limonit z 5-20% domieszką tlenku manganu. Zbliżony, lecz jasno brązowy pigment znany potem jako umbra składa się z hematytu, dwutlenku manganu, krzemionki oraz tlenków magnezu i glinu. Do najwyżej cenionych należy intensywnie czerwony barwnik znany jako cynober (nazwa od perskiego słowa zinijfrach oznaczającego smoczą krew) otrzymywany z rzadkiego minerału o tej samej nazwie i wzorze chemicznym HgS. Trujący ze względu na obecność rtęci cynober jest wydobywany między innymi na Półwyspie Iberyjskim. Czarne farby zawierają węgiel drzewny lub sproszkowany antymonit Sb₂S₃. Szary barwnik uzyskuje się z molibdenitu MoS₂; niebieskie i granatowe barwy z manganitu MnO(OH), zielone z malachitu Cu₂(OH)₂CO₃. Poza tym minerały zawierające rozmaite związki kadmu (Cd) dają jaskrawe i wyraziste barwy żółte, pomarańczowe, czerwone i zielone. Sproszkowane barwniki są mieszane z tłuszczem i nakładane na skałę palcem, piórem lub wiązką włosia (pędzel). Farbę można też wydmuchiwać na natłuszczoną powierzchnię z ust lub z rurki. Farby zwane temperą są rozrabiane (mieszane jako emulsja) w wodzie, stabilizowane jajkiem, żywicą i klejami, a czasem tłuszczem.

Człowiek odkrywa barwy podstawowe (czerwona, żółta, niebieska), które mieszane dają barwy pochodne (zielona, fioletowa, pomarańczowa). Wyróżniają barwy ciepłe (czerwona, żółta) i zimne (zielona, niebieska) oraz barwy jasne i ciemne o słabym i mocnym walorze. Artyści identyfikują barwy dopełniające (na przykład czerwona i zielona), które razem dają szarość, oraz barwy czyste i złamane (z niewielką domieszką barwy dopełniającej), co wzbogaca ich warsztat artystyczny.

Artyści na ogół unikają przedstawiania człowieka, aby go nie zakląć w obrazie, który staje się sacrum (zapowiedź ikonolatrii) reprezentującym świat równoległy do materialnego. Wiara w moc obrazu będzie potem znana w wielu kulturach na całym świecie. Przykładem są Papuasi przekonani, że fotografia człowieka odbiera mu duszę, Egipcjanie niszczący wizerunki znienawidzonych faraonów, żeby im zaszkodzić, Olmekowie rzeźbiący wielkie głowy, szamani, którzy oddziałują na człowieka poprzez jego wizerunek… W tej perspektywie ujawnia się mistyczny związek wizerunek - rzeczywistość, namalowany sukces w polowaniu to sukces prawdziwy. Powstają wizerunki zwierząt (plastyka figuralna), odpowiadające ich rzeczywistemu wyglądowi (realizm), oraz stylizacja - przekształcanie prawdziwego wyglądu dla osiągnięcia określonego efektu. Takie znaczenie mają mamut z francuskiej jaskini Font de Gaume, kozły z Combarelles czy też lwy i koń z Altamiry.

Kształtuje się światłocień (przestrzenny rozkład cieni i jasnych plam na obrazie) oraz kompozycja (przestrzenny rozkład elementów obrazu). Obrazy są jednoplanowe - przedmioty i postacie znajdują się w jednakowej odległości od widza. Potem perspektywa ukazuje głębię obrazu, czyli zróżnicowaną odległość, gdzie obiekty ważniejsze są bliższe (na pierwszym planie) i większe, a dalsze znajdują się ponad nimi i są zmniejszone. Najpóźniej kształtują się metody przedstawiania ruchu: statyczne formy pionowe i poziome ustępują dynamicznym ukosom. Na uwagę zasługuje dzik z jaskini Altamira, który ma osiem nóg w różnych pozycjach sugerujących bieg.

Bizony, konie i jelenie malowane w Altamirze bywają dynamiczne - biegną, walczą, skaczą. Efekt ruchu artyści uzyskują poprzez malowanie zwierząt z ukośnie zgiętymi lub wyciągniętymi kończynami jakby zatrzymanymi w skoku czy kroku. Poziom artystyczny tych dzieł jest tak wysoki, że uczestnicy kongresu archeologów w Lizbonie w 1880 r. uznają malowidła z Altamiry za fałszerstwo dokonane przez Marcelino Sanz de Sautuolę.

Powstają galerie malarstwa w jaskiniach-świątyniach Pirenejów i Masywu Centralnego: Trois Frères, Lascaux, Altamira, Font de Gaume, Combarelles, gdzie odbywają się szamańskie rytuały. Pewną rolę mogą też odgrywać halucynogeny jak na przykład tlenek manganu obecny w niektórych farbach wydmuchiwanych z ust na powierzchnię skały.

Z czasem powstają wizerunki człowieka (plastyka figuralna): postać leżąca przed rozwścieczonym, rannym bizonem (Lascaux), człowiek w rytualnym stroju, być może szaman w masce (Trois Frères) lub polowanie z łukami (Lascaux). Wizerunki nagich kobiet zwane wenus reprezentują Boginię-Matkę, ziemię i patronkę płodności z wyeksponowanymi cechami płciowymi (powstaje akt - obraz nagiej postaci), lecz zwykle bez twarzy (zakaz zaklinania osoby w obrazie). Bardzo szerokie biodra i duży biust symbolizują płodność i macierzyństwo.

Rozwija się płaskorzeźba na powierzchni, oglądana tylko z jednej strony, czego przykładem są koń z francuskiej jaskini Commarque oraz wenus z Savignano i Laussel. Wenus z Laussel ma szerokie biodra gwarantujące szczęśliwy poród, duże piersi dla wykarmienia dzieci i trzyma byczy róg-naczynie na piwo. Róg to symbol relacji ze światem nadnaturalnym, władzy, płodności i czasu: 13 nacięć na rogu reprezentuje liczbę miesięcy księżycowych skorelowanych z kobiecym cyklem płodności. Rozwija się także pełna, trójwymiarowa rzeźba w kości, rogu, drewnie i kamieniu: dwa kamienne posągi bizonów wysokości jednego metra w jaskiniach Tuc d’Audoubert w Pirenejach, kamienne posążki wenus w Willendorf, Dolnich Vĕstonicach, Kostenki, Grimaldi i pirenejskim Lespugue. Pojawia się rzeźba z gliny zmieszanej ze zmiażdżonymi zwierzęcymi kośćmi (czy chodzi o zabieg magiczny?) i wypalonej w ogniu.

Rysunki na skałach nie są tylko wyrazem praktyk magicznych i religijnych, lecz także zapisem wydarzeń i przekonań poszczególnych ludzi, którzy przez setki a nawet tysiące lat w tym samym miejscu pozostawiają po sobie wizerunki zwierząt i ludzi. Przykładem są jaskiniowe malowidła z Indonezji (Sulawesi). W ten sposób kolejne pokolenia tworzą swój obraz świata, a ich następcy mogą go odczytywać.

• 21. tysiąclecie p.n.e. - W Gunung Padang w zachodniej Jawie powstaje kamienno-gliniana piramida lub kopiec. Piramida będzie potem przebudowywana i powiększana przez kilka tysięcy lat.

• 14. tysiąclecie p.n.e. - Na stoku wzgórza nad rzeką Vezère w późniejszej miejscowości St. Germain-la-Rivière w Dordogne zostaje uroczyście pochowana młoda kobieta. Jej ciało leżące w pozycji embrionalnej (na boku) zostaje pokryte czerwoną ochrą, a na pośmiertną drogę zmarła otrzymuje precyzyjnie wykonane kamienne narzędzia, strój zdobiony naszytymi muszelkami i biżuterię. Szczególnie wyróżnia się naszyjnik z polerowanych rogów jelenia, ponieważ na części paciorków znajdują się geometryczne symbole sugerujące jakąś formę zapisu.

Co ciekawe całość zostaje otoczona czterema dużymi głazami, na których spoczywają dwie skalne płyty. Tak powstaje grobowiec zapewniający zmarłej pośmiertny spokój oraz nagrobek i pomnik upamiętniające zmarłą osobę. W ten sposób pojawia się idea miejsca świętego, gdzie koncentruje się duchowa energia zmarłej oraz relikwii (po łacinie reliqiae – resztki, szczątki) jako materialnych śladów jej istnienia.

• Przed 10. tysiącleciem p.n.e. - Prawdopodobnie w tym czasie powstaje kołyska, gdzie niemowlę jest rytmicznie huśtane dla uspokojenia. Pojawiają się zabawki dla dzieci, przedmioty początkowo imitujące narzędzia dorosłych. Służą do nauki (praforma pomocy szkolnej) i są zarazem rozrywką. Chłopcy bawią się w walki i polowania, a dziewczynki zwykle naśladują matkę z lalką, czyli figurką imitującą dziecko. Szamani zaś używają lalek w magii, zaklinając w nie dusze ludzi, zwłaszcza po umieszczeniu przedmiotu tych osób (włosy, paznokcie) w lalce, aby oddziaływać pozytywnie lub ewentualnie szkodzić.

• Ok. 10. tysiąclecia p.n.e. - W północnej Australii (na przykład między rzekami Daly i Victoria oraz w Devil’s Lair) rozwija się malarstwo naskalne. Przez następne tysiąclecia w Australii i innych częściach świata są tworzone nietrwałe rzeźby z piasku jako forma religijnej ofiary (na przykład kolorowe rzeźby piaskowe hinduistów i buddystów).

W Ameryce powstają symetrycznie ukształtowane kamienne narzędzia oraz ryty na kamieniach i kościach, przedstawiające symbole, formy geometryczne i figuralne (zwierzęta, w tym mamuty, i ludzie). W jaskiniach powstają reliefy (Fell) i malowidła (indyjska Bhimabetaka), czasem jako odbicia dłoni (patagońska jaskinia Cueva de las Manos). Artyści wytwarzają biżuterię z kości, muszli i kamienia.

Częstym elementem rysunków są spirale i koła symbolizujące świat, życie i jedność. Z drugiej strony mogą to być elementy wizji, jakich doznają szamani po zażyciu substancji halucynogennych. Plastyka bowiem miesza się z mistyką, magią i religią.

• 10. tysiąclecie p.n.e - W Göbekli Tepe nad górnym Eufratem działa ośrodek kultu przodków i szamanistyczna świątynia myśliwych. Kamienne mury tworzą kilka kręgów (symboliczny obraz świata?), które należą do rozmaitych klanów, a pionowe bloki skalne o wadze 20-50 ton są w nie wbudowane jako strażnicy lub kolumny łączące ziemię i niebiosa. Wielkie wapienne są bloki ozdobione płaskorzeźbami przedstawiającymi totemiczne znaki poszczególnych klanów, symbole podziemi (wąż, skorpion, żółw i bezgłowy człowiek), symbole nieba (sęp-ptak, szaman, kula-słońce-czaszka) oraz rozmaite ideogramy. Sanktuarium działa do połowy 8. tysiąclecia p.n.e., kiedy ludzie je porzucą przechodząc do epoki rolnictwa.

• 10 000 - 6000 lat p.n.e. - Na Półwyspie Iberyjskim powstają naskalne malowidła scen rodzajowych z życia ludzi, dotychczas zwykle pomijane przez artystów, zajmujących się plastyką przede wszystkim dla celów magicznych.

We wschodniej Anatolii znane są sekwencje rysunków tworzące fabułę (opowieść), czyli zaczątkowa forma komiksu (późniejsza europejska nazwa pochodzi od określeń komik i komiczny).

• Od 10. tysiąclecia p.n.e. - W Azji Zachodniej osiadli rolnicy (miasta) tworzą bogatą kulturę materialną. W domach stoją meble: stoły (podwyższone, płaskie powierzchnie używane na przykład do pracy), stołki (podwyższenia służące do siedzenia), poduszki (miękkie worki do siedzenia robione ze skóry a potem z tkaniny, wypełnione sianem, piórami ptaków lub wełną), niskie łóżka, na których się leży lub śpi, pojemniki (torby, kosze, naczynia) na drobne przedmioty. Do wspinania się służy drabina albo schody - szereg płaskich powierzchni wznoszących się coraz wyżej, po których można wejść na przykład na dach przykrywający dom od góry.

Rozwija się też plastyka mająca charakter symboliczny i kultowy, czego przykładem jest niewielka, mierząca ponad 8 cm, kamienna rzeźba znaleziona w Ain Sakhri (Izrael). Jest to jedno z najstarszych plastycznych przedstawień aktu seksualnego. Dwie dość pobieżnie zarysowane splecione w uścisku postaci mają prawdopodobnie symbolizować stwórcze siły i początek życia.

• Od 10. tysiąclecia p.n.e. - Powstają nowe barwniki używane przez artystów i rzemieślników w różnych kulturach. W Starym Świecie jest używana brązowa sepia z atramentu mątwy, czerwony barwnik ze ślimaka Murex, różne odcienie czerwieni ze śródziemnomorskiej rośliny Rubia tinctorum oraz z indyjskiej Carthamus tinctorius. Niebieskie indygo powstaje z indyjskiego krzewu Indigofera glauca lub afrykańskiego I. tinctoria (uprawiany też w południowej Azji) zwanych indygowcami, a w Chinach z rdestu barwierskiego Polygonum tinctorium. Zielony barwnik jest otrzymywany z gotowanej kory chińskiego drzewa Rhamnus chlorophorus. Łodygi roślin z rodzaju Curcuma rosnących w tropikalnych częściach Starego Świata i Australii dostarczają żółtego barwnika, wywar z gałęzi sumaka (Rhus) barwi na czerwono, a wywar z drewna indyjskiego drzewa Acacia catechu na różne odcienie czerwonego i brązowego.

W Nowym Świecie znane są czerwone farby na przykład z drewna Caesalpinia z Ameryki Południowej oraz środkowoamerykańskiego drzewa kampesz, czyli Haematoxylon. Poza tym intensywnie czerwonego barwnika dostarcza wysuszony i sproszkowany owad koszenila (Coccus) żerujący na opuncjach w Meksyku.

• Ok. 10 000 - 4000 lat p.n.e. - Powstają australijskie malowidła naskalne (na przykład w Laura koło Cairns w Queensland). Polichromie na skałach, zwłaszcza w jaskiniach będą powszechnym przejawem australijskiej twórczości artystycznej (na przykład w Parku Kakadu) aż do przybycia Europejczyków, a nawet do epoki postkolonialnej (malowidła jaskiniowe pokazujące statki żaglowe obok kangura).

Z czasem Australijczycy rozwijają interesujący styl malarstwa rentgenowskiego, gdzie są pokazane przynajmniej niektóre organy wewnętrzne zwierząt i ludzi. Rozwija się też australijska plastyka naziemna - obrazy na ziemi z barwnych kamieni, glinki i muszli często przedstawiające mityczne mapy świata (analogicznie do późniejszych mandali w Indiach). Niestety, są nietrwałe i po spełnieniu swojej magicznej, rytualnej roli ulegają zniszczeniu.

Plastyka Aborygenów sięga mitycznego Okresu Marzeń, kiedy działał legendarny mistrz Marwai. Według legend wędrował po kraju malując skały i jaskinie. Od niego pochodzą klasyczne wzory malarskie i cztery święte kolory Aborygenów: czarny (węgiel drzewny) - symbolizujący ziemię; czerwony (ochra) - krew, życie i ogień; żółty (ochra) - woda; biały (ochra) - powietrze.

• 9. - 8. tysiąclecie p.n.e. - W Anatolii powstają stałe osady. Na przykład Domy w Aşikli Höyük są zbudowane na planie koła, częściowo zagłębione w ziemi ze ścianami z cegieł suszonych na słońcu.

• 7000 - 5000 lat p.n.e. - Najstarsze naskalne malowidła w Tassili (Sahara) tworzone przez ludy buszmeńskie. Na ogół przedstawiają słonie, bawoły, nosorożce i inne dzikie zwierzęta zamieszkujące w tym czasie saharyjską sawannę.

• 7. tysiąclecie p.n.e. - W miastach Azji Zachodniej powstają kamienne i gliniane domy ze ścianami zdobionymi malowidłami (Çatal Hüyük, Jerozolima). Przykrywają je dachy z drewna. W Çatal Hüyük powstają też graffiti (z włoskiego sgraffito - wyskrobane) - rysunki i napisy na ścianach.

Graffiti jest znane na całym świecie już od malarstwa jaskiniowego, lecz dopiero w XX w. n.e. zyska status poważnej sztuki; w 1978 r. w Museum of Modern Art w San Francisco odbędzie się pierwsza wystawa Aestetics of Graffiti, a w Nowym Jorku Keith Harring i Jean-Michel Basquiat stworzą malarstwo nawiązujące do graffiti.

• 7000 - 6000 lat p.n.e. - W Azji Zachodniej powstaje lepiona ręcznie ceramika (naczynia z gliny). Zdobią ją wyciskane wzory geometryczne, a od 6. tysiąclecia p.n.e. malowidła kultury Samarra - stylizowane obrazy zwierząt i ludzi bez perspektywy. Na młodszej ceramice z Halaf dominują wzory geometryczne. Jest to zapowiedź przyszłych serwisów stołowych, czyli zestawów naczyń, w których jest podawane jedzenie, na przykład talerzy, misek, kubków... Z czasem jakość, ozdobność i bogactwo serwisów staną się wyznacznikiem elegancji ich właścicieli oraz zajmowanej pozycji społecznej.

• Ok. 5500 lat p.n.e. - W jaskini Liatu (Iran, nad Morzem Kaspijskim) powstają kamienne figurki kobiet (Bogini-Matki).

• Od 6./5. tysiąclecia p.n.e. - Wzdłuż wybrzeży południowo-zachodniej Europy rozprzestrzenia się związana z morzem kultura, której charakterystyczną cechą są duże kamienne konstrukcje zwane megalitami i geoglify (geoglipty), czyli wielkie wzory kopane lub ryte w ziemi.

Powstają kamienne grobowce (samodzielne budowle przeznaczone do złożenia w nich zwłok), nagrobki, czyli kamienie na grobie (późniejsze epitafia - płyty z napisami informującymi o zmarłym) i pomniki (symboliczne, często artystyczne wizerunki zmarłego, znaki kontynuacji i pamięci o przeszłości). Z czasem rozwinie się samodzielna architektura cmentarna.

Rozkwit kultury megalitów przypada na 5. i 4. tysiąclecie p.n.e. Powstają wielkie kamienne budowle w Bretanii, na Półwyspie Iberyjskim i w miejscowości Mnaindra na Malcie. W Carnac na terenie Bretanii pionowe kamienie, czyli menhiry zostają ustawione w długie linie wyznaczające drogi duchów i bóstw. W Bretanii i w Avebury (Brytania) powstają dolmeny, czyli konstrukcje składające się z poziomych kamieni położonych na kilku pionowych wkopanych w ziemię. Ludzie budują też kamienne kręgi kromlechy na przykład w Avebury i Stonehenge w Brytanii. Pełnią one rolę miejsc kultu (świątyń), astronomicznych obserwatoriów i kalendarzy.

Do megalitycznych kamiennych konstrukcji będą potem nawiązywać semickie betyle reprezentujące bóstwa, egipskie mastaby i późniejsze piramidy oraz święty egipski kamień benben.

W XX i XXI w. zaś fantaści będą się doszukiwać sieci megalitów, która rzekomo miałaby tworzyć spójną strukturę obejmującą całą planetę.

• 5000 - 1500 r. p.n.e. - W Tassili (Sahara) rozwija się naskalne malarstwo pasterskich ludów nilockich, chamickich i innych. Obok dzikich zwierząt malowidła przedstawiają również udomowione bydło.

• 5. - 2. tysiąclecie p.n.e. - W kilku rejonach Eurazji pojawiają się ogromne geoglify związane z obserwacją nieba, zwłaszcza Słońca, pełniące rolę symbolicznego kalendarza i miejsce rytuałów o charakterze religijnym.

Wielkie naziemne rysunki powstają w Azji Zachodniej, czego przykładem są koła ze szprychami narysowane w oazie Azraq (Al-Azrak, po arabsku Niebieska) na Pustyni Syryjskiej jako symbol kosmicznego cyklu przemian i jedności świata, w którym żyje człowiek.

Wraz z ekspansją kultur rolniczych z Azji Zachodniej i Zakaukazia rozpowszechnia się sztuka tworzenia geoglifów.

Na południu Uralu w górach Zjuratkul (Ziuratkul, w języku baszkirskim Wielki Koń) koło jeziora o tej samej nazwie powstaje gigantyczny (mieści się w kwadracie o boku długości ponad 250 m) geoglif znany potem jako Łoś. Miejscowa ludność reprezentująca kulturę przejściową między neolitem i okresem miedzi tworzy rysunek usuwając pas darni o szerokości 4-5 m i długości ponad 2 km, który wypełnia kamieniami. Rysunek łosia dobrze widoczny z okolicznego wzgórza odpowiada wielkiemu gwiazdozbiorowi (Perseusz, Kasjopea, Trójkąt, Baran i Ryby), który w czasie przesilenia letniego ustawia się dokładnie nad tym geoglifem. Rysunek łosia jest zatem rodzajem obserwatorium astronomicznego i kalendarza.

Praindoeuropejczycy tworzą wielkie rysunki na ziemi - na przykład w Kazachstanie przedstawiają między innymi stylizowane swastyki jako symbole solarne.

• Od 5. tysiąclecia p.n.e. - W Azji Zachodniej pojawia się metaloplastyka lub kowalstwo artystyczne, czyli sztuka wytwarzania pięknych przedmiotów z metalu (początkowo głównie z miedzi).

• Połowa 5. tysiąclecia p.n.e. - W Mezopotamii rozkwita plastyka kultury Ubajd. Ceramika malowana w zgeometryzowane (zwykle trójkątne) sylwetki ludzi i zwierząt oraz gliniane figurki szczupłych ludzi, z oczami w formie skośnych szpar. Barwne maty, dywany i hafty. Powstaje też irańska ceramika z motywami geometrycznymi i roślinnymi.

• Ok. 4500 - 3000 r. p.n.e. - Naskalne malowidła w Egipcie. Z tego okresu pochodzą sławne obrazy z Nekhen (przez Greków zwanego Hierakonpolis).

• 5./4. tysiąclecie p.n.e. - W Halaf (Mezopotamia) powstaje malowana (często przedstawia zwierzęta) ceramika wytwarzana na kole garncarskim.

• 4. - 2. tysiąclecie p.n.e. - Wielkie kopce jako grobowce i miejsca kultowe są znane w całym Starym Świecie od Europy po Azję Zachodnią i Wschodnią.

Jeden z największych w Europie kamiennych kopców powstaje w Newgrange w Irlandii (pod koniec 4. tysiąclecia p.n.e.), a ogromny kopiec ziemny w Silbury Hill w brytyjskim Wiltshire (3. tysiąclecie p.n.e.).

Budowle oraz proste linie i rysunki na ziemi (geoglify) często wyznaczają kierunki astronomiczne jako mistyczne drogi duchów i szamanów (linie w Carnac, leys u Celtów, rysunki w Palpa, Nazca i Chaco Canyon, układ piramid egipskich, drogi z Cuzco, kopce nad Ohio i Missisipi). Są to mapy mikro- i makrokosmosu (amerykański odpowiednik mandali i jantr), a władcy bywają zwani tymi, którzy chodzą prostymi drogami (stąd łaciński rex - król nawiązujący do określenia rectus - prosty), czyli drogami duchów i bogów.

W roku 1921 brytyjski fotograf Alfred Watkins (1855-1935) ogłosi fantastyczną hipotezę, że megality i wielkie budowle z różnych epok wyznaczają miejsca mocy (czakramy) wzdłuż prostych linii geomantycznych (leys) przecinających rzekomo całą planetę i tworzących sieć. Line te mają koncentrować energię planety i wykazywać podwyższone promieniowanie w porównaniu do obszarów poza nimi. W rzeczywistości linie geomantyczne postulowane przez Watkinsa są wyznaczane arbitralnie w taki sposób, aby udowodnić postawioną wstępnie tezę. Można bowiem narysować niemal dowolny układ linii przechodzących przez wybrane punkty i pokrywających całą planetę.

• 4. - 2. tysiąclecie p.n.e. - Powstają naskalne malowidła ludów ugrofińskich i tureckich na Uralu a także w północno-wschodniej Europie i zachodniej Syberii (nad Leną).

• 4. - 2. tysiąclecie p.n.e. - W pałacach znajdują się dywany i zdobione meble a także malowidła i rzeźby (Sumer, Babilonia, Egipt, Chiny). Indie nie znają mebli oprócz łóżka, poduszek i tronu władcy. Większość pałaców jest drewniana (na przykład w Egipcie są używane akacja, sykomora, figowiec, cedr, cyprys i heban).

• XXXII - XXVII w. p.n.e. - Arystokraci w Egipcie (Tell el-Farcha na wschodzie Delty Nilu) budują z regularnie ociosanych kamieni grobowce-pomniki mastaby (po arabsku mastaba - ława) o czterech pochyłych ścianach bocznych i płaskim, prostokątnym szczycie. Jest to nawiązanie do tradycji megalitycznych i wyraz kultu przodków. W miarę narastania różnic ekonomicznych mastaby bogaczy stają się coraz okazalsze (Sakkara i Nagada III z grobami władców). Kamienny sarkofag (po grecku pożeracz zwłok), czyli skrzynia zawierająca drewnianą trumnę ze zwłokami, znajduje się w malowanej komorze grobowej. Jest to sala (pomieszczenie), której boczne ściany tworzą ustawione pionowo kamienie, a na nich końcami opierają się poziomo ułożone kamienne płyty jako strop. Do komory grobowej prowadzi korytarz lub przedsionek (westybul), a wejście z zewnątrz jest zamaskowane, żeby uniknąć rabusiów.

W malarstwie brak perspektywy i realizmu. Postacie są przedstawiane na jednym planie i z profilu, a barwne sylwetki bogów, władców, kapłanów i książąt są większe i umieszczone powyżej postaci z niższych klas. Ubóstwieni władcy są przedstawiani w określony schematyczny sposób.

Kamieniarze, czyli mistrzowie obróbki kamienia, umieszczają na dziełach swoje znaki (gmerk) jako gwarancję dobrego wykonania. Tworzą elitarną grupę w Egipcie, na Krecie, w zachodniej Azji i południowej Europie. W przyszłości również każdy faraon będzie miał swój własny znak, rodzaj pieczęci lub podpisu - kartusz, czyli obwiedzione linią imię. Jest to zapowiedź późniejszych sygnatur artystycznych, szlacheckich herbów i heraldyki.

Powstają coraz piękniejsze meble oraz zdobione, drewniane trumny arystokracji. Meble to ozdobne stoły, zamykane skrzynie i szafki oraz krzesła do siedzenia. Egipcjanie stosują fornir, czyli cienkie płyty ze szlachetnego drewna naklejane na powierzchnię ozdabianego przedmiotu. Rozwija się egipska rzeźba i jubilerstwo, czego przykładem są wykonane ze złota posążki władcy i jego syna (Tell el-Farcha, XXXII w. p.n.e.) czy też ponad 60 realistycznych figurek ludzi wyrzeźbionych z kości hipopotama (Tell el-Farcha, XXXII/XXXI w. p.n.e.).

Powstaje Paleta Narmera (Menesa) odkryta potem w świątyni Horusa w Nekhem. Jest to cienka płytka z drobnoziarnistego mułowca z propagandową płaskorzeźbą-komiksem, ukazująca faraona jako pogromcę wrogów (trzyma ich za włosy) i jednoczyciela Egiptu. Towarzyszy mu Horus - święty ptak, który reprezentuje bóstwo wspierające monarchę i siedzi na sześciu kwiatach symbolizujących 6000 jeńców.

• Koniec 4. tysiąclecia p.n.e. - Sumerowie zaczynają budownictwo z cegieł suszonych na słońcu. Do umocnienia i zdobienia budowli stosują kolorowe stożki z wypalonej twardej gliny. Wciskają je w miękką glinianą ścianę, pozostawiając na zewnątrz szerokie główki tworzące na murach barwne, błyszczące mozaiki w formie geometrycznych wzorów (zygzaki, kraty, szachownice), a czasem imitujących kolorowe maty (poprzedniczki gobelinów) zawieszane na ścianach chat. Miasta Sumeru są dzięki temu niezwykle kolorowe. Twarde ozdobne stożki zachowują się nawet po rozpadzie niezbyt trwałej ściany i są odnajdowane potem przez archeologów. Pojawia się wieża-piramida zikkurat - ceglane podwyższenie, na którym stoi centralna świątynia miasta (jak w Eridu): z czasem jego wysokość wzrasta aż do kilkudziesięciu metrów. Zaczyna powstawać Eanna, wielki zespół świątyń Anuma w obrębie przyszłego miasta Uruk.

Sumerowie wytwarzają pieczęcie cylindryczne - jedna z najpiękniejszych pochodzi z Uruk: na marmurowym walcu widać brodatego mężczyznę w otoczeniu kwitnących gałązek, karmiącego owce. Wklęsły wzór wycięty na bocznej powierzchni walca odbija się w miękkiej glinie, kiedy walec jest po niej przetaczany. Po wypaleniu zaś gliniany obraz zyskuje trwałość.

W Sumerze powstaje też biżuteria i rozwija się technika granulacji, czyli naklejania na powierzchnię małych kulek metalu. Od 2. tysiąclecia p.n.e. granulacja będzie znana na zachodzie (zwłaszcza wśród Etrusków).

• Ok. 3000 r. p.n.e. - Sumerowie wprowadzają znaki reklamujące określone towary i kupców. Jest to początek nowej dziedziny - plastyki reklamowej, która ogromnie rozwinie się w XX w. n.e. w warunkach masowej, taniej produkcji.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Elamici budują rozległe, oparte na kolumnach (słupach) pałace w mieście Suza. Nadają im geometryczne kształty. Centrum pałacu stanowi zwykle duża sala audiencyjna, gdzie przyjmuje się gości. Prowadzi do niej elegancki, możliwie bogato zdobiony westybul (przedsionek, korytarz) Na podłogach pałaców ich właściciele kładą wełniane dywany, a dużą część ścian pokrywają mozaikami z glazurowanej cegły.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Ceramika Jangszao (Chiny) z malowanymi ornamentami geometrycznymi, roślinnymi i zwierzęcymi, często naśladująca naczynia z brązu.

• 3. tysiąclecie p.n.e. - Powstają mury obronne sumeryjskich miast, zikkuraty (świątynia na ceglanej piramidzie), pałace i 4-piętrowe domy. Miasto Uruk jest ogromnym centrum sztuki. Ceglane świątynie i pałace są zdobione mozaikami z barwnych glinianych kołków i emaliowanych (glazurowanych) cegieł (majolika). Emalia lub szkliwo to związki metali roztopione w wysokiej temperaturze tak, aby pokryły powierzchnię gliny. W ten sposób jest ozdobiona między innymi sławna świątynia w Uruk zwana Domem Nieba. Przy świątyniach zaś są zakopywane małe figurki wotywne (ofiarne) dla przebłagania bogów lub jako wyraz wdzięczności.

Rzeźba w Sumerze staje się realistyczna, czyli oddaje rzeczywisty wygląd zwierząt i ludzi, zwłaszcza twarzy, czego przykładem jest portret arcykapłana Ebich-ila czy sławny posąg króla Gudei. Realistyczne są też płaskorzeźby na alabastrowej wazie z Uruk, pokazujące hierarchię społeczeństwa i całego świata od zboża i owiec na dole, poprzez stojących wyżej rolników aż do władcy i bogini Inanny na szczycie.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Powstają ogrody (hodowle roślin zielnych), sady (hodowle drzew owocowych) i arboreta (hodowle drzew ozdobnych). W Sumerze i Egipcie ogrody są zakładane na planie figur geometrycznych przy pałacach i świątyniach. W Mezopotamii Akadowie opowiadają legendy o Iszullanu, wspaniałym ogrodniku boga Anu. W ogrodach są budowane aleje, tryskające wodą do góry fontanny i stawy z rybami. Znajdują się tam ptaki wodne i rośliny: papirus, róża (Rosa moschata), hiacynt (Hyacinthus orientalis) oraz pochodzący z tego rejonu biały lotos (Nymphaea lotus). Ogrody stają się istotnym składnikiem kultury we wszystkich rejonach świata. Na przykład Chińczycy powiadają: jeśli chcesz być szczęśliwy przez jeden dzień - upij się, przez jeden rok - ożeń się, a jeśli przez całe życie, to załóż ogród.

Kapłani i wyznawcy składają kwiaty w ofierze bogom lub zmarłym przodkom. Kwiaty są używane do ozdabiania świątyń i pomieszczeń mieszkalnych, gdzie mogą rosnąć w pojemnikach wypełnionych ziemią lub ścięte są wstawiane do naczyń z wodą. Sztuka układania ściętych kwiatów w miłe dla oka bukiety jest wysoko ceniona. W najprostszej postaci chodzi o zestawienie kolorów i kształtów, żeby ożywić wygląd danego miejsca. Z czasem jednak rozwija się odrębna sztuka bukieciarstwa odwołująca się nawet do określonych idei filozoficznych (tak powstanie ikebana).

Rozpowszechnia się obyczaj hodowania ozdobnych zwierząt-maskotek (pies, mangusta, kot, śpiewające ptaki w klatkach). Powstają pierwsze wiwaria (łacińskie vivus oznacza żywy), czyli zamknięte przestrzenie (klatki, pudła, zagrody), w których są przetrzymywane żywe zwierzęta służące do ozdoby. Inne, jak pies czy kot, mogą się poruszać swobodnie razem z człowiekiem.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - W zaawansowanych ośrodkach kultury trwa rozwój artystycznego jubilerstwa, czyli sztuki wytwarzania ozdób (biżuterii) noszonych na ciele lub ubraniu. Nad Indusem znana jest sztuka kucia bardzo cienkich (ułamek milimetra) płatków złota, które potem mogą być naklejane na rozmaite powierzchnie za pomocą cynobru, białka jajek lub żelu z rozgotowanej zwierzęcej skóry. Złoto płatkowe jest też znane Egipcjanom, a potem Fenicjanom i Chińczykom.

Od początku wielkim powodzeniem cieszą się też barwne kamienie i metale. Do najpopularniejszych kamieni należy przezroczysty kryształ górski (kwarc) uważany za symbol czystości i prawdy, mający chronić przed trucizną. Według greckiej legendy jest to zmrożony lód (po grecku crystallos). Kule z kryształu służą do przepowiadania przyszłości (krystalomancja) przez osoby, które dostrzegają w nich najróżniejsze obrazy lub kształty. Niektóre kamienie są otaczane szacunkiem ze względu na swoje pochodzenie. Meteoryty (na przykład słynny Czarny Kamień z Mekki) są uznawane za wysłanników niebios, a fulguryty mają ułatwiać przesyłanie próśb i modlitw do bóstw w niebie.

Znawcy rozróżniają kamienie ozdobne, które są piękne i kamienie szlachetne, które są nie tylko piękne, ale też rzadkie i przez to bardzo cenne. Do kamieni szlachetnych są zaliczane diamenty, szmaragdy, rubiny i szafiry, a dodatkowo także perły, chociaż nie są minerałami.

W Mezopotamii, a potem również w innych rejonach, powstaje gliptyka - sztuka rzeźbienia w kamieniach ozdobnych. Nazwa rzeźbionego kamienia gemma lub kamea wywodzi się z arabskiego słowa kamma (garb, nierówność). Gemmy stają się dziełami sztuki, biżuterią i pieczęciami, które mogą być odbijane na glinie lub po pokryciu farbą na innych powierzchniach. W ten sposób zaczynają nowy dział plastyki - grafikę. Grafika w przeciwieństwie do malarstwa posługuje się głównie rysunkiem a więc kreską i kształtem, a w mniejszym stopniu barwą. Często bywa jednokolorowa lub zaledwie kilkukolorowa. Jej cechą charakterystyczną jest powtarzalność, czyli możliwość tworzenia kopii (powielanie), przy czym kolejne odbitki są traktowane jako pełnowartościowe dzieła. Pierwotnie grafika ogranicza się do pieczęci i wzorów odbijanych na skórach lub tkaninach (na przykład w Egipcie).

• 3. - 2. tysiąclecie p.n.e. - W Japonii powstają dogu (na przykład w Kita-akita) - gliniane figurki duchów i przodków. Są też wytwarzane wielkie gliniane naczynia, często z bogatą malowaną ornamentyką na powierzchni. W tym czasie Japonia znajduje się pod przemożnym wpływem wyżej rozwiniętej sztuki Korei, co przejawia się w stylu wyrobów ceramicznych.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Czarna chińska ceramika Lungszan: zróżnicowane formy od płaskich mis i naczyń na trójnogach do dzwonowatych kielichów i dzbanów, geometryczne i realistyczne wzory. Ornamenty na ceramice nabierają cech symboli, co w okresie Sia doprowadzi do ukształtowania chińskiego pisma.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Egipcjanie tworzą niewielkie rzeźby, amulety i biżuterię z niebieskiego lub zielonkawego fajansu, czyli szkliwa otrzymywanego ze stopionego kwarcu i natronu.

• Od 3. - 2. tysiąclecia p.n.e. - Na Wielkich Równinach w Ameryce powstają ogromne kręgi kamienne i kopce.

• Ok. 2686 - 2613 r. p.n.e. - W egipskiej miejscowości Sakkara architekt Imhotep buduje grobowiec dla faraona Dżesera. Pierwotną mastabę powiększa i nakłada na nią coraz mniejsze mastaby jedna nad drugą, otrzymując piramidę schodkową (po egipsku mer - miejsce wznoszenia się w domyśle do niebios a po grecku pyramis - stożkowaty placek). Piramida Dżesera ma sześć stopni ponad ziemią, co sugeruje, że chodzi o symboliczny obraz kolejnych poziomów świata, a domyślny siódmy stopień to niebiosa. Pod piramidą powstaje skomplikowany labirynt tuneli o łącznej długości 5 km wykutych głęboko w skale. Na terenie poświęconym faraonowi Imhotep buduje też przejście nakryte bardzo rzadkim w tym czasie kamiennym łukiem architektonicznym.

Rozwija się typowy dla Egiptu kapitel (górne zwieńczenie kolumny) w kształcie kwiatu lotosu i wielkie kolumnady (zespoły kolumn, symbol dążenia do wyższego świata duchowego i nieba) często bez dachu ze względu na suchy klimat.

• Ok. 2613 - 2494 r. p.n.e. - Powstają największe egipskie piramidy jako grobowce-pomniki władcy, a zarazem schody lub drabiny prowadzące w górę jako początek ich wędrówki w zaświaty wzdłuż linii skierowanych w najważniejsze punkty nieba, zwłaszcza na Pas Oriona jako siedzibę Ozyrysa. Pierwszą piramidę w kształcie ostrosłupa na planie kwadratu i z gładkimi ścianami chce stworzyć faraon Snofru poprzez obudowanie serii mastab tworzących schodki. Konstrukcja okaże się jednak nietrwała i z czasem obudowa opadnie, pozostawiając tylko schodkowy rdzeń. Potem Snofru buduje gładkościenną piramidę w Dahszur, lecz przeciążona komora grobowa grozi zawaleniem, więc budowniczy zwiększają nachylenie ścian, aby zredukować masę. Tak powstaje piramida romboidalna. W końcu Snofru buduje obok kolejną piramidę, tym razem trwałą i w kształcie regularnego ostrosłupa.

Ściany późniejszych piramid Gizeh są proste, a komora grobowa ma sklepienie z długich kamieni wysuniętych jednym końcem ze ścian (w piramidzie Chefrena zostaje wykuta w skale pod piramidą). Najwyższa (146 m) jest biała piramida Chufu ze złoconym szczytem, zbudowana przez Hemiuna. Chefren zaś każe obłożyć swoją piramidę (136 m, lecz wydaje się najwyższa, bo stoi na wzgórku) czerwonym granitem, a czubek białym wapieniem; jej budowniczym jest Ibis-Ra. Trzecia najwyższa piramida powstaje dla Menkaure (Mykerinosa). Ustawienie tych trzech piramid przypomina główne gwiazdy Pasa Oriona, a Nil znajduje się w takiej odległości, iż odpowiada położeniu Drogi Mlecznej w stosunku do Pasa Oriona.

Z czasów 4. Dynastii pochodzi też posąg Wielkiego Sfinksa (lwa z twarzą Chefrena) w Gizeh wykuty ze skały.

Te ogromne i kosztowne przedsięwzięcia (piramida Chufu jest najwyższą budowlą świata aż do czasów Wieży Eiffla, a Sfinks największym posągiem z jednego kamienia, zanim powstaną portrety amerykańskich prezydentów) są realizowane przez wynajętych wykwalifikowanych artystów-kamieniarzy za pomocą młotków i miedzianych dłut (wciąż tępiących się i bez końca ostrzonych), a przez trzy miesiące, kiedy nie ma prac na polach, pomagają im chłopi opłacani z kasy faraona.

Za panowania 5. Dynastii w Abu Gurab powstaje 8 świątyń Słońca, gdzie ku czci świetlistego bóstwa zostają wycięte ze skały i podniesione do pionu pierwsze tehen (drzwi), czyli obeliski (po grecku od VI w. p.n.e. obeliskos - rożen) - graniastosłupy nawiązujące do symboli fallicznych i solarnych, do kosmicznego drzewa-drabiny, gnomonów stanowiących mistyczny łącznik między Słońcem i Ziemią oraz wspomnienie świętej góry lub skały Benben, która na początku świata wynurzyła się z oceanu chaosu. Według niektórych mitów Benben spadł w ogniu z nieba (meteoryt?).

Każdy obelisk jest też siedzibą Ra. Potem faraonowie będą stawiać obeliski coraz wyższe (do 40 m) i smuklejsze zarówno dla uczczenia Słońca, jak też dla zaznaczenia kolejnych rocznic swego panowania bądź sukcesów. Ostre stożkowate zakończenie obelisków jest często pokrywane złotą blachą, aby odbijało promienie Słońca.

Co ciekawe egipski obyczaj stawiania obelisków przejmą inne ludy dla swoich bóstw solarnych: w 3./2. tysiąclecia p.n.e. Fenicjanie dla Baala (z najsłynniejszą świątynią obelisków w Byblos), a potem Grecy i Rzymianie dla Apolla.

Większość egipskich obelisków zostanie potem wywieziona: do Konstantynopola i tureckiego Stambułu, Rzymu (na przykład 32-metrowy, ważący 455 ton obelisk Ramzesa II z Luksoru ustawiony na Lateranie), Paryża, Londynu, a nawet do Nowego Jorku.

Rozwija się barwne malarstwo wewnątrz grobowców (na przykład w grobie wezyra Fefi w Sakkara ok. 2300 r. p.n.e.) i jaskrawo malowana rzeźba (typowa dla Egiptu postać siedzącego pisarza jako człowieka uczonego i ważnego). Charakterystyczna dla Egiptu jest maniera malowania wyidealizowanych portretów, artysta chce bowiem uwiecznić w wizerunku nie doczesne, śmiertelne ciało (dżet), lecz nieśmiertelnego ducha, idealną postać danej osoby (sehem).

• Ok. XXVI - XII w. p.n.e. - Na Cykladach rozwija się lokalna plastyka: wyroby z brązu, terakoty i marmuru, malowana ceramika. Powstają też rzeźby z miękkiego kamienia mydlanego, czyli steatytu (od greckiego stear - tłuszcz), zbitej formy talku. Pod wpływem Krety następuje rozwój od początkowo prostych, statycznych figurek do form bardziej skomplikowanych i wykazujących większy dynamizm.

• Ok. 2500 r. p.n.e. - Sławny Sztandar z Ur stanowiący wyposażenie grobu królewskiego to sumeryjska mozaika, na trzech poziomych pasach ukazująca potęgę władcy. Jej wykonanie wskazuje na ogromny kunszt artysty. Na górze widać wodza przyjmującego hołd pokonanych, poniżej marsz jednolicie uzbrojonych żołnierzy, a na dolnym pasie czterokołowe rydwany, czyli wozy bojowe z woźnicą i włócznikiem, kiedy pędzą na wrogów.

• Druga połowa 3. tysiąclecia p.n.e. - W Mezopotamii rozwija się plastyka sumeryjska i nawiązująca do sumeryjskich tradycji twórczość miejscowych ludów semickich.

• Ok. 2500 - 1500 r. p.n.e. - Plastyka Kultury Doliny Indusu. W Indiach rozwija się budownictwo zbliżone do stylu sumeryjskiego: budynki budowane z cegieł mają kształty regularnych brył geometrycznych. Znane są balkony (wysunięte na zewnątrz wiszące platformy jedną krawędzią przymocowane do budowli), na które można wejść z budynku oraz loggie (pomieszczenia bez ściany zewnętrznej). Miasta (jak Mohendżo Daro i Harappa) są budowane na planie geometrycznym wyobrażając symetrię wszechświata, a proste linie-drogi duchów zapewniają harmonię z naturalnymi siłami. Indyjska rzeźba rozwija się od prostych, schematycznych posążków, przypominających najstarsze figurki Sumerów z narysowanymi oczami i wydatnymi nosami, do ekspresyjnych, lekkich, dynamicznych postaci tancerek. Częstym tematem jest kobieta, Bogini-Matka symbolizująca płodność i garbate bydło zebu o podobnym znaczeniu symbolicznym. Typową formą są pieczęcie cylindryczne (analogia do Sumeru i Babilonii) z wyciętymi sylwetkami, które odbija się w glinie lub po posmarowaniu farbą na płaskich powierzchniach. Ceramika często jest malowana we wzory geometryczne.

• XXI w. p.n.e. - W sumeryjskim mieście Ur powstaje wielki zikkurat. Jego budowa i kolejne rozbudowy będą trwały aż do X w. p.n.e.

• 3./2. tysiąclecie p.n.e. - Powstaje koreańska, różnokształtna i wielobarwna ceramika kamm. Odtąd Półwysep Koreański będzie znanym centrum ceramiki oddziałującym na całą Azję Wschodnią.

• Ok. 2000 r. p.n.e. - Na Krecie powstają kamienne pałace z loggiami i patio (placyk zewsząd otoczony przez budynek). Kreteńskie świątynie mają charakterystyczną formę znaną jako megaron (po grecku duża sala) – prostokątne pomieszczenie z jednym wejściem, przykryte dachem wspartym na kolumnach. Tę koncepcję architektury świątynnej przejmą potem Grecy.

Rozwijają się kreteńska rzeźba i malowana ceramika, które oddziałują na całe Morze Egejskie.

• Od ok. 2000 r. p.n.e. - Rozwój plastyki w Ameryce Środkowej: rzeźba, budownictwo z kamienia, ceramika.

W zachodniej Amazonii powstają wielkie geoglify związane z cyklem zjawisk astronomicznych oraz kultem rozmaitych bóstw. Tradycja tworzenia geoglifów pojawi się później w rejonie Andów: geoglify kultury Paracas, Sajana w Boliwii, Nazca.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Powstają pierwsze egipskie menażerie, czyli ogrody z dzikimi zwierzętami. Ogrody z ptakami oraz stawami pełnymi kolorowych ryb otaczają domy arystokratów i są ozdobą egipskich pałaców.

• 2. - 1. tysiąclecie p.n.e. - Ogrody Babilonii i Asyrii z importowanymi drzewami, sztucznymi wzgórzami, alejami i stawami. Z zachodniej Azji pochodzi jedna z piękniejszych odmian róży (Rosa damascena).

Rozwija się rzeźba w kamieniu, drewnie i brązie, reliefy i fryzy oraz cylindryczne pieczęcie do odbijania w glinie poprzez toczenie.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - XIII w. n.e. - W wąwozie Sarmysz na Kyzył Kum powstaje jedna z najsławniejszych galerii naskalnych malowideł. Kolejne plemiona zamieszkujące ten obszar tworzą wizerunki turów, koni, jeleni, wielbłądów dwugarbnych (baktrianów) i ludzi w najróżniejszych sytuacjach.

Podobne mniejsze galerie powstają też na Syberii: Sziszkino nad Leną, Szałabolin i Wyspy Kamienne w dolinie Angary.

• Ok. 1990 - 1800 r. p.n.e. - W Egipcie grobowce są wykuwane w skałach z bogato zdobioną malowidłami komorą grobową między innymi w Beni Hassan i Asuanie. W grobowcach są umieszczane artystyczne modele łodzi, domów, żołnierzy i rzemieślników oraz drewniane meble zdobione fornirem, intarsjami i rzeźbionymi ornamentami. Egipskie meble to stoły, szafki i skrzynie oraz krzesła wsparte na czterech nogach lub składane krzesła nożycowe z nogami skrzyżowanymi i połączonymi ruchomym zawiasem.

Kwitnie egipskie złotnictwo (obróbka złota).

• XVIII w. p.n.e. - Egipski faraon Amenemhet (Amenhotep) III obok swojej piramidy w Fajum buduje wielki (ponad 1000 m obwodu) pałac Loperohunt (według niektórych autorów stąd może pochodzić nazwa labiryntu), liczący 3000 pomieszczeń i wiele korytarzy na dwóch kondygnacjach. W podziemiach mieszczą się groby faraonów i świętych krokodyli. Budowla przetrwa ok. 2000 lat.

• XVIII - XII w. p.n.e. - Powstają chińskie brązy, w tym charakterystyczne trójnożne naczynia zazwyczaj używane podczas religijnych ceremonii.

Najstarszy styl chińskiej kaligrafii (nazwa kaligrafii od greckiego kallos graphein - piękne pismo) zwany czin-wen albo ta-czuan (wielka pieczęć) na brązowych naczyniach. Sztuka kształtowania znaków pisma jest jednym z głównych składników chińskiej kultury. Kaligrafia rozwinie się też w innych kulturach używających innych pism, ale tylko arabska osiągnie znaczenie podobne jak w Azji Wschodniej.

Rozwój chińskiego haftu (domena kobiet). Od ok. V w. p.n.e. do wyszywania na jedwabiu będą używane nici w pięciu kolorach: białym, czarnym, żółtym, czerwonym oraz zielonym lub niebieskim, a wzór na stroju ma charakter symboliczny. Od XIV w. n.e. stosowane będą również nici złote i srebrne. Pojawią się nawet haftowane obrazy.

• Ok. 1700 r. p.n.e. - W Knossos na Krecie powstaje królewski pałac o charakterystycznych zwężających się ku dołowi kolumnach i z malowidłami na ścianach przedstawiającymi stylizowane zwierzęta i rośliny, tancerzy, sportowców, żołnierzy, dworzan oraz sceny z życia codziennego (malarstwo rodzajowe). Ten styl osiągnie stan dojrzały ok. 1600 r. p.n.e. Pałace istnieją też w innych centrach kultury kreteńskiej, na przykład na wyspie Thera (Santorin). Rozwija się kreteńska ceramika i sztuka obróbki metalu. Przykładem jest złota figurka z końca XVII w. p.n.e. przedstawiająca Boginię-Matkę Potnię w fałdzistej, wielowarstwowej sukni, z obnażonym obfitym biustem i z wężami (symbol ziemi) w rękach. W ciągu tego tysiąclecia na Krecie i w całej strefie wschodniego Morza Śródziemnego pojawia się fresk (po włosku al fresco - na świeżo). Jest to malowidło na jeszcze mokrym tynku pokrywającym ścianę. Molekuły barwnika wnikają do kryształów węglanu wapnia (CaCO₃) w wysychającym tynku, silnie wiążąc się z podłożem i dając efekt podwójnego odbicia światła od zewnętrznych i wewnętrznych powierzchni krystalicznych. Nadaje to obrazowi świetlistość i żywość barw. Obok fresku wciąż popularne są też polichromie (kolorowe malowidła) na suchych ścianach (po włosku al secco - na sucho).

• XVII - VII w. p.n.e. - Cała Azja Zachodnia pozostaje pod przemożnym wpływem sztuki Mezopotamii. Powstają style plastyczne Hetytów, Urartu, Fenicjan oraz Izraela, kontynuujące i przetwarzające artystyczne wzory zapożyczone z Mezopotamii.

• XVI - XI w. p.n.e. - Kształtuje się chińska architektura okresu dynastycznego. Zamiast dotychczasowych osad zabudowanych podobnymi domami i otoczonych wspólnym wałem powstaje miasto podzielone na część dla ludu i otoczoną odrębnym wałem część dla świątyń i władcy (Anjang, Jin). Chińczycy budują rozległe (nawet 340 m²) podziemne, kilkupiętrowe grobowce dla władców (na przykład w Anjang). Wiedzie do nich od bramy bailou droga duchów szentao strzeżona przez posągi. Wejścia do grobu bronią figury pół-zwierząt, pół-ludzi, szczyt ściany nad wejściem wieńczą ozdobne, trójkątne (skierowane ku górze) tympanony. Wnętrze zdobią malowidła, przedmioty z brązu, nefrytu i ceramika. Niektóre brązowe naczynia osiągają wielkie rozmiary (nawet 600 kg). Częstymi motywami ozdobnymi są słońce, księżyc, niebo, woda, deszcz, smok, tygrys i baran.

• Połowa 2. tysiąclecia p.n.e. - Rozkwit egipskiej rzeźby, malarstwa i sztuki obróbki metalu.

Powstają słynne architektoniczne dzieła Egiptu jak na przykład grobowce faraonów w Dolinie Królów (XVI-XI w. p.n.e.). Wśród budowli Egiptu wyróżnia się ogromna świątynia grobowa królowej Hatszepsut w dolinie Deir el-Bahari zwanej też Deir el-Bahri (pierwsza połowa XV w. p.n.e., autorem projektu jest architekt Senenmut) mająca formę trzech tarasów. Jest to jeden z największych zespołów sakralnych kiedykolwiek zbudowanych przez człowieka. Przed dolnym tarasem znajduje się ogrodzony dziedziniec o długości 240 m. Każdy taras prowadzi do pomieszczeń wykutych w skale, a wejście jest obudowane portykiem z kolumnadą i posągami bogów. Drugi taras ma szerokość przekraczającą 100 m. Wchodzi się z niego do dwóch świątyń poświęconych Hathor i Anubisowi, a elementem zdobiącym są reliefy przedstawiające sceny z życia Hatszepsut.

Na najwyższym trzecim tarasie jest komora grobowa Hatszepsut i jej ojca. Między tarasami biegną rampy z posągami sfinksów, a na rampie między pierwszym i drugim tarasem znajdują się wspaniałe płaskorzeźby opisujące podróż do krainy Punt. Różnica wysokości między dziedzińcem i trzecim tarasem wynosi ok. 15 m.

W Waset (Teby, Luksor) powstaje Świątynia Narodzin Amona-Ra (1524-1212 r. p.n.e.). Zespół świątynny zaczyna budować Amenhotep III, a ostateczny kształt nadaje mu Ramzes II. Najstarsza część to świątynia poświęcona Amonowi, Chonsu i Mut oraz prowadząca do niej sala hypostylowa z rozmieszczonymi regularnie na całej powierzchni kolumnami, na których wspiera się dach.

Za arcydzieło egipskiej rzeźby, malarstwa i architektury uchodzi grobowiec potężnego wezyra Rechmire wykonany w Waset pod koniec XV w. p.n.e. Polichromie na ścianach grobowca przedstawiają Rechmire nadzorującego polityczne i gospodarcze życie Egiptu, przyjmującego hołdy ościennych ludów od Libijczyków i Afrykanów po kupców z Azji Zachodniej. Ponad trzy i pół tysiąca lat później szczególne zainteresowanie naukowców wzbudzi prowadzony przez azjatyckich kupców mały, wyraźnie niższy od człowieka włochaty słoń z długimi ciosami. W 2011 r. brytyjski paleozoolog Darren Naish ogłosi, że nie może to być młody słoń afrykański lub indyjski, lecz karłowaty mamut. Przy bliższej analizie tej koncepcji, okazuje się, że niekoniecznie jest to fantazja kryptozoologów. Wiadomo bowiem, że w późnym plejstocenie karłowate mamuty osiągające wysokość ponad metra faktycznie żyły na niektórych wyspach Morza Śródziemnego, na przykład Mammuthus creticus na Krecie. Na Tilos między Kretą i Rodos populacja karłowatych mamutów istniała jeszcze pod koniec trzeciego tysiąclecia p.n.e.

Podziw budzą zbudowane przez Ramzesa II ogromne, szerokie na 65 m pylony - flankujące wejście dwie zwężające się ku górze trapezoidalne wieże o prostokątnej podstawie. Na pylonach znajdują się reliefy pokazujące zwycięstwo Ramzesa II pod Kadesz. Przed pylonami zaś stają dwa kamienne obeliski wysokie na 25 m oraz sześć wielkich posągów przedstawiających w pozycji siedzącej Ramzesa II, jego żonę królową Nefertari i córkę Maritamon.

W przyszłości na terenie świątyni będzie działał rzymski obóz wojskowy, potem chrześcijański kościół, a jeszcze później muzułmanie zbudują tu meczet Abu al-Haggag. W 1833 r. n.e. jeden z dwóch obelisków Ramzesa II zostanie wywieziony do Francji i trzy lata później stanie na Placu Zgody w Paryżu.

Ze Świątyni Narodzin Amona biegnie wzdłuż Nilu trzykilometrowa Aleja Sfinksów (nazwa od posągów po obu stronach drogi) do drugiej świątyni w Karnak (1450-1404 r. p.n.e.). W obu świątyniach stają gigantyczne kolumny złożone ze skalnych bloków ważących po kilkanaście ton każdy. Za pomocą ziemnych ramp bloki skalne są układane jeden na drugim osiągając wysokość ok. 30 m. Podstawa kolumn jest tak szeroka, że trzeba nawet 20 mężczyzn, żeby ją objąć ramionami.

W Waset powstaje świątynia grobowa Amenhotepa III (Amenofisa III), która jednak ulega zniszczeniu podczas trzęsienia ziemi, a potem wylewów Nilu. Przetrwają tylko gigantyczne kamienne posągi faraona znane potem jako Kolosy Memnona (pierwsza połowa XIV w. p.n.e.). Pojedyncza rzeźba ma wysokość prawie 18 m i waży ok. 800 ton.

Co prawda w 199 r. n.e. Rzymianin Septimus Severus podejmie próbę odrestaurowania (odbudowania) niszczejących posągów, lecz mimo to Kolosy Memnona stopniowo przekształcają się w ruiny, w których trudno rozpoznać sylwetkę siedzącego władcy. Za to powstanie legenda o posągach, które wieczorem śpiewają, ponieważ w szczelinach wietrzejących kamieni wiatr produkuje czasem niesamowite i dziwaczne odgłosy.

• 1500 - 1000 r. p.n.e. - W podbitych przez Ariów północnych Indiach trwają przedaryjskie tradycje wytwarzania ceramiki, ale zanika wielka sztuka rzeźbiarska.

• 1500 r. p.n.e. - 100 r. n.e. - Okres rydwanów w naskalnym malarstwie w Tassili na Saharze. W tym czasie Sahara jest sawanną, którą najłatwiej przebyć na rydwanach.

Postępujące pustynnienie znajdzie później wyraz w coraz liczniejszych wizerunkach wielbłąda jednogarbnego (dromadera), który łatwiej niż koń znosi brak wody. Mieszkańcy Sahary zaś pod wpływem naskalnych obrazów będą później opowiadać o Tassili jako kamiennym mieście olbrzymów strzeżonym przez duchy wojowników.

• Od ok. XV w. p.n.e. - Rozwój plastyki w Meksyku. Głównymi jej twórcami są Olmekowie, lecz rozwijają się też dziesiątki ośrodków artystycznych luźno związanych z tradycjami olmeckimi. Powstaje barwna ceramika, często na trójnogach, zdobiona motywami geometrycznymi, roślinnymi i zwierzęcymi. Wysoki poziom osiąga tkactwo i plecionkarstwo. Częste są realistyczne albo stylizowane rzeźby przedstawiające ludzi wykonane z terakoty, kamienia, drewna i innych materiałów. Na rzeźbach ujawnia się znana u Olmeków tendencja do stylizacji ludzkiej twarzy jako pyska czczonego przez nich jaguara-symbolu podziemi, mroku i sił nieświadomości. Powszechnie pojawia się motyw dziecka-jaguara. Charakterystyczne dla Olmeków są oczy w kształcie poziomych lub skośnych szczelin, szczególnie w maskach rzeźbionych z jadeitu lub innego kamienia. Olmekowie zaczynają monumentalne budownictwo w Ameryce Środkowej tworząc gliniane piramidy, które później staną się wzorem dla podobnych konstrukcji w całej Ameryce Środkowej. Sławę zdobywają też kilkumetrowej średnicy kamienne głowy Olmeków (między innymi w San Lorenzo, La Venta, Tres Zapotes, Villahermosa) przedstawiające władców-kapłanów. Niektóre duże rzeźby Olmeków będą wykonywane z kamieni wykazujących własności magnetyczne. Poszczególne powierzchnie rzeźby oraz jej przestrzenna orientacja bywają dostosowane do biegunów magnetycznych kamienia.

• Połowa XV w. p.n.e. - W Nuri powstają pierwsze egipskie świątynie na terenie Nubii.

• Ok. 1450 r. p.n.e. - Styl morski w naściennym malarstwie i rzeźbie w Knossos związany rozwojem kreteńskiej żeglugi: dominują delfiny, ryby, głowonogi, glony, statki i wizerunki żeglarzy.

• Ok. 1400 r. p.n.e. - W Egipcie pojawia się artystycznie wykonany znak symbolizujący właściciela książki - jest to ceramiczna tabliczka (poprzednik ekslibrisu).

• Ok. 1400 - 1100 r. p.n.e. - Plemiona achajskie po podboju południowej części Półwyspu Bałkańskiego i założeniu cywilizacji mykeńskiej częściowo kontynuują plastykę przejętą od Kreteńczyków. Budują wielkie kamienne twierdze (Tiryns, Mykeny) i umieszczają w nich pałace ozdobione naściennymi malowidłami i rzeźbami. Rozwijają tradycje kreteńskiej sztuki jubilerskiej. Słyną też z monumentalnych grobowców budowanych dla władców (na przykład tak zwany Skarbiec Atreusza nazwany tak przez wczesnych archeologów), a na twarze wybitnych zmarłych kładą maski.

• XIV w. p.n.e. - W Egipcie Echnatona powstaje styl odzwierciedlający kult Atona utożsamianego ze Słońcem, nazwany potem El-Amarna od arabskiej nazwy miasta Achetaton. Głównym ośrodkiem nowego stylu jest bowiem stolica Achetaton z pracownią nadwornego rzeźbiarza Totmesa. Artyści częściowo zrywają z formalnym schematyzmem przedstawiania faraonów jako bóstw o nadludzkich, wyidealizowanych cechach reprezentujących obraz nieśmiertelnego ducha sehem. Realizm okresu El-Amarna pokazuje doczesne ciało dżet i każdy wizerunek jest indywidualny, choć preferowane są pełne usta, duże oczy i pociągła twarz. Widać to na przykład w pochodzącej z lata 1360. p.n.e. pracy słynnego Dżehutimesa, autora wspaniałej portretowej rzeźby Neferetiti (Nefretiti, Nefretete), pięknej żony faraona. Z drugiej strony przedstawienie Neferetiti i Echnatona, chociaż zbliża się do realnego wyglądu przedstawianych osób, ma też znaczenie symboliczne. Profile ich twarzy są niemal identyczne, co ma wskazywać, że są jednością, dwoma aspektami – męskim i żeńskim – jednego bóstwa.

Głowa królowej jest w istocie wzorcem służącym do uczenia sztuki rzeźbiarskiej: wapienny rdzeń pokrywa warstwa gipsu, a uszy są wykonane ze stiuku, czyli gipsu wzmacnianego tkaniną. Całość jest pomalowana, jedno oko jest wykończone przy użyciu naturalnego kryształu, a drugie jest puste, żeby pokazać uczniom sposób osadzenia kryształu. Rzeźbę odkryje w El-Amarna niemiecki archeolog L. Borchardt w roku 1912 i przewiezie do Niemiec, oszukując władze egipskie co do artystycznej wartości dzieła. Z drugiej strony niektórzy znawcy sztuki będą kwestionować autentyczność rzeźby wskazując na jej zdumiewająco dobre zachowanie oraz niejasne okoliczności odkrycia przez Borchardta. Badania farb pokrywających rzeźbę pokazują jednak, że odpowiadają one farbom używanym przez Egipcjan w okresie El-Amarna.

Z okresu El-Amarna pochodzi też nowy styl płaskorzeźb: postacie są rzeźbione jako wgłębienia a nie wypukłości, aby padające z boku światło słoneczne wydobyło cały wizerunek zgodnie z wiarą w stwórczą moc Słońca. Świątynie w Egipcie zwykle nie mają dachu, ażeby wpuszczać do wnętrza boskie światło (z drugiej strony w egipskim klimacie nie ma deszczu, więc dach można uznać za niepotrzebny).

• XIV - VIII w. p.n.e. - Rozkwit ceramiki Lapita w Oceanii (początkowo tylko w Melanezji) z geometrycznymi wzorami rysowanymi na powierzchni naczyń. Tradycje Lapita będą kontynuowane lokalnie aż do ok. III w. n.e. Ceramikę Lapita odkryją niemiecki misjonarz O. Meyer (Waton, 1908-1909), francuski geolog M. Piroutet (wieś Lapita na Nowej Kaledonii) i amerykański archeolog W. C. McKern (Wyspy Tonga, 1921).

• Ok. 1304 - 1237 r. p.n.e. - W Egipcie są budowane wielkie, monumentalne świątynie Ramzesa II i Nefertari w Abu Simbel oraz pałac Ramzesa II w Waset (Teby).

• XIII w. p.n.e. - W Egipcie powstaje najpiękniej zdobiony i największy grobowiec faraona Setiego I. Otacza go labirynt wykutych głęboko w skale korytarzy i komór dla służby reprezentowanej przez posążki oraz na skarby władcy.

• Od XIII w. p.n.e. - Powstają taoistyczne ogrody chińskie jako ziemski obraz nieba i kosmicznego porządku, którego przestrzeganie ma zapewniać nieśmiertelność lub przynajmniej długowieczność. Są obrazem kosmosu, wyrażając jedność i harmonię pięciu elementów składających się na odwieczny i niezmienny, lecz zarazem aktywny świat. Osiągane jest to poprzez geometryczne, harmonijne zestawianie roślin, kamieni, wzgórz i wody (stawy, wodospady oraz fontanny wyrażające aktywność i przemianę). Aby ułatwić kontemplację, chiński ogród jest otoczony murem, który zabezpiecza przed szkodliwymi wpływami z zewnątrz. O roli ogrodów i uprawy roślin ozdobnych w Azji Wschodniej dobitnie świadczy istnienie chińskiej bogini kwiatów Lan Ts’ai-ho.

Wśród drzew sadzonych w ogrodach i parkach wschodniej Azji jest między innymi dąb (Quercus), lipa (Tilia), buk (Fagus), rododendron (Rhododendron), magnolia (Magnolia), sumak (Rhus), tulipanowiec (Liriodendron tulipifera), miłorząb (Ginkgo biloba, dzięki ogrodom przy buddyjskich świątyniach przetrwa jako żywa skamieniałość), topola (Populus) i sosna (Pinus). Stąd pochodzą pięknie kwitnące rośliny krzewinkowe lub zielne jak róża (Rosa rugosa), żółta chryzantema (Chrysanthemum, od VII-IX w. n.e. odmiany różnobarwne), hortensja (Hydrangea macrophylla), aster i niektóre cytrusy.

Ozdobą ogrodu i domu są też wiklinowe, drewniane i metalowe klatki (rodzaj wiwariów) ze śpiewającymi ptakami i świerszczami oraz ryby w basenach. Coraz częściej pojawiają się małe zwierzęta-maskotki jako ozdoba i towarzysze zabaw, głównie psy i ptaki.

Cesarz Wen Wang tworzy słynny Ogród Mądrości (400 ha) między Pekinem i Nankinem, gdzie jest chroniony między innymi endemiczny, czyli ograniczony do małego obszaru jeleń milu (Elaphurus davidianus), który na wolności wymrze w III-IV w. n.e.

• Koniec 2. tysiąclecia p.n.e. - W Chinach cesarzowa Tanki każe zbudować marmurowy pałac dla swoich koni.

• 1122 r. p.n.e. - Jeden z wczesnych opisów flagi (kawałek tkaniny na kiju) - jest to biała flaga chińskiego cesarza. Odtąd flagi jako symbole (sztandary) władcy, rycerza, poszczególnych rodów, regionów i państw, stale przewijają się przez historię Chin, a potem również innych krajów. W Azji Wschodniej flaga to pionowy pas tkaniny zwieszający się z poziomego drążka, który wisi zaczepiony na szczycie pionowego drzewca (głównego słupa bądź pręta stanowiącego uchwyt i podstawę flagi). Natomiast na Zachodzie flaga będzie zwykle przyczepiana boczną krawędzią bezpośrednio do drzewca, co nadaje jej położenie poziome.

• 2./1. tysiąclecie p.n.e. - Rozwój plastyki babilońskiej - wspaniałe malowidła na ścianach wielkiego pałacu w Mari, rzeźba kamienna przedstawiająca fantastyczne zwierzęta, ludzi i bóstwa. Babilon jest wielkim centrum artystycznym.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Chińscy artyści rozwijają sztukę rzeźbienia w kości, zwłaszcza w importowanej kości słoniowej (w tym także w mamuciej pochodzącej z wykopalisk), bardzo wysoko cenioną w całym świecie za niebywałą precyzję wykonania i dbałość o szczegóły. Powstaje chiński styl budownictwa z wysuniętą krawędzią dachu (okapem) opartą na złożonej drewnianej konstrukcji dougun. Z czasem, szczególnie piękne dougun zostaną zarezerwowane wyłącznie dla ważnych budowli. Przed urzędami pocztowymi i mostami a potem przed pałacami stają drewniane kolumny huabiao. Początkowo są drogowskazami, lecz z czasem wykonane z kamienia i pokryte rzeźbami stają się elementem ozdobnym.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Szczyt rozwoju koreańskiej ceramiki kamm.

W Korei dominuje budownictwo drewniane z wyraźnymi wpływami Chin. Powstają też bogato zdobione i wyposażone podziemne grobowce arystokracji (na przykład koło Pjongjang). Zdobią je liczne malowidła na ścianach, magiczne symbole i koliste brązowe lustra z bogatą ornamentyką.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Zaawansowane cywilizacje Starego Świata od Azji Zachodniej, Egiptu i Grecji po Indie, Chiny i Japonię znają złocenie ogniowe stosowane przede wszystkim do pozłacania wyrobów z brązu, rzeźb, broni, biżuterii, elementów stroju i przedmiotów codziennego użytku.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Indyjskie parki oraz ogrody przypałacowe i świątynne zyskują zasłużoną sławę w południowej Azji. Wśród drzew sadzonych przez Indusów zwykle znajdują się gatunki uznawane za święte, które nie tylko zdobią, ale też nadają przestrzeni wymiar mistyczny. Chodzi o drzewo aśoka (Saraca asoka zwane też Saraca indica) oraz figowiec bo (Ficus). Charakterystyczne są liczne palmy: Hyphaene thebaica, H. petersiana, Phoenix silvestris, Borassus flabelliformis i ceniona, wysoka palma królewska Oreodoxa regia. Specjalną rolę odgrywa pachnąca palma Pandanus odoratissimus. Inne znane w Indiach drzewa ozdobne to między innymi Casuarina, Parkia biglandulosa i Bombax malabaricum. Popularna jest krzewiasta róża (R. webbiana), żyjący w wodzie lotos indyjski (Nelumbo nucifera) i pochodzące z lasów południowej Azji lilie (Lilium), pięknie kwitnące, wonne rośliny zielne. Liczne drzewa owocowe, na przykład granat (Punica granatum), pochodzący z zachodnich Himalajów i Azji Środkowej a przez człowieka rozprzestrzeniony w ciepłej części Eurazji. Ozdobą indyjskich ogrodów są stawy, klatki ze śpiewającymi ptakami, pawie i mangusty, a czasem oswojone tygrysy.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Plastyczny styl Scytów na stepach Eurazji i północnych przedpolach Kaukazu. Bardzo często występują motywy zwierzęce (zoomorfizm), silna stylizacja, doskonała obróbka złota i srebra, biżuteria (naszyjniki, brosze, opaski na głowę, nausznice noszone na uszach, pektorały zakładane na piersi), złote i srebrne naczynia zdobione rzeźbami, barwne dywany i tkaniny, bogata ornamentyka. Sztuka scytyjska silnie oddziałuje na Iran, ludy celtyckie i skandynawskie a potem słowiańskie. Na wschodzie zaś jej wpływy są zauważalne również w Chinach.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - W Starym Świecie powstaje akwarela - rozpuszczona w wodzie farba z gumą arabską. Po nałożeniu prześwituje przez nią podłoże (akwarela słabo kryje), co zapewnia niebywałą delikatność namalowanych form, a zarazem wymaga ogromnych umiejętności od artysty. Przy malowaniu akwarelami często stosuje się lawowanie. Jest to cieniowanie, czyli nakładanie kolejnych warstw koloru, żeby na płaszczyźnie uzyskać efekt trójwymiarowości przedstawianych brył lub głębi, zwłaszcza w odniesieniu do pejzażu.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Nad rzeką Colorado (Kolorado) w Ameryce Północnej powstają geoglify związane z kalendarzem i religijnymi rytuałami. Tradycje tworzenia naziemnych rysunków przejmą potem Indianie Hopi.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - W Grecji rozkwita bibliofilstwo. Na przykład Platon i Arystoteles kolekcjonują pięknie przepisane dzieła literackie. Nieprzypadkowo w Rzymie niewolnicy z umiejętnością kaligrafii będą osiągali bardzo wysokie ceny.

W Europie rozwinie się potem kilka stylów pisma łacińskiego: kapitaliki - monumentalne, duże litery Rzymian, uncjała (IV-IX w. n.e.) - zaokrąglone litery wczesnego średniowiecza, kursywa (od V w. n.e.), czyli pochyłe litery zachodniej Europy, minuskuła Karolingów (IX-XII w.), rozmaite formy pisma gotyckiego (XII-XVI w.) i inne.

• Od 1000 r. p.n.e. - Rozwój najwspanialszej w Ameryce Południowej ceramiki, rzeźby, tkactwa i złotnictwa na północy Andów (Chavin, San Agustin).

• 1000 - 500 r. p.n.e. - Naskalne malowidła w Val Camonica (południowe Alpy), przedstawiające życie Ligurów, łącznie z rysunkiem dwóch mężczyzn-homoseksualistów w trakcie aktu seksualnego (magiczny rytuał?). Wraz z obrazami w Val Camonica występuje wiele znaków ideograficznych.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - W Europie powstają geoglify zdające się nawiązywać do wcześniejszych naziemnych obrazów tworzonych w Azji Zachodniej, na południu Uralu i w Azji Środkowej. Jednym z przykładów jest tak zwany Biały Koń z Uffington (późniejsze Oxfordshire w Brytanii) stworzony ok. VI w. p.n.e. W kredowym podłożu w Uffington zostały wycięte rowy metrowej głębokości i szerokie na 2-3 m, tworząc zarys zwierzęcia (czasem uznawanego za smoka) o długości 100 m. Miejscowa ludność aż do XIX w. n.e. co siedem lat będzie rysunek oczyszczać i poprawiać, a w XX w. n.e. opiekę nad prehistorycznym dziełem przejmie specjalna organizacja.

Inne znanym brytyjskie geoglify to Gigant z Cerne Abbas - postać wojownika lub bóstwa z wielką maczugą oraz tak zwany Koń z Whittlesford.

• Od X w. p.n.e. - Po upadku cywilizacji mykeńskiej rozwija się plastyka grecka oparta na motywach geometrycznych: czarne figury na czerwonej ceramice (wazy z Dipylon w Atenach z VIII w. p.n.e.), dość proste ornamenty. Od VIII w. p.n.e. powstają orientalne ornamenty zwierzęce, spiralne i faliste. Pojawiają się one również na meblach: krzesłach z prostymi nogami i składanych krzesłach nożycowych, na skrzyniach, stołach i szafkach.

• Od X w. p.n.e. - W Chinach kształtuje się rzeźba z drewna, kości, terakoty i brązu, często inkrustowana (ozdabiana elementami wbudowanymi w powierzchnię) kamieniami. Posągi bywają rzeźbione jako pomniki władców lub wybitnych osobistości. Rzeźbione naczynia i lustra z brązu stopniowo tracą dawne znaczenie magiczne. Od V w. p.n.e. powstają charakterystyczne chińskie odlewy żeliwne i przedmioty z żelaza kutego. Pojawiają się pięknie kształtowane, ozdobne meble z drewna na przykład tekowca i ambrowca (Liquidambar formosana), z laki (stwardniała żywica drzewa sumaka, Rhus vernicifera) i kości. Bywają pokrywane fornirem lub intarsjami. Kwitnie malarstwo na ścianach chińskich grobowców z charakterystycznymi sylwetkami ludzi i zwierząt na tle nieba, co odzwierciedla wiarę w wieczność nieba i znikomość człowieka.

• IX - VI w. p.n.e. - Ogromne ceglane mury Babilonu ze słynną Bramą Isztar. Bramę zdobią monumentalne, wielometrowe mozaiki z emaliowanej cegły, przedstawiające fantastyczne zwierzęta (między innymi smoki z pozoru podobne do dinozaurów), skrzydlate demony i bóstwa, które strzegą wejścia do miasta, pokazując potęgę i bogactwo władcy.

• Koniec IX w. p.n.e. - Tak zwane wiszące ogrody Semiramidy, królowej Asyrii w Niniwie, jeden z siedmiu cudów świata. W istocie rośliny rosną na potężnych kamiennych łukach dźwigających warstwę ziemi, co pokazuje asyryjski rysunek.

• VIII - III w. p.n.e. - W meksykańskim mieście Tlatilco rozwija się plastyka kontynuująca tradycje przejęte od Olmeków. Szczególną sławę zdobywają małe terakotowe figurki kobiet o wielkich głowach i oczach w kształcie skośnych szczelin. Mają one znaczenie kultowe, wyrażając szacunek dla żeńskiej płodności i matki-ziemi. Liczne terakotowe statuetki obrazują codzienne życie.

• VIII - II w. p.n.e. - Szczytowy okres w plastyce iberyjskiego Tartessos, wykazującej wpływy orientalne, fenickie i greckie. Przykładem ogromnego wyrafinowania sztuki powstałej ze zmieszania tylu tradycji jest słynna wapienna rzeźba znana jako Dama z Elche znaleziona w La Alcudia de Elche (wschodnia Hiszpania). Jej twarz odpowiada greckim zasadom estetyki, ale fryzura i ozdoby mają charakter orientalny.

• VIII - VII w. p.n.e. - Asyryjczycy rozwijają własną plastykę opartą na tradycjach babilońskich. Powstaje wielki pałac królewski w Niniwie z licznymi płaskorzeźbami i malowidłami (głównie sceny polowań i walk, uskrzydlone bóstwa). Wzorzyste dywany pokrywają podłogi i ściany asyryjskich pałaców. Sama Niniwa jest otoczona potężnymi murami z monumentalnymi wieżami i bramami.

• Od VII w. p.n.e. - Grecy używają flag nazywanych phoinikis służących jako znaki rozpoznawcze i elementy ozdobne. Potem Rzymianie będą mieli vexillum, flagę zwisającą w dół od poziomego drążka zawieszonego na końcu pionowego drzewca. Tradycję grecko-rzymskich flag będzie kontynuować chrześcijańska Europa.

• Od VII - VI w. p.n.e. - Rozwój perskich ogrodów. Z zachodniej Azji pochodzi między innymi krzew tamaryszek (Tamarix) oraz pięknie kwitnące rośliny zielne tulipan (Tulipa) i krokusy (Crocus). Persowie obsadzają drzewami drogi. Ksenofont opisze potem (IV w. p.n.e.) wspaniały ogród Cyrusa w mieście Sardes zbudowany na planie geometrycznym z drzewami owocowymi i ozdobnymi, stawami oraz menażerią. Takie ogrody są zwane para-daeza (wielki ogród), co Grecy za Ksenofontem przekręcą na paradeisos utożsamiony z mitycznym rajem.

• VII - V w. p.n.e. - Szczyt rozwojowy sztuki Etrusków wykazującej wyraźne związki ze sztuką Grecji.

Bogate malarstwo (sceny rodzajowe z życia codziennego rodziny i miasta, przedstawiające pracę i zabawę, czasem sport) występuje na ścianach grobowców i na ceramice. Rzeźba ma duże walory ozdobne (na przykład posąg Apolla z Veji, ok. 510 r. p.n.e.). Podziw budzą też piękne nagrobki i pomniki zmarłych. Malowane, rzeźbione i zdobione ornamentami drewniane meble to między innymi skrzynie, krzesła nożycowe i stoły.

Etruskowie znają łuk architektoniczny z kamieni, co pozwala budować sklepienia kolebkowe (o kształcie połowy walca), bez uciekania się do konstrukcji fałszywego sklepienia lub kopuły.

• Druga połowa VII w. p.n.e. - W Niniwie istnieje asyryjski ogród i wielka menażeria z licznymi kopytnymi i drapieżnikami (niedźwiedzie, tygrysy, lwy). Ten pomysł przejmą potem Aleksander Wielki i władcy państw hellenistycznych.

• Druga połowa VII w. p.n.e. - Faraon Psametyk I rewolucjonizuje egipską plastykę. Wzorem posągów najpotężniejszych faraonów Starego Państwa Psametyk każe wykuwać z twardego kwarcytu swoje posągi mające po kilka metrów wysokości. Jest tam przedstawiany jako atletycznie zbudowany mężczyzna o szerokich barach i potężnej klatce piersiowej stojący z lekko wysuniętą jedną nogą, co sugeruje siłę, władczość i ruch do przodu. Nowy styl znajduje swoje odzwierciedlenie także w malarstwie, gdzie faraon ma szerokie bary i stosunkowo małą głowę.

Co ciekawe, ten sposób przedstawiania ludzkiej sylwetki przejmą od Egipcjan Grecy zatrudniani przez faraona jako najemni wojownicy. Później zaś renesansowa Europa wzorując się na sztuce greckiej, będzie pośrednio nawiązywać do artystycznych idei Psaametyka I.

Przykładem rozwoju egipskiej plastyki w tej epoce jest też wspaniały grobowiec kapłana i potężnego urzędnika Pediamenope zbudowany w Waset (Teby). Bogate polichromie na ścianach podziemnych sal opowiadają między innymi o życiowych sukcesach Pediamenope, pośmiertnych losach duszy, o sądzie nad zmarłym dokonanym przez zważenie duszy i o drodze w zaświaty.

• Od VI w. p.n.e. - Rozwój plastyki w kulturach andyjskich.

Ceramika, tkactwo i rzeźba osiągają bardzo wysoki poziom między innymi w kulturach Chavin i Paracas. Lud Paracas wykonuje między innymi ogromne, wielometrowe geoglify.

• Od VI w. p.n.e. - Powstają greckie ogrody kwiatowe, jak słynny ogród tyrana Gelona na Sycylii (ok. 500 r. p.n.e.). Rozróżnia się uporządkowany ogród jako wytwór człowieka i gaj (niewielka, prześwietlona grupa drzew), które reprezentują dobre, jasne moce oraz gęsty, mroczny las - symbol sił nieposkromionych, nieznanych i wrogich człowiekowi. Dlatego też w gajach lokuje się miejsca kultu i świątynie. Nad Morzem Śródziemnym w ogrody są hodowane liczne drzewa, między innymi dęby (Quercus), cyprysy (Cupressus), pinie (Pinus pinea), cedry (Cedrus) i laury (Laurus nobilis). Według Greków laur to nimfa (dobry żeński demon wód i roślin) Dafne, która zamieniła się w roślinę, aby uciec od zakochanego w niej Apolla. Dlatego laur jest atrybutem tego boga. Wiele roślin, a zwłaszcza drzew, jest uważanych za święte (droga do nieba). Mogą też służyć jako horoskop, jak na przykład u Galów. Elementem ozdobnym ogrodów w strefie śródziemnomorskiej jest pnący się po drzewach i murach bluszcz (Hedera helix) oraz rośliny zielne: narcyzy (Narcissus), pierwiosnki (Primula), goździki (Dianthus), fiołki (Viola) i wielu innych gatunków.

• VI - V w. p.n.e. - Grecy rozwijają trzy style (porządki) swojej architektury. Styl dorycki - kolumny żłobkowane wzdłuż, bez bazy (podstawy), ale z kapitelem (szczyt) w kształcie poduszki przykrytej poziomą płytą. Styl joński (głównie w Azji Mniejszej) - kolumny na bazie w kształcie kilku nałożonych na siebie krążków. Kapitel rzeźbiony w formie dwóch pasów spiralnie zwiniętych po dwóch stronach kolumny i nakrytych poziomą płytą. W stylu korynckim kolumny podobne do jońskich mają kapitele z liści akantu. Na kolumnach wspierają się poziome kamienne belki, nad którymi jest umiejscowiony fryz, czyli poziomy pas płaskorzeźb, a nad nim krawędź dwuspadowego dachu.

• VI w. p.n.e. - II w. n.e. - Szczyt terakotowej rzeźby nad Nigrem tworzonej przez kulturę Nok. Powstają wspaniałe realistyczne i stylizowane wizerunki ludzi, indywidualne portrety rzeźbiarskie. Tradycje te przejmą potem miejscowe plemiona.

• Ok. 550 r. p.n.e. - Pod wpływem egipskiej plastyki rozwijanej od czasów faraona Psametyka I rzeźba grecka wykształca realistyczne przedstawienia postaci ludzkich ze szczegółami anatomicznymi i wyraźniejszymi cechami indywidualnymi, wskazującymi na konkretną osobę.

Greckie rzeźby były wcześniej dość prymitywne i proste: długie cienkie nogi, płaskie geometryczne torsy i patykowate ręce, schematycznie potraktowane głowy. Teraz greccy artyści zaczynają rzeźbić figury z szerokimi barami i mocnymi klatkami piersiowymi, a nawet w postawie jednoznacznie nawiązującej do posągów Psametyka I sugerującej kroczenie do przodu. W połowie VI w. p.n.e. grecka rzeźba wejdzie w epokę uznaną później za klasyczną.

Rozwija się greckie malarstwo wazowe, zwykle nawiązujące do motywów mitycznych. Na wazach pojawiają się walki Greków z barbarzyńcami, bogowie i herosi. Popularne są na przykład sceny z mitu o Niobe, żonie króla Teb Amfiona. Niobe szczyciła się swoimi siedmioma synami i siedmioma córkami, wyśmiewając Leto, ponieważ jej jedynymi potomkami byli Apollo i Artemida spłodzeni z Zeusem. Obrażeni Apollo i Artemida zabili wszystkie dzieci Niobe, strzelając z łuków, a ją samą Zeus zamienił w skałę (góra Sipylos w Azji Mniejszej).

Pod wpływem Egiptu Grecy tworzą własny styl mebli. Thronos (stąd tron) to krzesło do siadania z wysokim oparciem dla pleców. Klismos jest krzesłem z poręczami po dwóch stronach, a diphros to stołek bez jakichkolwiek oparć. Istnieje też duże siedzisko dla kilku osób zwane kline oraz stół jako duża, pozioma płaszczyzna na podwyższeniu służąca do pracy lub jedzenia. Meble są rzeźbione, fornirowane lub malowane.

• Po 550 r. p.n.e. - Grek Apollodoros po raz pierwszy w plastyce greckiej rozwija malarską perspektywę, światłocień i sztukę przedstawiania głębi obrazu.

• Ok. 532 r. p.n.e. - Grek Teodoras z Samos zaczyna artystyczne szlifowanie kamieni szlachetnych, co jest sztuką niełatwą również w wymiarze technicznym, ponieważ większość kamieni jest bardzo twarda.

• VI/V w. p.n.e. - Na rozkaz Dariusza I, władcy Persji, powstaje gigantyczny pałac w Parsua (Persepolis), w tym czasie największy zespół pałacowy na świecie (zniszczy go Aleksander Macedoński w 330 r. p.n.e.).

Perska plastyka przejęła tradycje mezopotamskie, rozwijając dekoracyjność płaskorzeźby i malowideł, a ponadto nadając im wymiar monumentalny odpowiedni do mocarstwowej pozycji Persji. Jednym z przykładów może być królewska nekropolia Achemenidów w Naksz-i-Rustan. W architekturze występują liczne ornamenty i rzeźby trójwymiarowe. Drewniany strop pałaców zdobiony jest malowidłami i rzeźbami, wspiera się na tysiącach wysokich kolumn. Ściany i kolumny pałaców, świątyń oraz bogatych domów są pokrywane emaliowanymi cegłami, bajecznie kolorowymi mozaikami, dywanami a czasem tapetą (okleiną na ściany) z tkaniny. Zwracają uwagę realistyczne płaskorzeźby na bocznych ścianach potężnych schodów prowadzących do królewskiego pałacu; przedstawiają perskich żołnierzy w pełnym uzbrojeniu, maszerujących w stronę pałacu jako symboliczna straż królewska, a zarazem znak potęgi władcy. Na ścianach pojawiają się też fantastyczne istoty, demony i dziwaczne zwierzęta jak na przykład skrzydlate gryfy lub sfinksy w perskim pałacu w Suzie. Mają zaimponować widzowi i olśnić gości wstępujących po schodach do siedziby monarchy ogromnego imperium.

Przy perskich pałacach istnieją też rozległe ogrody, sztuczne stawy i menażerie ze zwierzętami z całego dostępnego świata, a dworacy mogą bawić się ze zwierzętami-maskotkami trzymanymi dla rozrywki. Ponadto na północ od Persepolis, w wąwozie Bolaghi władcy Persji mają prywatny park myśliwski ograniczony dwoma potężnymi murami, które przegradzają wąwóz, aby nie wpuszczać intruzów i nie pozwolić zwierzętom wydostać się na zewnątrz.

• VI/V w. p.n.e. - Na Kyzył Kum w Azji Środkowej powstaje ogromna świątynia ognia na wzgórzu Koj-kryłgan-kała. Cała budowla ma symboliczny kształt koła i jest podporządkowana zasadom symetrii. Budowla wskazuje na ścisłe związki Azji Środkowej z ośrodkami sztuki w Persji.

• Od ok. 500 r. p.n.e. - W rejonie Ałtaju rozwija się turecka sztuka tkania wełnianych dywanów, która rozpowszechni się potem niemal w całej Eurazji.

• Od ok. 500 r. p.n.e. - Szczyt rozwojowy plastyki kultury Chavin w Andach: rzeźba w kamieniu, tkactwo, złotnictwo, niezwykle piękna ceramika. Wyraźne związki z Ameryką Środkową. Przykładem plastyki Chavin jest wielka płaskorzeźba „krwiopijcy” ze Starej Świątyni w mieście Chavin. Przedstawia przerażającą istotę o zębach świętego jaguara, która jest gotowa przyjąć kolejną ofiarę z człowieka.

W młodszym zespole architektonicznym w Chavin wśród archeologów znanym jako El Castillo zwraca uwagę wielka stela o wysokości 4,5 m przedstawiająca bóstwo z włosami-wężami układającymi się w trzy poziomy sugerujące podziemia, ziemię i niebo.

• Od ok. 500 r. p.n.e. - W Meksyku powstają kamienne piramidy ku czci Słońca: proste linie wyznaczające kierunki świata i zjawiska astronomiczne są drogami dla bóstw i kapłanów. Piramidy zbudowane na planie kwadratu mają formę nałożonych na siebie kilku gigantycznych stopni, a przez środek każdej pochyłej ściany biegną szerokie schody wiodące na szczyt.

Gliniane figurki ludzi z charakterystycznymi skośnymi oczami i bogatymi, wymyślnymi fryzurami jednoznacznie nawiązujące do stylu Olmeków i Tlatilco będą wytwarzane w Chupicuaro aż do końca I w. p.n.e.

• Ok. 500 - 250 r. p.n.e. - Szczyt plastyki w kulturze San Agustin (Ameryka Południowa). Powstają wspaniałe, często geometryczne, rzeźby kamienne wykazujące tematyczne i stylistyczne związki z Ameryką Środkową. Rzeźby często mają formę wielkich, nawet ponad trzymetrowych, kolumn. Równolegle rozwija się niezwykle wyrafinowana sztuka jubilerska, głównie ze złota, oraz ceramika (plemiona Quimbaya i Chibcha) i drobna rzeźba użytkowa z różnych materiałów. Natomiast na wschodnich krańcach Atacamy w dolinie Tafi powstają kamienne kręgi częściowo zdobione reliefami.

• V w. p.n.e. - Rzeźba grecka w kamieniu, glinie i drewnie a potem także w metalu osiąga doskonałość formy opartą na równowadze i geometrycznych proporcjach. Poliklet w rozprawie Kanon (Wzorzec) stara się ustalić proporcje ludzkiego ciała, które są najpiękniejsze: głowa = 1/8 wzrostu, stopa = 1/6 wzrostu, dłoń = 1/10 wzrostu. Swoje ustalenia prezentuje praktycznie w posągu Doryforos (Niosący włócznię). W greckiej rzeźbie dominuje styl monumentalny i poważny: Myron (słynny Dyskobol), Fidiasz (Atena Partenos z Akropolu, Zeus z Olimpii). Posągi wykonywane z kamienia (najchętniej z marmuru) są malowane (polichromia).

• V w. p.n.e. - Grecki malarz Apelles używa werniksu, czyli żywicy rozpuszczonej w olejku eterycznym lub terpentynie. Po nałożeniu na obraz rozpuszczalnik odparowuje, pozostawiając przezroczystą warstwę chroniącą dzieło przed wpływem powietrza, wilgoci i światła. Począwszy od XVI w. n.e. różne werniksy rozpowszechnią się w Europie i na świecie.

Po wyschnięciu werniksu, farby i gruntu (podłoża farby) pojawiają się napięcia, które mogą zniekształcać warstwy tych substancji. To prowadzi do spękań układających się w charakterystyczną sieć znaną potem pod nazwą krakelury (od francuskiego craquelure). To samo zjawisko występuje w szkliwie pokrywającym ceramikę. Co więcej, krakelura może być elementem ozdobnym, na przykład w wyrobach ceramicznych.

Natomiast w początkach XXI w. n.e. historycy i konserwatorzy sztuki zaczną badanie wzorów krakelury na obrazach, rzeźbach i wyrobach rzemieślniczych, żeby określić ich wiek i pochodzenie.

• Od V w. p.n.e. - Grecy i Rzymianie, tworzą nową dziedzinę sztuki - medalierstwo (od łacińskiego metallum - metal i greckiego metallon - kopalnia, gdzie jest wydobywana ruda metali). Medal jest krążkiem metalu z umieszczonym na powierzchni obrazem upamiętniającym wydarzenia lub osoby.

Medalierstwo upadnie w średniowiecznej Europie, aby ponownie odrodzić się w okresie renesansu.

• 448 - 432 r. p.n.e. - Na wzgórzu Akropol w Atenach (Grecja) powstaje zespół świątyń, który zastępuje budowle zniszczone ponad 30 lat wcześniej podczas perskiego najazdu. Głównym projektantem i zarządzającym budową jest Fidiasz. Na szczycie wzgórza powstaje większy niż dawniej płaski plac, gdzie Architekci Iktinos i Kallikrates projektują nową powiększoną świątynię ku czci Ateny zwaną Hekatompedos (Długa na Sto Stóp) lub Partenon (od Atena Partenos – Atena Dziewica). Propyleje, czyli mniejszą świątynię na Akropolu projektuje Mnesikles. Partenon ma konstrukcję hypostylową. Będzie to największa marmurowa budowla świata o wymiarach 69,5 m na 30,9 m. Marmur pochodzi z oddalonego o 17 km kamieniołomu, a częściowo z resztek starej świątyni zburzonej przez Persów. Kilkutonowe bloki są w kamieniołomie wycinane za pomocą żelaznych klinów wbijanych w skałę, przewożone wozami (transport jednego bloku zajmuje zwykle cały dzień) i wciągane na Akropol po zbudowanej w tym celu rampie. Dokładnie dopasowane do siebie bloki są łączone spiżowymi klamrami, a marmurowe kręgi (tambury) składające się na kolumny są stabilizowane umieszczonymi w centrum spiżowymi kołkami w drewnianej tulei. Taka konstrukcja zapewnia budowli spoistość, a jednocześnie pewną elastyczność uodporniając ją na powtarzające się trzęsienia ziemi. Architekci wykorzystują też efekty optyczne. Linia schodów otaczających świątynię jest lekko wypukła, ponieważ tak długą dokładnie prostą linię ludzki wzrok odbierałby jako wklęsłą. Kolumny zaś są minimalnie pochylone do wnętrza świątyni, co wraz z wypukłą linią schodów nadaje Partenonowi lekkość. To wrażenie dodatkowo pogłębia niewielkie pogrubienie środkowej części kolumn perystylu, czyli kolumnady otaczającej całą budowlę od zewnątrz. Nad perystylem wokół całej świątyni biegnie rzeźbiony i bogato malowany fryz, a jaskrawo malowane płaskorzeźby nad wejściem pokazują sceny walki z gigantami, centaurami i amazonkami. Rzeźba na wschodnim przyczółku opowiada o narodzinach Ateny, a na zachodnim o jej sporze z Posejdonem o władzę nad miastem. Punkt centralny świątyni stanowi megaron, gdzie znajduje się wyrzeźbiony przez Fidiasza kilkunastometrowy posąg Ateny z kości słoniowej w dużej części pokryty złotą blachą. Na dłoni Ateny stoi wysoka na 2 metry bogini zwycięstwa Nike.

Ok. 420 r. p.n.e. na Akropolu powstanie teatr Dionizosa w postaci wielkiego zagłębienia wyciętego w skalistym stoku wzgórza i obudowanego kamiennymi ławkami dla widzów umieszczonymi coraz wyżej (amfiteatralnie) na zboczu.

Partenon przetrwa do 662 r., kiedy zostanie zamieniony na kościół. W 1458 r. Turcy przekształcą go w meczet i w południowo-zachodnim narożniku świątyni postawią minaret. Potem umieszczą tam skład amunicji, a w 1687 r. budowlę w dużym stopniu zniszczy eksplozja podczas oblężenia Aten przez Wenecjan. W latach 1801-1802 brytyjski konsul lord Elgin wywiezie do Anglii kilkaset rzeźb i elementów architektonicznych wyrwanych ze ścian Partenonu. Dopiero po wyzwoleniu Grecji ruszą badania archeologiczne Partenonu (od 1835 r.), a potem powolna rekonstrukcja zabytku (od 1898 r.). W XX/XXI w. zaś władze greckie będą się starały o zwrot znajdujących się w Londynie tak zwanych „marmurów Elgina”.

• IV w. p.n.e. - Monumentalna rzeźba grecka nabiera wdzięku i ciepła. W nowym stylu tworzą między innymi Praksyteles (Apollo z jaszczurkami, Afrodyta, Hermes z małym Dionizosem) i Skopas. Nadworny artysta Aleksandra Macedońskiego Lizyp ustala własny kanon piękna, według którego głowa stanowi 1/9 wzrostu. Realizuje swój ideał w posągu młodzieńca czyszczącego rękę skrobaczką zatytułowanym Apoksjomenos. Rzeźba mimo pozornej statyczności charakteryzuje się dużym dynamizmem dzięki wyciągniętej ręce i kontrapostowi (wsparcie postaci głównie na jednej stopie). Według Pliniusza Starszego Lizyp jest pierwszym greckim artystą, który sporządza model swojego dzieła z gipsu, zanim wykona właściwą rzeźbę.

Podobno Lizyp wykonuje też gipsowe odlewy poprzez nałożenie gipsu z wodą na twarz człowieka. Po kilku minutach masa zastyga, dając bardzo precyzyjne odwzorowanie twarzy. Dzięki temu rzeźbiarz może potem stworzyć niezwykle realistyczny portret. Ta sama metoda będzie używana przy zdejmowaniu masek pośmiertnych, czyli gipsowych odlewów twarzy ludzi tuż po zgonie jeszcze w XX w. n.e.

Marmurowe rzeźby są malowane, na przykład dla Praksytelesa robi to Nikias. Ponieważ biel jest symbolem czystości i niewinności, greckie (a  potem rzymskie) groby są budowane z białego marmuru. Przykładem jest ogromne (43 m. wysokości) mauzoleum w Halikarnasie, czyli ozdobna budowla-grobowiec króla Mauzolosa zbudowany w połowie IV w. p.n.e. Budowla przetrwa ponad 1000 lat, zanim zawali się podczas trzęsienia ziemi w XV w. n.e. i stanie się źródłem kamienia budowlanego.

W Grecji pojawia się kolekcjonerstwo dzieł sztuki, często w specjalnych budynkach zwanych museion (muzeum), gdzie odbywają się też naukowe i filozoficzne dyskusje (jak w Aleksandrii).

Arystoteles rozwija estetyczną teorię naśladownictwa (mimesis) rzeczywistości, która zakłada, że wierne odwzorowanie jest kryterium artyzmu i piękna.

• IV - III w. p.n.e. - Tracka plastyka osiąga najwyższy poziom dorównując sztuce greckiej. Trakowie słyną z wyrobów złotych i srebrnych oraz z pięknie zdobionych malowidłami grobowców przykrytych kurhanami. Przykładem są kopułowe groby z Kazanłyku ze wspaniałymi obrazami z życia codziennego umieszczonymi na półokrągłych sklepieniach.

• IV w. p.n.e. - IV w. n.e. - Rozkwita plastyka andyjskiej kultury Nazca: barwna ceramika z geometrycznymi wzorami oraz jedne z najwspanialszych tkanin tej epoki. Od przełomu er na płaskowyżu Nazca powstają gigantyczne, często kilkusetmetrowe, rysunki tworzone przez usunięcie wierzchniej warstwy kamieni i odsłonięcie jaśniejszego podłoża. Rysunki przedstawiają między innymi proste linie, spirale lub labirynty unikursalne, motywy roślinne, pająki, kolibry, małpy, komety. Mają znaczenie magiczno-religijne jako drogi kapłanów, bogów i duchów oraz symboliczne ścieżki do świata bóstw: pobożni pielgrzymi w procesjach wędrują po liniach rysunków. Przynajmniej niektóre linie wiążą się z obserwacją zjawisk astronomicznych, służąc do określania kierunków w stosunku do wybranych obiektów na niebie i jako swoisty kalendarz. Wzory z Nazca są powtarzane na ceramice wytwarzanej w pobliskim Cahuachi (I-V w. n.e.) i rytualnie tłuczonej jako ofiara w rejonie Nazca.

Rysunki na płaskowyżu zostaną odkryte ponownie dopiero w 1936 r. i będą badane od 1946 r. Podobne, choć mniejsze, rysunki są znane w całych Andach. W XX w. fantaści będą się tutaj doszukiwać lądowiska dla domniemanych pojazdów kosmitów (UFO), ponieważ rysunki są w całości widoczne jedynie z dużej wysokości, na przykład z balonów.

• IV w. p.n.e. - IV w. n.e. - Rozkwit sztuki nubijskiej zawierającej obok wielu elementów afrykańskich (drewniana rzeźba, stylizacja) formy i motywy zaczerpnięte z Egiptu (niewielkie piramidy w Nuri koło Napaty, malowanie postaci z profilu, egipscy bogowie), Arabii, Grecji i Rzymu (realistyczna rzeźba, portret trumienny). Początkowo centrum plastyki nubijskiej jest Napata, ale w III w. p.n.e. przenosi się do Meroe (powstają tu między innymi piramidy), czyli dalej od Egiptu, co zwiększa wpływy estetyki afrykańskiej.

• IV - I w. p.n.e. - W północnych Indiach rozwija się bogata rzeźba kamienna, wykazująca silne związki z Persją i państwami hellenistycznymi: na przykład płaskorzeźby w Bharhut i Sańći. Monumentalne realistyczne posągi jakszów i jaksziń trzymających gałąź drzewa aśoka (Patna) i kobiet (Mathura) symbolizują płodność. Powstają świątynie drążone w skałach (na przykład we wzgórzach Nagardżuni w Biharze), naśladujące wewnątrz wygląd dawnych świątyń drewnianych z dużą salą główną i westybulem. Z czasem kształtuje się buddyjska ćajtja (czajtja) - prostokątna świątynia wykuta w skale z wejściem w formie łuku i przeciwległą apsydą, czyli półokrągłą, wklęsłą ścianą (na przykład Bhadża koło Mumbaju, I w. p.n.e.). Ten styl utrzyma się do IX w. n.e. Fasada (zewnętrzna ściana) i wnętrze są bogato rzeźbione. Powstają vihara, klasztory wykuwane w skale, składające się z centralnej świątyni i otaczających ją cel mnichów (na przykład Bhadża, I w. p.n.e.). Kurhany grobowe (anda) przekształcają się w stożkowate, ceglane i kamienne stupy, gdzie są przechowywane relikwie, czyli materialne ślady zmarłych osób uznanych za święte, na przykład części ich ciała. Jedne z najstarszych stup znajdują się w Sańći (stupy z cegły) w środkowych Indiach i w Bharhut. Wielka Stupa w Sańći oraz siedem mniejszych stup i monumentalna kolumna staną się wzorcem dla podobnych budowli i celem pielgrzymów, którzy obchodzą stupy w prawo (modląc się do Słońca) lub w lewo (modlitwa do Księżyca), kontemplując wcześniejsze wcielenia Buddy przedstawione na kamiennej bramie. Boki tych budowli są zwykle zdobione płaskorzeźbami, a przed wejściem na święty teren znajdują się torana, symboliczne bramy w monumentalnym, kamiennym ogrodzeniu vedika. Istotnym elementem zwykle są też długie liny z licznymi flagami w pięciu kolorach symbolizujących pięć żywiołów budujących świat: żółte - ziemia, niebieskie - woda, zielone - powietrze, czerwone - ogień, białe - eter. Relikwie są umieszczone w małej wieżyczce harmika (czasem jest to również nazwa oczu umieszczanych na ścianach wieżyczki) na stupie, a ponad nią znajdują się parasole czhatra podkreślające świętość. Zwykle są one ułożone wielowarstwowo (do 33 poziomów symbolizujących 33 piętra góry Meru, co zapoczątkuje później wielopoziomową strukturę pagody). Pod wpływem rosnącej liczby pielgrzymów i związanym z tym podniesieniem dochodów niemal ciągle aż do XII w. n.e. jest prowadzona rozbudowa buddyjskich świątyń w Sańći. Wielka Stupa zostaje dwukrotnie powiększona w II w. p.n.e., powstają cztery wspaniale rzeźbione, kamienne bramy w I w. p.n.e. oraz posągi Buddy przed bramami w V w. n.e.

Na rozkaz Aśoki powstają nie tylko budowle sakralne, lecz także ceglany pałac w mieście Pataliputra, wzorowany częściowo na Persepolis (zniszczony w połowie 1. tysiąclecia n.e.). Poza tym król Aśoka oznacza granice państwa kamiennymi słupami z napisami głoszącymi naukę Buddy. Na szczycie granicznych słupów znajdują się rzeźbione lwy i byki symbolizujące władzę.

Za czasów Aśoki powstają też najstarsze stupy w Dolinie Kathmandu, w tym słynna Boudhanath, która będzie potem wielokrotnie przebudowywana, a z czasem znajdzie się na obszarze rozrastającego się miasta Kathmandu.

• Od IV w. p.n.e. - Rozkwit plastyki kultury Nok nad Nigrem słynącej między innymi z terakotowych portretów.

• Do III w. p.n.e. - Ceramika kultury Jomon (Dziomon) w Japonii nawiązująca do tradycji koreańskich i chińskich.

• III w. p.n.e. - Chińczycy systematyzują wiedzę o budowaniu miast, co znajduje odbicie w książce Żou li. Miasto ma być miniaturą wszechświata z hierarchią współdziałających elementów. Idealnym kształtem miasta jest dla nich prostokąt zorientowany według geograficznych kierunków i otoczony murem, w którym znajdują się cztery główne bramy z prostymi drogami (liniami) na wschód, zachód, południe i północ.

• Od III w. p.n.e. - Rozwój plastyki w Teotihuacanie w północno-wschodniej części Doliny Meksyku.

Szczyt rozwoju miasta i największych inwestycji budowlanych przypadnie na II-VI w. n.e. Powstają tu kamienne piramidy z bogato zdobionymi świątyniami na szczycie. Największa będzie Piramida Księżyca budowana i powiększana od II w. n.e. do połowy IV w. n.e. Piramida jest miejscem składania ceremonialnych ofiar, a samo wspinanie się na nią to rodzaj modlitwy.

Doskonała znajomość obróbki kamienia pozwala tworzyć stylizowane i zgeometryzowane, rzadziej realistyczne, rzeźby. Znana jest także rzeźba w drewnie i metalu. Charakterystyczne są postacie ludzkie z owalnymi twarzami oraz oczami i uszami w kształcie soczewkowatych zagłębień. Sławę zdobywają wyroby tkackie i plecionkarskie oraz ceramika. Wpływ Teotihuacanu istniejącego przez niemal tysiąc lat sięga aż na Jukatan i wybrzeża Pacyfiku. Równolegle i pod wpływem Teotihuacanu rozwija się kilka innych ośrodków sztuki w Meksyku.

• III - I w. p.n.e. - W sztuce hellenistycznej mieszają się style plastyki greckiej, egipskiej, perskiej, indyjskiej i anatolijskiej. Powstaje ogromna liczba dzieł sztuki, zwłaszcza w zhellenizowanej Azji Mniejszej. Powstają monumentalne budowle wzorowane na Grecji z rzeźbiarskimi motywami z Azji oraz rzeźbione pomniki.

Jest to okres świetności rzeźby łączącej grecki realizm i orientalną ekspresję (na przykład realistyczny portret egipskiego kapłana znany jako Zielona Głowa z I w. p.n.e.). Wielką sławę zdobywają ogromne, rzeźbione w marmurze ołtarze z Pergamonu (II w. p.n.e.) i gigantyczny posąg Apolla stojący u wejścia do portu Rodos (Kolos z Rodos, III w. p.n.e.) według tradycji zbudowany ze spiżu po rozbitej wieży oblężniczej helepolis. Zasłużonym uznaniem cieszą się też marmurowy posąg Nike z Samotrake (II w. p.n.e.), wspaniały marmurowy wizerunek Wenus z Milo (II w. p.n.e., wykopany na wyspie Melos i zakupiony przez J. D. d’Urville’a, a w roku 1820 i przekazany do Luwru) czy niesamowita Grupa Laokoona na Rodos (Agesandros i jego synowie Atenadoros oraz Polidoros, II w. p.n.e.). Według legendy spokrewniony z królem Priamem Laokoon był kapłanem, którego wraz synami udusiły dwa węże morskie wysłane przez zagniewanego Apollina. Rzymska kopia Grupy Laokoona stanie się inspiracją dla estetycznych rozważań w nowożytnej Europie, przyczyniając się do rozwoju estetycznej koncepcji korespondencji sztuk (Lessing, Goethe). Z drugiej strony ekspresja rzeźby wykraczająca, jak się zdaje, poza artystyczne kanony hellenizmu wywoła nawet podejrzenia, że Grupa Laokoona jest późniejszym fałszerstwem.

Pod wpływem sztuki orientalnej rośnie popularność mozaiki w Grecji. Malarstwo zaś staje się przede wszystkim sztuką tworzenia ornamentów z ograniczoną liczbą barw i pozbawionych perspektywy. Triumfy święci gemmologia, czyli sztuka wytwarzania niewielkich, zwykle owalnych płaskorzeźb na ozdobnych kamieniach, które mogą być przechowywane jako odrębne dzieła lub noszone w formie biżuterii.

• III - I w. p.n.e. - Rozwój plastyki rzymskiej pozostającej pod silnym wpływem Etrusków (upowszechniają łuk i sklepienie kolebkowe w budownictwie) oraz Greków (patio w domach na planie prostokąta, arkady). Charakterystyczne rzymskie budowle oparte na łukach to koliste cyrki, akwedukty prowadzące wodę do miast i mosty, które będą stać przez kilka tysięcy lat (na przykład w Weronie). Typowy dla rzymskiej architektury jest wolnostojący, zdobiony rzeźbami i napisami łuk triumfalny jako pomnik zwycięstwa. Rzymscy architekci projektują sklepienie krzyżowe jako przecięcie pod kątem prostym dwóch sklepień kolebkowych. Kształtuje się rzymski kapitel złożony z wielu liści wieńczących kolumnę oraz typowy dla Rzymian liściasty fryz.

Rozwija się malarstwo, mozaika i sztuka wytwarzania mebli. Rzymianie znają eleganckie skrzynie na odzież, stoły i składane krzesła nożycowe zwane kurulnymi, ponieważ używają ich wyżsi urzędnicy zwani magistratus curules.

• III - I w. p.n.e. - Rozkwit plastyki Celtów, zwłaszcza sztuki zdobniczej. Jej sztandarowym przykładem jest wspaniały, pokryty płaskorzeźbami srebrny kocioł znaleziony w bagnach w Gundestrup (Jutlandia) złożony tam w ofierze bóstwom.

• III w. p.n.e. - III w. n.e. - Początki drewnianej architektury japońskiej w epoce Yayoi (Jajoi). Budowle mają zwykle kształt prostokątny i nakrywa je dwuspadowy dach z trzciny. Ściany są zbudowane z grubych drewnianych bali i koniecznie bez użycia metalu, bo metal obrażałby duchy drzew. Częste są symboliczne bramy tori wyznaczające granicę świętego obszaru. Są to dwa pionowe słupy połączone na górze poziomą belką i zazwyczaj nakryte dachem wystającym poza linię słupów.

Znanym przykładem drewnianego budownictwa Japonii jest szintoistyczne sanktuarium w Ise (I-III w. n.e.) na wyspie Honshiu. Centralna świątynia w Ise jest poświęcona bogini Słońca Amaterasu, a inna, odległa o 6,5 km, należy do Toyuke, bogini zbóż. Od 692 r. n.e. przez kilkanaście stuleci co 20 lat Wielka Świątynia jest pieczołowicie odnawiana w tej samej formie. Największą japońską świętością jest drewniany słup shin-no-mihashira, symbol falliczny, reprezentujący energię twórczą. Wokół niego organizuje się przestrzeń, a w samym słupie tkwi kami (duch, energia). W VII w. n.e. powstanie w Ise Wielka Świątynia w lesie olbrzymich świętych kryptomerii (Cryptomeria japonica), u stóp dwóch gór Kamiji i Shimaji, koło rzeki Isuzu. Drzewo, góra i las to składniki świata, gromadzące duchową energię mononoke.

• 240 - 207 r. p.n.e. - Ch’eng Miao wynajduje nowy styl chińskiej kaligrafii nazwany hsiao-chuan (mała pieczęć) albo li-shu (li - urzędnik), w którym każdy znak musi być zawarty w kształcie kwadratu. Według legendy Ch’eng Miao spędził 10 lat w więzieniu i tam dokonał swego wynalazku. Jest to styl łatwy do pisania i dlatego przyjął się w urzędach, a jego różne formy będą używane aż do XXI w. n.e.

Niezależnie od raczej oszczędnego stylu małopieczęciowego chińskie znaki są doskonałym materiałem dla rozwoju sztuki kaligrafii w ciągu następnych stuleci. Najwięksi chińscy kaligrafowie to Chi Yong (II w. n.e.), Wang Hsi-chih (321-379), jego syn Wang Hsien-chih (344-388), Ou-yang Hsün (557-641), Sun Kuo-t’ing (zmarły w 688 r.), Ch’u Sui-liang (596-658), Yen Chen-ch’ing (709-784), Liu Kung-ch’üan (778-865), Su-shy (1036-1101), Huang T’ing-chien (druga połowa XI w.), Mi Fei (1051-1107), cesarz Hui’tsung (1082-1135), Chao Meng-fu (1254-1322), Yü Yu-yen (1878-1964).

• Po 221 r. p.n.e. - W Chinach powstaje imperialno-konfucjański styl sztuki podkreślający wielkość i wspaniałość cesarza oraz wyższość Chin nad resztą świata. Zaczyna się budowa Wielkiego Muru (właściwie połączenie i rozbudowa już istniejących odcinków umocnień), mającego chronić kraj przed najazdami koczowników z północy. Rozwijają się wyrafinowana chińska płaskorzeźba i ceramika oraz malarstwo na lace, jedwabiu i papierze (czasem jako tapeta) w stylu nazwanym potem narodowym (guohua). Na przełomie III i II w. p.n.e. powstają obrazy-kolaże łączące rozmaite elementy i techniki artystyczne. Malarstwo charakteryzują lekkie linie, niewiele barw, dystans do świata i zaduma. Specyficzny odcień barwy żółtej symbolizuje cesarską władzę i jest zarezerwowany wyłącznie dla cesarza. Zgodnie z zasadami konfucjanizmu wizerunki ludzi zwykle nie mają charakteru indywidualnego, lecz są traktowane symbolicznie (znikomość człowieka wobec wiecznego kosmosu), a postacie władców i szlachty są większe od postaci poddanych. W II w. p.n.e. sławę zdobywają malarze z okręgu Wandu. Na ścianach pałaców i grobowców są malowane sceny z mitologii, a także z życia codziennego. Do grobów wkłada się dzieła sztuki, często gliniane, realistyczne modele ludzi, wozów a nawet domów. Drewniane dotąd bramy (pomniki, wejścia do miejsc szczególnych) bailou ustępują kamiennym. Inną formą pomnika jest stela zwana bei - kamienna tablica z płaskorzeźbami oraz napisem upamiętniającym ważne wydarzenie lub osobę, często umieszczana na posągu żółwia jako synu smoka i symbolu wieczności. Największy zbiór bei zwany Beilin (Las Kamiennych Tablic) powstanie w Xi’an.

• 210 r. p.n.e. - W chińskiej stolicy Xi’an powstaje jeden z najwspanialszych grobowców świata. Cesarz Szy-huang-ti zostaje pochowany pod wielkim kurhanem w towarzystwie terakotowej armii złożonej z 6000 rzeźb naturalnych rozmiarów przedstawiających uzbrojonych żołnierzy.

W Chinach epoki Han (do końca II w. n.e.) rozwija się plastyka użytkowa służąca ozdobie mieszkań. Dominuje nowy styl mebli: są to niewysokie stołki do siadania, niewiele wyższe stoły oraz k’ang. K’ang jest platformą wbudowaną w podłogę domu i służy jako stół, ława do siadania lub miejsce do spania. Z reguły wszystkie te elementy są proste, geometryczne choć mogą mieć ozdobniki w postaci niewielkich rzeźb czy malowideł. Meble dla bogatych bywają inkrustowane (wysadzane) barwnymi kamieniami i metalem, fornirowane i malowane.

• Od ok. 200 r. p.n.e. - W Elura (Ghaty Wschodnie) są wykuwane skalne świątynie, początkowo tylko buddyjskie.

• II w. p.n.e. - I w. n.e. - Powstaje grupa dżinijskich (zwanych gumpha) i braministycznych świątyń w grotach Udajgiri oraz w pobliskim wzgórzu Khandagiri koło Bhuwaneśwar.

• II w. p.n.e. - II w. n.e. - Wielką popularnością cieszy się w Chinach legenda o pięciu wyspach pływających gdzieś po wschodnim morzu (Morzu Południowochińskim lub Pacyfiku). Mają one być wielkimi ogrodami, a ich mieszkańcy są nieśmiertelni dzięki alchemii i zrównoważeniu wszystkich żywiołów kosmosu. Na wyspach (oraz w niektórych górach) rośnie podobno święty grzyb lingżi zapewniający nieśmiertelność. Inne cudowne zwierzęta i rośliny występujące na legendarnych wyspach i odsuwające śmierć to brzoskwinia, sosna, żuraw i żółw. Mimo kilku wypraw na Morze Południowochińskie a nawet Pacyfik, żeglarze nie odnajdują legendarnych wysp, choć odkrywają inne lądy (być może nawet Amerykę). W końcu zniechęcony nieskutecznością poszukiwań cesarz Wu Di (II w. p.n.e.) postanawia odtworzyć panujące na legendarnych wyspach warunki we wspaniałych ogrodach oraz parkach pałacowych. Odtąd kolejni cesarze rozbudowują je przez następne stulecia, a ogród staje się nieodłączną częścią buddyjskiej medytacji, choć oczywiście nie zapewnia nieśmiertelności.

Kwestią życia pozagrobowego interesują się władcy z dynastii Han, czego wyrazem są bogate grobowce pod sztucznie usypanymi kurhanami symbolizującymi wędrówkę w stronę niebios.

• II w. p.n.e. - V w. n.e. - Okres dominacji rzymskiego stylu w meblarstwie strefy śródziemnomorskiej. Rzymianie zwykle powtarzają greckie kształty mebli, ale tworzą też kilka własnych: rozmaite formy stołu (mensa), kanapa (lectum), mały stolik (abacus) i szafka (armarium), czyli duże, zamykane pudło do przechowywania przedmiotów. Charakterystycznym rzymskim meblem jest też sella curulis, składany stołek do siedzenia o nogach w kształcie litery X. Często stołki są wykonane z brązu lub innego metalu (przejmą je później Bizantyjczycy i Germanie). Znana jest certosina - wykładanie mebli kością słoniową, aby otrzymać na powierzchni wzór (poprzednik intarsji) oraz fornirowanie.

• II w. p.n.e. - VII w. n.e. - W wysokim brzegu rzeki Waghora przecinającej wzgórza Adżanta w zachodniej części Półwyspu Indyjskiego powstaje ok. 30 sztucznych grot wykutych przez buddystów. Tworzą one półkole zgodnie z łukiem rzeki. Cztery z nich to świątynie, czyli miejsca kultowe zwane ćajtja, a pozostałe to pomieszczenia dla mnichów, które są określane pojęciem vihara. Ściany i sufity tych pomieszczeń są bogato rzeźbione i malowane. Powierzchnia skały jest pokrywana warstwą gliny wymieszanej z krowimi odchodami i rozdrobnioną ryżową słomą, aby uzyskać trwałe podłoże dla malowideł. Figury są zaznaczone wyraźnym konturem, a ich wnętrze wypełnia barwa, przy czym światłocień jest raczej rzadko stosowany. W wielu wypadkach gotowa polichromia jest dodatkowo pokrywana sokiem z cytryn, aby uzyskać połysk i trwałość obrazu. Polichromie z tych grot należą do najwspanialszych malowideł ściennych świata. Ich tematyka zwykle nawiązuje do buddyzmu mahajana, przedstawiając życie Buddy, epizody opisane w dżatakach oraz jego odejście do nirwany.

Znawcy szczególnie wysoko oceniają polichromię w grocie 1. powstałą w pierwszej połowie V w. przedstawiającą bodhisatwę Padmapani (trzymający kwiat lotosu), czyli jedną z postaci Awalokiteśwary. Dużą popularnością cieszą się też malowidła umieszczone w grocie 17. przedstawiające legendę o tym, jak Widżaja został pierwszym władcą Sri Lanki.

W konstrukcji Adżanty widać elementy związane z kalendarzem i astronomią. Na przykład grota 19. została wykuta w taki sposób, aby światło słoneczne wpadało do niej i oświetlało stupę na końcu hali w dniu przesilenia zimowego, kiedy noc zaczyna się skracać, a dzień wydłużać. Natomiast w grocie 26. światło wpada do wnętrza w dniu przesilenia letniego, po którym zaczyna wydłużać się noc.

• II w. p.n.e. - XVI w. n.e. - Na pacyficznym wybrzeżu Ameryki Środkowej w rejonie delty rzeki Dequis są wytwarzane kamienne kule ustawiane w szeregi i wzory na powierzchni ziemi. W tym czasie powstaje kilkaset kul mających średnicę od kilku centymetrów do ponad dwóch metrów. Tradycję przerywa hiszpański podbój i zniszczenie kultury ludu Dequis.

• Od II w. p.n.e. - Hodowla miniaturowych drzewek w Chinach, związana z filozofią buddyjską, uczącą, że w każdej, nawet najmniejszej, cząstce zawiera się sens całego wszechświata: mikrokosmos jest równoważny makrokosmosowi.

• Od II w. p.n.e. - Rozwój plastyki Zapoteków.

Miasto Monte Alban staje się centrum zapoteckiej plastyki. Zasłużoną sławą cieszą się reliefy jak na przykład te, które przedstawiają tańczących (Los Danzantes) podczas obrzędów religijnych. Ośrodek w Monte Alban przetrwa ponad 1000 lat, aby w końcu ulec najazdowi Mixteków.

• I w. p.n.e. - W Egipcie Ptolemeuszów rozkwita gemmologia. Egipscy władcy tworzą najwspanialszą na świecie kolekcję gemm. Rzymianie zrabują je potem i wywiozą ze skarbca Kleopatry. Znajduje się wśród nich uznawana za najpiękniejszy przykład rzeźbionego kamienia Waza z Farnese. Podobne, chociaż skromniejsze, kolekcje będą potem powstawać w Rzymie, Bizancjum i innych krajach.

• I w. p.n.e. - II w. n.e. - Rozkwit Petry przekłada się na rozwój jej architektury nawiązującej do tradycji greckich i hellenistycznych. W tym czasie w pustynnym mieście powstaje szereg świątyń, mauzoleów i pałaców wykutych wewnątrz skał okalających wąwozy przecinające pustynię. Do najwspanialszych zalicza się wielkie mauzoleum panującej dynastii i zarazem świątynia wzniesione przez Aretasa IV (I w. n.e.).

• I w. p.n.e. - III w. n.e. - Ogromne ogrody chińskiej dynastii Han w górach Kunlun, gdzie według niektórych mistyków znajdują się krainy szczególnej koncentracji dobrej energii kosmicznej.

• I w. p.n.e. - V w. n.e. - W Indiach istnieją trzy style plastyczne: na południu Andhra, na północy styl Mathura łączący Andhra i wpływy irańskie przyniesione przez Kuszanów, a na północnym zachodzie sztuka grecko-buddyjska.

Szkoła Andhra rozwijająca się przede wszystkim na południu subkontynentu z ośrodkiem w Amarawati kontynuuje tradycyjną plastykę Sańći i Bharhut z jej schematyzmem przedstawień i bogatą symboliką. Jednak pod wpływem hellenizującej sztuki z północy w II w. n.e. pojawiają się tu również realistyczne posągi Buddy, który dotychczas był przedstawiany niemal wyłącznie przez symbole. Twarze posągów mają zwykle wydłużone rysy drawidyjskie, co stanie się potem kanonem dla plastyki Indii. Budda ma często cechy hermafrodytyczne na znak przełamania dwoistości świata i osiągnięcia pierwotnej jedności. Nadal powstają tradycyjne skalne świątynie (Karli, Kanheri) i klasztory (Dżunnar Nasik). Na Cejlonie indyjska stupa, znana tam jako dagoba, już w II w. p.n.e. przybrała kształt kopuły (sklepienie w kształcie półkuli powstałej ze złożenia kilku łuków z centralnym kamieniem (zwornikiem) w szczycie, który skupia na sobie wszystkie siły (na przykład dagoba Ruwanwelli w Anuradhapura). W klasycznej formie kopuła (anda) jest ceglana z czterema zewnętrznymi wnękami (wahalkada) ołtarzowymi i wieńczy ją iglica (harmika). Przykładem takiej konstrukcji jest wielka dagoba Dżetawana w Anuradhapura z początku IV w. n.e. Z czasem cejlońskie dagoby przybiorą kształt okrągłych budowli z drewnianą kopułą i otoczonych kręgami kolumn (świątynie Thuparama i Lankarama w Anuradhapura oraz Watadage w Polonnurava z XII w. n.e.). Typowym elementem cejlońskich świątyń są kamienne baseny do rytualnego obmycia się przed wejściem.

Sztuka w stylu Mathura rozwija się przede wszystkim w mieście Mathura, handlowym centrum państwa Kuszanów. Ujawniają się wyraźne wpływy irańskie (prostota, niemal schematyzacja rzeźby) przemieszane z elementami hellenistycznymi (realizm), choć rysy twarzy są typowe dla Indii. Budda jest zwykle bardzo statyczny, przedstawiany w zrytualizowanych pozach ze ściśle określonymi przez kanon gestami i elementami stroju.

Szeroko jest stosowany język gestów (mudra). Na przykład Budda siedzący ze skrzyżowanymi nogami i opuszczonymi na nie rękami (pozycja lotosu w jodze) oznacza medytację. Ta sama pozycja z prawą dłonią na piersi - smutek i cierpienie za cały świat. Pozycja lotosu z prawą dłonią dotykającą ziemi symbolizuje potęgę oświecenia i wolność od strachu zgodnie z legendą o spotkaniu Buddy z bogiem zniszczenia Marą. Budda siedzący na wysokim stołku lub ławie uczy o szlachetnych prawdach swojej filozofii. Budda stojący - nauka o wyzwoleniu do nirwany. Budda leżący na boku z głową skierowana na północ - wielkie zaśnięcie, odejście do nirwany. Charakterystyczną cechą przedstawień Buddy lub bogów jest też umieszczanie ich na podeście, cokole, stołku lub jakimkolwiek innym podwyższeniu, najczęściej w kształcie lotosu, aby odizolować istotę boską od rytualnie nieczystej ziemi.

W Bamjan powstają słynne jaskinie zdobione rzeźbami i polichromiami, służące jako świątynie i cele mieszkalne dla mnichów, oraz kilka posągów Buddy wykutych w skale: największe mają 38 m wysokości (z I w. n.e.) i 55 m (z III w. n.e.). Wewnątrz figur znajdują się schody prowadzące na szczyt głowy posągu.

Styl grecko-buddyjski z centrum w Gandharze. Tematyka jest typowo indyjska, zwykle nawiązująca do buddyzmu, ale realistyczny sposób przedstawiania, proste nosy i europejskie rysy twarzy nawiązują do rzeźby greckiej. Jednocześnie jednak występują długie uszy (wysłuchanie próśb), ciężkie powieki i spiętrzone fryzury typowe dla Indii. Widać to w licznych rzeźbiarskich portretach Buddy. Często na wizerunkach pojawiają się charakterystyczne znaki świętości Buddy (urna - narośl między brwiami, koło prawa kosmicznego czakra oraz usznisza - wypukłość na czaszce). Ten styl mocno oddziałuje na Kaszmir i całe Indie, a pośrednio także na lamaistyczny Tybet.

• I w. p.n.e. - VI w. n.e. - Chińczycy tworzą ceramikę z protoporcelany.

• I w. p.n.e. - XV w. n.e. - Północno-zachodnia część Ameryki Południowej słynie z zaawansowanej ceramiki uznawanej za jedną z najpiękniejszych na świecie. Wielka ekspresyjność barwnych malowideł na naczyniach.

Kultury tego obszaru utrzymują stałe kontakty z Ameryką Środkową, a po ok. 1000 r. n.e. bardzo silnie oddziałają na Amazonię, szczególnie w dziedzinie ceramiki. W Amazonii powstają naczynia i ceramiczne urny, przy czym za najpiękniejsze uchodzą te z rejonu ujścia Amazonki (brazylijski stan Amapa) w kształcie siedzącego człowieka. Na Marajo zaś w 1. tysiącleciu n.e. kwitnie ceramika zdobiona głównie motywami geometrycznymi.

W Andach rozwija się budownictwo z kamienia, przy czym kamienie są ociosywane w nieregularne kształty i precyzyjnie do siebie dopasowywane. Między kamienie jest wsypywana niewielka ilość piasku, a potem jeden kamień jest wielokrotnie przesuwany po drugim, aby zeszlifować dopasowywane powierzchnie.

Na wybrzeżu Pacyfiku częściej jest używana nietrwała cegła adobe.

• Druga połowa I w. p.n.e. - Rzymski wódz Lukullus buduje słynne pałace (na przykład w Tusculum z czarnego marmuru z wyspy Melos, odtąd zwanego marmurem lukullańskim). Wokół swego pałacu w Rzymie zakłada, wzorowane na ogrodach Pontu i Armenii, wspaniałe ogrody (Horti Lucullani, po śmierci Lukullusa przedmiot pożądania Messaliny), które przetrwają do VI w. n.e. Tworzy też menażerie (vivaria) z żywymi zwierzętami, a koło późniejszego Neapolu każe zbudować rodzaj oceanarium - baseny z morską wodą, w których można oglądać niektóre morskie zwierzęta. W Rzymie powstaje pierwszy publiczny (dostępny dla wszystkich) park założony przez Pompejusza (ok. 55 r. p.n.e.). Sławę zdobywa ogród-menażeria Oktawiana Augusta mająca ok. 3500 zwierząt, a w I w. n.e. wspaniały ogród należący do domu Nerona w Rzymie (zajmuje ogromną powierzchnię 100 ha). Częstym elementem zdobiącym ogród są fontanny według pomysłu Herona z Aleksandrii lub innych wynalazców: woda tryska dzięki różnicy ciśnień uzyskanej przez umieszczenie zbiornika na dużej wysokości lub sprężenie powietrza w zamkniętym pojemniku. Rzymskie ogrody będą podobnie urządzane aż do V w. n.e., kiedy zanikną wraz z upadkiem kultury antycznej.

• 30 r. p.n.e. - 395 r. n.e. - Romanizacja plastyki egipskiej przejawiająca się między innymi w realistycznych, przypominających rzymskie, portretach na trumnach z Fajum (odkrytych przez W. Petriego). Wiele z tych dzieł ukazuje prawdziwe mistrzostwo anonimowych artystów i robi ogromne wrażenie na widzu swoim niemal fotograficznym realizmem oraz ładunkiem emocjonalnym związanym z kultem zmarłych. Portrety tego typu staną się pierwowzorem dla malarstwa bizantyjskiego oraz inspiracją dla autorów ikon, w których będzie się wyrażał kult świętych.

• 1. tysiąclecie n.e. - Chińczycy rozwijają słynną papieroplastykę; sztukę wycinania i składania z arkuszy papieru rozmaitych figur i lampionów (późniejsze japońskie oregami).

• 1. tysiąclecie n.e. - Rozwój plastyki kultur Muisca i Tairona w Ameryce Południowej: ceramika, kamienne budownictwo, biżuteria ze złota oraz stopu złota z miedzią i srebrem. Częstym elementem plastycznym są stylizowane przedstawienia zwierząt i ludzi, na przykład ptak z rozłożonymi skrzydłami symbolizujący potęgę.

• Od 1. tysiąclecia n.e. - Prawie wszystkie kultury znające pismo rozwijają własną kaligrafię, czyli sztukę pięknego kształtowania znaków pisma. Kaligrafia staje się istotną częścią wykształcenia szczególnie w Chinach, Korei i Japonii. Od VII-VIII w. rozwija się bardzo intensywnie również w krajach muzułmańskich, gdzie czasem zastępuje malarstwo ze względu na koraniczny zakaz przedstawiania istot żywych. Najpóźniej, bo dopiero VIII-IX w. pojawia się w Europie jako sztuka uprawiana przez mnichów.

• Od 1. tysiąclecia n.e. - Tuaredzy i inni mieszkańcy Sahary powszechnie budują białe domy z gliny nakryte dachami z palmowych belek lub niedużymi kopułami. Kopuła nagrzewa się mniej od płaskiego dachu, ponieważ w każdym momencie promienie słoneczne padają prostopadle tylko na jeden jej punkt. Podobnemu celowi biały kolor budowli, który odbija większość światła, więc słabo się nagrzewa. Budowle mają plan prostokątny lub sześcioboczny. Charakterystyczne są stożkowate narożniki na dachach i zgeometryzowana attyka (ozdobny murek biegnący krawędzią dachu, wystający ponad jej powierzchnię). Okna często są zamknięte przez pięknie rzeźbione ażurowe (zaopatrzone w wiele otworów) kraty z drewna, metalu lub gliny.

• Od 1 w. n.e. - Potężne miasto Tikal jest ośrodkiem nowej plastyki, która wpływa na cały obszar zamieszkany przez Majów. Artyści z Tikal rzeźbią misterne kamienne stele przedstawiające władców uznawanych za bogów. Wcześniej Majowie rzeźbili raczej wizerunki bogów i herosów. Z Tikal rozprzestrzenia się monumentalny styl architektoniczny zwany peten, który charakteryzują bardzo wysokie piramidy o stromych ścianach budowane na planie kwadratu, budowle wsparte na potężnych kolumnach w formie prostopadłościanów i wysokie prostokątne okna oraz drzwi. Na piramidy wchodzi się po schodach, a na ich szczycie stoi zwykle świątynia z bogato rzeźbioną stelą.

• I - III w. n.e. - Rozwój plastyki rzymskiej. Witriwiusz (I w. n.e.) proponuje kanon urody, według którego głowa powinna stanowić 1/10 wzrostu człowieka. Pisze też słynny podręcznik budownictwa.

Powstaje Panteon, czyli świątynia wszystkich bogów, w Rzymie (ok. 130 r. n.e.). Nakrywa ją wspaniała betonowa kopuła, którą zaprojektował Apollodoros z Damaszku. Ta kopuła staje się zewnętrznym znakiem potęgi Rzymu i przez półtora tysiąca lat będzie największą kopułą w zachodniej Europie (średnica 43 m). Liczne łaźnie publiczne z najsławniejszymi termami Karakali. Charakterystyczne są łuki triumfalne - samodzielnie stojące wysokie, łukowate bramy upamiętniające rzymskie zwycięstwa jak na przykład łuki Tytusa (81 r. n.e.) czy Trajana (110 r. n.e.) lub późniejszy Konstantyna Wielkiego. Na kamiennych łukach opierają się też akwedukty (od IV w. p.n.e.) - mosty doprowadzające do miast wodę z gór. Od II w. n.e. są budowane bazyliki służące celom publicznym (handel, zebrania, obrady). Są to wydłużone, prostokątne hale nakryte dwuspadowym dachem. Powstają koliste cyrki (teatry) na wzór greckich amfiteatrów. Największy rzymski cyrk na 80 tysięcy widzów to Amfiteatr Flawiuszów zwany potem Colosseum w Rzymie (70-82 r. n.e.), a drugi, mieszczący 30 tysięcy wodzów, powstanie w północnej Afryce za konsulatu Gordianusa (obranego na cesarza Gordianusa I, który w tym właśnie amfiteatrze popełni samobójstwo po klęsce swojej armii). W Rzymie cesarz Hadrian buduje imponujące mauzoleum (135-139), które od V w. jako Zamek Anioła (Zamek Świętego Anioła) będzie miejscem schronienia papieży przed atakami zbuntowanego ludu lub obcych armii.

Regularne, zgeometryzowane kształty budowli upiększa realistyczne malarstwo na ścianach (na przykład w Pompejach), mozaiki oraz rzeźby. Wysoki poziom osiąga realistyczna rzeźba (posąg konny Marka Aureliusza z ok. 160 r. n.e.) oraz płaskorzeźby zdobiące na przykład sarkofagi. Cenione są mozaiki w domach, łaźniach i pałacach.

Dużą popularnością cieszą się graffiti, często z satyrycznymi lub obscenicznymi rysunkami i napisami odnoszącymi się do aktualnej sytuacji. Przykładem może być złośliwy rysunek z domu na Palatynie (początek III w. n.e., odkryty w XIX w.) przedstawiający ukrzyżowanego Jezusa z głową osła i stojącego przed nim człowieka podpisany „Alexamenos czci swojego boga”. Na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego plastyka łączy elementy rzymsko-greckie i orientalne. Przykładem są ogromne świątynie w libańskim Baalbeku (I-III w. n.e.) i architektura Palmyry.

• I - V w. n.e. - Pierwotnie ozdobne polichromie na indyjskich płaskorzeźbach przekształcają się w samodzielne malarstwo na ścianach skalnych świątyń (na przykład groty Adżanta w państwie Pallawów na zachodzie Indii). Indyjska rzeźba w kości słoniowej osiąga poziom niespotykany nigdzie indziej na świecie (Begram, II-III w. n.e.). Rozwija się też jubilerstwo w złocie, miedzi, srebrze i szlachetnych kamieniach.

• I - X w. n.e. - W Melanezji rozpowszechnia się zdobiona ceramika. Powstają wielkie kamienne konstrukcje służące celom religijnym. Drewniana i kamienna rzeźba osiąga wysoki poziom w Polinezji. Sławę zdobywają rzeźbione, kamienne tłuczki (do rozgniatania roślin i produkcji mąki) z Samoa - stają się wzorem dla całej Oceanii. Drewniane rzeźby są polerowane kawałkami koralowca, zębami rekina lub wyrostkiem z ogona płaszczki, a potem nasączane lakierem z oleju orzecha tiairi.

• I - X w. n.e. - W środkowych Andach (Peru) rozwijają się artystyczne kultury znane ze wspaniałej, barwnej ceramiki, ozdobnych tkanin oraz z wyrobów ze złota. Od I w. p.n.e. za najlepszych twórców w środkowych Andach są uznawani artyści z Paracas nawiązujący do Chavin.

Nieco później szczególnie piękna i ceniona jest rzeźbiona i malowana ceramika kultury Mochica (do VIII w.) z realistycznymi wyobrażeniami ludzi w rozmaitych strojach, trzymających w rękach narzędzia i wykonujących rozmaite czynności w ramach codziennego życia. Na ceramice bywają też umieszczane znaki pisma, które jest sporadycznie używane przez Mochica.

Do najwspanialszych dzieł sztuki Mochica należą wielkie budowle z cegły adobe, na przykład wielkie piramidy z płaskim szczytem i rozległymi placami znane jako Świątynia Księżyca (Huaca de la Luna) i Świątynia Słońca (Huaca del Sol) w dolinie Moche niedaleko wulkanu Cerro Blanco. Świątynia Księżyca słynie ze wspaniałych polichromii uznawanych za jedne z najpiękniejszych w prekolumbijskiej Ameryce.

• Od I w. n.e. - Stałe oddziaływanie sztuki indyjskiej na Indonezję i Indochiny. W II w. n.e. w Dhannawati powstaje słynny Maha Muni, święty posąg Buddy. Według legendy jego pierwowzór w czasach Buddy sporządził pyszny król Pyar Zoombu, kiedy nawrócił się na nową naukę. Miało wtedy powstać pięć posągów, w które Budda tchnął swego ducha: dwa w Indiach, dwa w raju i Maha Muni. W 1784 r. święty posąg powędruje do Amarapury, a w 1861 r. do Mandalay, wszędzie przyciągając pobożnych pielgrzymów z całej Azji.

• II - VI w. n.e. - Aksum rozwija zaawansowaną plastykę: pałace Ynda Mikael, Ynda Semon, Teka Marjam (z monumentalnymi schodami i rozległymi dziedzińcami), świątynie nawiązujące do południowej Arabii, cysterny na wodę i trony władców. W stolicy Aksum powstają kute w jednym kamieniu królewskie stele, czyli pionowe pomniki (obeliski) stawiane na grobach. Stele w Aksum są czworościenne i na każdej ścianie znajdują się płaskorzeźby przypominające okna ustawione piętrowo jedno nad drugim. Aksumskie stele są anonimowe, pozbawione napisów. Są to jedne z najwyższych stel na świecie: jedna z nich zwana stelą Ezany oznaczana liczbą 3 ma 23 m i waży ok. 160 ton. Jest to jedyna stela, która nie przewróciła się od chwili jej ustawienia. U jej stóp znajduje się kamienny ołtarz, gdzie zarzynano ofiarne zwierzęta.

Jeszcze większa stela wysoka na 30 m i ważąca ok. 500 ton nigdy nie stanęła pionowo, ponieważ uległa uszkodzenia już w trakcie budowy.

Natomiast stela oznaczana przez archeologów liczbą 2 stanie się celem religijnych fanatyków, którzy pod koniec X w podkopią ją i obalą, a podczas upadku stela rozpadnie się na kilka części. W 1937 r. Mussolini każe ją wywieźć do Rzymu i tam ustawić na Piazza di Porta Capena, gdzie jest znana jako Obelisk z Aksum lub Stela Rzymska. W 2002 r. Stelę Rzymską uszkodzi piorun. W 2005 r. po latach negocjacji rząd Włoch wreszcie zwraca zabytek Etiopii: ogromny kamień podzielony na trzy części zostaje przewieziony samolotem w trzech kolejnych lotach, a w 2008 r. odrestaurowana stela staje na dawnym miejscu w Aksum.

Od IV w. trwa rozwój architektury chrześcijańskiej w Aksum: klasztory i bazyliki w miastach Aksum, Jeha oraz Bihat.

• III w. n.e. - Powstaje miasto Kjongdżu W VI-VIII w. rozbudowane w jeden z największych i najpiękniejszych buddyjskich zespołów architektonicznych Korei.

• III - VI w. n.e. - Ceramika haniwa (po japońsku oznacza pierścień z gliny) w Japonii, powstająca przez nakładanie kolejnych wałków z gliny. Liczne gliniane rzeźby portretowe, realistyczne przedstawienia codziennego życia, domów i narzędzi są przeznaczone na wyposażenie grobów (znaleziska w Iwami, Saitobaru, Sara, Okumamura). Władcy Japonii są grzebani w ziemnych kopcach kofun. Na przykład na początku V w. powstanie kopiec-pomnik cesarza Nintoku o powierzchni większej niż piramida Chufu (Cheopsa). Grobowce podkreślają harmonię z wszechświatem, co wyraża obecność stawu, trawy i drzew oraz orientacja w przestrzeni określona według zasad geomancji.

• III - VI w. n.e. - Pod wpływem irracjonalnej wschodniej mistyki (religie egipskie, judaizm, mitraizm, gnoza, chrześcijaństwo) upada klasyczna sztuka grecko-rzymska. Oznacza to początek europejskiej sztuki średniowiecznej: odchodzi się od dawnego realizmu i harmonii na rzecz stylizacji (czasem niezamierzonej, bo wynikającej raczej z braku umiejętności), mającej ukazywać wielkość Boga a zarazem niedoskonałość człowieka i jego dzieł. Niektórzy chrześcijańscy myśliciele (Tertulian, Augustyn) wręcz potępiają plastykę oraz wszelką sztukę, zabawę i radość tworzenia jako obraźliwą dla Boga i męki Jezusa. Na przykład duchowni zebrani w Elwirze w 306 r. zakazują ozdabiania świątyń obrazami i rzeźbami (zresztą zgodnie z nakazami Dekalogu). Wyraźnie spada znaczenie rzeźby na rzecz mozaiki (na przykład Rawenna, V-VI w.). Rozwija się za to stylizowane malarstwo i płaskorzeźba z wieloma symbolami i ustalonymi kanonami. Do podstawowych motywów należą symbole czterech ewangelistów: skrzydlaty lew św. Marka (Marcus - należący do Marsa), skrzydlaty byk św. Łukasza (greckie - urodzony o świcie lub łacińskie - pochodzący z Lukanii), anioł św. Mateusza (hebrajskie Mattanjah - dar Jahwe) i orzeł św. Jana (hebrajskie Johannan - Jahwe łaskawy). Pojawia się krucyfiks, czyli rzeźba w formie krzyża z figurą umęczonego Jezusa. Ukrzyżowanie coraz częściej występuje też jako temat malarski a potem również w witrażach.

Rzymskie budowle jak świątynie, termy i amfiteatry są przerabiane na kościoły lub niszczone. Bazyliki, dotychczas pełniące rolę domów handlowych i miejsca publicznych spotkań, stają się najstarszą formą chrześcijańskiej świątyni (kościoła, katedry); przykładem jest bazylika św. Piotra w Rzymie (330). W trójnawowej bazylice oprócz wielkiej hali (nawa główna) nakrytej dwuspadowym dachem, po obu stronach biegną równolegle dwie niższe nawy boczne, każda pod jednospadowym dachem. W bazylikach pojawiają się apsydy, perystyl (szereg kolumn wokół wewnętrznego dziedzińca) i atrium (dziedziniec otoczony kolumnadą). Rozpowszechnia się również rotunda - kościół na planie koła nakryty kopułą (Rzym, Kościół San Vitale w Rawennie). Orientacja świątyń i wiodące do nich proste drogi odpowiadają zwykle kierunkom świata. Biskup Paulin z Noli (Italia) w IV w. wprowadza do kościoła brązowe dzwony (ich powierzchnię zwykle pokrywają płaskorzeźby), które od VI w. będą używane we Francji, a potem w całej Europie.

Symbolem nowych porządków może być los rzymskiego Colosseum. W roku 445 zostaje poważnie uszkodzone przez trzęsienie ziemi. Pod koniec VI w. staje się cmentarzem, część budowli zostaje zamieniona w kościół, a reszta służy jako kamieniołom, skąd wydobywa się cegły i kamienie. W XIII w. budowla zostanie na krótko przekształcona w zamek rodu Frangipani. Niszczenie Colosseum ustanie dopiero w 1744 r., kiedy hierarchowie Kościoła katolickiego uznają, że było to miejsce męczeństwa pierwszych chrześcijan i dlatego należy je oszczędzić.

.- 300 - 900 r. n.e. - Złoty okres w rozwoju plastyki Majów rozwijanej przede wszystkim w rejonie Niziny Peten z wielkimi miastami Tikal, Copan, Tonina, Piedras Negras czy Palenque oraz na Jukatanie, gdzie istnieje Chichen Itza.

Charakterystyczną cechą są monumentalne piramidy na których stoją świątynie używane na przykład podczas składania ofiar Słońcu. Powstają najwyższe budowle prekolumbijskiej Ameryki - piramidy w Tonina i w Tikal o wysokości 74 i 72 m.

Majowie najwyżej cenią rzeźbę w jadeicie, ale równie piękne są ich wyroby z innych kamieni ozdobnych i złota, a także świetna rzeźba w terakocie. Charakterystyczne jest ogromne bogactwo szczegółów kamiennej rzeźby zdobiącej architekturę.

Władcy miast-państw Majów mają zwyczaj budowania kamiennych stel, czyli stojących pionowo rzeźb z opisem czynów i osiągnięć danego monarchy. Jedna ze stel postawionych w Quiriguá osiąga wysokość ponad 10 m i wagę 65 ton, co czyni ją największą monolityczną, czyli wykonaną z jednego kamienia, rzeźbą w prekolumbijskiej Ameryce.

W Copan za panowania Yax Pasaj Chan Yopaata w 776 r. powstaje słynny Ołtarz Q, czyli kamienna struktura w kształcie graniastosłupa na planie prostokąta. Boczne ściany ołtarza pokrywają precyzyjnie wykonane płaskorzeźby, które przedstawiają pełne postaci szesnastu władców miasta z dynastii Yax K’uk’ Mo’. Dzieło ma znaczenie zarówno artystyczne, jak też historyczne.

Dość szczególnym rodzajem rzeźby Majów są schody hieroglificzne z propagandowymi opisami zwycięstw władców, którzy je ufundowali. Przykładem są schody w Lamanai z roku 623, schody w Tz’unun (miasto u zbiegu późniejszych granic Belize, Meksyku i Gwatemali) z roku 639 i schody w Uxwitza (Caracol) z roku 642.

W poszczególnych miastach powstają królewskie pałace, z których największy buduje Tajal Chan Ahk w Cancuen w roku 770. Jest to zespół zdobionych rzeźbami budowli na powierzchni niemal 23 000 m² z ok 200 salami.

Poza tym rozwija się barwne malarstwo na ścianach świątyń oraz grobowców i w książkach (kodeksach) wykazujące silną tendencję do geometryzacji i stylizacji. Znanym ośrodkiem malarstwa Majów jest miasto \Bonampak (w języku Majów nazwa oznacza Malowane Mury). Większość budowli Bonampak powstaje od końca VI w. do początku IX w. W jednej ze świątyń artyści tworzą na ścianach niezwykle barwne malowidła przedstawiające ceremonie religijne, scenę walki, schwytanie jeńców i złożenie ich w ofierze. Obrazy zostaną ponownie „odkryte” w 1946 r., kiedy Majowie Lakandonowie pokażą je fotografowi Gilesowi Healy’emu, a Bonampak stanie się celem dla turystów.

Wpływy plastyki Majów obejmują całą Amerykę Środkową i sięgają aż do północnych krańców Andów.

Plastyka Majów wykazuje złożoną i głęboko przemyślaną symbolikę, czego przykładem może być słynna Piramida Słońca w Chichen Itza z X w., pełniąca rolę świątyni solarnej oraz kalendarza i obserwatorium astronomicznego. Na jej czubek o wysokości ponad 23 m prowadzą cztery rzędy schodów po 91 stopni każdy, co razem daje 364. Po dodaniu płyty szczytowej otrzymuje się 365, czyli liczbę dni w roku. Małe schody składają się na dziewięć większych stopni, aby zobrazować dziewięć pięter nieba. Boki piramidy są podzielone na 18 części, co odpowiada liczbie miesięcy w kalendarzu Majów. Podczas równonocy wiosennej i jesiennej piramidy w Chichen Itza tworzą cień w postaci siedmiu równobocznych trójkątów, które tworzą kształt węża (nawiązanie do Pierzastego Węża). W ciągu dnia ciało tego węża-cienia przesuwa się w stronę głowy, aż do ich zetknięcia.

Pod piramidami zaś znajdują się naturalne jaskinie lub sztuczne podziemia nawiązujące do podziemnego świata mocy płodności i studni z wodą. W ten sposób każda piramida staje się symbolicznym obrazem świata.

Wspinaczka po schodach na szczyt piramidy jest zaś rodzajem modlitwy. Co ciekawe, według niektórych mistyków, kroki osoby wchodzącej mają brzmieć tak, jak dźwięki spadających kropli deszczu. To zaś oznaczałoby, że wspinaczka stanowi rodzaj modlitwy o życiodajny deszcz, a od wody zależy los ludzi.

• Od IV w. n.e. - Rozwija się symbol krzyża jako znak wiary chrześcijańskiej.

Najstarszym znakiem nawiązującym do krzyża jest znak złożony z nałożonych na siebie greckich liter X i P (Chi Rho), czyli pierwszych znaków greckiego słowa ΧΡІΣΤОΣ – chrystus. Powstaną setki form krzyża, którym zostaną przypisane różne znaczenia. Na przykład równoramienny krzyż grecki w różnych wariantach będzie używany przez kościoły wschodnie i zakony krzyżowców (a w matematyce jako znak plus). Katolicy będą stosować krzyż łaciński z wydłużonym dolnym ramieniem (podstawą). Kościoły prawosławne wypracują krzyż podobny do łacińskiego, lecz z dodatkową ukośną belką na dole. Jej prawa wzniesiona do góry część symbolizuje złoczyńcę, który uwierzył w Jezusa i został zbawiony, a lewa opuszczona część przypomina drugiego złoczyńcę, który został potępiony. Krzyż papieski używany przez biskupów Rzymu ma trzy poziome belki tworzące kształt piramidy symbolizujące władzę papieża nad światem w wymiarze politycznym, religijnym i boskim. Stosowany zaś od ok VIII w. krzyż celtycki to zaadaptowany przez chrześcijan dawny symbol Słońca – koła z krzyżem wewnątrz – przy czym ramiona krzyża są wydłużone poza obwód koła.

• IV w. n.e. - Koreańczyk Wani przywozi do Japonii chińską sztukę kaligrafii, która otrzymuje tu nazwę kanji, a jej pierwszy miejscowy styl jest nazywany bokuseki.

• IV - VI w. n.e. - W Chinach rozwijają się dwa główne style plastyczne.

Na północy zdominowanej przez buddyzm mahajana sztuka zwraca się do codziennego życia ludzi i zjawisk ziemskich. Na południu, gdzie dominuje buddyzm hinajana, pojawia się związana z nim nastrojowa plastyka kontemplacyjna, akcentująca poczucie przemijania i ulotności życia. W obu stylach wyraźna jest tendencja do monumentalizmu wyrażającego ogrom kosmosu. Jest to okres pierwszych wielkich malarzy i teoretyków malarstwa chińskiego. Działają w tym czasie między innymi Zong Bing (375-443), Gu Kaizhi (344-406, obrazy na jedwabiu z życia dworu, Nimfa rzeki Lo, Portret pięknej sąsiadki) oraz Wang Wei (ok. 415-443). Gu Kaizhi pisze kilka prac o sztuce kopiowania obrazów dawnych mistrzów, o rysowaniu konturów i o tym, jak oddać istotę przedstawianego obiektu, zwłaszcza człowieka.

Sławny Xie He (V w.) formułuje sześć zasad malarstwa obowiązujących w Chinach aż do XIX w., według których w dziele należy oddać ducha przedstawianego przedmiotu, jego najgłębszą istotę, ruch i życie. W tym celu trzeba odpowiednio trzymać pędzel, odpowiednio pracować i jak najdokładniej kopiować starszych mistrzów, którzy posiedli sztukę docierania do wewnętrznej głębi przedstawianego obiektu. Charakterystyczną cechą chińskiego malarstwa jest mnogość barw, lecz zwykle zrównoważonych, pastelowych (delikatnych, słabo nasyconych) i spokojnych. Obrazy powstają na długich pasach jedwabiu lub papieru. Często tworzą cykl. Jeśli zawierają opisy, znaki pisma stanowią ich integralną część. Jest to kursywa wprowadzona przez Wang Hsi-chih (321-379) z dużą liczbą linii ciągłych, odpowiadających ruchowi dłoni. Po raz pierwszy w dziejach malarstwa chińskiego przyroda staje się samodzielnym tematem artystycznym. Są to krajobrazy, zwykle zawierające wszystkie podstawowe żywioły chińskiej filozofii. Częste motywy to bambus, ryby, ptaki i kwiaty. Bardzo popularne są też ilustracje do poezji. Stosunkowo słaby rozwój perspektywy. Za to kładzie się nacisk na nastrój i dekoracyjność (stąd tkane i papierowe tapety na ściany). Plastyka Chin po raz pierwszy zwraca się też do indywidualnego człowieka, wprowadzając portret (na przykład znany potem z licznych kopii portret Kung Fu-tsy, namalowany przez Wang Wei). Powstają wizerunki radosnego, bardzo ludzkiego Buddy oraz malarskie cykle opowiadające o Buddzie-zbawicielu. Postacie ludzi i bogów są zwykle przedstawiane realistycznie lub tylko z lekką stylizacją.

• IV - VII w. n.e. - Rozwój plastyki koreańskiej.

Kamienne grobowce mają kształt piramid, ziemnych kurhanów (koło Tungou, 412) lub podziemnych sal (grób króla Micheona w okręgu Anak, IV w.; grób Sangjondżon w okręgu Pjongjang, V-VI w.). Na ścianach podziemnych grobowców pojawia się bogate malarstwo z portretami władców, scenami z życia codziennego, polowaniami lub symbolami religijnymi. Na ziemnych grobach władców (na przykład w Kjongdżu) bywają stawiane kamienne pomniki, w tym żółwie symbolizujące długowieczność i nieśmiertelność. Groby są zazwyczaj bogato zaopatrzone w rzeźby i ozdobne narzędzia.

W Korei powstają duże warowne miasta z licznymi drewnianymi, ceglanymi i kamiennymi budowlami, jak na przykład stolica państwa Kogurjo w Kunnesong i Dżanansong, stolica Silla w Songdo i stolica Pekdze w Ungdzin. Wielkie kamienno-drewniane pałace są zdobione malowidłami i rzeźbami. Popularna jest drobna, ozdobna ornamentyka z symbolami szczęścia (kwiaty lotosu), fantastycznymi zwierzętami i wzorami geometrycznymi (zespół pałacowy Anhakkun koło Pjongjang z epoki Kogurjo).

Rozwój koreańskiego złotnictwa i ceramiki. Zachwyt budzą między innymi regalia władców Silla. Na przykład charakterystyczne złote korony składają się z obręczy, z której wyrastają do góry trzy złote pasy - jeden nad czołem i dwa po bokach. Całość jest wysadzana licznymi kamieniami. Korony zostają złożone do grobu wraz ze swoimi właścicielami i zostaną odkryte w latach 1921, 1924 i 1926 na terenie królewskiej nekropolii zwanej Parkiem Kurhanów w Songdo.

Powstają buddyjskie klasztory i coraz doskonalsze rzeźby z brązu: na przykład odlany w VII w. posąg Bodhisatwa Miryk.

W VII w. za czasów królowej Seondeok powstaje słynne kamienne obserwatorium astronomiczne niedaleko Songdo w Silla. Budowla w kształcie okrągłej wieży to przykład piękna i precyzji konstrukcji. Obserwatorium ma średnicę 5,17 m przy podstawie i 2,85 m przy szczycie. Cała budowla osiąga wysokość 9,18 m, a na wysokości ponad 4 m jest zaopatrzona w okna służące do obserwacji nieba.

• IV - VII w. n.e. - Styl epoki Guptów w Indiach. Jednolita władza sprzyja ujednoliceniu stylu na całym obszarze Indii, a ma przy tym taką siłą oddziaływania, że jej wpływy przetrwają aż do VIII w. Artyści poszukują idealnego kształtu i proporcji stylizując ciało człowieka. Plastyka buddyjska chce statycznej symetrii, natomiast hinduistyczna poszukuje dynamizmu. Typowe dzieła z tego okresu to na przykład wizerunki Buddy w Sarnath i Mathura (IV-V w.) oraz wypukłe reliefy w miastach Mahabalipuram (VII w.) i Elura (VII-VIII w.). Stupy Guptów stają się coraz smuklejsze i wyższe, przekształcając się w końcu w wieże (Gandhar, Sindh, Sarnath, Radżagriha, Nalanda). Na cokole (podstawie) stupy są umieszczane bogate, stiukowe rzeźby. Świątynie są kute w skałach albo budowane z cegły i kamienia. Mają plan prostokąta z apsydą jak na przykład słynne świątynie w Sańći (ok. V w.) i vihara w grotach Adżanta (do VII w.). Apsydy występują w takich zespołach jak Mahabalipuram (VII w.), Czezralater, Elura i Adżanta. Apsyda zaniknie w Indiach w ciągu VIII w. Dach świątyń może być płaski (Sańći), albo też przyjąć kształt piramidy, symbolizującej górę Meru (Ajhola, druga połowa VI w.; Kańćipura, VIII w.). W Mahabalipuram (VII-VIII w.) powstaje zespół rathas - wolno stojących świątyń wyrzeźbionych w granitowych skałach na wzór wielkich procesyjnych wozów. Przybierają one postać piramid lub stożków przypominających mityczną górę Meru. Charakterystyczną cechą stylu Guptów jest mnożenie poszczególnych elementów rzeźbiarskich ustawionych w rytmiczne struktury odpowiadające kolistej koncepcji czasu i powtarzalnej ewolucji kosmosu. Styl rzeźbiarskiej szkoły Guptów osiąga swój szczyt w ośrodkach Sarnath i Mathura. Budda jest przedstawiany zazwyczaj jako piękny, zamyślony człowiek. Wszystkie postacie są statyczne i zawsze z potrójnym wygięciem ciała (tribhanga) uznanym za kanoniczne. Po upadku Guptów w VI w. rzeźba Indii wchodzi w okres naśladownictwa, kiedy nad indywidualnym wyrazem dominuje jak najściślejsze przestrzeganie kanonów. Postacie stają się cięższe, a Budda często siedzi. Zaczyna się za to złoty okres indyjskiego malarstwa.

• IV - VII w. n.e. - Szczyt rozwoju plastyki koptyjskiej w Egipcie. Wywodzi się ona z tradycji rzymskich i ludowej sztuki Egiptu, lecz wykazuje ścisłe związki z chrześcijańską sztuką Nubii, Bizancjum, Syrii, Armenii i Gruzji. Rzeźby zwykle są dość proste, mało realistyczne i jaskrawo malowane. Portrety trumienne zaś są wzorowane na wcześniejszych nubijskich i rzymskich.

• IV - XVI w. - Sztuka Antyli wykazuje związki z Majami, Meksykiem, Karaibami i Arawakami z Ameryki Południowej. Charakterystyczne są na przykład schematyczne rysunki i piktogramy plemion Taina na ścianach jaskiń na Hispanioli (Santo Domingo). W XVI w. europejscy kolonizatorzy i misjonarze w ciągu zaledwie stu lat wytępią ludność Antyli i zniszczą antylską sztukę. Ostatnie jaskiniowe malowidła Taina pokazują hiszpańskie żaglowce i brodatych kolonizatorów zza Atlantyku.

• Ok. V w. - W Dolinie Kathmandu powstają wielkie buddyjskie stupy nawiązujące formą do najstarszej Boudhanath. Najbardziej znana i często odwiedzana przez pielgrzymów jest wielka stupa Swajambhunath (Svayambhunath) na zachód od przyszłego miasta Kantipury. Stanie się ona wzorcowa dla innych budowli tego typu w rejonie Himalajów. Swajambhunath będzie potem przebudowywana aż do XV-XVI w. Z każdej z czterech ścian centralnej wieżyczki (harmika) na szczycie stupy patrzą na świat wielkie wszystkowidzące oczy Buddy. Wielka biała kopuła oparta na czterech ścianach symbolizuje dzieło stworzenia, a zarazem ma kształt odwróconej miseczki żebraczej. Cztery posągi medytującego Buddy to żywioły ziemi, wody, powietrza i ognia, 13 złotych pierścieni na iglicy to stopnie wtajemniczenia i odpowiednik świętej góry Meru, a baldachim na szczycie oznacza nirwanę.

• Od V w. - W Chinach pojawia się nowy rodzaj grafiki - ksylografia (drzeworyt). W desce wycina się obraz lub całą stronę książki, aby można było ją wielokrotnie smarować farbą i odbijać na kartce papieru. Z czasem powstaną analogiczne techniki graficzne, lecz na innym materiale, jak na przykład litografia (powielany obraz jest wycięty na kamiennej płycie) czy miedzioryt (obraz wycięty na płycie miedzianej).

Powstaje też nowa technika rysunkowa i malarska zwana później pastelem (od włoskiego pasta - ciasto), gdzie farba jest nakładana za pomocą sztyftu ścieranego podczas rysowania. Tak powstają kredki, czyli suche rysiki z kredy i barwnych minerałów a w Europie od XVI w. również z wosku. Można nimi wykonać rysunek, który jednak dość łatwo daje się ścierać. Kredkowy obraz ma zwykle charakterystyczne, łagodne barwy i delikatne przejścia między poszczególnymi kolorami. Techniką typową dla pasteli jest lawowanie.

• Od V w. - Rozwój plastyki chrześcijańskiej Armenii. Początkowo świątynie mają formę bazyliki, lecz od końca V w. są budowane na planie krzyża z centralną okrągłą lub ośmioboczną wieżą krytą kopułą (Mastar, Eczmiadżin). Z czasem świątynia kopułowo-krzyżowa staje się typowa dla Armenii i Gruzji.

• V - VI w. - Na Cejlonie powstaje wielka skalna twierdza Sigirija ze wspaniałą ornamentyką, malowidłami (słynne postacie kobiece) i rzeźbami (na przykład gigantyczny lew) w kamieniu.

• V - VI w. - Kształtuje się plastyka bizantyjska ze stopienia elementów grecko-rzymskich (ceglany łuk, kopuła, bazylika), egipskich (stylizacja w malarstwie), syryjskich (ornamenty) i irańskich (mozaika). Dekoracyjny, bogaty w szczegóły i barwny styl bizantyjski stanowi daleką kontynuację estetyki sumeryjsko-babilońskiej z jej bajecznie kolorowymi miastami. Wizerunki świętych, czyli ikony, nawiązują do rzymsko-egipskiego portretu znanego między innymi z trumien w Fajum. W latach 532-537 Antemios z Tralles i Izydor z Miletu na rozkaz Justyniana budują kościół Hagia Sophia (po grecku nazwa oznacza Bożą Mądrość) w Konstantynopolu. Jest on nakryty ogromną (wysokość 56 m, średnica 33 m, przez około tysiąc lat największa chrześcijańska świątynia) centralną kopułą wspartą na łukach. Boczne ściany wzmacniają przypory, które przejmują nacisk na boki nudowli i kierują go w dół. Bogate mozaiki w ciągu następnych stuleci umieszczane wewnątrz świątyni przedstawiają między innymi symboliczny obraz kosmosu, Boga i Chrystusa. Ogromny kościół z Konstantynopola stanie się wzorcem dla budownictwa na całym obszarze wschodniego Morza Śródziemnego aż po Rawennę, gdzie powstaje na przykład kościół San Vitale (538-547). W VI w. biskup Euphrasianus każe zbudować inną wielką bazylikę w istrijskim mieście Julia Parentinum (późniejszy Poreč) zamiast małego oratorium (miejsce modlitw) upamiętniającego męczeńską śmierć św. Maurusa w 303 r. Bazylika stworzona przez mistrzów z Konstantynopola i Rawenny stanie się jednym z najpiękniejszych dzieł architektury bizantyjskiej: mozaiki nad wejściem, rzeźbione kapitele kolumn, prostokątne atrium otoczone krużgankiem.

W Bizancjum a potem w krajach muzułmańskich rozkwita sztuka jubilerska oraz emalierstwo, czyli umiejętność pokrywania barwnym szkliwem powierzchni metalowych lub ceramicznych.

Znane jest malarstwo olejne. Farba olejna jest gęstą, półpłynną masą pigmentu wymieszanego z olejem lnianym. Rozcieńcza się ją lub zmywa (na przykład po zaschnięciu) za pomocą terpentyny. Podstawę obrazu stanowi gładka drewniana deska, na którą nanosi się grunt, czyli dość grubą warstwę kredy lub gipsu zmieszanych z wodą i ewentualnie jajkiem jako składnikiem klejącym. Szczególnym rodzajem gruntu jest bolus (od greckiego bolos - gleba), czerwonobrązowa lub biała glinka z klejem lub białkiem, która ma jednak tę wadę, że może prześwitywać przez warstwę farby zmieniając widoczny kolor. Po wyschnięciu gruntu uzyskuje się chłonną powierzchnię. Na niej zostaje umieszczony szkic obrazu wykonany zwykle rysikiem, węglem lub pędzlem (a w następnych epokach ołówkiem). Kolejna warstwa to farby i żywiczny werniks. Czasem na powierzchnię obrazu nakłada się pokost, czyli zagęszczony przez odparowanie na gorąco olej lniany wymieszany z terpentyną i sykatywą. Sykatywa to substancja wysuszająca (od łacińskiego siccativus - wysuszający), którą może być na przykład biel ołowiowa (PbCO₃) lub sole innych metali.

Na bizantyjskich obrazach stosowane jest pokrywanie powierzchni złotem płatkowym dla uwypuklenia niektórych elementów, na przykład aureoli świętych. Takie płatki są zwykle mocowane na gruncie bolusowym i wygładzane, a czasem dodatkowo pokrywane werniksem.

• V - VII w. - Złoty okres malarstwa w Indiach. Realistyczne, barwne i często bardzo dynamiczne polichromie ilustrują na przykład kolejne dżataki, jak w skalnych grotach-świątyniach Adżanta. Styl Adżanta oddziałuje na całe buddyjskie Indie łącznie z dalekim Cejlonem (Sigirija). Na południu jednak malowane postacie nabierają cech wyraźnie drawidyjskich. Podobne do adżantyjskich są też malowidła w Bagh (Gwalior, ok. VI w.) i dżinijskie dzieła w Sitanawasal (wschodni Dekan, ok. VIII w.). Kompozycja obrazów jest zwykle zamknięta (obejmuje całość i nie sugeruje kontynuacji poszczególnych części poza obrazem), co wiąże się z ideą kompletności i pełni kosmosu równoważnego każdej drobinie - w pojedynczej kropli jest zawarta cała wiedza o świecie, a pojedynczy obraz jest wizją całego kosmosu. Kompozycja otwarta (pewne elementy obrazu wychodzą poza jego ramy) sugerowałaby niekompletność świata. Całość opiera się zazwyczaj na centralnie umieszczonym elemencie zasadniczym, do którego ciążą wszystkie pozostałe. Odpowiada to filozoficznej i religijnej koncepcji mandali lub jantry - symbolicznego obrazu człowieka i kosmosu. Obok przedstawień postaci rozwija się ozdobne malarstwo głównie z motywami roślinnymi stosowane na przykład w pałacach. Odrębnym zjawiskiem jest malarstwo małych rozmiarów - miniatura, ilustrująca książki na liściach palmowych.

• V - VIII w. - W chińskim malarstwie kształtuje się buddyjski kanon przedstawiania postaci: chińskie rysy twarzy, określony rytm w układzie szat i fałdów. Wyraźne wpływy Azji Środkowej - mocne barwy, dynamizm. Realistyczne, radosne i skierowane na człowieka malarstwo pojawia się w świątyniach (Kiang-fodong, VII-VIII w.), pałacach i grobowcach (grób księżniczki Jun Tai koło Xi’an z początku VIII w.).

Chińczycy przejmują niektóre elementy indyjskiej plastyki, między innymi w meblarstwie. Pojawiają się na przykład pierwsze chińskie krzesła. Mają one kształt wysokiego siedzenia z bocznymi poręczami albo fotela z oparciem w kształcie półkola. Krzesła stają się znakiem wysokiej pozycji społecznej właścicieli. Z tradycyjnego chińskiego stołu-ławy do siedzenia k’ang powstaje wygodna kanapa z oparciem. Rozwijają się rozmaite stoły i zamykane szafki. Ten styl mebli przetrwa zasadniczo do końca dynastii mongolskiej.

• VI w. - Początek oregami (lub origami od ore kami - fałdować papier) w Japońskiej zapożyczonej z Chin sztuki składania przestrzennych figur z papieru. Staje się ona częścią buddyjskiej medytacji i symbolizuje jedność a zarazem różnorodność istniejącego świata, ponieważ z tej samej kartki papieru można wykonać praktycznie wszystko. Od VII w. oregami należy do narodowych specjalności Japończyków. Natomiast w XX i XXI w. sztuka składania papieru zainspiruje inżynierów, w tym konstruktorów stacji kosmicznych, którzy będą budować anteny rozkładane w przestrzeni pozaziemskiej zgodnie z zasadami oregami, radioteleskopy na orbicie oraz gigantyczne soczewki w przestrzeni pozaziemskiej.

• VI - VIII w. - Przedangkorski okres w plastyce Khmerów. Ceglane świątynie wieżowe na planie kwadratu i ośmiokąta ustawiane pojedynczo i w szachownicę (Sambor Prei Kuk). Sklepienia w kształcie piramidy. Bogata rzeźba i płaskorzeźba zdobiąca te budowle przypomina Indie.

• VI - X w. - Majowie na Jukatanie rozwijają architektoniczny styl Puuc między innymi w Uxmal i Chichen Itza. Jego charakterystyczna cecha to elewacja budowli podzielona na poziomie pasy: pozbawiony ozdób, gładki pas w dolnej części oraz bogato zdobiony pas płaskorzeźb z półkolumnami i misternymi siatkami sztukaterii w górnej. Typowe drzwi i okna są prostokątne i umieszczone w gładkiej części elewacji. Wspaniałym przykładem stylu Puuc są imponujące budowle w Uxmal: wielka Piramida Czarodzieja zbudowana w połowie VI w. oraz Pałac Gubernatora z IX/X w.

W jukatańskim stylu Chenes również może występować gładka elewacja na dole i bogato rzeźbiona na górze budowli, ale drzwi są otoczone portalem rzeźbionym w motywy zoomorficzne wyobrażającym maskę bóstwa, zwykle boga deszczu Chaca. Wchodzący musi więc przejść przez otwartą paszczę boga deszczu lub ogromnego węża, która jest bramą w zaświaty. Drugą cechą charakteryzującą styl Chenes są kamienne wieże zastępujące piramidy ze stylu Puuc. Te wieże są budowane na planie kwadratu i stawiane obok niższych budowli. Na szczycie zaś stają stosunkowo niewielkie, prostokątne kioski służące jako świątynie.

W trzecim stylu jukatańskiej architektury Majów nazwanym Rio Bec wieże są mocno spłaszczone bocznie, czyli mają podstawę w formie wydłużonego prostokąta. Zamiast świątyni stojącej na szczycie wieży, pojawia się płaski model świątyni z wyrzeźbionymi drzwiami, przez które jednak nie można przejść.

• VI - X w. - W Chinach (zwłaszcza za dynastii Tang) rozwija się architektura traktowana jako część naturalnego krajobrazu, przyjazna przyrodzie, dbającą o duchową i estetyczną równowagę. Drewniane, zwykle lekkie budynki stoją na kamiennych fundamentach. Mają dwie postacie: jian - jednokondygnacyjne lub lou - wielokondygnacyjne. Drewniany szkielet budynków jest odsłonięty i wykorzystany jako element ozdobny, co nadaje domom rytm, powtarzalność odzwierciedlającą cyklicznie rozumianą strukturę wszechświata i czasu. Zwykle brak zewnętrznych ozdób oprócz pomalowanych części ścian. Dachy pokrywają drewniane lub barwne, ceramiczne (przejęte z Azji Środkowej) dachówki, czyli płaskie elementy zachodzące jeden na drugi tak, aby deszcz mógł spływać w dół. Narożniki dachów unoszą się do góry. Częste są galerie (lang) dookoła budynku - zewnętrzne przejścia nakryte dachem na kolumnach. W obrębie typowego domostwa znajduje się plac (podwórze), z którego wchodzi się do budynku albo przez bramę można wyjść na ulicę. Brama stanowi wizytówkę domu, dlatego jest zdobiona i mocna. Ma też zabezpieczać przed wtargnięciem złych sił. Ściany wewnątrz budynków są zwykle malowane, pokryte obrazami i ornamentami. Najbardziej klasycznym dziełem architektonicznym tej epoki jest monumentalny zespół pałacowy w stolicy Xi’an (VII-VIII w.). Jest to jedno z największych w tym czasie miast na świecie. Ma plan kwadratu zorientowanego według kierunków świata (symboliczny obraz kosmosu) z prostą, centralną ulicą (drogą dla dobrych mocy), wiodącą do wydzielonej dzielnicy cesarskiej i dzielącą miasto na część wschodnią i zachodnią. Liczne parki ze stawami, mostkami i smukłymi pagodami: Pagoda Dzikiej Gęsi (652-704) i Mała Pagoda Dzikiej Gęsi (707-709).

Ważnym elementem architektonicznym są też wielkie cesarskie grobowce budowane w postaci kurhanów dorównujących rozmiarami piramidom egipskim. Dolna część kurhanu tworzy płaski taras wzniesiony wysoko ponad ziemię. Na tarasie jest umieszczona druga część budowli w kształcie stożka lub kopuły. Grób znajduje się wewnątrz kopca, a prowadzi do niego wejście umieszczone we wschodniej ścianie. Korytarze i pomieszczenia grobowca są zdobione malowidłami. Ten model przejmą później w Mongolii Czyngis-chan i kilku jego następców (góra Burchan Chałdun).

Rozwija się luksusowy styl mebli, które zachowują tradycyjne formy (k’ang, małe stoły, krzesła i kanapy, szafki), lecz są niezwykle bogato zdobione, inkrustowane cennymi kamieniami i złotem, pokrywane laką czy różnobarwnymi odmianami drewna. Dawne proste linie ustępują wymyślnym wygięciom i falom. Niezwykle ważnym elementem wyposażenia mieszkania są maty - plecionki z trzcin, traw i barwnych nici często o pięknych wzorach.

• VI - XV w. - Po upadku Rzymu w Europie zanikły dawne, rozległe ogrody budowane dla przyjemności. Zastępują je wciśnięte między zamkowe lub klasztorne mury niewielkie, zwykle prostokątne przestrzenie zwane wirydarzami (od łacińskiego viridis – zielony, viridarium – lasek), służące jako poletka do uprawy pożytecznych ziół i jarzyn oraz miejsca odpoczynku czy medytacji mnichów w ciszy i przy ograniczonej dopływie wrażeń (zamierzona deprywacja). Przykładem dużego ogrodu w obrębie murów są Ogrody Watykańskie zapoczątkowane przez papieża Mikołaja III w 1280 r. a rozbudowane w XVI w. i potem za Leona XIII. Czasem ogrody mogą też spełniać inne role: na przykład pewna legenda utrzymuje, że w XII w. zazdrosny król Anglii Henryk II kazał zbudować duży ogród-labirynt, aby w nim ukryć przed światem swoją piękną żonę Rozamundę.

W Europie nie ma już dawnych wielkich menażerii ze zwierzętami sprowadzanymi z odległych krajów. Najsławniejszą w tym czasie kolekcję zwierząt utrzymuje Karol Wielki, a potem będą go naśladować inni władcy, pragnący podkreślić swoją siłę poprzez hodowanie groźnych drapieżników (od XII w. w Italii i Anglii). Są to zwykle niedźwiedzie, rysie i wilki schwytane w okolicznych lasach. Zwierzęta są na ogół trzymane w suchych zamkowych fosach (rowach stanowiących część fortyfikacji) lub w specjalnie wydzielonych częściach monarszych siedzib i zazwyczaj umierają przedwcześnie z powodu okrutnego traktowania, nieprawidłowego żywienia oraz ciasnoty.

• Od 520 r. - Powstaje najstarsza ceglana pagoda chińska w Songuesi (Henan). Pagoda to część buddyjskiej świątyni wzorowana na indyjskiej stupie. Ma kształt wieży o rytmicznie powtarzających się elementach poziomych nadających budowli lekkość i wdzięk. Jest to zarazem symboliczne dążenie człowieka do wyższych poziomów rozwoju duchowego i obraz kosmicznej góry Meru. Z charakterystycznymi łukowatymi ornamentami zapożyczonymi z Indii łączą się chińskie formy geometryczne. Z tej epoki pochodzą też pierwsze w dziejach Chin realistyczne wizerunki Buddy radosnego i dobrotliwego w skalnych świątyniach w Gansu (Maji-szan, Bing-lingsi, Kiang-fodong) oraz Henan (Longmen).

W chińskiej prowincji Gansu koło Dunhuang jest rozbudowywany zespół jaskiń Mogao znany jako Groty Tysiąca Buddów, jedno z najwspanialszych dzieł światowej sztuki. Pierwszą z nich według tradycji wykuwa i ozdabia w roku 366 samotny mnich, dając przykład następnym. W ciągu stuleci liczba jaskiń zbliża się do 500, a w każdej z nich znajduje się przynajmniej jeden wizerunek Buddy w postaci rzeźby lub polichromii. W Mogao powstają kilkunastometrowe posągi Buddy. Stylistycznie owe rzeźby reprezentują połączenie plastyki indyjskiej i chińskiej. Wzdłuż Szlaku Jedwabnego wędrują też techniki artystyczne, jak na przykład farby olejne używane w Bizancjum, Afganistanie i Azji Środkowej. Jaskinie Mogao są ściśle związane ze Szlakiem Jedwabnym, więc po jego zaniku ulegają zapomnieniu i zasypuje je piasek. Zostaną odkryte dopiero pod koniec XIX w., gdy odkopie je mnich Wang Tao-Szach (Wang Yuanlu). Potem pokaże to miejsce brytyjskiemu archeologowi M. A. Steinowi.

Nowy styl budownictwa akcentuje otwartość i związki z naturą, w przeciwieństwie do dawnych małych, zamkniętych świątyń chińskich. Architektura często nabiera charakteru wręcz monumentalnego, czego przykładem jest ogromna buddyjska świątynia Jung-ning w Lojang (budowana od 516 r., spalona w 534 r.) z pagodą mającą 400 stóp wysokości. W VII-VIII w. większość skalnych świątyń zostanie poważnie rozbudowana i powstaną nowe (na przykład Tian-longszan w prowincji Shanxi, 550-560). W Longmen w latach 672-675 powstaje ogromny kamienny posąg Buddy.

• 552 - 794 r. - Pod wpływem buddystów z Korei i Chin kształtuje się sztuka japońska.

W połowie VI w. zostają sprowadzone z Korei pierwsze posągi Buddy. Powstają buddyjskie klasztory o charakterystycznym wyglądzie: czerwone, pokryte laką kolumny, szaroniebieskie dachówki i złocone części metalowe. Jest to zasadnicza zmiana w stosunku do wcześniejszych, zwykle skromnych budowli japońskich (chociaż z drugiej strony w Ise właśnie wtedy powstaje drewniana Wielka Świątynia szintoistów).

Według legendy książę Shotoku każe zbudować buddyjską świątynię Rokkaku-do w Kioto.

Chińscy i koreańscy mistrzowie wprowadzają do Japonii wielopiętrowe, smukłe pagody i podgięte do góry narożniki dachów (zespół Horyuji w Nara, 607). Pagoda jest oparta na centralnej kolumnie (zwykle z cyprysu), co nadaje całej wieży dużą elastyczność i odporność na trzęsienia ziemi. Jednocześnie kolumna ma w Japonii szczególne znaczenie symboliczne jako centrum organizacji przestrzeni (analogia z mitycznym kosmicznym drzewem - centrum świata). Według Nihongi do 640 r. powstaje 46 japońskich świątyń wzorowanych na Horyuji. Budowle są orientowane na osi północ-południe, często występuje asymetria między wysoką pagodą i niską świątynią, aby zbliżyć je do natury. Wnętrze świątyń jest ozdabiane rzeźbami w drewnie, brązie i kamieniu oraz malowidłami. W 710 r. zaczyna się budowa nowej siedziby władcy w Nara wzorowanej na chińskiej stolicy w Xi’an: prostokątny plan zorientowany według kierunków świata, cztery bramy, oddzielenie pałacu władcy od reszty miasta. W Nara powstają wkrótce wspaniałe świątynie jak na przykład sławna Złota Hala (Daibutsuden) w zespole Horyuji oraz Todaiji. Są one ozdobione setkami jaskrawo pomalowanych posągów, z których największe przedstawiają zazwyczaj Buddę. Bogate ornamenty na kolumnach i ścianach. Figury są na ogół statyczne, realistyczne i z niewielką stylizacją (na przykład Yakushiji w Nara, VIII w.). Powstaje też rzeźba portretowa jak na przykład figura kapłana Ganjin wykonana z laki (Nara, VIII w.). Obowiązuje symboliczne znaczenie poszczególnych gestów, czego przykładem jest wykonany w 743 r. Daibutsu; wielki brązowy posąg Buddy z Nary: uniesiona dłoń otwarta w stronę widza oznacza pouczenie o drodze do wyzwolenia. Wielki posąg będzie wzorem dla następnych pokoleń artystów.

Sławę zyskują drewniane, bardzo ekspresyjne japońskie maski teatralne.

Z tej epoki pochodzą klasyczne japońskie meble, naśladujące tradycje chińskie: niewysokie stoły i krzesła, szafki i różnobarwne maty pokrywające podłogę. Japońska mata tatami (około 1 na 2 m) stanowi odtąd miarę powierzchni mieszkania. Meble i pudełka są wyrabiane z różnych gatunków drewna jak na przykład grusza, śliwa, cedr lub paulownia (po japońsku kiri, Paulownia) ceniona dla swej lekkości. Często są malowane, fornirowane, kryte laką, intarsjowane lub inkrustowane.

Odrębną i coraz bardziej wyrafinowana dziedziną sztuki staje się układanie kwiatów w bukiety. Szintoiści od niepamiętnych czasów używali kwiatów i zielonych roślin jako ofiary dla bogów oraz narzędzia przywołującego boską energię natury, czyli kami. Po przyjęciu buddyzmu kwiaty są używane w buddyjskich świątyniach jako hołd zwany kuge składany Buddzie lub duszom zmarłych. Ze sztuki układania kwiatów dla celów religijnych rozwinie się potem ikebana.

• Od VII w. - W Meksyku postępuje upadek miasta Teotihuacan niszczonego przez wewnętrzne bunty oraz najazdy barbarzyńskich plemion koczowników i rolników z północy. Tradycje plastyki Teotihuacan stają się wzorem dla młodszego ośrodka w mieście Tula.

• Od VII w. - W Chinach rozkwit coraz doskonalszej porcelany dzięki piecom wytwarzającym temperaturę ponad 1280^oC. Porcelana jest z jednej strony zwarta i mechanicznie odporna, a z drugiej półprzezroczysta.

Początkowo jest pokrywanej szkliwem zielonym i żółtobrązowym. Wielką popularność zdobywa sobie pokrywana zielonkawym szkliwem porcelana qingo, ponieważ naśladuje wygląd nieporównanie droższych i uważanych za eleganckie naczyń z nefrytu. Ośrodki jej wytwarzania to Changanzhen-Jingdezhen (od VIII w.) oraz Longquan (od IX w.) w prowincji Zhejiang. Porcelana qingo jest eksportowana do Indochin, Indii, Egiptu, wschodniej Afryki i Konstantynopola. Ponieważ jednym z głównych portów, przez które przepływa zielonkawa porcelana jest birmański Martaban, w wielu krajach Azji Zachodniej martabanem są nazywane wyroby qingo. Druga popularna nazwa to celadon czasem łączona z imieniem sułtana Salah ad-Dina (Saladyna), który zebrał sporą kolekcję chińskiej porcelany.

W kolejnych stuleciach Chińczycy wynajdują nowe rodzaje porcelany. Od VIII wieku potrafią wytwarzać porcelanę sanca pokrytą szkliwem w trzech kolorach. W XIV wieku tworzą szkliwa czarne i granatowe zawierające związki kobaltu, a sto lat później znają metody produkcji porcelany pięciokolorowej. W XV wieku wynajdują ceramikę ryżową, która oglądana pod światło sprawia wrażenie, jakby w ściankach znajdowały się otworki wielkości ziarna ryżu.

• Od VII w. - Powstają japońskie ogrody shinden wzorowane na tradycjach chińskich. Poprzez symetrię, kąty proste i zestawianie różnych elementów mają tworzyć zrównoważoną, statyczną strukturę odbijającą obraz świata. Istotnym czynnikiem rozwoju sztuki ogrodowej jest japoński kult drzew, a w VIII w. zaczyna się też bonzai, japońska wersja hodowli miniaturowych drzewek znana wcześniej w Chinach.

• Od VII w. - Rozwój plastyki nubijskiej, zależnej od sztuki Bizancjum i nawiązującej do tradycji egipsko-rzymskiej. W Dongoli powstaje ogromna katedra (trzynawowy kościół na planie prostokąta) wsparta na potężnych, granitowych kolumnach. Ich kapitele zdobią bizantyjskie krzyże, a ściany są pokryte barwnymi malowidłami. Najczęściej brak na nich perspektywy, a postacie są przedstawiane w sposób ściśle określony przez kanon. Podobnie są budowane inne kościoły Nubii z najsławniejszą, choć mniejszą, katedrą w Faras (zbudowana w VII w., rozbudowana w 707 r.). Freski w ciągu kilku stuleci powstające w Faras należą do najpiękniejszych przykładów sztuki malarskiej w dziejach człowieka (odkryje je K. Michałowski w 1961 r.). W IX w. powstaje nietypowy dla Nubii Kościół Jezusa w Dongoli wzorowany na świątyniach Syrii i Palestyny: plan w kształcie krzyża i ogromna kopuła (28 m wysokości). W kościele znajduje się słynne dzieło sztuki jubilerskiej - wielki krzyż a właściwie relikwiarz (ozdobny pojemnik na relikwie) wykonany ze szlachetnych metali i kamieni zrabowany przez Arabów w 1276 r. Przykładem nubijskiej architektury jest wielki, piętrowy pałac z salą tronową (IX w.) w Dongoli zbudowany na planie prostokątnym, wzorowany na sali audiencyjnej Magnaura z Konstantynopola: bogate malowidła, potężne kolumny, stosunkowo niewielka jest rola rzeźby. Przykładu nubijskiej architektury obronnej dostarczają potężne (ponad 5 m grubości, ok. 10 m wysokości) mury cytadeli w Dongoli z VII wieku wykonane z cegły mułowej oblicowanej kamiennymi blokami.

• VII - VIII w. - Powstają słynne indyjskie traktaty o architekturze: Vastuśastra, Vishnudharmottara, Bharata-Natyaśastra i Manasara.

• VII - IX w. - W Chinach powstają obrazy malowane na pajęczynie. Ten rodzaj malarstwa zwany kesi utrzyma się aż do XX w., chociaż swój szczyt przeżyje w epoce Sung.

• VII - IX w. - W zachodniej Europie rozkwita wczesnośredniowieczna sztuka preromańska nawiązująca do plastyki germańskiej, celtyckiej i rzymskiej. Widać jednak wyraźny regres w stosunku do Grecji i Rzymu, nieporadność w sposobie przedstawienia, zanik perspektywy, dynamizmu i realizmu. Starożytne dążenie do piękna i harmonii zazwyczaj ustępuje sztuce rozumianej jako instytucja usługowa wobec chrześcijaństwa i Kościoła. Plastyka dostarcza ozdób w świątyniach, a coraz częściej również przedmiotów kultu (kult obrazów), co zresztą spotyka się z oporem wielu teologów, chociaż na przykład Johannes Damascenus uważa obraz za pomoc w kulcie Boga. Kształtują się lokalne style plastyki irlandzkiej (V-VII w.), wizygockiej (V-VIII w.), longobardzkiej (VI-VIII w.) i merowińskiej (V-VIII w.). Charakterystyczną cechą ornamentyki preromańskiej, zwłaszcza celtyckiej, są złożone plecionki rzeźbione w drewnie i kamieniu lub metalu.

Szczyt sztuki preromańskiej przypada na okres Karolingów (architekt Odo z Metz). Powstają kamienne, ciężkie budowle o grubych murach, niewielkich oknach i sklepieniach kolebkowych wspartych na łukach: klasztor w St. Gallen w Alpach (wielki projekt z ok. 820 r. nie jest w pełni zrealizowany), kościół w Saint-Denis (St. Denis) we Francji, kościół w Corvey nad Wezerą oraz zespół pałacowy Karola Wielkiego w Akwizgranie (Aachen).

Na Półwyspie Iberyjskim rozwija się sztuka mozarabska (hiszpańskich chrześcijan) w stylu asturiańskim pokrewnym plastyce epoki Karolingów (na przykład kościół św. Juliana w Oviedo). Mozarabskie kościoły są budowane na planie krzyża z wizygocką apsydą, lecz z muzułmańskim drewnianym sklepieniem i kopułą. Ściany pokrywane są barwnymi, ale dość prostymi w rysunku i pozbawionymi perspektywy polichromiami lub freskami. Ok. 880 r. mnich Ratpert z Saint-Gallen wspomina o istnieniu malarstwa na szkle w Zurychu, a w 999 r. opat Gozbert tworzy sławne centrum tego malarstwa w klasztorze Tegernsee (jednym z najsłynniejszych dzieł tej szkoły jest malowane okno katedry w Augsburgu z początku XI w.). Rozwija się złotnictwo. W rękopisach pojawiają się barwne miniatury malowane gwaszem. Gwasz to farba wodna podobna do akwareli, ale lepiej kryjąca dzięki domieszce sproszkowanej kredy albo bieli cynkowej lub ołowiowej oraz gumy arabskiej zapewniającej farbie spoistość i ewentualnie gliceryny. Pięknym przykładem sztuki iluminowania książki gwaszowymi miniaturami jest Ewangeliarz koronacyjny Karola Wielkiego z ok. 810 r. Za najpiękniej wydaną książkę w dziejach świata jest zaś uznawany Ewangeliarz z Kells napisany i zilustrowany w Irlandii w VIII w.

Sztuka preromańska oddziałuje na Wielkie Morawy, Dalmację, Anglię i normańską Skandynawię. Na Bałkanach w Ninie powstaje trzynawowy kościół Świętego Krzyża znany jako najmniejsza katedra świata (ok. 800 r.), rotunda św. Donata w Zadarze (805), rotunda Świętej Trójcy w Splicie (IX w.), cerkiew św. Klimenta w Ochrydzie (X w.), oraz kilka klasztorów dominikanów.

• VII - IX w. - Pod wpływem sztuki bizantyjskiej we wschodniej Europie powstaje prawosławny typ świątyni, czyli cerkiew. Zazwyczaj jest ona zbudowana na planie krzyża, z cebulastymi kopułami, łukowatymi oknami oraz bogactwem złotych zdobień i polichromii na ścianach. Ten rodzaj budownictwa będzie ewoluował przez ponad 1000 lat przyjmując najróżniejsze postacie, lecz wciąż zachowuje zasadniczo ten sam schemat, czego przykładem może być Sobór św. Zofii w Kijowie powstały w XI w. Kształtuje się typowa organizacja przestrzeni w prawosławnej cerkwi: południe - Bóg, Chrystus i święci, wschód - zmartwychwstanie, zachód - sąd ostateczny, sklepienie - Chrystus Pantokrator (Chrystus Pan Świata).

• VII - XI w. - Rzeźba indochińskich Czamów rozwinięta pod wpływem Indii. Od ok. 875 r. styl dong duong (od buddyjskich świątyń w Dong Duong) silnie podkreśla etniczne cechy Czamów odmienne od indyjskich wzorców. Czamowie wypracowują własny typ świątyń zwanych kalan w kształcie wież (odpowiednik indyjskiej sikhary). Szczyt rozwoju rzeźby figuralnej przypada na wiek X (reliefy w Tra Kie). Potem zaznacza się stopniowy upadek związany z wyniszczającymi wietnamskimi najazdami i podbojami.

• VII - XI w. - Ogromny rozwój chińskiego malarstwa, głównie buddyjskiego, na jedwabiu, papierze i lace. Artyści poszukują coraz to doskonalszych sposobów wyrażenia łączności człowieka z naturą oraz kosmicznym porządkiem. Sławę zdobywają Ian Liben (VII, autor obrazu Władcy różnych dynastii), Wang Wei (699-759, znany z pejzaży, autor dzieła Blask światła po śnieżycy), Zhou Fang (780-810, malujący obrazy z życia dworskiego), Han Kan (VIII, sławny malarz koni) i Wu Daozi (VIII, specjalizujący się w obrazach religijnych). Bian Luan (VIII/IX w.) i Dao Guanyin (VIII/IX w.) specjalizują się w malarstwie kwiatów i ptaków, wyrażając związek człowieka z przyrodą. Ten kierunek myślenia rozwiną potem Huang Kuan (900-965, autor między innymi obrazu Kaczki) i Gui Bo (XI/XII, obraz Bambus i czapla). Pejzaż staje się niemal synonimem chińskiego malarstwa dzięki takim autorom, jak Li Sixun (651-716), Li Zhaodao (670-730), Dong Yüan (937-975), Huang Kuan, Fan Kuan (X/XI w.) albo Li Cheng (X w.). W pejzażach dominuje natura, a człowiek jest drobiną wobec blasku światła, przejrzystości powietrza (Wang Wei, Dong Jüan), ogromnych kształtów gór i lasów (Li Zhaodao, Fan Kuan). Wyrażają w ten sposób ideał szkoły wenrenhua (XI w.), oddającej subiektywne, ulotne zetknięcie człowieka ze światem, jego wrażenia. Artyści szukają uogólnień filozoficznych jak na przykład Mi Fei (XI/XII, autor obrazu Góry i sosny wiosną), Xu Daoning (XI, obraz Połów ryb w górskich rzekach), Guo Xi (XI, obraz Jesienna mgła osiada na górach i dolinach), Guan Tong (X/XI, obraz Opowieści o dzikim potoku), Guo Zhongshu (X/XI, obraz Letni pałac cesarza Ming Huanga). Dong Jüan po raz pierwszy stosuje nieskończoną dal jako tło dla obrazu (Krajobraz z rybakami). Gu Hongzong maluje słynny zwój Nocny bankiet Han Xizaia. Żyjący w epoce Tang Han Xizai nie chciał przyjąć urzędniczego stanowiska, więc zorganizował orgię z kobietami i alkoholem. Od urzędnika wymagano nienagannej postawy moralnej, więc tego rodzaju zabawa powinna zdyskwalifikować kandydata na wysokie stanowisko i rzeczywiście nominację cofnięto. Obraz jest ceniony za szczegółowe i wierne przedstawienie wnętrza domu bogatego Chińczyka.

Na zachodzie Chin widać wpływy plastyki środkowoazjatyckiej: malarz Wei-cz’ich I-seng (działa do ok. 710 r.) z Hotanu łączy elementy chińskie (krajobrazy) i muzułmańskie (zdecydowane, mocne barwy), zdobywając sławę w Chinach.

Rozwija się technika malarska, o czym świadczy dzieło Uwagi o metodach malowania pędzlem Ying Hao (IX/X w.). On i Xie He (X w.) chcą wyrażać w obrazie nastrój, a nie szczegóły. Jest to wyraźny zwrot w kierunku kontemplacyjności i indywidualizmu.

• VII - XIV w. - Szerokie oddziaływanie bizantyjskiej plastyki we wschodniej części Morza Śródziemnego oraz Czarnego: armeński Kościół św. Krzyża w Achtamar (924-931), mała katedra w Atenach (XI w.), liczne cerkwie na Rusi, Bazylika św. Apostołów w Salonikach (1312-1315). W Bułgarii powstają bizantyjskie w stylu pałac cara w Presławiu (X w.) i trzynawowe bazyliki w Ochrydzie (IX-XIV w.). W XIII-XIV w. pojawia się swoiście bułgarska wersja architektury bizantyjskiej z małymi, jednonawowymi cerkwiami o sklepieniu krzyżowym lub kolebkowym (na przykład cerkwie w Trnowie oraz mauzoleum Asena II w Asenowgradzie z początku XIII w.). Wpływy architektury Bizancjum widać nawet na Półwyspie Iberyjskim (kościół Santo Frutuoso de Montelios koło Braga, VII w.) i w dalekiej Nubii (Dongola, Faras). Od połowy X w. powstają klasztory na terenie Grecji (Athos), rzadziej bazylikowe kościoły. Typowym elementem architektonicznym są kopuły oraz kopulaste i kolebkowe sklepienia. Charakterystyczna jest bogata ornamentyka malarska (Cerkiew 40 Męczenników w Trnowie z 1230 r., Cerkiew św. Jerzego w Sofii z XIV w.) przy niewielkiej roli rzeźby. Wspaniałe mozaiki często pokrywają ściany. Powstają barwne ikony malowane według ściśle określonych zasad, przedstawiające Chrystusa i świętych, pozbawione perspektywy, statyczne i hieratyczne - mające wywołać cześć dla ukazanej postaci i samego obrazu (ikonolatria). Ikona jest obszarem świętości i dlatego ona sama powinna być czczona jako uwidoczniona strefa cudu, gdzie wierzący oczekują szczególnych wydarzeń: nawróceń, uzdrowień lub jasnowidzenia. Z religijnego punktu widzenia sama ikona stanowi cud, którego istotą jest kontakt wierzącego ze sferą świętości. Stąd legendy o cudownych zdarzeniach związanych z ikonami. Na przykład ikona Portraitissa została uratowana z pożaru w Nicei i przypłynęła aż do klasztoru na górze Athos, a jej przybycie zapowiadał słup ognia na morzu. Bułgarskie książki są iluminowane ilustracjami w stylu bizantyjskich ikon, czego przykładem może być Kronika Manasija (ok. 1345) i Ewangeliarz cara Iwana Aleksandra (1356).

• VII - XIV w. - Chińczycy stosują emalię komórkową, przejętą od Arabów (według innej tradycji od francuskiego złotnika przebywającego na dworze Kubiłaj-chana), o czym świadczy jej nazwa daszi (towar muzułmański) lub guiguoyao (wyrób z krainy diabła, czyli z zachodu). Technika ta zastępuje inkrustację drogimi metalami i kamieniami. Polega na nałożeniu (przylutowaniu) na powierzchnię metalowego przedmiotu wzoru z pasków metalu lub drutu i wypełnieniu tak utworzonych przestrzeni kolorową emalią. Po wypaleniu całość jest szlifowana i polerowana.

• VII - XVII w. - Ponieważ islam zakazuje tworzenia wizerunków żywych istot, kaligrafia muzułmańska idzie w kierunku ozdobnego ornamentu. Pismo staje się obrazem a książka prawdziwym dziełem sztuki kaligraficznej. Z drugiej jednak strony powstają książkowe miniatury łamiące zakaz przedstawiania istot żywych począwszy od dość schematycznych i płaskich obrazów perskich, poprzez dużo bogatsze malarstwo miniaturowe muzułmańskich Indii aż do najbardziej zaawansowanych miniatur tureckich. Bagdad, Isfahan, Samarkanda, Kair, Buchara i Toledo są w tym czasie największymi na świecie ośrodkami handlu książką, która jest nie tylko źródłem informacji, lecz także dziełem sztuki. Najstarszym arabskim stylem jest monumentalne pismo kufickie (od miasta Kufa) o charakterystycznym prostokątnym zarysie. Będzie używane na budowlach przez kilkaset następnych lat. Natomiast w VII w. w Egipcie kształtuje się elegancki, lekki styl naszi o zaokrąglonych kształtach liter, z którego rozwiną się potem liczne lokalne odmiany. Na przykład w północnej Afryce rozpowszechni się styl maghribi (maghrebski) a w Egipcie styl thuluth. Al-Halil (VIII w.) opracowuje własną formę okrągłego pisma naszi odtąd stosowaną do zapisywania Koranu. Nazwę naszi rozpowszechniają potem tacy sławni kaligrafowie jak Irak ibn Mukla (umiera w 936 r.) oraz Ibn al-Bawwab (umiera w 1022 r.). Natomiast Persowie rozwiną naszi w elegancki, pełen długich pociągnięć i zawijasów styl nestalik, a następnie Turcy przekształcą go w bardzo ozdobny styl diwani z długimi falistymi liniami. W ciągu kilkunastu wieków powstają dziesiątki form pisma arabskiego, zazwyczaj nawiązujące do naszi. W przeciwieństwie do innych kaligrafii świata arabska tworzy obrazy z pisma i bardzo często wykorzystuje jego ornamentalny wygląd do ozdabiania książek i budynków. Do pewnego stopnia naśladują to także Żydzi piszący po hebrajsku lub w jidysz, kiedy tworzą mikrografię - obrazy z tekstu zapisanego bardzo drobnymi literami niedostrzegalnymi z pewnej odległości.

• VII - XVII w. - Lhasa jest ośrodkiem tybetańskiej plastyki a szczególnie architektury. Na początku tego okresu powstaje na przykład szeroko znana buddyjska świątynia Dżo-wo-khang przebudowana i powiększona w XVII-XVIII w. Charakterystycznym elementem jest tybetańska stupa zwana czortenem budowana zwykle na planie kwadratu, z piramidalnym dachem zwieńczonym kulistą kopułą i pionową iglicą stojącą na górnej płaskiej powierzchni kopuły. Przy czortenach, miejscach świętych lub drogach stoją lub leżą kamienie modlitewne pokrywane napisami, malowidłami i płaskorzeźbami. W XVII w. powstaje wielokondygnacyjny, ogromny pałac Potala dla dalajlamów, o którym mówi się, że liczy ponad 1000 komnat. Jest on odtąd wzorem dla innych pałaców na całym obszarze oddziaływania kultury tybetańskiej. Rozwija się tybetańskie malarstwo ścienne. Słyną tanka, czyli święte obrazy na tkaninach lub papierze powstałe w wyniku medytacji artysty, a innym służące jako pomoc w medytacji. Drobne gliniane rzeźby są składane w stupach jako wota.

• Połowa VII - IX w. - Rozwój plastyki muzułmańskiej z głównymi ośrodkami w Medynie, Damaszku i Bagdadzie. Do 751 r. dominuje budownictwo drewniane lub ceglane według tradycji syryjskich. Bogata ornamentyka jest wzorowana na sztuce bizantyjskiej, a wyważone proporcje nawiązują do tradycji hellenistycznych i rzymskich: barwne mozaiki, malowidła na ścianach, ceramice i w książkach, ażurowe kraty w oknach, ażurowe attyki, wielkie kopuły wsparte na kolumnach i łukach tworzących wieloboczny plan budowli. Występują też typowe dla Bizancjum budynki trójnawowe z kolumnami. Ogromny rozwój ornamentyki roślinnej i geometrycznej stosowanej zarówno w książkach jak w architekturze. Bardzo popularne są też ornamenty z liter wykorzystujące wspaniale rozwiniętą kaligrafię i ozdobność arabskiego pisma, co w dużym stopniu rekompensuje koraniczny zakaz przedstawiania istot żywych. Mimo to pod wpływem chrześcijaństwa zaczyna się malarstwo figuralne w Syrii. Z czasem będzie popularniejsze, chociaż nigdy nie stosuje się go do książek związanych z islamem czy do budowli religijnych. Ponadto muzułmańscy artyści wypracują szczególną koncepcję, według której można przedstawiać uogólnioną ideę człowieka, lecz nie konkretną osobę, ideę zwierzęcia, ale nie konkretne zwierzę. W ten sposób obchodzą biblijny i koraniczny zakaz przedstawiania istot żywych, aby nie parodiować dzieła Stwórcy.

Wraz z rozpowszechnieniem papieru rozkwita grafika - przede wszystkim drzeworyt. Rozwijają się też muzułmańska metaloplastyka, tkactwo i ceramika wzorowane na sztuce irańskiej.

VII wiek to początek rozkwitu muzułmańskiego budownictwa. Kalif Al-Malik buduje w Jerozolimie wspaniałą Kopułę na Skale (Kubbat as-Sachra, 660-691) czasem błędnie nazywaną Meczetem Omara. Wielka złota kopuła opiera się na ośmiobocznej budowli postawionej nad skałą, gdzie według Żydów Abraham chciał złożyć w ofierze Izaaka, Jakub ujrzał drabinę do nieba, potem stała tam Arka Przymierza, a według muzułmanów stamtąd Muhammad wyruszył do nieba podczas słynnej nocnej podróży. W skale pod kopułą znajduje się jaskinia, a poniżej studnia dusz, gdzie zgodnie z muzułmańskimi wierzeniami dwa razy na tydzień zbierają się dusze zmarłych, żeby wspólnie się modlić. Złoto kopuły symbolizuje boską potęgę i wiedzę, a dominujące na ścianach kolory niebieski i zielony to niebo i nadzieja. Tuż obok Kopuły na Skale powstaje drewniany meczet Al-Aksa, który w roku 720 przybiera formę murowaną. Al-Aksa ma strukturę bazyliki, co wynika z naśladowania budownictwa chrześcijańskiego. Niektórzy zaś sądzą, że już w VI w. chrześcijanie mogli zbudować kościół na Wzgórzu Świątynnym zrujnowanym przez Rzymian. W roku 1545 zaś turecki sułtan Sulejman I Wspaniały ufunduje nowe ceramiczne pokrycie Kopuły na Skale.

W latach 706-715 powstaje też Wielki Meczet w Damaszku urodą dorównujący Kopule na Skale. Damasceński meczet znajduje się na miejscu od dawna związanym z praktykami religijnymi. Pierwotnie stała tam świątynia syryjskiego boga Hadada, a Rzymianie zbudowali tam świątynię Jowisza. Potem cesarz Teodozjusz I odebrał świątynię wyznawcom dawnej religii i kazał zbudować chrześcijańską Bazylikę św. Jana Chrzciciela, gdzie rzekomo znajduje się jego grób. Po muzułmańskim podboju Syrii kalif Al-Walid I odkupił bazylikę od chrześcijan i kazał zbudować Wielki Meczet uznany potem za jeden z najpiękniejszych w całym świecie muzułmańskim. Wewnętrzne powierzchnie ścian pokrywają wspaniałe mozaiki przedstawiające wizję raju, a wielki plac centralny otaczają podcienia wsparte na kolumnach, co nadaje budowli pozór lekkości.

Wśród najwspanialszych architektonicznych zespołów świata muzułmańskiego należy też wymienić miasto Sanaa w Jemenie z ponad setką meczetów, w tym ze słynnym Wielkim Meczetem Piątkowym. Większość budynków w Sanaa jest bogato zdobiona ornamentami, ażurowymi kratami i mozaiką. Po przeniesieniu centrum Kalifatu do Iraku (Abbasydzi, 751) zaczynają się wpływy irańskie: kamień zastępuje cegłę, bogatsze ornamenty, ostrołuki, liwan (wielka nisza otwarta na zewnątrz budowli) i mniejsze nisze zamiast kolumn. Sklepienie kolebkowe zastępuje kopułę, a w dół zwieszają się stalaktyty - cienkie, wydłużone rzeźby. Najbardziej typowym, wzorcowym dziełem architektury tego nurtu jest sławny Meczet Piątkowy w Isfahanie według tradycji zbudowany w 760 r. Odtąd wszystkie kolejne dynastie perskie będą go rozbudowywać i upiększać. Isfahan będzie znany jako miasto pokryte tysiącami bajecznie kolorowych mozaik. Na rozkaz kalifa Al-Mahdiego zostaje przebudowana świątynia Kaaba (783) i w nowej formie architektonicznej przetrwa aż do XX w. Sztuka epoki Abbasydów osiąga kulminację w architekturze Samarry i Bagdadu. Oddziałuje na północną Afrykę (Ifrikija i Egipt), przy czym Ifrikija preferuje budownictwo na planie prostokąta. Z tej epoki pochodzi między innymi święte miasto Kairuan (VII-IX w.) z Wielkim Meczetem (VIII w.) i Wielki Meczet w irackim mieście Samarra (IX w.). A w jednym z najwspanialszych miast świata islamu - Al-Fustat (Kair Fatymidów) w Egipcie - powstają słynny meczet Amra i meczet Ibn Tuluna (876-879).

• 684 r. - Zakończenie budowy mauzoleum Qianling na górze Liang ok. 85 km na północny zachód Xi’an w Chinach. Jest to jedna z najsławniejszych nekropolii na świecie. Spoczywają tam władcy z dynastii Tang. Bogato malowane wnętrza grobowców są umieszczone pod ziemią, a na niektórych dodatkowo powstają wielkie kurhany o charakterystycznej dwuczęściowej sylwetce. Na szerokiej podstawie znajduje się platforma, na której stoi mniejszy kurhan szczytowy. Największy taki kurhan stoi na grobie cesarza Kao Tsunga. Chińskim zwyczajem przez środek nekropolii między kurhanami i grobami biegnie ozdobiona posągami aleja zwana Drogą Duchów.

• Od VIII w. - Muzułmanie przynoszą do Indii swoje tradycje plastyczne. Wprowadzają też niskie stoły, chociaż Indusi nadal preferują siedzenie na ziemi lub poduszkach.

• VIII w. - W mieście Elura za panowania Kriszny I zaczyna się budowa najbardziej oryginalnej spośród wszystkich jaskiniowych świątyń Indii. Jest to hinduistyczna Kailasantha, poświęcona świętej górze Kajlas. Budowla ma kształt pionowej studni o głębokości 30 m, wykutej w bazalcie (usunięto ok. 200 tysięcy ton skały). We wnętrzu o długości 50 m i szerokości 33 m znajdują się sale na trzech poziomach, klatki schodowe, most, rzeźbione bramy, okna i posągi oraz kolumny, podtrzymujące kamienny dach. Wszystko zostało wykute z jednego monolitu. Dzięki specjalnym otworom wnętrza są oświetlane od góry przez światło słoneczne.

• VIII - IX w. - Na Półwyspie Koreańskim w epoce Silla zaznacza się tendencja do tworzenia harmonijnych całości malarsko-rzeźbiarskich.

Znacznie rozbudowuje się miasto Kjongdżu, którego prostokątny plan odzwierciedla porządek kosmiczny i władzę państwa.

We wszystkich dziedzinach zaznaczają się silne wpływy Chin i związki z Japonią, a nawet Indiami (poprzez buddyzm). Liczne buddyjskie klasztory i świątynie ze smukłymi pagodami jak na przykład klasztor Pulguksa koło Kjongdżu (751) zbudowany przy starszej świątyni (528). Charakterystyczną cechą jest powtarzalność i rytm elementów architektonicznych (szkielet budowli, dachy, okna, kolumny). Zaznacza się dążenie do zespolenia i zharmonizowania budowli z naturą. Szczególną cechą architektury koreańskiej są długie, ostre, pionowe zwieńczenia dachów (iglice), jak na pagodzie Tabotap w klasztorze Pulguksa oraz schodkowa sylwetka budowli (nawiązuje do mitycznej góry Meru). Powstają też świątynie kute w skałach z bogatymi rzeźbami, reliefami i malowidłami, na przykład w Sokkuram (742-764). W zdobnictwie występują liczne symbole zapożyczone nawet z odległych krajów: kwiat lotosu oznaczający szczęście i czystość, żółw jako znak długowieczności (grób króla Tedszon Murjol w Kjongdżu (VII w.), lew symbolizujący władzę (Lwia Pagoda w klasztorze Hwadmsa, 754).

Od IX w. funkcjonuje buddyjski ośrodek w dolinie Unjusa, którego legendarnym twórcą jest podobno mnich Doseon. Według tradycji powstaje tam 1000 kamiennych posągów Buddy i 1000 pagód. Do XX w. przetrwa nieco ponad 240 dzieł sztuki, a do początków XXI w. zaledwie 70 rzeźb i 18 pagód.

• VIII - X w. - W Toro Muerto w centralnych Andach rozwija się artystyczny i ceremonialny ośrodek należący do kultury Wari, ale odwiedzany przez przedstawicieli rozmaitych ludów, również przed epoką Wari. Toro Muerto jest jednym z największych na świecie zespołów sztuki naskalnej: obejmuje kilku tysięcy petroglifów przedstawiających między innymi postacie w wielkich nakryciach głowy.

• VIII - XII w. - W Bengalu, rządzonym przez Palów, powstaje plastyczny styl pala-sena naśladujący dzieła epoki Guptów. Duża pojedyncza figura jest otoczona kilkoma mniejszymi. Rzeźbiona sylwetka jest zwykle ciężka i statyczna, nie odrywa się od tła. Liczne, wyodrębnione detale zdobiące rzeźbę nie zakłócają ogólnego, zrównoważonego i opartego na zasadach geometrycznych zarysu rzeźby. Od ok. X w. zmniejsza się liczba detali, upraszcza sylwetka i zastyga w formach ustalonych kanonem. Jednym z najczęstszych tematów jest Lokeśwara (lub Awalokiteśwara), czyli Budda Współczujący. W IX w. rozkwita brązowa rzeźba w Nalandzie blisko związana z rzeźbą Jawy.

• VIII - XIII w. - Szczyt rozwoju ogrodów arabskich.

Zwykle są otoczone murem i połączone z pałacem. Przestrzeń, światło, liczne elementy architektoniczne, a przede wszystkim ceniona woda (stawy, strumienie, wodospady, fontanny) oraz cieniste drzewa, wyobrażają raj. Najsławniejsze ogrody tej epoki istnieją w Bagdadzie (Abbasydów), Kairze i Andaluzji (Alhambra w Granadzie). Kraje muzułmańskie osiągają niebywały poziom architektury, co widać na przykładzie meczetu Kutubija w Marrakeszu (Maroko, XI w.) czy też w meczetach Fezu. Budowle są często zdobione płaskorzeźbami o charakterystycznej koronkowej strukturze, którą można uzyskać dzięki użyciu miękkiego gipsu lub idealnie białego alabastru, czyli nieco twardszej, półprzezroczystej odmiany gipsu w formie krystalicznej.

• VIII - XIII w. - W rejonie jeziora Titicaca i w środkowych Andach rozwija się plastyka kultury Tiwanaku z piękną ceramiką zdobioną malowidłami, wspaniałymi tkaninami i wyrobami ze złota. Tiwanaku wyróżnia się rzeźbą w kamieniu. Powstają wielkie kamienne posągi wojowników oraz monumentalne kamienne budowle, czego przykładem jest słynna Brama Słońca w mieście Tiwanaku.

• VIII - XV w. - Rozkwit plastyki muzułmańskiej Andaluzji rozwiniętej pod wpływem sztuki Maghrebu. Budowle mają zazwyczaj plan prostokąta albo wieloboku, bogata ornamentyka rzeźbiarska, zwykle kamienna. Liczne kolumny, ostro zakończone lub półokrągłe łuki. Często ujawnia się podział budynku na nawy i dwuspadowe dachy łączą tradycje muzułmańskie i chrześcijańskie. Klasyczne dzieła to wielkie meczety w Kordobie (785) i Sewilli (XII w.) oraz wspaniały pałac Alhambra (nazwa oznacza Czerwony od pyłu pokrywającego okolice) w Granadzie (XIII-XIV w.) ze słynnym Dziedzińcem Lwów, gdzie fontannę podtrzymują posągi lwów. Ściany wnętrz wypełniają geometryczne mozaiki i malowidła, misterne rzeźby z gipsu oraz wzorzyste tapety, zwykle z tkaniny. Na podłogach mogą leżeć kolorowe dywany.

• VIII - XIX w. - Wietnam pozostaje pod silnym wpływem plastyki chińskiej. Powstają drewniane świątynie w Hanoi (buddyjska świątynia Na Jednej Kolumnie, czyli Dien Bo, 1049; Dwóch sióstr Czyng na Jeziorze Zwróconego Miecza, XI; konfucjańska świątynia literatury, 1070 r.), świątynia Dinh w Dinh Bang (XVIII w.) oraz królewskie pałace w Hue (pierwsza połowa XIX w.). Kanony wietnamskiej architektury wypracowane do XI w. przetrwają bez zmian aż do kolonizacji europejskiej. Rozwija się też wietnamskie malarstwo na jedwabiu oraz ilustracje książkowe wyraźnie nawiązujące do estetyki chińskiej.

• Lata 726 - 787, 813 - 843 - Ikonoklazm (po grecku obrazoburstwo) dwukrotnie opanowuje Bizancjum. Opierając się na biblijnych dziesięciu przykazaniach, a częściowo pod wpływem islamu, cesarz Leon III zakazuje kultu obrazów (726), który przesłania właściwy kult Boga. Zwolennicy cesarza, czyli ikonoklaści żądają likwidacji wszelkich religijnych wizerunków. Idą przy tym za nakazami Dekalogu, Tertuliana (obrazy i rzeźby są pogańskie), Klemensa Aleksandryjskiego (zakaz wszelkich przedstawień ludzi) i Augustyna (który stwierdza, że i tak nie wiadomo, jak wyglądał Jezus). Podczas walk ikonoklastów z ich przeciwnikami dochodzi do zniszczenia wielu dzieł sztuki wschodniego chrześcijaństwa, zwłaszcza fresków i mozaik. Ostatecznie zwyciężają zwolennicy obrazów, lecz Kościół bizantyjski (prawosławny) i tak zgadza się tylko na obrazy, a nie akceptuje rzeźb jako zbyt podobnych do pogańskich bożków.

• Od połowy VIII w. - Początek kamiennego budownictwa na Jawie. Powstają sanktuaria w kształcie indyjskiej góry Meru lub piramidy. Buddyjskie świątynie wieńczą wysokie stupy, a zdobiące je statyczne rzeźby odzwierciedlają przeświadczenie o zasadniczej niezmienności wszechświata, mimo lokalnych zaburzeń. Na szczycie świątyń hinduistycznych znajdują się relikwiarze czandi z prochami zmarłych, symbolizując jedność wszechświata, a rzeźby są na ogół dynamiczniejsze (pokazują ciągłe przemiany form istnienia).

Król państwa Mataram Panangkaran funduje pięć wielkich hinduistycznych świątyń z najsłynniejszą Kalasan poświęconą bogini Tarze, której pomysł dał mistrz dworskich ceremonii Guru Sang Radża Sailendrawamczatilaka. Inne słynne budowle powstałe na rozkaz Panangkarana to Abhajagirivihara w Ratu Boko oraz świątynia Mandżusrigrha.

• 794 r. - Powstaje Kioto (Kyoto), nowa stolica Japonii i wielkie centrum artystyczne aktywne przez następnych 400 lat. Pod wpływem stylu Kioto rozwija się prosta, symetryczna, monumentalna architektura świątynna buddystów z szerokimi, otwartymi przestrzeniami (klasztor Toji w Nara, 839). Równolegle trwa szintoistyczne budownictwo z charakterystycznymi, niewielkimi, mrocznymi świątyniami, w których łatwiej modlić się i oderwać od rzeczywistości. Ten ostatni styl jest też znany buddystom Tendai (klasztor Enryakuji na górze Hiei koło Kioto). W japońskiej rzeźbie nadal dominują przedstawienia statyczne, ale coraz częściej pojawiają się też dynamiczne, ekspresyjne figury bogów, legendarnych bohaterów, demonów oraz wojowników (klasztor Toji, świątynia Kanshinji w Osace z IX w.).

Rozwija się japoński styl kaligrafii nazwany hiragana (po japońsku kobieca dłoń). Wkrótce pojawiają się wielcy kaligrafowie: Kukai (774-835), Saga (786-842, cesarz), Sugawara no Michizane (845-903, uznany potem za boga kaligrafii), Ono no Michikaze (894-966), Fujiwara no Yukinari (972-1029), mnich zen Daito (1283-1350), Ryokan (1757-1831), Shinichi Hisamatsu (urodzony w 1889 r.)

• IX w. - Terakotowa rzeźba Igbo nad Nigrem: ozdobne naczynia, realistyczne lub stylizowane portrety i figurki stanowiące kontynuację tradycji Nok.

• IX w. - Zhang Yanyuan pisze pierwszą historię chińskiego malarstwa.

• IX - X w. - Złoty okres budownictwa na Jawie.

Powstają zespoły świątyń buddyjskich (Borobudur, Pawon, Mendut), sziwaickich (na płaskowyżu Dieng i wokół Czandi Sewu) i hinduistycznych (Plaosan na wschód od Sewu i ogromna Lara Dżonggrang w Prambanan). Budownictwo świątynne na Jawie nawiązuje do południowoindyjskiego stylu drawida.

Najsławniejszą budowlą jest zespół Borobudur na równinie Kedu ufundowany przez Dharmatungę z dynastii Śailendra pod koniec VIII w. i ukończony przez jednego z jego następców Samaratunggę na początku IX w. Został zbudowany jako piramida schodkowa przedstawiająca kosmiczną górę Meru. Całość ma kształt mandali na planie kwadratu o boku 123 m z centralną i zarazem najwyższą (35 m nad poziom gruntu przy podstawie budowli) stożkowatą stupą na szczycie półokrągłej kopuły. Wokół tej największej na świecie buddyjskiej stupy zaprojektowanej przez znakomitego architekta Gunadharmę znajduje się osiem coraz wyższych poziomów zbudowanych na stokach naturalnego wzgórza jako unikursalny labirynt - symboliczny obraz drogi życiowej i duchowego samodoskonalenia. Każdy poziom jest bogato zdobiony rzeźbami i płaskorzeźbami tworzącymi fryzy, aby pobożny pielgrzym mógł, wspinając się w kierunku stupy, obserwować ilustracje do kolejnych dżatak opowiadających o wcieleniach Buddy. Łącznie znajdują się tam 2672 panele z płaskorzeźbami oraz 504 posągi Buddy. Bezpośrednio wokół kopuły umieszczono dodatkowo jeszcze 72 rzeźby przedstawiające Buddę. Całość jest zdobiona setkami mniejszych i większych wież.

Charakterystyczną cechą Borobudur jest podział budowli na trzy części, których wysokość zachowuje wzajemne proporcje 4 : 6 : 9 (4 : 4+4/2 : 6+6/2). Dolna i zarazem najniższa część reprezentuje świat pragnień Kamadhatu, wyższa to świat form Rupadhatu (5 poziomów labiryntu do przejścia dla pielgrzymów), a najwyższa to świat wolny od form Arupadhatu (3 poziomy labiryntu). Proporcje 4 : 6 : 9 pojawiają się w wymiarach wielu częściach budowli momentami nadając jej charakter fraktalny, kiedy powtarzają się te same elementy w tych samych proporcjach, lecz różnych rozmiarach.

Identyczne proporcje występują też w mniejszych świątyniach Pawon i Mendut zbudowanych na wschód od Borobudur. Co więcej, wszystkie trzy tworzą linię prostą.

Borobudur stanie się inspiracją dla innych świątyń w tej części świata łącznie z Angkorem. Budowlę porzuconą po islamizacji Jawy ponownie odkryje dla świata Brytyjczyk Thomas Stamford Raffles w 1814 r.

• IX - XII w. - W Serbii rozwija się sztuka łącząca style preromański, romański i bizantyjski (cerkiew św. Piotra koła Raszki z IX, cerkiew koronacyjna w Žiczy koło Kraljeva).

• IX - XII w. - Niebywały rozwój sztuki jubilerskiej w fatymidzkim Egipcie. Szczególną popularnością cieszy się przezroczysty, bezbarwny kryształ górski symbolizujący czystość, prawdę, siłę. Jest rzeźbiony, oprawiany w srebro, złoto i kość słoniową lub łączony z innymi kamieniami. Równie popularny jak w Egipcie kryształ górski jest w całym Starym Świecie. W gorących strefach kule z kryształu służą do chłodzenia dłoni, w Europie są z niego wyrabiane relikwiarze (pojemniki do przechowywania relikwii), a według wielu alchemików naczynia z kryształu górskiego mają właściwość neutralizowania trucizn.

• IX - XII w. - Rozwój muzułmańskiej sztuki Iranu. Przebogate ornamenty geometryczne i roślinne układane z barwnych ceramicznych płytek, kopuły i liwany. W tym okresie perski liwan rozpowszechnia się w całym świecie muzułmańskim. Ogromny jest wpływ Iranu na Azję Środkową: na przykład mauzoleum Samanidów (Buchara, X w.), słynne dywany i ceramika. Perska sztuka pojawia się też na Zakaukaziu, czego przykładem jest zamek w Baku zbudowany przez Masuda ibn Dawuda (XII w.).

• IX - XII w. - Rozkwit japońskiej plastyki w okresie Kioto. Charakteryzuje się rozwojem malarstwa na ścianach (świątynia Byodoin w Kioto, IX-XI w.) i na rolkach jedwabiu zwanych kakemono (styl yamato-e). Jako malarze na jedwabiu wyróżniają się mistrzowie Fujiwara Takayoshi (XII w.), Fujiwara Nobuzane (1176-1265) i Toba Sojo (1053-1140). Rozpowszechnia się symbol mandali (w Japonii mandara) jako częsty temat malarski; na przykład znany obraz na jedwabiu Mandara taizokai z Nary (XI w.). Kose-no Kanaoka (druga połowa IX w.) wsławia się malarstwem o tematyce świeckiej (konie, portrety poetów w Kioto), zaczynając japońską szkołę malarstwa kose. W XI w. pojawia się malarstwo ilustrujące literaturę i mitologię, którego wielkim mistrzem okazuje się Fujiwara Takayoshi. Mnisi buddyjscy tworzą na papierze stylizowane grafiki ilustrujące ich koncepcje: staną się one początkiem japońskiego komiksu. Od XI w. rozwija się drewniana rzeźba związana z buddyjską sektą Jodo przedstawiająca Buddę jako dobre bóstwo przyjazne człowiekowi oraz bodhisatwę Kannon. Wśród wielkich wymienić należy rzeźbiarza z Jocho i jego posąg Buddy-Amidy (1053) w świątyni Byodoin. Rozkwita również rzeźba w lace i brązie oraz japońskie kowalstwo artystyczne. Powstają na przykład wspaniałe tsuba, ozdobne, okrągłe gardy, czyli osłony dłoni między rękojeścią miecza a ostrzem.

Japońskie miecze mają zwykle długość 70-80 cm, a lekko wygięte ostrze jest jednosieczne, to znaczy ma tylko jedną krawędź tnącą. Znawcy wyróżniają kilka okresów w rozwoju japońskiego miecza różniących się detalami kształtu rękojeści i ostrza: Jokoto do ok. 900 r., Koto w latach 900-1596, Shinto w latach 1596-1780, Shinshinto w latach 1780-1876 i Gendaito od roku 1876.

• IX - XIII w. - W Bhuwaneśwar w państwie Ćolów powstają hinduistyczne świątynie uznawane za jeden z najwspanialszych architektonicznych zespołów Indii w stylu drawida.

Świątynie w południowoindyjskim stylu drawida są zwykle dużymi zwartymi budowlami na planie prostokąta, często kwadratu. Charakteryzuje je bogaty wystrój rzeźbiarski. Centralnym i zwykle najwyższym elementem jest sanktuarium wimana (vimana), czyli tarasowata piramida o prostokątnej podstawie oraz kilku lub kilkunastu poziomach-tarasach wypełnionych rzeźbami. Wimana symbolizuje mityczną kosmiczną górę Meru (odpowiednik sikhara występującej w północnym stylu nagara). Przy zewnętrznych ścianach najniższego poziomu wimana występują czasem dodatkowo kolumny. Szczyt wimana zaś tworzy zwykle kopuła podobna do stupy. Nad bramami (symboliczne przejścia do innej rzeczywistości) do świątyni w stylu drawida wznoszą się mniejsze wieże-pawilony zwane gopura budowane na planie prostokąta. Od XI w. wieże gopura stają się coraz większe, a wimana maleje lub nawet całkowicie zanika.

• IX - XIV w. - W indochińskim państwie Czampa powstają świątynie wieżowe kalan. Najpiękniejsze w Khuong My (X w.) i My Son (X w.) oraz Po Nagar w Nha Trang (XI w.). Zdobią je liczne płaskorzeźby głównie z motywami roślinnymi. Od XI w. w warunkach osłabienia państwa atakowanego przez Wietnam świątynie tracą dotychczasową lekkość i świeżość, powtarzając dawne dzieła, co widać na przykład w Po Klaung Garai (XIII-XIV w.).

• IX - XV w. - Okres angkorski w sztuce Khmerów. Świątynie przybierają kształt kosmicznej góry Meru z setkami realistycznych rzeźb i płaskorzeźb. Rozkwit tej koncepcji świątyni nastąpi za króla Indrawarmana I, kiedy powstaje na przykład świątynia Bakong (881) w Roluos. Najwspanialszym przykładem tego kierunku w architekturze jest świątynia Angkor Vat zbudowana jako mauzoleum króla Surjawarmana II i czasem uznawana za największy sakralny obiekt świata. Ma ona kształt prostokąta (1500 na 1300 m), otoczonego fosą i murami. Najwyższe obiekty Angkor Vat to pięć świątyń w kształcie stożków reprezentujących pięć szczytów mitycznej góry Meru. Największą i centralną budowlą Angkor Vat jest Bajon (budowany od 1200 r.) z ogromnymi twarzami uśmiechającego się Lokeśwary (Pan Świata), czyli Buddy Amithaba o rysach króla, zwróconymi na cztery strony świata. Otaczają je 54 wieże z rzeźbami twarzy. Mniejsze obiekty to między innymi świątynie Banteai Kedei, Prah Khan i Ta Prohm. Angkor Vat staje się wkrótce wzorem dla budowniczych w całych Indochinach, jak na przykład świątynia Banteai Srei (967), świątynie wieżowe na terenie późniejszej Tajlandii (Vat Mahathat w Lavapura lub Vat Czet Jöt w Czieng-mai z X w.). Od X w. rozkwit kambodżańskiej rzeźby; realistycznej i stylizowanej, z dbałością o szczegóły (styl baphuon). Powstają rzeźbiarskie portrety władców, dygnitarzy i bóstw (jak słynny posąg Buddy z Phra Bang). Ostatni okres rozkwitu kambodżańskiego budownictwa przypada na lata 1181-1219 (król Dżajawarman VII). Buduje się wtedy bardzo dużo, ale często pospiesznie, a przez to niedbale. Ciężkie kamienne ściany bywają na przykład oparte tylko na gliniastym podłożu bez fundamentu: spowoduje to potem ich zapadanie i pękanie.

W ciągu następnych trzech stuleci plastyka kambodżańska traci świeżość i zamyka się w skostniałych tradycyjnych formach, co koresponduje z politycznym upadkiem państwa.

• IX - XVI w. - Rozkwit plastyki kultury Sao w okolicach jeziora Czad znanej głównie z ekspresyjnej ceramiki. Od XI w. terakotowa rzeźba Sao oddziałuje na całą północno-zachodnią Afrykę i znajduje wielu naśladowców.

• IX/X w. - Japońscy samurajowie powszechnie stosują herby lub znaki rodowe - godła mon. Jest to czarno-biała zgeometryzowana figura na planie koła początkowo nawiązująca do określonych kwiatów. Na przykład złota chryzantema (zwana kikumon) to godło cesarza a Paulownia imperialis (kirimon) należy do cesarzowej. Oprócz nich popularne są kwiat śliwy, pomarańczy, irys, kwiat wiśni... Z czasem rozpowszechnią się stylizowane owoce, rośliny uprawne, drzewa, przedmioty i zwierzęta: bambus, sosna, rzodkiewka, iwa, winogrona, smoki, chrząszcze, motyle, żółw, ptaki, lew, zając, muszle, dzwon, miecz, parasol, nożyce, klucz, wachlarz, kosa, statek...

• Pierwsza połowa X w. - Nasr II z dynastii Samanidów sprowadza do Azji Środkowej chińskich artystów, aby zilustrowali zbiór baśni Kalila i Dimna. Oznacza to zetknięcie się tradycji miniatury perskiej wykonywanej trzcinowym piórem i chińskiego malarstwa tworzonego za pomocą pędzla, głównie na papierze, pergaminie lub jedwabiu. Aż do XVII w. mieszają się tu chińskie krajobrazy i realistyczne rysunki z perskimi stylizowanymi ilustracjami dzieł literatury. Obok siebie występują łagodne barwy chińskie i wyraziste kolory typowe dla zachodniej Azji. W krajach islamu niebywałą popularność (do XVII w.) zdobywa naśladująca drogi nefryt bladoszara, zielonkawa i bladoniebieska ceramika z Longquan zwana martabani (od birmańskiego portu Martaban) lub celadon (seledyn - bladozielony kolor). Jej starsze formy yue były eksportowane już w VII w., lecz nie osiągnęły aż takiego powodzenia.

• X w. - W Indiach powstaje raga, estetyczna reguła łączenia barw i kształtów dla wywołania określonych emocji, nawiązująca do ragi muzycznej.

• X w. - Wezyr Ibn Mukla każe zbudować w Bagdadzie jeden z najwspanialszych ogrodów w dziejach świata. Wśród drzew i roślin zielnych, sprowadzonych z całego znanego świata, przechadzają się rozmaite zwierzęta naziemne, a nad nimi fruwają egzotyczne, kolorowe ptaki. Ogród dodatkowo zdobią stawy, rozmaite automaty i mechaniczne zabawki. Cały ogród nakrywa od góry ogromna siatka, aby zapobiec ucieczce hodowanych zwierząt lub napaści drapieżników z zewnątrz. Ogrody muzułmańskie należą w tym czasie do najpiękniejszych na świecie, co pokazują między innymi miniatury w Babur Name. Zazwyczaj ich integralną częścią jest basen z wodą lub fontanna oraz ozdobne altany.

• X w. - Przy cesarskim pałacu dynastii Sung powstaje chińska akademia malarstwa, gdzie uzdolniona młodzież poznaje tajniki tradycyjnej plastyki jako niezbędnego składnika wykształcenia arystokracji. Założenie akademii oznacza początek nowego okresu rozkwitu malarstwa w Chinach. Dotyczy to zwłaszcza pejzażu, którego najwybitniejszymi twórcami są: Li Cheng (960-990), Xu Daoning (pierwsza połowa XI w.), Guo Xi (ok. 1020-1090). Guo Xi jest też największym chińskim teoretykiem malarstwa. Od drugiej połowy XI w. w chińskim malarstwie coraz bardziej będzie się zwracać uwagę na zmienność natury i jej przemożny wpływ na aktualne nastroje człowieka, zarówno artysty jak i widza, co oczywiście doprowadzi do prób uchwycenia chwilowych wrażeń (impresjonizm): Guo Si (XI/XII, syn Guo Xi), Ma Fen (XII w.) i jego syn Ma Yüan (autor obrazów Uczony i jego sługa na górskim tarasie, Księżycowa noc), Su-shy (1036-1101), Mi Fei (1051-1107) i jego syn Mi Youren (1086-1165).

Obok malarstwa Chińczycy rozwijają też rzeźbę, która czasem przybiera zadziwiające formy i stosują oryginalne materiały jak na przykład muszle. Bywa też, że właściwą pracę rzeźbiarza wykonują za nich małże. Do muszli żywych perłopławów wprowadzają bowiem niewielkie figurki Buddy lub innych postaci, a po dwóch do czterech lat wydobywają całą muszlę. We wnętrzu znajduje się wtedy oryginalna płaskorzeźba powstała przez pokrycie figurki masą perłową i zlepienie jej z samą muszlą. Jest to początek sztucznej hodowli pereł.

• X - XI w. - W Meksyku dominuje sztuka Tolteków z centrum w urbanistycznym zespole Tula. Ciężka, statyczna, monumentalna rzeźba kamienna, jak na przykład kolumny-wojownicy, bardzo silna stylizacja oraz liczne formy geometryczne są wzorowane na wcześniejszej sztuce Teotihuacan. Równolegle rozwija się związana z wpływami Majów plastyka miasta Xochicalco. Rzeźba kamienna jest tu głęboko kuta i wyróżnia się licznymi szczegółami.

• X - XI w. - Szczyt rozwoju plastyki kultury Tairona na południe od Morza Karaibskiego. Taironowie są znani z ceramiki, zaawansowanego budownictwa z kamienia oraz złotnictwa. Ze stopu złota, miedzi i ewentualnie srebra wyrabiają niezwykle precyzyjnie wykonaną biżuterię - naszyjniki, nausznice, bransolety… Częstym motywem jest ptak lub nietoperz z rozłożonymi skrzydłami symbolizujący siłę i władzę.

Złotnicze wyroby Taironów staną się jednym z przyczynków do powstania hiszpańskiej legendy o złotym mieście El Dorado rzekomo ukrytym w głębi południowoamerykańskiej dżungli. Sztuka Taironów zaś pod wpływem hiszpańskiej kolonizacji zaniknie do początków XVII w.

• X - XI w. - W Ochrydzie powstaje trzynawowa bazylika św. Zofii z najpiękniejszymi bizantyjskimi freskami tej epoki. W kręgu sztuki prawosławnej dorównują im tylko freski z kijowskiej cerkwi św. Zofii.

• X - XI w. - W Kadżuraho (Khajuraho w państwie Czandelów w Indiach) na obszarze ok. 20 km² powstaje wspaniały zespół ponad 30 świątyń wisznuickich, sziwaickich i dżinijskich zbudowanych w północnoindyjskim stylu nagara.

Świątynie nagara stoją zwykle na kamiennych platformach wznoszących się ponad otaczający teren i często są budowane na planie zbliżonym do krzyża. Ich najważniejszą częścią jest sanktuarium sikhara (odpowiednik wimana w stylu drawida), czyli tarasowata piramida na planie kwadratu, zwykle o wypukłych, łukowatych bocznych ścianach. Sikhara symbolizuje mityczną kosmiczną górę Meru, oś świata, świętą himalajską górę Kajlas (Kailasa, Kailash), wedyjski słup ofiarny, gdzie składano ofiary bóstwom oraz płomień reprezentujący energię, życie, przemijanie i ofiarę. Świątynie są budowane na osi wschód-zachód, żeby rano światło słoneczne oświetlało ołtarz. Wokół głównego sanktuarium-sikhara są budowane cztery mniejsze poświęcone pomniejszym bóstwom. Poza tym każdy element zespołu świątynnego otrzymuje własne, odpowiednio zwieńczenie sikhara, co daje efekt przypominający łańcuch górski, a symbolizujący wznoszenie się od niższych do coraz wyższych szczytów aż do głównego odpowiadającego górze Meru, na której znajduje się czara z boskim napojem amrita. Świątynie nagara są często podzielone na część najświętszą przykrytą najwyższym dachem sikhara, gdzie znajduje się posąg głównego boga świątyni, oraz większą powierzchniowo lecz bez porównania niższą część dla odwiedzających wyznawców i pielgrzymów.

Kadżuraho słynie z tysięcy rzeźb znajdujących na kolejnych poziomach sikhara, które przedstawiają bogów, ludzi i zwierzęta. Świątynia Kandarija Mahadewa (X/XI w.) zaś jest znana z realistycznych rzeźb erotycznych symbolizujących kontakt ze światem bogów poprzez seks.

Poza dwoma zasadniczymi stylami architektonicznymi, północnym nagara i południowym drawida, kształtuje się w Indiach trzeci styl budownictwa nazwany wesara. Świątynie tego typu są zwykle budowane na planie kwadratu lub lekko wydłużonego prostokąta, umieszczone na podwyższonej kamiennej platformie i zwykle otoczone wysokim murem zwieńczonym przez symbole religijne. W architekturze części sakralnej łączą się wysoka struktura wieży oraz piramidalna struktura wimana ustawiona na jej szczycie. Część sakralna często ma plan ośmiokąta lub ośmioramiennej gwiazdy, a znajdująca się przed nią część dla odwiedzających może mieć kształt krzyża i składa się z szeregu kaplic poświęconych rozmaitym bogom. Nad bramami prowadzącymi na teren świątyni są budowane wieże o prostokątnej podstawie, które na południu Indii bywają bardzo wysokie.

• X - XII w. - Po rozpadzie Kalifatu różnicuje się architektura świata muzułmańskiego, zachowując przy tym ogólny podział na style zachodnie (północna Afryka i Europa) oraz wschodnie (Irak, Iran, Hindustan). Na zachodzie dominują minarety na planie prostokąta o dachach kanciastych lub kopulastych. Na wschodzie zaś częstsze są minarety okrągłe z dachami w kształcie stożka.

• X - XII w. - Za dynastii Sung następuje rozwój chińskich ogrodów, często z oryginalnymi kamieniami, czasem wydobytymi z dna rzek. W stawach pływają ozdobne ryby, w tym złote rybki jako niewielkie formy karpia. W chińskich ogrodach dominują konfucjańska symetria i porządek. Przeciwny pogląd reprezentują Japończycy, którzy dążą do zaakcentowania asymetrii i chwilowego wrażenia, zgodnie z paradoksami filozofii zen.

• X - XII w. - Powstają podziwiane przez wszystkich wspaniałe budowle muzułmańskiego Egiptu: Wielki Meczet w Safakis (988), meczet i sławna medresa (uczelnia) Al-Azhar w Kairze (972), monumentalny meczet kalifa Al-Hakima w Kairze (990-1003) oraz słynne, potężne mury Kairu (X-XII w.).

• X - XIII w. - W Azji Środkowej krzyżują się artystyczne wpływy Indii (na przykład ażurowe, ozdobne balkony) i Iranu (liwany, prostokątne, ciężkie sarkofagi, stożkowate dachy, zwarta, wielobarwna bryła budowli). Ściany budowli pokrywają złożone ornamenty gwiaździste symbolizujące zróżnicowanie i jedność świata lub ornamenty plecionkowe naśladujące formy organiczne. Okna zdobią wymyślne ażurowe muszaraby, czyli rodzaj krat zapewniających światło i chroniących przed upałem. Ogromny rozwój wzorowanej na irańskiej mozaiki z barwnych kamieni, cegieł oraz emaliowanych dachówek. Powstają budowle pokryte mozaikami: mauzoleum Samanidów (Buchara, X w.), Magoki-Attari (Buchara, 1178/1179), mauzoleum, w którym spoczywa księżniczka Aisza Bibi koło miasta Dżambuł (XII w.), minaret Kaljan w Bucharze (1127), mauzoleum sułtana Arsłana w Kunja-Urgencz zbudowana przez Fachr ad-Din Ghazi (XII w.), mauzoleum sułtana Tekesz w Kunja-Urgencz (ok. 1200 r.), mauzoleum Hakim al-Termezis w Termes (XIII w.). Widoczne są też wpływy bizantyjskie wyrażające się powszechnym budowaniem wielkich kopuł na podstawie koła lub wieloboku (między innymi mauzoleum Nadżm Ad-Din Kupra w Kunja-Urgencz, ok. 1330 r.).

• X - XIV w. - W koreańskiej plastyce epoki Korjo pogłębiają się wpływy Chin i zachodniej Azji.

Zgodnie z buddyjskim ideałem artyści dążą do zaznaczenia jedności człowieka i natury (architektura zharmonizowana z otoczeniem). Powstają pagody o wielu powtarzalnych elementach, zwłaszcza dachach (na przykład w klasztorze Woldshonsa, XI w.), bogato rzeźbione kamienne stupy (choćby klasztor Czontosa z 1017 r.; świątynia Hion-mio-thap w Seulu, 1085) i drewniane świątynie z pięknymi malowidłami (Pusok-sa z XIII-XIV w.). Powstają też liczne pałace jak na przykład Manwolde w Kegjon (919), mający postać tarasów zwieńczonych kamiennymi murami i wieżami, oraz pałac monarchów w Songdo. Wysoki poziom reprezentują malarstwo na zwojach (portrety Li Nionga z XII w.) i drzeworyt. Buddyjskie teksty filozoficzne i religijne są ilustrowane wielobarwnymi, precyzyjnymi obrazami, które często wykazują charakterystyczną kompozycję: duża sylwetka głównej postaci, na przykład Buddy, w centrum i otaczające ją mniejsze sylwetki ludzi lub bóstw.

Rozwija się też metaloplastyka, a zwłaszcza złotnictwo. Zasłużonym uznaniem cieszą się między innymi wazy inkrustowane srebrem. W XII w. na artystyczne wyżyny wznosi się sztuka wytwarzania zielonej porcelany zwanej celadon, która imituje ceniony i poszukiwany we wschodniej Azji jadeit. Koreańscy rzemieślnicy wyrabiają wszelkie możliwe rodzaje celadonów zdobionych rzeźbionymi i malowanymi wzorami. Rozwój plastyki i rzemiosła na Półwyspie Koreańskim zostaje chwilowo zahamowany przez mongolskie najazdy w XIII w., lecz już w następnym stuleciu wszystko wraca do normy.

• X - XIV w. - Kanadyjscy Odżibeweje tworzą jedną z największych galerii (ok. 900 rysunków) w Ameryce Północnej na wapiennych skałach Peterborough, które są dla nich miejscem świętym.

• X - XV w. - Zasłużoną sławą cieszą się srebrne i złote wyroby kultury Chimu w Andach.

W rzeźbie i ceramice Chimu dominują motywy zwierzęce, głównie ptaki, drobne ssaki i ryby. Rzadsze są elementy antropomorficzne.

• X - XV w. - Rzeźba zachowuje wiodącą rolę w Indiach. Na przykład na wzgórzu Srawanabelagola w Karnatace w 981 r. powstaje posąg (21 m wysokości) Sri Gomatheśwary, syna pierwszego dżinijskiego mędrca. Rozwija się również rzeźba w brązie i innych metalach. Niestety, indyjskie malarstwo staje się schematyczne i zazwyczaj ogranicza do naśladownictwa wcześniejszych stylów. Za to w XI-XIII w. rozkwita miniatura ilustrująca książki: zdecydowane, mocne barwy, sylwetki najczęściej ujęte z profilu, a układ ciała ma znaczenie symboliczne, zaczerpnięte z tańca i teatru. Początkowo miniatury są malowane na palmowych liściach, a od końca XIV w. na papierze.

• X - XVI w. - W Indiach powstają wolnostojące świątynie z kamienia i cegły, nie jak dotąd drążone w skałach. Budowle mają zwykle plan prostokątny i są przykrywane sklepieniem kolebkowym. Centralna część dachu przyjmuje najczęściej kształt piramidy lub kosmicznej góry Meru z setkami drobnych elementów rzeźbiarskich, często ułożonych w pionowe struktury (ratha). Całość budowli miewa formę rzeźby, co widać już we wcześniejszych świątyniach Kandarija Mahadewa w Kadżuraho i Mukteśwary w Bhuwaneśwar. Świątynia Surii w Konarak (połowa XIII w.) przyjmuje zaś postać wozu boga Słońca. W Dwarasamudra w latach 1121-1141 powstaje Hojsaleśwara (sanktuaria Sziwy, Wisznu i Surii) w stylu Hojsalów: świątynia na planie gwiazdy, wysokie tarasy, liczne dachy-piramidy, poziome pasy rzeźb pokrywają budowlę. Część rzeźb wykonują Kalidasi i Kedarodża w XIII w. Istnieją trzy typy świątyń: z wieżą o zakrzywionych liniach (Lingaradża w Bhuwaneśwar, XI w.), z wieżą wimana w kształcie piramidy (Brihadiśvara w Tańdźaur z początku XI w., reprezentująca styl drawida, Mahabodhi w Bodh-Gaja z V-XIII w.) i świątynie ze sklepieniem kolebkowym (Vajtal-Deul w Bhuwaneśwar, IX-X w.). Niektóre mają cechy mieszane, jak na przykład Widżajanagar w Hampi (XVI w.). Szczególną formą dzieł plastycznych są wielkie (nawet kilkunastometrowej wysokości) wozy lub rydwany ratha misternie rzeźbione z drewna (w centralnych Indiach mogą mieć koła z kamienia). Służą do przewożenia posągów bóstw w dorocznych procesjach, na przykład podczas święta Dżagannath w Puri. Gangowie (XI/XII w.) budują w Puri ogromną świątynię Dżagannatha, gdzie są przechowywane święte posągi i wozy używane w procesji ku czci Kriszny Dżagannatha (Pan Świata, dziewiąta awatara Wisznu), jego brata Balabhadry i siostry Subhadry.

• X - XVIII w. - Riłski Monastyr jest centrum bułgarskiego malarstwa religijnego. Styl ściennych polichromii w Ryle nawiązuje do Bizancjum, lecz obrazy są mniej złożone i dekoracyjne.

• Połowa X - XIII w. - Chińska architektura za dynastii Sung kontynuuje tradycje: są to zwielokrotnione elementy poziome i pionowe oraz dominacja form geometrycznych przy niewielu zewnętrznych ozdobach. Li Jie (XI w.) pisze podręcznik chińskiej architektury, a nieco później Li Ming Zhong ogłasza klasyczne dzieło Metoda architektury (1103). W przeciwieństwie do budownictwa epoki Tang nowe jest lżejsze, związane ze środowiskiem przyrodniczym i łatwiej poddaje się przekształceniom. Do wielkich dzieł należy pagoda Liuheta w Hangczou (960-1156), pagoda Beisita w Suczou (1031-1062), Żelazna Pagoda w K’aifeng (1041-1044, nazwana tak od metalicznie połyskujących dachówek), świątynia klasztoru Dulesi (X w.), klasztor Yinsi w Shansi (1023-1031), pagoda Shijiata klasztoru Yinsi (1056).

• Druga połowa X w. - Powstają centra sztuki łączącej tradycje Majów i Tolteków, jak na przykład miasto Uxmal.

W Chichen Itza zaś między X i XII w. powstaje kilka wielkich budowli, w tym Piramida Kukulcana, Świątynia Wojowników i Świątynia Jaguarów. Charakterystycznym elementem architektonicznym przejętym od Tolteków są kolumnady, na których wspierają się drewniane dachy.

• 991 r. - Koniec XV w. - Centrum jawajskiej sztuki przenosi się na wschód wyspy. Oznacza to osłabienie związków z Indiami i przewagę hinduizmu nad buddyzmem. Wśród kilku świątyń tej epoki wyróżnia się największa Panataran (1369-1415). Wieże budowli składają się z trzech równych elementów: cokołu, korpusu i dachu w kształcie piramidy. Nad drzwiami do świątyni zawsze jest kala (przerażająca twarz bogini śmierci), a same drzwi bywają ustami bogini. Jawajska rzeźba staje się sztywna i sformalizowana pod wpływem hinduistycznego stylu pala-sen.

• Od 1./2. tysiąclecia n.e. - Niewielkie kamienne, stylizowane rzeźby powstają w Mikronezji i Polinezji; zwykle są malowane. Charakterystycznym elementem plastycznym są spiralne motywy pojawiające się w licznych ornamentach i w tatuażu. W Polinezji rozwija się też ceramika z rzeźbionymi i malowanymi ornamentami oraz rzeźba w drewnie, czego przykładem są prace maoryjskie wykonywane na Nowej Zelandii.

• Od 1./2. tysiąclecia n.e. - Powstają ogrody władców i świątyń w miastach Ameryki Środkowej (Xochimilco, Tezcotzinco) i Andów (Coricancha). Z nich rozpowszechnią się liczne kwiaty, a z pustyń pochodzą różne kolczaste agawy (Agavae) i kaktusy od XVII-XVIII w. hodowane na całym świecie, zwłaszcza rodzaje Opuntia i Cereus. Sławę zdobędzie królowa jednej nocy (Cereus grandifloris).

• 2. tysiąclecie n.e. - Na pacyficznym wybrzeżu Ameryki Północnej rozwija się jedna z najpiękniejszych rzeźb w drewnie. Wiele miejscowych plemion, a zwłaszcza Haida, osiąga bardzo wysoki poziom artystyczny. Kolorowe drewniane rzeźby przedstawiają zwykle zwierzęta totemiczne (orzeł, kruk, żaba, niedźwiedź,), istoty fantastyczne (jak Piorunowy Ptak) i zwierzęta, z którymi Indianie często się spotykają (wieloryby fiszbinowe i orki, foki). Powszechnym motywem są otwarte usta, oczy, precyzyjnie wykonane, skomplikowane ornamenty geometryczne i stylizowane sylwetki ludzi oraz zwierząt zbudowane z figur geometrycznych. W XIX i XX w. drewniane słupy totemowe Haida staną się wielką atrakcją turystyczną. Równie bogato rzeźbione są domy, łodzie i przedmioty codziennego użytku.

• 2. tysiąclecie n.e. - W Japonii rozwija się tsutsumu, sztuka artystycznego, ozdobnego pakowania w papier lub tkaninę.

• XI w. - Europejskie rycerstwo podczas krucjat zapoznaje się z plastyką muzułmańską. Przejmuje na przykład dywany na podłodze oraz tkane gobeliny na ścianach zwane tapiseriami (główni ich wytwórcy to Francuzi i Flamandowie). Wzorem islamu zaczyna stosować graficzne znaki, czyli godła noszone na hełmach i tarczach. Godła są używane między innymi podczas rycerskich turniejów, żeby publiczność łatwo rozpoznawała walczących. Godła mogą być umieszczane na strojach rycerzy oraz ich sług, a także na okryciach koni. Prawidłowości użytych znaków strzeże zaś herold (od germańskiego hariowaldus - znawca rodowodów), który przedstawia i zapowiada uczestników pojedynków, a czasem też zapisuje kolejne walki, rysując przy tym ich godła. Tego rodzaju listy turniejowe będą później cennym źródłem dla badań heraldycznych.

Godła są początkowo umieszczane na tarczach w kształcie migdału i pojawiają się na pieczęciach. Od XII w. zaś występują na tarczach trójkątnych, zapoczątkowując europejski herb (od niemieckiego Erbe - ród), który mówi o pochodzeniu danej osoby. Od XIV w. herby znajdują się również na tarczach prostokątnych używanych podczas walki konnej, a od XV-XVI w. trójkątne tarcze herbowe pojawiają się nad bramami europejskich pałaców i siedzib rycerskich.

Niektóre herby mają na dole dopisaną dewizę - sentencję zwykle związaną z obyczajami rycerskimi. W Szkocji, Anglii, Francji, Polsce i na Węgrzech zaś nad herbem może dodatkowo pojawiać się zawołanie (proclamo), czyli okrzyk bojowy, który jest używany przez dany ród jako hasło podczas walki.

Tarcze herbowe często są nakrywane od góry bojowym hełmem, zawojem, czyli skręconą tkaniną (zwłaszcza w herbach mieszczańskich) lub koroną (królewską albo książęcą).

Od XIII/XIV w. obok hełmu pojawiają się labry (łacińskie lista lub fascia, niemieckie Labwerk - ornament roślinny). Powstają jako symbol chusty okrywającej hełm, żeby się nie nagrzewał od słońca, lecz od XIV/XV w. rozwijają się w długie wstęgi, a w XVI w. przyjmują kształt liści przypominających akant, które z czasem otoczą całą tarczę herbową.

Od końca XVI w. jest stosowany płaszcz heraldyczny jako tło dla tarczy herbowej monarchów, a potem także książąt.

W czasach renesansu i baroku istotnym elementem ozdobnym w herbach, zwłaszcza rycerskich i wojskowych, bywa panoplium (greckie pan + hoplon, czyli cała + tarcza hoplity) - prawdziwa a potem już tylko malowana lub rzeźbiona broń otaczająca tarczę herbową.

Od XVIII w. herby bywają flankowane przez trzymacze, to znaczy dwa anioły, bestie lub zwierzęta, na przykład lwy, jednorożce czy gryfy.

Używanych jest sześć kolorów heraldycznych: złoty (żółty), srebrny (biały), czerwony, niebieski, zielony i czarny. Typowe figury geometryczne na herbach to pas, kwadrat, trójkąt, szachownica, krzyż i gwiazda a często używae symbole to między innymi miecz, topór, orzeł, lew, byk, pies, lilia, róża, jednorożec i gryf.

Pierwotnie herb jest przypisany do konkretnej osoby i dziedziczy go najstarszy syn. Pozostali potomkowie zaś przyjmują herb ojca z określonymi modyfikacjami, żeby zaznaczyć przynależność do danego rodu, ale w jego bocznej linii. Ten proces modyfikowania herbu powtarza się w każdym kolejnym pokoleniu, co prowadzi do powstania grupy pokrewnych herbów. W dodatku małżeństwa między przedstawicielami rodów szlacheckich wymuszają łączenie herbów. W rezultacie herby rodowe zawierają coraz więcej elementów i stają się coraz bardziej skomplikowane, a ich interpretacją zajmują się wyspecjalizowani heraldycy i badacze genealogii

Herby rycerzy i dziedziczne herby rodowe często są formą podpisu jako pieczęć odbijana w miękkim wosku (średniowieczna Europa), lace (Azja Wschodnia) lub na dokumentach. Herby monarchów mogą się stać godłem państwa, pojawiają się na flagach, państwowych dokumentach i bywają inspiracją dla powstania herbów miast. W XVIII-XIX w. herby rozpowszechniają się wśród bogatych mieszczan. Czasem stają się znakami firm (logo), co nie dziwi, bo od wieków funkcjonują na przykład znaki bartne, czyli symbole własności wycinane na pszczelich barciach, gmerki kamieniarzy, znaki garncarzy czy pieczęcie wypalane na skórze bydła.

• XI w. - Tachiban no Toshitsun pisze Sakuteiki, japoński podręcznik o urządzaniu ogrodów. Wyróżnia 42 typy roślin, 44 kompozycje kamienne, 17 typów krajobrazu z wodą i 8 rodzajów wodospadów.

• Od XI w. - Tradycje plastyki meksykańskiej przejmują Chichimekowie, plemiona z północy, które podbijają Meksyk, tworząc szereg samodzielnych miast. Słyną z kamiennej rzeźby i ceramika, tkactwa i plecionkarstwa. Szczególnym rodzajem meksykańskiej sztuki jest układanie barwnych piór i łączenie ich z kamieniami w ozdoby i symbole. Doskonałe malarstwo miniaturowe służące do ilustracji książek. Rozwijają się lokalne style artystyczne. Mixtekowie przejmują tradycje Zapoteków: są mistrzami w dziedzinie tworzenia mozaik z barwnych kamieni (zwłaszcza turkusów) i piór, słyną ze złotej biżuterii oraz barwnej, malowanej ceramiki. Znanym ośrodkiem Mixteków jest Mitla z kamiennymi zabudowaniami zdobionymi misterną kamienną mozaiką. Huastekowie specjalizują się w delikatnie zdobionej ceramice i rzeźbie z muszli, a także wytwarzają gliniane figurki zwierząt na kółkach jako zabawki dla dzieci. Odrębną stylistykę wykazują też między innymi Taraskowie i Aztekowie. Specjalną pozycję zajmują Totonakowie, których gliniane rzeźby portretowe wyróżniają się uśmiechem, skośnymi oczami zazwyczaj z zezem (oznaka urody) i krótkimi spódniczkami. Charakterystyczne są też totonackie płaskorzeźby w kamieniu zwykle przedstawiające sylwetki ludzi. Wielkim ośrodkiem totonackiej rzeźby staje się miasto Remojades.

• XI - XII w. - W Tbilisi powstaje słynna katedra Sioni, jeden z piękniejszych przykładów kaukaskiego stylu budownictwa kopułowo-krzyżowego.

• XI - XII w. - W Europie rozwija się styl romański (rzymski, ponieważ pochodzi z Italii).

Budowle o grubych murach z kamieni obrobionych zwykle w kształt klocków (równoległoboków) są nakryte łukami tworzącymi sklepienie kolebkowe. Zamki z basztami w linii murów i donżonem (po francusku donjon od łacińskiego dominio - wieża pana zamku, po angielsku keep) - samodzielną, zadaszoną wieżą mieszkalną wewnątrz murów. Przykładem mogą być Langeais (X), zamek Fréteval (1040) i Loches (XII) we Francji czy normański Tower w Londynie (XI). Z czasem donżony rozwiną się w budowle czysto militarne lub w pałace, czyli eleganckie siedziby mieszkalne.

Dachy są dwuspadowe lub stożkowate. Kościoły najczęściej są prostokątne z kwadratową dzwonnicą, czyli wieżą, na której znajduje się dzwon zwołujący wiernych na msze. Okna zwykle niewielkie, u góry zakończone łukiem lub dwoma łukami rozdzielonymi kolumną. Grube, okrągłe kolumny mają rzeźbione kapitele, często z motywami roślinnymi i zwierzęcymi. Liczne malowidła na ścianach, fryzy i płaskorzeźby. Fasady mogą być rzeźbione, z półokrągłym tympanonem, a drzwi znajdują się pod łukowatym portalem. Typowe przykłady to klasztor w Cluny (Francja), kościoły w Arles, Saint-Denis i Poitiers (Francja), katedra w Santiago de Compostella (XII w.) oraz katedra w Pizie (XI-XIII w.) i wieża w Pizie (1173). Ponieważ zbudowano ją na miękkim gruncie, słynna wieża w Pizie pochyla się, grożąc katastrofą i budowa staje (1178). Zostanie podjęta w latach 1272-1278, a w 1360 r. mimo pogłębiającego się przechyłu zostanie dobudowana dzwonnica (dając łączną wysokość 56 m). Groźbę upadku zażegnają inżynierowie w latach 1993-2001, kiedy zmniejszą niebezpieczne odchylenie wieży od pionu.

W Londynie w XI-XII w. powstaje największa europejska świątynia tej epoki Katedra św. Pawła zbudowana przez normańskich władców Anglii na gruzach rzymskiej świątyni postawionej ku czi cesarza Klaudiusza. Spłonie w roku 1666, a jej miejsce w ciągu pół wieku zajmie nowa nieco mniejsza katedra według projektu Christophera Wrena.

Przykładem romańszczyzny na północy jest katedra w Speyer (Niemcy) i kościół w Nidaros (Trondheim, 1070-1300), który zostaje potem przebudowany w stylu gotyckim.

Rozwija się sztywne, pozbawione perspektywy malarstwo romańskie pod opieką Kościoła katolickiego: na przykład ołtarz w austriackim Klosterneuburgu malowany przez mistrza Nicolasa de Verdun (1185). Z okresem romańskim wiąże się też powstanie charakterystycznego motywu malarskiego i rzeźbiarskiego znanego potem jako drzewo Jessego. Jest to artystyczna wizja genealogii Jezusa zwykle w oparciu o Ewangelie. Podstawę drzewa stanowi Jesse, ojciec króla Dawida, a kolejni potomkowie tworzą liczne rozgałęzienia. Maria i Jezus pojawiają się na szczycie drzewa.

W XII w. rozkwita rzeźba w brązie: chrzcielnica w Liège-Renier de Huy we Francji, kościelne drzwi w niemieckim Hildesheim oraz w polskich katedrach w Płocku (połowa XII w.) i Gnieźnie (ok. 20 lat później). Kamienna rzeźba sakralna: na przykład w Chartres we Francji i portal katedry w dalmatyńskim Trogirze (wykonany przez Radovana). Szeroko znane są też drewniane drzwi katedry w Splicie mistrza Andrzeja Buvina.

W Skandynawii powstają drewniane kościółki (po norwesku zwane stavkyrke, czyli klepkowe kościoły) z pionowych desek opartych na słupach wbitych w ziemię. Charakteryzuje je mnogość dachów i drewnianych rzeźb (fryzy, ornamenty). Stavkyrke do XVII w. będą w Norwegii dominującym typem świątyni.

Francuzi Nicolas de Verdun i Godefroid de Claire słyną jako złotnicy. Jednym z piękniejszych dzieł Nicolasa jest relikwiarz w kształcie bazyliki wykonany na domniemane szczątki trzech ewangelicznych mędrców (tych, którzy odwiedzili Jezusa) sprowadzone do Kolonii przez Rajnolda z Dassel w roku 1164.

• XI - XIII w. - W etiopskiej Lalibeli powstają wykute w skale kościoły.Według tradycji rzeźbiarz Sidi Meskel (żyje w XII/XIII w.) stworzył podobno aż 12 takich świątyń.

Trwa też rozwój etiopskiej ikony, rzeźby oraz malowideł naskalnych wzorowanych na plastyce Bizancjum i Koptów.

• XI - XIV w. - W Cahokia powstaje największa budowla Ameryki na północ od Meksyku, kopiec wysokości 30 m i podstawie o powierzchni 8 hektarów. W rejonie Missisipi rozwija się też rzeźba i plecionkarstwo.

• XI - XIV w. - Rzeźba kultury Ife nad Nigrem jako kontynuacja tradycji Nok i Igbo. Obok dzieł z terakoty powstają rzeźby odlewane z brązu, jedne z najlepszych brązów w całych dziejach sztuki: realistyczne i stylizowane portrety, posążki władców i zwykłych ludzi, figurki zwierząt.

• 1010 - 1029 r. - Gruziński architekt Arsakidze projektuje i nadzoruje budowę najważniejszej gruzińskiej świątyni Sweti Cchoweli w mieście Mccheta. Ma ona typową dla Zakaukazia formę kopułowo-krzyżową i dość surową, ciężką bryłę. Na fasadzie jednak znajdują się liczne płaskorzeźby, a ściany wewnątrz są zdobione polichromiami. W roku 1787 całość zostanie otoczona wysokim kamiennym murem obronnym z ośmioma wieżami. W roku 1830 Rosjanie każą pokryć polichromie tynkiem i dopiero w XX/XXI w. zaczną się prace, zmierzające do odsłonięcia malowideł.

• 1044 - 1287 r. - Birmańskie Pagan staje się jednym z najpiękniejszych architektonicznych zespołów świata z ponad 5000 pagód, z główną Shwezigon (XI/XII w.). Jest to zarazem pierwsza pagoda w stylu birmańskim, a nie wcześniejszych ludów Mon. Według legend w Pagan powstają ponad 4 miliony wizerunków Buddy.

• Druga połowa XI w. - Na północnym skraju prerii, koło wzgórza Brush Creek (późniejszy stan Ohio), powstaje efektowny kopiec, znany potem pod angielską nazwą Great Serpent Mound.

• Od 1085 r. - Przenikanie się plastyki europejskiej i muzułmańskiej, zwłaszcza w Andaluzji i Syrii. W Toledo powstaje styl mudejar przejęty potem przez Hiszpanów z zawiłymi ornamentami (muzułmańskie arabeski, hiszpański churrigueryzm z XVII-XVIII w.), mauretańskimi ostrymi łukami i barwną polichromią przy romańskiej sylwetce budowli. Za przykład mogą posłużyć kościół Santa Maria Blanca w Toledo (XIII w.), kaplica San Fernando w Kordobie (XIII-XIV w.), pałac Alkazar w Sewilli (XIV w.) czy synagoga Samuela Haleviego w Toledo (1357). W XIV-XV w. powstają umocnienia w stylu mudejar: reprezentacyjna brama miejska Puerta del Sol w Toledo, brama Puerta de San Esteban w Burgos, zamek Fonseca w Coca. W XVI w. mudejar wtapia się w europejski renesans, a zarazem przenika do Ameryki Łacińskiej.

Salah Ad-Din (XII w.) wprowadza do Syrii europejski styl budowania budowli obronnych: kryte dachem krużganki (przejścia) dla straży na murach i okrągłe baszty (cytadela Salah Ad-Dina w Kairze, cytadela w Aleppo z XII-XIV w.).

• Od XI/XII w. - W strefie Sudanu i Sahelu powstają wielkie budowle w stylu znanym jako sudański. Materiałem jest suszona cegła (adobe), a wzmocnienie lub wewnętrzny szkielet konstrukcji tworzą pnie palmowe wystające poza linię murów. Jedną z najwcześniejszych i najsłynniejszych wielkich budowli tego stylu jest meczet w malijskim Dżenne (XII w.). Popadnie on w ruinę, kiedy mieszkańcy będą stopniowo opuszczać miasto w XVI w. W roku 1907 na jego miejscu powstanie nowy meczet, który będzie zarazem największą na świecie budowlą z suszonej cegły. Całe zaś stare miasto Dżenne znajdzie się pod opieką UNESCO i wejdzie na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego.

• Pierwsza połowa XII w. - W Japonii rozwijają się dwie nowe formy plastyczne. Są to długie zwoje ilustrujące literaturę oraz duże pojedyncze karty składające się na albumy także służące ilustrowaniu dzieł literackich.

• XII w. - Złoty okres monumentalnej rzeźby buddyjskiej na Cejlonie. Król Parakramabahu I każe rozbudować świątynny zespół Gal Viharaw w Polonnaruva ze sławnym wielkim (13 m wysokości) posągiem Buddy. Inny, leżący posąg Buddy zasypiającego w Polonnaruva ma długość 14 m.

• XII - XIII w. - Cystersi wprowadzają w Europie trójnawową bazylikę bez wieży i apsydy. Sklepienie jest żebrowe - cztery półłuki wystające poza powierzchnię sklepienia spotykają się na środkowym kamieniu zwornikowym, gdzie łuki tworzą kąt skierowany do góry, jednocześnie stabilizując całą konstrukcję bez konieczności używania dużej liczby kolumn. Zwornik przyjmuje i równoważy wszystkie naciski pochodzące od poszczególnych łuków. Pozwala to rozciągać sklepienie nad dużymi powierzchniami, co będzie typowe dla gotyku.

• XII - XIV w. - Okres gotycki w dziejach sztuki europejskiej, ideowo nawiązujący do neoplatonizmu Pseudo-Dionizego. Nowy styl zaczyna przebudowa romańskiego klasztoru w Saint-Denis we Francji (1137, 1144). Gotyckie kościoły na planie krzyża są symbolicznym obrazem śmierci Chrystusa (czasem są nawet wygięte, aby oddać wygięcie ciała). Kościoły mogą też być symbolicznym obrazem ludzkiego losu. Na przykład na posadzce w Chartres powstaje labirynt unikursalny jako symboliczna droga życia i pielgrzymka do Ziemi Świętej.

Labirynty wycinane w murawie pojawiają się także w ogrodach, na przykład w Anglii zwane turf maze. Są zapowiedzią ogrodowych labiryntów popularnych od końca XVI w.

Ażurowe, kamienne tympanony i portale mają kształt trójkątów skierowanych do góry jednym z kątów. Charakterystyczne są kamienne rzeźby z motywami roślinnymi tworzące fryzy oraz maswerki, czyli ażurowe kamienne rzeźby zwykle wokół okien i rozet. Rozety to okrągłe okna z rzeźbionych elementów roślinnych i figur geometrycznych: symbole róży-kobiety-płodności i seksu zgodnie z alchemicznym anagramem rose-Eros lub czerwonych (życie) róż wyrosłych z krwi smoka (nieokiełznane siły natury) zabitego przez św. Jerzego. Wysokie okna z ostrym łukiem oraz rozety mają witraże - obrazy z barwnych szybek łączonych ołowiem (opisywane już w 405 r. przez poetę Aureliusa Prudentiusa Clemensa i znane we Frankonii w VIII w.). Prześwietlone słońcem witraże symbolizują stwórcze światło z nieba przenikające ziemię i powracające do góry jako odbicie bożego dzieła stworzenia. Ściany są gęsto zdobione barwnymi wzorami oraz obrazami (forma komiksu), które służą pouczaniu wiernych niepotrafiących czytać (po łacinie Biblia pauperorum - Biblia ubogich). Uzupełnienie naściennych polichromii stanowią obrazy malowane na deskach i umieszczane na ścianach. Charakterystycznym elementem wielu z nich są powierzchnie pokryte złotem płatkowym przyklejanym za pomocą pokostu, białka jajek lub mikstionów. Mikstiony to mieszaniny oleju lnianego z żywicami i ewentualnie kalafonią.

Liczby zawarte w strukturze gotyckiego kościoła służą pouczaniu; na przykład 9 stopni do ołtarza może reprezentować chóry anielskie, 3 okna za ołtarzem to Trójca Święta, a 12 kolumn to apostołowie. Sklepienia żebrowe są oparte na ostro zakończonych u góry łukach na dole przechodzących w kolumny z zaznaczonymi żebrami. Murowane skarpy (przypory) podpierają z zewnątrz ściany, a łuki tworzą ażurową konstrukcję pod dachem. Przewaga elementów pionowych (dążenie do Boga). Dach jest stromy, dwuspadowy, na wieżach ma kształt wysokiego graniastosłupa i zdobią go liczne sterczyny (pionowe rzeźbione słupki ostrym końcem skierowane w niebo).

Pierwsze kościoły gotyckie są kamienne lub kamienno-ceglane. Wkrótce jednak cegła stanie się typowo gotyckim materiałem budowlanym. Na przykład pierwszy kościół gotycki z w pełni ceglanymi łukami na terenie Niemiec to Marienkirche w Segeberg w drugiej połowie XII w.

M. Boeblinger projektuje najwyższą (161,5 m) dzwonnicę w Ulm (Niemcy): prace budowlane zaczynają się w roku 1377, a w 1405 kościół zostaje poświęcony, ale budowa trwa z przerwami aż do 1890 r.

Jedna z największych katedr (wieża wysokości 156 m) powstaje w Kolonii (Köln, budowa trwa od roku 1248 do 1880). Wspaniałe gotyckie kościoły powstają w Paryżu (Notre Dame), Reims i Chartres we Francji, w klasztorze na skalistej wysepce Mont Saint Michel koło Normandii, w Kolonii, w hiszpańskim Burgos, Toledo i Segowii, w Canterbury w Anglii, katedra św. Stefana w Wiedniu (1359) z ołtarzem wyrzeźbionym po 1447 r. oraz z misterną amboną rzeźbioną przez Antona Pilgrama w 1515 r. Gotyckie świątynie powstają też w Krakowie, Pradze, Kutnej Horze (Kościół św. Barbary w 1380 r. zaprojektowany przez Petera Parlera, który wcześniej projektował Katedrę św. Wita w Pradze), w słowackim Quatriforum (Spiski Czwartek), w Rydze (słynna katedra, Kościół św. Jakuba, zamek) i w norweskim Nidaros (Trondheim, najwspanialsza gotycka katedra w Skandynawii).

Nawrót realizmu w gotyckiej rzeźbie, czego przykładem jest drewniana Madonna z Krużlowej (Polska). Nicolas Pisano tworzy słynną rzeźbioną kazalnicę w Pizie w Italii. Sławę świetnych twórców drewnianych, polichromowanych ołtarzy zdobywają Niemcy Tilman Riemenschneider (ołtarz w Creglingen), Bernard Notke i Weit Stoss (ołtarz w Kościele Mariackim w Krakowie) oraz uczeń Stossa Słowak Paweł z Levočy (pochodzący z początku XVI w. ołtarz w Levočy osiągający wysokość 18 m.).

Odradza się malarstwo religijne: sztywne, stylizowane obrazy na ogół ze słabo zaznaczoną perspektywą, wykonywane temperą na drewnie, rzadko na płótnie. Od XIII w. widoczne są wpływy ornamentów z chińskiego malarstwa na jedwabiu. W XIII-XIV w. coraz częściej powstaje malarstwo o tematyce świeckiej, służące przyjemności, na przykład polichromie z lat 1345-1346 na ścianach donżonu - wieży obronnej i mieszkalnej w Siedlęcinie na Śląsku, które przedstawiają Lancelota uwalniającego Ginewrę (jedna z legend arturiańskich).

Mnich Theophilus (XII w.) opisuje werniks chroniący namalowany obraz. Jest to mieszanina kilku substancji rozpuszczonych w oleju lnianym nakładanych na malowidło. Odtąd werniksy będą powszechnie używane w całej Europie, nie zawsze pełniąc rolę wyłącznie ochronną. Mogą bowiem służyć do rozdzielania różnych warstw farby na obrazie i zapobiegać reakcjom między nimi. Powszechną techniką związaną z werniksem jest także laserunek (od włoskiego lasur - błękit), czyli lekkie rozjaśnianie lub prześwietlanie koloru dzięki nałożeniu warstwy werniksu.

Nadal rozwija się europejska sztuka ilustrowania książek. Szczególną formą ilustracji książkowych są strony tworzące przestrzenne, czyli trójwymiarowe obrazy, które rozkładają się po otwarciu książki. Tego rodzaju ilustracje występują między innymi w benedyktyńskiej Chronica maiora z roku 1240, antycypując XIX- i XX-wieczne książki pop-out.

W Europie rozwija się gotyckie budownictwo militarne oparte na cegle i kamieniu. Ok. XII w. baszty budowane na planie prostokąta ustępują basztom okrągłym, które są uznawane za odporniejsze na podkopy wykonywane przez armię oblegającą twierdzę. Znanym przykładem budownictwa militarnego jest miasto-twierdza Carcassone w południowej Francji z murami zbudowanymi jeszcze przez Wizygotów (wewnętrzny pierścień z VI w.), a rozbudowanymi w XII-XIII w. (zewnętrzna linia murów i zamek). Carcassone zostaje zniszczone w 1213 r. jako ośrodek albigensów i odbudowane w połowie XIX w. (Violet-Le-Duc).

Gotyk dość słabo przyjmuje się w architekturze Italii, gdzie powstaje zaledwie kilka wybitnych dzieł (katedra w Mediolanie, pałac dożów w Wenecji) i na Półwyspie Iberyjskim. Natomiast w Hiszpanii w XV w. pojawia się styl izabeliański (od królowej Izabelli I), łączący europejski gotyk z ozdobnym stylem mudejar nawiązującym do tradycji muzułmańskich. W XIV w. gotyk zanika w Italii, na przełomie XV/XVI w. w środkowej i północnej Europie, a w XVII w. w Anglii.

• XII - koniec XIV w. - Rozwój europejskiego meblarstwa nawiązującego do gotyckiej architektury.

Ciągłe przenosiny feudalnych dworów na początku znacznie hamują rozwój mebli ze względu na konieczność ich transportowania. Stąd duża popularność skrzyń (kufrów), które nadają się do załadowania na wozy. W XII w. stołki otrzymują oparcie dla pleców siedzącego a nawet poręcze dla rąk po bokach; tak powstaje krzesło. Duże i ciężkie krzesła, zwłaszcza z bocznymi poręczami lub obijane (tapicerka) miękkim pluszem, są zwane fotelami. Z drugiej strony stojące na skrzyżowanych nogach składane stołki nożycowe nawiązują do rzymskiego krzesła kurulnego i podobnych stołków znanych Grekom, Etruskom i Egipcjanom.

Dawne szafki i skrzynie zwiększają rozmiary i zyskują coraz więcej zewnętrznych ozdób w postaci malowideł i rzeźb. W rezultacie pod koniec tego okresu powstaje duża, stojąca szafa do przechowywania strojów i cennych przedmiotów. Sypia się na łóżkach opartych na czterech nogach. Nogi bywają przedłużane do góry w słupy podtrzymujące baldachim (dach z grubej tkaniny, na przykład z pluszu), co jest istotne w zimnych, kamiennych zamkach.

• XII - XV w. - Na wschodniej Jawie kształtują się dwa style reliefów: w starszym i płaskim kończyny są długie, szczupłe i ruchliwe jak w jawajskim teatrze lalek. Młodszy styl preferuje naturalne proporcje, a relief jest silnie wypukły. Pod wpływem Chin pojawiają się czasem pejzaże bez sylwetek ludzi.

• XII - XV w. - Pod wpływem sztuki Bizancjum kształtuje się ruski styl plastyczny: zwielokrotnienie kopuł w architekturze, wysokie wieże nakryte cebulastymi hełmami, barwne, złocone freski na ścianach: cerkiew św. Zofii w Kijowie (ok. 1110 r.), cerkiew św. Dymitra we Włodzimierzu (1197). Od XV w. na Rusi są stosowane bogate ikonostasy - przegrody między ludem a ołtarzem. W Serbii rozwija się plastyka bliska Bizancjum, wykazująca związki z Italią i Europą, gdzie zaczyna się gotyk. Przykładem malarstwa serbskiego jest obraz św. Sawy w klasztornej cerkwi w mieście Mileševa i fresk Zaśnięcie Marii Panny w klasztorze w Sopočani (XIII w.). Twarz Sawy jest pełna wyrazu i ma indywidualne cechy inaczej niż w typowym schematycznym ujęciu malarstwa bizantyjskiego. Na uwagę zasługuje też fresk Ostatnia Wieczerza w cerkwi św. Jerzego w Staro Nagoričino koło Skopje.

• XII - XV w. - Na Ponape (Karoliny) powstaje i jest stopniowo rozbudowywany system sztucznych, bazaltowych wysepek-twierdz Nan Madol.

Wielkie kamienne konstrukcje w Oceanii powstają też między innymi na wyspach Lelu i Pitcairn.

• XII - XVII w. - W Zimbabwe powstają osady otoczone kamiennym murem na planie owalu lub koła. Największe jest Wielkie Zimbabwe z murami o wysokości nawet 10 m i grubości do 3 m. Charakterystyczną cechą są owalne kształty, zaokrąglone kąty, półokrągłe schody, a przy górnej krawędzi muru Wielkiego Zimbabwe wzór z ukośnie ułożonych kamieni. W Zimbabwe rozwija się też rzeźba ze steatytu z najsławniejszymi ptakami siedzącymi na szczycie pionowego słupa, które wiążą się z miejscem pochówku. W XIV-XV w. podobne budowle powstaną między innymi w Lekkerwater, Chipadze, Zaka, Ruanga i Nhunguza.

• Od XII w. - Na Ziemi Arnhema w Australii rozwija się stylizowana rzeźba w drewnie z charakterystycznymi spiralnymi ornamentami. Po kilku wiekach drewniana rzeźba stanie się artystyczną wizytówką Australii. Australijczycy wypracowują też specyficzny własny styl malarski zwany rentgenowskim, pokazujący organy wewnętrzne w ciele malowanych zwierząt.

• Od XII w. - Rozkwita architektura Kathmandu, zwłaszcza wokół placu Durbar ze słynnym, drewnianym sanktuarium Kasthamandap (XII w.), z czasem poświęconym hinduskiemu świętemu imieniem Gorakhnatha, który żył w VIII w.

• Od XII w. - W Indiach podbijanych przez islam powstaje budownictwo muzułmańskie. Od 1199 r. jest budowany wielki minaret Kutb w Delhi, który staje się wręcz symbolem islamizacji Indii.

• 1120 r. - Zhang Zeduan (1085-1145) tworzy jeden z najsłynniejszych obrazów w dziejach chińskiego malarstwa zatytułowany Widok wzdłuż rzeki podczas święta qingming. Jest to panorama K’aifeng namalowana na zwoju o szerokości 24,8 cm i długości 528,7 cm. Przedstawia nie tylko miasto i rzekę, lecz przede wszystkim ludzi wszystkich stanów w odświętnych strojach. Bogactwo i realizm obrazu powodują jego ogromną popularność. W ciągu następnych stuleci powstanie ponad 20 kopii lub wersji obrazu Zhang Zeduana.

• 1138 r. - W Linan powstaje nowa akademia chińskiego malarstwa dynastii południowych Sung. Zanika tendencja do monumentalizmu. W warunkach rozpadu władzy centralnej i politycznego rozdrobnienia Chin artyści zwracają się do indywidualizmu. W tym duchu tworzą Li Tang (1050 - ok. 1130), Li Di (ok. 1100-1197), Xia Gui (1190-1225), Muki (połowa XIII, obraz Zachód słońca nad rybacką wsią), Liang Kai (XII/XIII, obraz Poeta Li Taipo), Jin Judzian (połowa XIII w.).

• Koniec XII - XV w. - W plastyce Japonii pojawia się tendencja do wyrażania ekspansywności i rosnącej potęgi feudałów oraz szoguna. Równolegle jednak rozwija się plastyka zen podkreślająca jedność człowieka i kosmosu, czego wyrazem jest budownictwo drewniane. Na ścianach japońskich świątyń powstają swoiste komiksy opowiadające o mitologii, lub ilustrujące koncepcje filozoficzne. Czasem służą jako symboliczna droga-labirynt obrazująca ludzki los i pomagająca w modlitwie. Japoński malarz często chce uchwycić chwilowy nastrój, wrażenie czy moment zgodnie z założeniami filozofii zen. Wielu artystów zajmuje się ilustrowaniem dzieł literackich takich, jak na przykład Heiji Monogatari. Dominuje realizm. Wśród licznych malarzy wyróżnia się Fujiwara Takanobu (1142-1205), autor portretu Minamoto Yoritomo (XII w.). Rośnie liczba obrazów na rolkach (zwojach), które są przechowywane w formie zwiniętej i rozwija się je tylko do oglądania. W XIV w. Japończycy przejmują chińskie malarstwo monochromatyczne (jednobarwne) tuszem, zwykle lawowane oraz łączone ze sztuką kaligrafii: Mokuan, Kao Ninga, Gyokuen, Bompo. Stopniowo rozbudowuje się tło, dotychczas neutralne. W końcu rozwija się z niego pejzaż, w którym przyroda i krajobraz stają się samodzielnym tematem obrazu.

Obok malarstwa rozkwita japońska drewniana rzeźba, jedna z najwspanialszych na świecie: realistyczna, niezwykle ekspresyjna, dynamiczna, o charakterze satyrycznym lub humorystycznym. Często portretowa. Centrum rzeźbiarskie tej epoki znajduje się w świątyniach Todaiji i Kofukuji w Nara. Na przykład Unkei i Kaikei z Todaiji tworzą sławny drewniany posąg strażnika strzegącego drzwi (1203). Równie wspaniałe rzeźby to portret kapłana Shunjo z Todaiji (XIII w.), portret proroka Kuya w świątyni Rokuharamizu (Kioto, XIII w.), pomnik Uesugi Shigefusa ze świątyni Meigetsuin w Kanazawa (XIII w.) czy portret kapłana Muso Kokushi ze świątyni Zuizonji w Kamakura (XIV w.). Przykładem artystycznego i technologicznego kunsztu jest Daibutsu, czyli wielki (11,4 m) brązowy posąg Buddy w Kamakura zaprojektowany przez Mononobe Juko z 1252 r., a wykonany latach 1256-1265.

• XII/XIII w. - Szczyt plastyki gruzińskiej intensywnie rozwijającej się od XI w.: malarstwo naścienne z tendencją do realizmu (mistrz Tewdore z XI w.), metaloplastyka, emalierstwo (mistrz Asan z Czkondidi, XII w.), złotnictwo (mistrzowie Beka i Beszken z Opizy), mozaiki (na przykład w kościele w Gelati z lat 1125-1130). Wielkie katedry powstają w Kutaisi, Sweti-Cchoweli w Mcchecie i Alawerdi w Kachetii. Bogate, monumentalne kościoły stają w Picundzie (Abchazja) i Gelati. W Wardzia nad Kurą powstaje wspaniały jaskiniowy klasztor wykuty (podobno w ciągu 40 lat) w miękkim tufie. Liczne królewskie pałace, jak na przykład w Geguti (zniszczony w 1823 r.).

• Ok. 1200 r. - W Kioto przy świątyni Kokedera poświęconej Buddzie Amida powstaje pierwszy japoński ogród oparty na zasadach zen. Ogród taki tworzy mikrokosmos i model świata: 5 żywiołów, światło i cień. Dlatego ogrody zen zawierają górę (choćby symboliczną), wodospad, drzewo i kamień. Poza tym zawsze występuje element pionowy (skała, drzewo lub pnącze, jak choćby chmiel, który reprezentuje niebo), poziomy (ziemia) i ukośny (symbol ruchu). Asymetrię i dynamizm podkreślają triady - zespoły trzech kamieni lub drzew - ułożone w pionowy trójkąt ze środkowym elementem najwyższym (jak w buddyjskich posągach i dlatego zwane triadami buddyjskimi) lub też w trójkąt ułożony poziomo na ziemi. Ogrody są komponowane według zasad malarstwa chińskiego - elementy dalsze znajdują się wyżej i tło jest ciemniejsze od pierwszego planu. Niektóre są przeznaczone do oglądania z okna, drzwi lub określonego punktu. Po ścieżkach japońskich ogrodów przechadzają się pawie, święte jelenie poświęcone bogini Amaterasu i inne zwierzęta. Czasem rośliny w japońskich ogrodach bywają sadzone tak, aby służyły za rodzaj botanicznego kalendarza, gdzie poszczególnym porom roku odpowiada czas kwitnienia różnych roślin. Początek wiosny - narcyz (Narcissus), fukujuso (Adonis), yuzuri-ha (Daphniphyllum macropodum); wiosna - wierzba (Salix), wiśnia (Prunus cerasus), brzoskwinia (Persica); późna wiosna - azalia (Rhododendon); wczesne lato - peonia (Peonia), irys (Iris), hibiskus (Hibiscus); lato - tachibana (Citrus nobilis), powój (Convolvulus), tsukimiso (Primula); jesień - siedem traw, czyli kikyo (Platycodon grandiflorum), ominameshi, fuji-bakama (Eupatorium sinensis), waremoko, karukaya, sususki albo obana (Miscanthus) oraz hagi (Lespedeza bicolor); zima - chryzantema (Chrysanthemum), klon (Acer); późna zima - sosna (Pinus), bambus (Bambusa), śliwa (Prunus cerasisfera lub domestica).

• XIII w. - Buddyści zen rozpowszechniają w Japonii chińską sztukę pokrywania ceramiki barwną emalią (glazurą). Pierwszym japońskim artystą stosującym nową technikę jest Toshiro, który sześć lat uczył się jej w Chinach. Po powrocie zakłada w Seto piec ceramiczny. Najczęściej tworzy emalię żółtą. W następnych stuleciach rozpowszechni się charakterystyczny japoński fajans zwany satsuma.

• Od XIII w. - Sułtanowie osmańscy stosują monogram tugra - ozdobne godło literowe (rodzaj herbu) opracowywane dla każdego władcy osobno.

• Od XIII w. - W Tajlandii powstają smukłe świątynie pra-prang nawiązujące do hinduistycznych sikhar (wieże) i dzwonowate pra-czedi (buddyjska stupa): świątynie Vat Pra-Ram (Ayutthaya, ok. 1369) i Vat Pra-Mahathat (Ayutthaya, ok. 1374). Rozwija się rzeźba w brązie i kamieniu (monumentalny posąg Buddy w świątyni Vat Mahathat w Sawankhalok z początku XIII w.) oraz malarstwo naścienne od XV w. wykazujące wpływy chińskie (świątynie Vat Rat Burana z 1424 r. i Vat Mahathat z 1427 r. w Ayutthaya). Powstaje miasto Chiang Mai na pograniczu Tajlandii i Birmy, które zasłynie tysiącem wspaniałych pagód, na przykład Chiang Man (koniec XIII w.), Phra Sing (1345) i Phrathat Doi Suthep (1383).

• Od XIII w. - Muzułmanie w Indiach budują meczety odmienne od arabskich wzorców: zwykle z miejscowego czerwonego piaskowca (styl dżajna), wieże z licznymi okrągłymi sterczynami, rzeźbami i kopułą nad główną salą. Przykładem jest meczet Kuwwat al-Islam w Delhi i grobowiec sułtana Altamisz w Delhi. Potem dżajna ustąpi stylowi perskiemu.

• XIII - XIV w. - Przeniesienie zainteresowania z miniatur książkowych na rzecz dużych obrazów na drewnie lub płótnie wieszanych na ścianach oznacza początek wielkiego malarstwa renesansowego w Italii. Podstawą obrazu jest drewniana rama (blejtram), do której jest przybijane naciągnięte lniane płótno stanowiące podstawę dla gruntu i kolejnych warstw obrazu.

Cenni di Pepo zwany Cimabue (zmarł po 1302 r.) przełamuje schematy bizantyjskie, tworząc religijne freski (Asyż), mozaiki (Piza) i obrazy, gdzie pojawiają się elementy dynamiczne, a twarz i sylwetki częściej są półobrócone. Jego następcą jest Giotto (1266-1337), autor fresków streszczających chrześcijańską Biblię w kościele Santa Maria dell’Arena w Padwie (między innymi Pokłon Trzech Króli z Gwiazdą Betlejemską jako kometą) i w Bazylice św. Franciszka w Asyżu. Powstaje perspektywa i wieloplanowość (przedstawiane postacie i przedmioty znajdują się w różnych odległościach od widza). Od XIV w. rozwija się perspektywa zbieżna (elementy obrazu tworzą linie zbiegające się w jednym punkcie w tle). Po raz pierwszy od upadku Rzymu zaczyna się kolekcjonowanie obrazów przez arystokrację, duchowieństwo i mieszczan. Jest to początek galerii (zbiorów obrazów) i muzeów.

• XIII - XIV w. - Znawcy prawa koranicznego Ibn Dakik al-Id (zmarły w 1302 r.) i An-Nawawi (zmarły w 1378 r.) zakazują przedstawiania postaci ludzi i zwierząt, lecz nie jest on ściśle przestrzegany. W warunkach osłabienia gospodarczego i politycznego następuje jednak kostnienie form artystycznych i narasta tendencja do ascezy, która ma rzekomo przebłagać niebiosa i odwrócić klęski.

• XIII - XIV w. - Ogrody dynastii mongolskiej w Szangczou (Chiny).

W tym czasie istnieje też największa ówczesna menażeria świata w Xanadu, należąca do Kubiłaj-chana i opisana w książce Marco Polo. Dzięki cesarskim ogrodom trwa między innymi jeleń milu, symbol powodzenia i słońca oraz jedności świata (według tradycji ma rzekomo wykazywać cechy jelenia, osła, krowy i konia).

• XIII - XV w. - Plastyka Inków osiąga szczyt: kamienne budownictwo, barwna ceramika, tkaniny, wyroby ze złota uważanego za łzy Słońca i srebra, które ma być łzami Księżyca. Inkaskie miasta są budowane w taki sposób, by wyrażały kult Słońca i harmonię ze światem rozumianym jako porządek ustalony przez bogów. Główne budynki są zorientowane według kierunków wyznaczanych przez ruch Słońca w ciągu roku, jak na przykład przesilenia i równonoce. W centrum miasta zwykle znajduje się ołtarz Słońca. Poza tym każde miasto ma lokalne duchy opiekuńcze apu reprezentujące najważniejsze okoliczne szczyty. Miasta Inków najczęściej są podzielone na część górną zamieszkaną przez przedstawicieli władzy, arystokratów i kapłanów oraz część dolną z domami rzemieślników. Przykładów dostarcza nie tylko stołeczne Cuzco, ale też inne miasta jak choćby Choqequirao zbudowane na stromym stoku góry. Szczyt dominujący nad Choqequirao jest ścięty i zamieniony w płaski plac służący do ceremonii religijnych i obserwacji nieba. W stoku zaś wycięto schody i terasy wzmocnione kamiennymi murami, a w nich powstały wizerunki 24 lam ułożone z jasnego kamienia. Lama jako najważniejsze zwierzę cywilizacji andyjskich jest otaczana swego rodzaju kultem, a zwłaszcza lama niebiańska, którą Inkowie dostrzegają jako ciemną sylwetkę na Drodze Mlecznej.

• XIII - XV w. - Egipscy Mamelucy wprowadzają nowy dla islamu obyczaj budowania meczetów nad grobami fundatorów. Zwykle meczet łączy się z medresą (uczelnią) i szpitalem. Typowe budowle tego rodzaju powstają głównie w Kairze: Meczet Bajbarsa (1266), Meczet Kalawuna (1285), Meczet Hasana (1356) i Meczet Ka’it-baja (1472).

• XIII - XVIII w. - Rozwój świetnej drewnianej rzeźby w afrykańskich państwach Kitara i Buganda, a także w Kotlinie Kongo. Wielka ekspresyjność dzieł, często silna stylizacja.

• XIII - XVIII w. - Upadek plastyki bułgarskiej pod rządami Turcji. W Bułgarii rozwija się architektura typowa dla islamu, a malarstwo ogranicza się do naśladowania dawnych mistrzów lub odwoływania się do wzorów z klasztornych ośrodków Grecji. Dopiero pod koniec XVIII w. zaczyna się odrodzenie pod wpływem twórców z Riły związanych z miejscowym monastyrem i jego stylem malowania ikon.

• Po 1202 r. - Upadek buddyzmu w Bengalu (wpływ islamu) powoduje przeniesienie szkoły miniatury do Nepalu. Tu jednak izolacja doprowadza do skostnienia form i zamykania się artystów w konwencjach, które rozprzestrzeniają się na cały Tybet. Przykładem jest służąca do medytacji tanka malowana na płótnie (tybetańskie thang-ka - flaga modlitewna) - symboliczny buddyjski kosmos (mandala) z kwadratem ziemi, otoczonym kolistym niebem i bóstwami. Lamaistyczna mani zaś to mur pod czortenem (stupą) lub kamień z inskrypcjami i mantrami służącymi do medytacji. W Gudżarat kształtuje się miniatura dżinijska i hinduistyczna, wykorzystująca jednak styl przyniesiony przez muzułmanów. Twarze są ujęte z profilu choć z widocznym (wysuniętym) drugim okiem. Silna stylizacja i schematyzm, ale też bogactwo szczegółów. Maluje się na liściach palmowych, a od ok. 1350 r. używany jest papier.

W tym czasie w Elura rozwija się naścienne malarstwo, którego tradycje sięgają X w.

• 1220 r. - Powstaje Karakorum, stolica Mongolii. Na wzór miast chińskich ma plan prostokąta otoczonego murem z czterema bramami prowadzącymi w cztery strony świata, odzwierciedlając mityczny kształt ziemi i całego kosmosu. Zabudowa jest drewniana i tylko największe budynki mają kamienne fundamenty jak na przykład wspaniały pałac zbudowany na rozkaz chana w 1235 r. Opiera się on na 64 granitowych blokach i ma rozmiary 55 na 45 m. Dach pokrywa czerwona dachówka, a całość zdobią rzeźby z drewna, metalu i kamienia. Na terenie pałacu funkcjonują liczne świątynie rozmaitych religii, głównie buddyjskie.

• 1272 r. - Sławny ludwisarz mistrz Deng odlewa największy dzwon Chin (waży 10 ton). Dzwony są uznawane za święte instrumenty i uważa się, że posiadają duszę. Gdyby zaś twórca dzwonu popełnił błąd przy jego odlewaniu, dusza nie pojawi się i taki dzwon będzie martwy. Legenda powiada, że mistrz zostałby stracony, gdyby nie zmieścił się w określonym przez władcę terminie. Niestety Deng miał problemy z ustaleniem odpowiedniego składu stopu. Dopiero kiedy jego córka, spełniając ideał poświęcenia dla rodziców, na wieść o grożącym ojcu wyroku śmierci za wadliwie wykonany dzwon, rzuciła się do wrzącego metalu, brąz nabrał odpowiednich właściwości. Tak odlany dzwon ma wspaniały dźwięk, w którym ludzie słyszą xie, xie, xie (pantofel, pantofel, pantofel), bo córka Denga zgubiła pantofelek, skacząc do roztopionego metalu. Jej duch stał się boginią dzwonu.

• 1279 - 1368 r. - Monumentalne budownictwo Chin epoki mongolskiej ma wyrażać potęgę dynastii. W Pekinie (Beijing) pojawiają się dziesiątki nowych budowli, pałaców i świątyń, krytych kolorową dachówką. Jedynie na południu, gdzie władza centralna jest słabsza, nadal rozwija się dawne nastrojowe malarstwo na zwojach jedwabiu lub papieru, w którym w jedną całość zlewają się pejzaż i kaligrafia. Obowiązują tu jeszcze zasady szkoły wenrenhua z XI w.: artysta ma wyrażać własne spotkanie ze światem. Bardzo częstym tematem takiego filozoficzno-subiektywnego malarstwa jest bambus, symbol różnych nastrojów: Wu Cheng (1280-1354), Li Kan (1245-1320 r.), Gu An (połowa XIV w.).

Najsubtelniejszym malarzem tej epoki jest Ni Nan (1301-1374), autor takich nastrojowych pejzaży jak Chaty rybackie w jasny jesienny dzień i Jasna jesień albo sześć wielkich drzew. Inni wybitni malarze południowych Chin to Huang Gongwang (1269-1354), Gao Kegong (1248 - ok. 1310), Wang Meng (1309-1385). Tylko nieliczni malarze pracują na dworze cesarza: Ren Renfa (zmarłego w 1373 r.), Wang Chenpeng (XIV w.), Wang Jüan (działa w latach 1301-1351) i Chao Meng-fu (1254-1322); sławny malarz koni (na przykład Konie przy wodopoju)

• XIV w. - Początek brązowej rzeźby w Beninie. Świętą sztukę obróbki brązu na rozkaz władcy Beninu Oba Oguola przynosi mistrz Iguehae z Ife. Brązy Beninu osiągają wkrótce niebywały poziom artystyczny. Realistyczne portretowe rzeźby, stylizowane figury ludzi i zwierząt, złożone kompozycje kilku figur czy maski z Beninu będą produkowane aż do XVIII w. Oczywiście mistrzowie w Beninie tworzą także w drewnie, kości słoniowej i glinie.

• Od XIV w. - Rozkwit plastyki Oceanii. W całej Melanezji powstają pięknie rzeźbione drewniane łodzie. Na Nowych Hebrydach są wytwarzane sławne posągi-bębny. Powszechnie występują tapa z malowanymi lub plecionymi wzorami geometrycznymi. Na Markizach, Wyspie Wielkanocnej i innych archipelagach kwitnie monumentalna rzeźba kamienna.

Szczególną sławę zdobędą wielkie posągi moai z miękkiego tufu wulkanicznego na Wyspie Wielkanocnej przedstawiające stylizowane głowy ludzi z oczami z białego koralowca i źrenicami z czarnego obsydianu. Część posągów ma wykonane oddzielnie wysokie nakrycie głowy. Większość jest zakopana w ziemi w taki sposób, ąby wystawały tylko barki głowa, a inne stoją na kamiennych platformach. Niektóre posągi przedstawiają cały korpus i głowę człowieka, lecz tkwią głęboko w ziemi. Na wyspie powstaje ponad 900 takich rzeźb, zanim zostaną obalone podczas wojny domowej w XVIII w.

Na Tonga zaś powstają wielkie kamienne konstrukcje w kształcie prostokątnych bram. Drewniane domy z dachem w kształcie łodzi (podniesione do góry końce) są ozdabiane bogatą, polichromowaną rzeźbą w drewnie. Wymyślne, ozdobne drewniane reliefy występują też w Melanezji i u Maorysów na Nowej Zelandii.

W Australii zaś rozwija się malarstwo naskalne przedstawiające zwierzęta, rośliny, ludzi i duchy. W centralnej Australii powszechne są czuringi z narysowanymi na powierzchni rytualnymi symbolami, pełniące rolę fetysza i źródła magicznej energii.

• XIV w. - XV w. - W zachodniej Afryce bardzo wysoki poziom osiąga złotnictwo takich plemion jak Aszanti i Nupe: biżuteria, ozdoby, złote rzeźby. Lud Baule wyrabia sławne złote maski i rzeźby. Ludy Bamum i Bamileke (Kamerun) słyną z rzeźby w kości słoniowej i brązie.

• XIV - początek XVI w. - Złoty okres malarstwa ruskiego (zwykle temperą). Działają w tym czasie mnich moskiewski Andriej Rublow i najwybitniejszy artysta ruski Teofan Grek (freski w Nowogrodzie). Sławą wielkiego twórcy ikon cieszy się też Prochor z Gorodca. W 1502 r. mistrz Dionizy wraz z dwoma synami w ciągu 32 dni wykonuje ogromny fresk w miejscowości Ferapontow koło Rostowa dla miejscowej cerkwi (Sobor Rożdiestwa Bogorodicy). Jest to jeden z najwspanialszych fresków w dziejach sztuki.

• XIV-XVI w. - Chińska dynastia Ming tworzy wspaniałe ogrody w Pekinie ze słynną aleją echa, gdzie trzy odpowiednio ustawione kamienie pełnią rolę akustycznego wzmacniacza.

• XIV - XVI w. - Azteckie pływające ogrody chinampas w Tenochtitlan i innych miastach. Znajdują się one na trzcinowych tratwach pokrytych ziemią i unoszących się na jeziorze Texcoco. Rosną na nich krzewy, warzywa i kwiaty. Z Meksyku wywodzą się na przykład dalia (Dahlia variabilis) i aksamitka (Tagetes) hodowane przez Azteków. Dodatkowym elementem są menażerie (hiszpańscy zdobywcy piszą o 300 opiekunach zwierząt w Tenochtitlan w roku 1519).

• XIV - XVI w. - Francuskie miasto Arras jest wielkim europejskim ośrodkiem wytwarzającym artystyczne tkaniny, gobeliny znane jako arrasy, służące do zdobienia ścian. Największą ich kolekcję głównie ze scenami ze Starego i Nowego Testamentu zakupi polski król Zygmunt August i umieści w Krakowie na Wawelu (XVI w.). Nazwa gobelinu wywodzi się od braci Jeana i Philiberta Gobelin (XV w.), wynaleźli szkarłatny barwnik i założyli pod Paryżem farbiarnię. Dzięki rzemieślnikom z Flamandii firma od 1601 r. zajmuje się tkactwem (tapicerka, gobeliny, dywany), a w latach 1662-1789 pracuje na potrzeby dworu, reaktywowana przez Napoleona.

Duże, wielobarwne i skomplikowane gobeliny są niezwykle drogie, ponieważ wymagają miesięcy pracy rzemieślników. Mechanizacja ich wytwarzania zacznie się dopiero w XVIII-XIX w., a jej szczytem będzie fotoelektryczna maszyna tkacka (1896).

• XIV - XVII w. - Złoty okres ogrodów muzułmańskiej Azji: piękne ogrody posiada Buchara, Chiwa, Samarkanda, Isfahan, Sziraz, Delhi, Agra. Ogród Hazar Dżarib (nazwa oznacza tysiąc akrów) w Isfahanie cieszy się opinią ziemskiego raju. Szach Abbas I buduje sławny ogród Abbas-bagh (XVI/XVII w.) koło Aszrof nad Morzem Kaspijskim, zniszczony przez najazd Afganów w 1723 r. i odbudowany przez Nadir Szacha (mimo to zanika w XIX w.).

• XIV - XVIII w. - Szczytowy okres plastyki birmańskiej, która często nawiązuje do stylu matha (gu-thao, czyli wieża w kształcie nałożonych na siebie naczyń). Pochodzący z tego okresu słynny zespół świątyń Szwe Dagon (Shve Dagon, Shvedagon) składa się z centralnej złotej pagody (postawionej nad relikwiami czterech buddów) osiągającej aż 90 m wysokości, otoczonej niemal 60 mniejszymi pagodami oraz kilkudziesięcioma niewielkimi świątyniami. Do potężnego zespołu Szwe Dagon należy też słynny święty dzwon króla Dammazediego (odlany przed 1608 r.), powszechnie uznawany za największy dzwon wszech czasów.

• XIV - XVIII w. - Szczytowy okres muzułmańskiej architektury w Azji Środkowej. Charakterystyczne są cebulaste kopuły, na ścianach bajecznie kolorowe mozaiki z pokrytych emalią cegieł i ogromne liwany. Stolica Timura Szahr-i Sabz (Kesz) zostaje otoczona murem (1378). Rozbudowa Samarkandy i Buchary. Powstają meczety na planie koła: Timura (w Samarkandzie, 1399-1404) i Gök-gumbuz (Samarkanda, 1435-1436). Słyną z urody medresy Uług Bega w Bucharze (1417) i Samarkandzie (1417-1420), mauzoleum Timura Gur-i-Mir w Samarkandzie (1403-1405), Pahlswan Mahmuda w Chiwie, Rumiego (Samarkanda, pierwsza połowa XV w.) i zespół mauzoleów Szach-i-Sinda w Samarkandzie ze wspaniałą bramą Uług Bega (pierwsza połowa XV w.).

O mauzoleum Bibi Chanym (Samarkanda, 1399-1404), ukochanej żony Timura, opowiada legenda. Zgodnie z nią Bibi chciała nowym, pięknym meczetem przywitać męża prowadzącego daleką wyprawę wojenną. Jednak przed zakończeniem budowy architekt zażądał niecodziennej zapłaty - pocałunku księżniczki. Po długich wahaniach Bibi zgodziła się, ale ku jej przerażeniu na policzku pozostał czerwony ślad. Przerażony architekt uciekł przed gniewem władcy, a budowla pozostała niedokończona.

Mimo to Samarkanda jest jednym z najpiękniejszych miast świata, zwłaszcza ze wspaniałą dzielnicą książęcą Registan i medresą Szir-dor (1619-1636). Powstaje też wspaniała medresa Abd al-Azis-chana w Bucharze. Według ludowych opowieści mułłowie zamordowali Abd al-Azis-chana, ponieważ mozaiki na ścianach medresy przedstawiają między innymi węże i ptaki, co łamie nakazy Koranu.

W Samarkandzie działa (od 1393 r.) sławny miniaturzysta Abd al-Hajj wykształcony w Bagdadzie, pozostający pod wpływem Chin: tworzy między innymi ilustracje do książek. Z Azji Środkowej pochodzi też świetny XV-wieczny miniaturzysta Sijah Kalem (po turecku - Czarne Pióro), łączący style perski i chiński; zbiór jego prac trafi potem do Stambułu (Konstantynopola). Islam zakazuje realistycznego przedstawiania istot żywych, więc perscy i środkowoazjatyccy miniaturzyści malują świat wymyślony z nienaturalnymi kolorami, silnie stylizowany, ze schematycznymi postaciami, na ogół bez perspektywy. Ten świat jest za to niezwykle kolorowy, a miniatury ogromnie dekoracyjne.

Obok architektury i miniatur w Samarkandzie kwitną też tkactwo, ceramika oraz rzeźba metalowa i drewniana.

• XIV - XVIII w. - Ceramiczne dzbany od tysięcy lat służą nie tylko jako naczynia, lecz także pojemniki na cenne przedmioty jak drogie metale i kamienie, biżuteria czy monety. Od ok. XIV w. w Azji Wschodniej wśród Chińczyków, Japończyków i Malajów upowszechniają się skarbonki, czyli pojemniki wykonane z myślą o przechowywania monet. W krótkim czasie okazuje się, że skarbonki to nie tylko sposób oszczędzania pieniędzy, lecz także rodzaj zabawy.

W tym czasie w zachodniej Europie naczynia kuchenne są nazywane czasem pygg od nazwy gliny szczególnie nadającej się do wyrobów ceramicznych, w tym także naczyń, w których są przechowywane pieniądze. Tak się składa, że pygg brzmi tak samo jak angielskie pig oznaczające świnię. W XVIII w. angielscy garncarze zaczynają więc wytwarzać gliniane pojemniki na pieniądze w kształcie świni. Ich pomysł szybko się przyjmuje, a gliniana świnka-skarbonka upowszechnia się w Europie jako zabawka dla dzieci. Co więcej, znajduje zrozumienie również w Azji Wschodniej, gdzie świnia jest zwierzęciem cenionym i uznawanym za symbol szczęścia.

• Od XIV - XV w. - Rozwój grafiki w Europie związany z rozpowszechnieniem papieru a potem druku: drzeworyt, miedzioryt (od XV w.) i rysunek wykonywany na papierze cynowo-ołowianym rysikiem (czyli ołówkiem).

• 1301 r. - Fabiano zaczyna w Italii produkcję papieru ze znakami wodnymi, czyli filigranami. Według tradycji wynalazku dokonał przypadkiem, gdy na sicie z suszącą się masą papierową pozostał drucik. Otrzymana karta miała w tym miejscu delikatny znak w postaci prześwitującej linii. Drucik wygięty w określony sposób pozostawia zatem wzór na papierze zwany filigranem. Filigrany rozpowszechniają się wkrótce w całej Europie, zwłaszcza w okresie renesansu i baroku, osiągając wysoki stopień komplikacji. W XIX-XX w. staną się elementem papierów wartościowych i niektórych oficjalnych dokumentów jako forma zabezpieczenia przed fałszerstwami.

• Druga połowa XIV w. - Powstają pierwsze ogrody botaniczne w Europie (Salerno, Wenecja). Wenecki ogród z roku 1333 jest pierwszym dostępnym dla publiczności. Początkowo europejskie ogrody są kontynuacją klasztornych albo przykościelnych ogrodów z poprzednich stuleci lub naśladownictwem ogrodów muzułmańskich, lecz z czasem przekształcą się w placówki badawcze (na przykład w Pizie, Padwie i Bolonii).

• Druga połowa XIV w. - W Mali działa słynny architekt Abu Iszak es-Saheli (twórca królewskiego pałacu w Niani).

• Od drugiej połowy XIV w. - Na wielu dworach feudałów w Japonii są zatrudniani doradcy do spraw estetyki znani jako doboshu. Ich zadaniem jest projektowanie ogrodów, ozdabianie wnętrz na przykład przy użyciu kwiatów, czuwanie nad elegancją dworskiej etykiety, doradzanie w kwestiach malarskich i kaligrafii. Doboshu stają się głównym motorem rozwoju kultury Japonii wraz z tak charakterystycznymi cechami jak teatr no, ikebana, ceremonia herbaty i związana z nią ceramika oraz architektoniczny styl shoin-zukuri. Shoin to pierwotnie pomieszczenie do czytania buddyjskich sutr oraz medytacji, a potem gabinet do nauki lub rysowania. W stylu shoin-zukuri budynki są drewniane, a podłoga jest całkowicie pokryta tatami. Na ścianach mogą znaleźć się malowidła lub ściany pozostają puste. Na niewielu półkach wbudowanych w ścianę mogą stać nieliczne naczynia. Szafki wbudowane w ścianę są zamykane. Wnętrze powinno być raczej ascetyczne, spokojne, zrównoważone i nieprzeładowane dużą liczbą przedmiotów. Zazwyczaj w budynku znajduje się jedno centralne pomieszczenie otoczone mniejszymi, które są rozdzielane przesuwanymi ścianami-drzwiami fusuma z drewna, tkaniny lub papieru. Klasycznym przykładem takiego budownictwa jest słynny Złoty Pawilon (pokryty złotą folią) Kinkakuji w Kioto zbudowany w roku 1397 na polecenie szoguna Ashikagi Yoshimitsu. Jest to trójpoziomowa budowla na planie prostokąta postawiona w ogrodzie nad wodą, w której widać jej odbicie. Na każdym poziomie budynek obiega galeria kryta dachem wspartym na kolumnach. Po śmierci szoguna pawilon zostaje zamieniony w świątynię zen.

W 1950 r. budowla spłonie podpalona przez młodego mnicha, który potem próbuje popełnić samobójstwo; badania wykazują, że cierpi na schizofrenię oraz manię prześladowczą. Złoty Pawilon zostanie odtworzony pięć lat później.

• Po 1368 r. - Powstanie narodowej dynastii w Chinach doprowadza do odrodzenia sztuki.

Wielki Mur Chiński zostaje wydłużony do ponad 3000 km (połączenie istniejących umocnień ziemnych, kamiennych i ceglanych). Rozbudowa Pekinu: Taihedian - sala ceremonii państwowych (1420-1530), Świątynia Niebiańskiego Spokoju (XV w., przebudowa XVIII-XIX w.). Siedziba cesarzy w centrum Pekinu, czyli Zakazane Miasto ma kształt prostokąta, co stanowi odbicie mitologicznego obrazu świata. Otacza je odrębny mur. Zakazane Miasto to największy zespół pałacowy na świecie (od 1925 r. jest muzeum między innymi z kilkuset tysiącami ceramiki, wyrobów z nefrytu, złota i malarstwa). Na jego obszarze znajdują się świątynia Taimiao, Park Zachodni, biała pagoda Baita i świątynia Baitasi.

Malarstwo i grafika kontynuują dawne chińskie tradycje: Wu Chen (XIV w.), kaligraf i rysownik; Tan Jin (1470-1523), twórca scen z codziennego życia i jego uczeń Chou Yin (pierwsza połowa XVI w.). Na prowincji powstają lokalne szkoły malarskie z tak wybitnymi artystami jak: Shen Chou (1427-1509), Wen Zhengming (1470-1559) i najsławniejszy pejzażysta tej epoki Dai Yin (1388-1462, Życie rybaków na rzece, Powrót w burzy). Sławę zdobywają też Wu Wei (1459-1508) i Xu Wei (1521-1593). Tsao Zhao zaś pisze wielkie dzieło o chińskich sztukach pięknych (1387).

W XV-XVII w. kwitnie chińskie rzemiosło: znane są wspaniałe wyroby z porcelany i laki, choć od XVII w. rzemieślnicy będą powoli ustępować tańszym manufakturom. Trwa złoty okres nowego stylu mebli w Chinach (do XVIII w.) - zdecydowane, ale delikatne kształty, bogata ornamentyka, często geometryzowana. Naśladują formy architektoniczne w powtórzeniach elementów i dominacji kątów prostych (meble są nawet ustawiane pod kątem prostym, nigdy w półkole). Ulubionym materiałem jest drewno różane, tekowe i palisander. Na południu popularny jest też odporny na wilgoć bambus. Często jest stosowane krycie mebli laką, intarsja, inkrustacja, złocenie i fornirowanie. Ten styl w meblarstwie oddziała na Japonię i Europę, a w samych Chinach przetrwa aż do końca XIX w.

• Od 1390 r. - Pół wieku trwa budowa dżinijskiej świątyni Chaturmukha w Ranakpur porównywanej z Tadż Mahal: biały marmur, 1444 kolumny, przy czym każda inaczej rzeźbiona, malowidła na ścianach, setki posągów w korytarzach i w 84 mniejszych świątyniach. Budowę finansuje początkowo Seth Darna Sah, bogaty przedsiębiorca. Projektodawcami Chaturmukhy są Acharja Somasundarsurja, Dharanashah, Rana Kumbha i architekt Depak.

• Koniec XIV - XVI w. - W Italii, a potem w całej katolickiej Europie, trwa renesans (w Italii termin rinascita wprowadza Giorgio Vasari), czyli odrodzenie kultury po średniowiecznym zastoju. Dużą rolę odgrywają tu wpływy wyższej kultury muzułmańskiej docierającej do Europy przez Andaluzję i Maltę, ponieważ przechowała dużą część tradycji grecko-rzymskiej. Drugi czynnik warunkujący odrodzenie to kultura grecko-bizantyjska, gdyż wielu bizantyjskich intelektualistów przenosi się do zachodniej Europy, uciekając przed turecką ekspansją. Renesans postuluje odrzucenie średniowiecznej religijnej ascezy na rzecz radości życia, racjonalizmu i humanizmu. Człowiek jako jednostka i jako istota społeczna staje się tematem sztuki. Nawrót do tematów z grecko-rzymskiej mitologii i historii, zasad symetrii oraz równowagi w dziełach sztuki. Renesansowi artyści przyjmują na ogół kanon urody w wersji Witriwiusza (głowa = 1/10 wzrostu) lub wypracowują własne wzorce jak człowiek Leonarda da Vinci wrysowany w koło i kwadrat, idealna postać ludzka Albrechta Dürera z geometrycznym środkiem w pępku, posąg Dawid Michała Anioła czy też obraz Narodziny Wenus Botticellego.

Symetria i równowaga przejawiają się nie tylko w geometrycznych proporcjach ludzkiej sylwetki, lecz także w ozdobnych motywach nawiązujących na przykład do liści akantu lub owocu granatu.

Rozpowszechniają się farby olejne, przy czym każdy artysta samodzielnie je przygotowuje i zwykle pilnie strzeże tajemnic swojego warsztatu malarskiego od sposobu gruntowania, poprzez przygotowanie farb, a nawet pędzli, po sykatywę (najczęściej sole ołowiu) i werniks (na przykład pokost z zagęszczonego oleju lnianego, terpentyny i ewentualnie kalafonii). Ten stan utrzyma się do XIX w., kiedy w Europie pojawią się farby wytwarzane masowo i sprzedawane w wygodnych, miękkich tubach z cyny a potem z innych metali.

Rozkwita realizm, który reprezentują między innymi rzeźbiarze Lorenzo Ghiberti (1381-1455; brązowe drzwi baptysterium we Florencji i posągi świętych, traktat o plastyce Commentarii) i Donatello (1386-1466; Dawid, Święty Jerzy). Wielcy malarze tej epoki to między innymi Masaccio (1401-1429), Domenico Veneziano (zmarły w 1461 r.), Fra Filippo Lippi (zmarły w 1469 r.) i Piero della Francesca (zmarły w 1492 r.). Namalowany ok. 1463 r. fresk Piera della Francesca Zmartwychwstanie umieszczony w ratuszu miasta Borgo Santo Sepolcro (późniejsze Sansepolcro w Toskanii) zostanie uznany przez Aldousa Huxleya (1925 r.) za najwspanialsze dzieło w historii malarstwa. Przedstawia Chrystusa spokojnie przekraczającego krawędź grobu przypominającą ołtarz, przy którym śpią czterej mężczyźni nieświadomi, co się dzieje. W tle zaś przyroda budzi się do życia.

Szczyt renesansu w Italii (1450-1527) reprezentują malarz Sandro Botticelli (1444-1510, słynny obraz Narodziny Wenus jako rudowłosej piękności wyłaniającej się z muszli przegrzebka), architekt Donato d’Antonio znany jako Bramante (1444-1514, rozbudowa papieskiej siedziby na Watykanie, która stanie się jednym z największych pałaców świata i zarazem muzeum plastyki), malarz Rafael Santi (1483-1520, liczne Madonny ku oburzeniu pobożnych wyposażone w twarze pięknych prostytutek) oraz Michał Anioł (1475-1564; freski w Kaplicy Sykstyńskiej, marmurowe rzeźby Dawid, Mojżesz i Pieta, czyli Matka Boska Bolesna z martwym Jezusem). Rzymski papież Paweł IV każe zamalować genitalia na obrazach Michała Anioła, nakazuje zniszczyć jego obrazy Złożenie do grobu i Chrystus na krzyżu, a nawet planuje zamalowanie Sądu Ostatecznego. Artysta bowiem, zgodnie z tezami spirytualistów i protestantów, kwestionuje władzę papieży i postuluje bezpośredni duchowy kontakt z Bogiem bez pośrednictwa Kościoła, a w dodatku odwołuje się do koncepcji judaistycznych i kabały. Nieprzypadkowo więc Watykan odmówi później oficjalnego pochówku artysty w Rzymie, a jego ciało zostanie przewiezione do Florencji. Freski na suficie Kaplicy Sykstyńskiej zostaną poddane pierwszej konserwacji kilkadziesiąt lat po ich namalowaniu. Znamienne, że nawet podczas restaurowania fresków na przełomie XX i XXI w. kolejni papieże nie zgodzą się na usunięcie domalowanych osłon na genitalia, a więc po 500 latach obrazy Michała Anioła wciąż nie wrócą do pierwotnej postaci.

W XIX-XX w. symbolem renesansu stanie się działający w Italii malarz Leonardo da Vinci (1452-1519), autor takich dzieł jak Ostatnia Wieczerza, Dama z łasiczką i Mona Lisa. Niestety, Ostatnia Wieczerza namalowana na ścianie bazyliki Santa Maria delle Grazie w Mediolanie okaże się nietrwała i już po kilkudziesięciu latach zacznie się rozpadać. Przez następne stulecia będą podejmowane próby restauracji dzieła, ale obraz nigdy nie odzyska pierwotnej urody. Od połowy XIX w. zaś datuje się niezwykła popularność innego obrazu Mona Lisa, czyli portretu Lisy Gherardini, żony florenckiego kupca Francesca del Giocondo. Obraz namalowany przez Leonarda da Vinci w latach 1503-1506 jest przechowywany w Luwrze. Romantyczni estetycy zapatrzeni w przeszłość uznali go za przykład czystej sztuki nieskażonej komercją, a za to pełnej tajemniczości, której symbolem jest lekki uśmiech kobiety na portrecie. Leonardo faktycznie zawarł w tym dziele wszystkie swoje przemyślenia na temat sztuki i zastosował charakterystyczną dla siebie technikę łagodnego światłocienia oraz miękkiego rysunku, który uzyskiwał poprzez pocieranie farby palcami.

Sławę zdobywa italski malarz i grafik Andrea Mantegna (1431-1506). We Florencji działają między innymi Andrea del Verrocchio (obraz Chrzest Chrystusa z roku 1475) i Agnolo Bronzino, autor Alegorii z Wenus i Kupidynem znanej też pod tytułem Zwycięstwo czasu nad miłością (1545). Widać na nim piękną nagą kobietę oddającą się miłości, a za nią pojawia się starzec jako zapowiedź smutnej przyszłości, która czeka wszystkich, również tę piękność.

Giorgio Vasari (1511-1574) w Italii wydaje świetnie opracowane Żywoty malarzy, rzeźbiarzy i architektów (1550). Filippo Brunelleschi zaś daje precyzyjny opis centralnego punktu perspektywy, gdzie zbiegają się wszystkie linie perspektywy na obrazie.

W Portugalii pracuje genialny malarz Nuno Gonçalves, autor ołtarza św. Wincentego w Lizbonie (ok. 1465 r.).

Do największych artystów drugiej połowy XV w. zalicza się Flamand Hugo van der Goes, autor między innymi obrazu Upadek ilustrującego biblijny mit o Adamie, Ewie i Szatanie w rajskim ogrodzie. W Niderlandach popularność zdobywa Pieter Brueghel starszy (ok. 1525-1596), autor wiejskich pejzaży i scen rodzajowych (Chłopskie wesele, Dziecięce zabawy, Myśliwi na śniegu) oraz prac symbolicznych (Siedem grzechów śmiertelnych, Wielkie ryby zjadają małe ryby). Jednym z największych jego dzieł jest symboliczny obraz Ślepcy, pokazujący nieprzewidywalność losu i ludzką bezradność. Wieża Babel zaś ilustruje biblijny mit ukazując zarazem bezsilność człowieka wobec praw rządzących światem.

We Francji zasłużoną sławą cieszy się François de Clouet (ok. 1515-1572), autor między innymi portretu Diany de Poitiers, pięknej kochanki króla Henryka II w kąpieli (1571).

W Niemczech zaś tworzą Hans Memling (ok. 1440-1494) znany z malarskiego liryzmu (Opłakiwanie z 1480 r., Św. Krzysztof z 1484 r.) oraz genialny grafik Albrecht Dürer (1471-1528, Rycerz, Śmierć i diabeł). Sławą cieszą się nawiązujący do gotyku Niemcy Hans Holbein starszy (ok. 1465-1524) i jego syn Hans Holbein młodszy (1497/1498-1543) od 1532 r. mieszkający w Londynie, gdzie umiera na dżumę. Młodszy Holbein jest między innym autorem Portretu Henryka VIII oraz słynnego obrazu Ambasadorowie (1533), który jest swego rodzaju symbolem przemian zachodzących w renesansowej Europie. Na obrazie stoją Jean de Dintville (to on zamówił obraz u Holbeina) oraz biskup Georges de Selve wysłani przez króla Francji Franciszka I na koronację Anny Boleyn w Londynie. Elegancki, pewny siebie Dintville reprezentuje nową, świecką wizję człowieka, a biskup jest przedstawicielem religijnego świata, który powoli schodzi na drugi plan. Wskazuje na to również zielona wzorzysta tkanina za ich plecami zasłaniająca ledwo widoczny w wąskiej szczelinie krucyfiks (być może nawiązanie do symboliki Wielkiego Piątku). Sportretowani stoją na posadzce z motywem kół wpisanych w kwadrat, co zdaje się wskazywać na doskonałość Boga jako stwórcy i żywioły budujące świat: ziemię, wodę, powietrze i ogień. Z drugiej strony posadzka na obrazie jednoznacznie nawiązuje do posadzki papieskiej Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie i anglikańskiego Opactwa Westminsterskiego w Londynie. Między mężczyznami stoi mebel z dwoma półkami. Na górnej półce znajdują się przedmioty symbolizujące porządek kosmosu i czas: globus gwiaździstego nieba, dwa zegary słoneczne, dwa kwadranty i torquetum. Na niższej półce zaś umieszczono symbole ludzkiej aktywności. Znalazł się tam podręcznik arytmetyki Petera Apiana powszechnie używany przez kupców jako nową klasę konkurującą ze szlachtą. Stojący obok globus Ziemi pokazuje trasę Magellana oraz papieski podział kolonii między Hiszpanię i Portugalię. Lutnia symbolizuje nową renesansową sztukę, a leżąca przed nią książka to luterański zbiór hymnów religijnych i luterańska wersja Dekalogu. Całkowicie oderwany od całości jest dziwaczny długi, ukośny kształt przecinający dolną część obrazu. Litewski pisarz i historyk sztuki Jurgis Baltrušaitis (1873-1944) ogłosi, że tajemniczy obiekt to anamorfoza ludzkiej czaszki, którą widać tylko pod ostrym kątem lub po odbiciu w wypukłym lustrze. Być może Holbein pokazuje w ten sposób śmierć, która przecina wszystko bez względu na podziały polityczne i religijne, a może nawiązuje do wzgórza ukrzyżowania Jezusa, czyli Golgoty.

W Niemczech zasłużoną sławą genialnych malarzy cieszą się Lucas Cranach starszy (1472-1553) i jego syn Lucas Cranach młodszy (1515-1586) oraz Albrecht Altdorfer (zmarły w 1538 r.).

Złotnik, malarz, rzeźbiarz i architekt Filippo Brunelleschi zaczyna renesansową architekturę (zakrystia kościoła San Lorenzo we Florencji, 1419). Brunelleschi buduje (1420-1471) największą na świecie (średnica 54 m) ceglaną kopułę nad katedrą Santa Maria del Fiore we Florencji. W architekturze występuje półokrągły łuk, kopuła, prostokątne okna, często attyka, sgraffito (obrazy ryte na murach), liczne kolumny, arkady (zewnętrzna część budynku wsparta na kolumnach), a sklepienie jest zwykle kolebkowe (kościoły Sant’ Andrea w Mantui z 1472 r. i Santa Maria Novella we Florencji według projektu L. B. Albertiego; pałac Medyceuszy we Florencji z ok. 1444 r. według projektu Michelozzo di Bartolomeo). Renesans przynosi też belweder (od włoskiego bello i vedere - pięknie i widzieć), czyli wolno stojącą budowlę na wzgórzu lub małą wieżyczkę na płaskim tarasie na szczycie dużego budynku. W północnej Europie renesans przyjmuje własne, bardziej surowe i mniej geometryczne formy, czego przykładem może być pałac Zwinger w Dreznie czy też Glamis w Szkocji.

Charakterystyczną renesansową techniką zdobienia budowli, zwłaszcza w Italii, jest pietra dura (po włosku twardy kamień), czyli mozaiki, gdzie do wyżłobienia w kamiennym, zwykle marmurowym, podłożu są wklejane dopasowane kawałki kolorowych kamieni tworzące obraz.

Centralnym punktem europejskich miast jest rynek, czyli plac targowy z ratuszem, otoczony budynkami najbogatszych obywateli. Jeden z najpiękniejszych rynków w XIV-XVIII w. ma Bruksela (zburzony w 1695 r. i odbudowany w 1713 r.).

W wielu miejscach są budowane kalwarie, czyli sanktuaria mające odtwarzać Jerozolimę z miejscami („stacje”) sądu, męki i śmierci Jezusa. Pierwsza kalwaria powstaje koło Kordoby (1405-1420) z inicjatywy dominikanina Alvarusa, lecz rozkwit tego rodzaju założeń zbiegnie się z katolicką reakcją w XVII w. Wtedy też powstanie słynny zespół budowli i szlaków pielgrzymkowych w Kalwarii Zebrzydowskiej (od 1600 r.) koło Krakowa.

W renesansowym meblarstwie dominują prostokątne formy, która ozdabiają postacie z mitologii grecko-rzymskiej i znaki herbowe. Charakterystyczna jest intarsja (szczyt w latach 1475-1525) - tworzenie wzorów z różnych gatunków drewna. W pierwszej połowie XVI w. w Wenecji a potem w innych ośrodkach powstają luksusowe meble, bogato zdobione, oklejane fornirem i złocone. Twórcy mebli chętnie stosują intarsję i markieterię. Andrea Palladio z Italii jest największym projektantem takich mebli (styl palladio): nawiązuje do form architektonicznych z płaskorzeźbami i ornamentami.

Po raz pierwszy od czasów rzymskich wybitni europejscy artyści (jak Michał Anioł i Leonardo da Vinci) zajmują się również projektowaniem strojów. Zaczyna się więc moda jako odrębny rodzaj sztuki. Renesansowa Flandria słynie zaś jako centrum artystycznego tkactwa; gobeliny z Brukseli wiszą na ścianach pałaców całej Europy. Wspaniałą kolekcję flamandzkich gobelinów zwanych arrasami (od miasta Arras) tworzą na przykład król Zygmunt Stary i Bona na Wawelu w Krakowie (kolekcję zrabują Rosjanie w XIX w., większość oddadzą po roku 1920).

We Florencji Luca della Robbia (zmarły w 1482 r.) wprowadza rzeźbę fajansową (słynne Madonny z emaliowanej gliny) wzorowaną na majolice muzułmanów. Rozwija się artystyczne rzemiosło. Na przykład w Wenecji jest wytwarzane szkło millefiori z ciągnionych szklanych nici splatanych w rozmaite struktury i rzeźby.

Zasłużoną sławą cieszy się też złotnik z Italii Benvenutto Cellini (1500-1571).

Współpracownicy Gutenberga zaś wprowadzają na książkach znaki swoich firm: J. Fust i P. Schoeffer (na Psałterzu). Do końca XVI w. znaki drukarskie stają się dziełami sztuki graficznej (ulegną uproszczeniu w XVII w.). Kwitnie sztuka projektowania czcionek drukarskich i inicjałów (na przykład literae florentes E. Ratdolta, gdzie literę w kwadracie oplatają roślinne arabeski). Drukarstwo, które wcześniej było wyłącznie technologią wytwarzania książek, teraz staje się sztuką. Postęp drukarstwa i grafiki stymuluje nie tylko rozwój książek, lecz także afisza teatralnego. Jest to duża karta (późniejszy plakat) przyczepiana w miejscach publicznych do ścian lub drzew informująca o przedstawieniu: łączy napisy i rysunek. Podobną rolę pełni ulotka - niewielka kartka z krótką informacją rozdawana lub rozrzucana na ulicach.

W czasach renesansu wraca grecka idea muzeum jako kolekcji dzieł sztuki, czego przykładem mogą być galeria malarstwa należąca do rodu Uffizi we Florencji (od 1581 r.), założona przez hiszpańskich władców galeria Prado w Madrycie oraz dzieła gromadzone przez papieży w Rzymie.

XVI wiek przynosi w Europie odrodzenie medalierstwa. Najsłynniejsze medale upamiętniające ważne wydarzenia są wyrabiane w Italii i Francji a potem w Niemczech i w Państwie Kościelnym. Stopniowo ustala się obyczaj ofiarowania medali zasłużonym osobom. W XVII-XVIII w. większość państw rozwinie własny system medali za zasługi, a od 1896 r. będą stosowane medale olimpijskie za osiągnięcia sportowe: złoty - pierwsze miejsce, srebrny - drugie i brązowy - za trzecie miejsce.

Ściśle związana z medalierstwem jest sztuka projektowania i wytwarzania pięknych monet. Pojawia się numizmatyka - nauka o monetach i kolekcjonerstwo monet. Znawcy rozróżniają awers monety z najważniejszymi informacjami, godłem lub herbem, oraz rewers, czyli odwrotną stronę, zwykle bogatszą artystycznie. Natomiast rant to boczna krawędź monety, czasem z dodatkowymi wzorami lub napisem.

W monetach stosowane są najróżniejsze metale i stopy jak złoto, srebro, as, elektron, miedź czy podobny do starożytnego orichalcum złocisty nordic gold (skandynawski stop 89% miedzi, 5% cynku, 5% glinu i 1% cyny używany w XX-XXI w.).

Powstają katalogi (spisy) monet, chociaż do XVI w. raczej na użytek kupców niż zbieraczy. Coraz częściej jednak kolekcje medali i monet są włączane do galerii malarstwa i rzeźby jako dzieła sztuki plastycznej. Największy w dziejach człowieka zbiór monet powstanie w londyńskim British Museum w XVIII w. Natomiast w roku 2007 kanadyjska mennica państwowa odleje największą w historii złotą monetę ważącą 100 kg, o średnicy ponad pół metra i nominalnej wartości miliona dolarów kanadyjskich. Oczywiście monety giganta nikt nie użyje w praktyce, jest to wyłącznie dzieło sztuki. Najmniejszą zaś będzie liberyjska złota moneta mająca średnicę 11 mm, ważąca 0,5 g o nominalnej wartości 25 dolarów bita w pierwszych latach XXI w.

• Koniec XIV - XVI w. - Rozkwit plastyki koreańskiej, pozostającej w ścisłym związku ze sztuką Chin i ideologią konfucjańską przyjętą przez dynastię rządzącą w Dżoson.

W XIV w. stolica Hanjang (Seul) i Pjongjang zostają otoczone potężnymi murami obronnymi, często o pięknych kształtach jak na przykład brama miejska w Hanjang z 1396 r. (przebudowana w 1448 r.). W Hanjang powstają też słynne zespoły pałacowe Kyongbokkung (1394-1396, zrekonstruowany w 1870 r.) i Changdeogkung (1405, przebudowany w XVII w.). Przy pałacach istnieją liczne pawilony, parki i stawy z rybami. W Kyongbokkung zostaje zbudowana największa drewniana konstrukcja Korei - sala tronowa Kyndjondjon o powierzchni 770 m².

Epoka Dżoson to także rozkwit ceramiki (sławna koreańska porcelana biało-niebieska, serwisy do ceremonii herbaty), meblarstwa (meble powlekane laką) i złotnictwa.

Kwitnie drewniana rzeźba oraz malarstwo na ścianach i zwojach (pejzaż, portret, kwiaty, ptaki, sceny rodzajowe). Zamiast typowej w poprzedniej epoce Korjo buddyjskiej ozdobności, bogactwa kolorów i kształtów w dziełach malarskich, w epoce Dżoson ceniony jest konfucjański spokój, głęboki namysł i równowaga, a obrazy często są monochromatyczne. Modne jest rysowanie tuszem oszczędnych szkiców, które mają wyrażać nastrój, emocje i chwilowe wrażenie.

Według tradycji w 1392 r. powstaje pierwsza koreańska akademia malarstwa Tohwawon przy królewskim dworze, która pod nazwą Tohwaso przetrwa do końca XIX w. Wielcy malarze tej epoki to między innymi pejzażyści An Gyong, Kang Hian i Sin Sa-im Tang oraz malarze kwiatów i ptaków: Li Am, Li Djon, Djo Sok, O Monyrion.

• XV w. - Mnich Senkei ze świątyni Rokkaku-do w Kioto reprezentującej sektę ikenobo jest uważany za twórcę ikebany jako odrębnej sztuki układania kwiatów w bukiety. Korzenie ikebany sięgają szintoistycznych ofiar z kwiatów oraz buddyjskiego obyczaju układania kwiatów podczas ceremonii kuge. Na przełomie X i XI wieku Sei Shonagon wspomina o kwiatach stawianych w wazonie, lecz nie odgrywały one roli innej niż ozdobna. Podobne funkcje przypisywali kwiatom doboshu pracujący na eleganckich dworach arystokratów. Dopiero Senkei formułuje zasady ikebany, czyli sztuki układania kwiatów jako elementu filozofii zen. Senkei tworzy styl rikka (po japońsku stojące kwiaty) w ramach szkoły ikenobo, Rikka uczy tworzenia trzech, zwykle asymetrycznych łodyg-osi bukietu (ziemia, człowiek, niebo) z czterema gałązkami (7 elementów świata: słońce, cień, woda, ogień, powietrze, kamień, drewno). Poszczególnym rodzajom roślin przypisuje znaczenie symboliczne, na przykład sosna to wytrwałość i wieczność, a chryzantema oznacza życie. Całość zbliża się do formy trójkąta, symbolizując dynamikę zmiany i asymetrię ruchu z linią poziomą (ziemia), pionową (niebo) i ukośną (człowiek lub ruch). Nieprzypadkowo, człowiek siedzący w postawie medytacyjnej jest zwykle przedstawiany tak, aby na jego sylwetce można było opisać trójkąt równoramienny skierowany ku górze: jest to dynamiczne wznoszenie się ponad doczesne, ziemskie sprawy.

Skromne a czasem wręcz minimalistyczne układy ikebany zasadniczo różnią się od bukietów komponowanych w zachodniej Azji i Europie. Ikebana to wyraz i symbol filozoficznych koncepcji Azji Wschodniej oraz typowe dla buddyzmu pokazanie piękna świata w najmniejszej cząstce rzeczywistości. Tymczasem zachodnie bukiety pokazują bogactwo roślinnych form i kolorów bez podtekstów filozoficznych i głębokiej symboliki. Dlatego zachodnie bukiety często są duże i wielokolorowe a nawet przeładowane kwiatami.

Religijny i ceremonialny charakter ikebany częściowo zaniknie w następnych latach, kiedy Sen-no-Rikyu (1521-1591, artysta wywodzący się z rodziny kupieckiej) stworzy szkołę nageire (po japońsku kwiaty wrzucane), kładącą nacisk przede wszystkim na indywidualne wrażenie estetyczne: minimalizm i prostota posunięte wręcz do ubóstwa formy i wyodrębniony z otoczenia jeden element stanowi najwyższy obraz piękna. Jest to realizacja zasad japońskiej estetyki wabi odwołującej się do delikatności, aluzyjności, prostoty i pokory wobec ogromu kosmosu oraz niepojętej urody świata wokół człowieka. Buddysta godzi się ze swoim brakiem pełni oraz niewystarczalnością i właśnie z nich czerpie zadowolenie. Piękno, zgodnie z zasadami wabi, bywa tożsame z rustykalnością, ubogą, wiejską formą zewnętrzną, która w swej pozornej szorstkości jest wewnętrznie elegancka. W ikebanie Sen-no-Rikyu ceni delikatną kamelię (Camellia japonica), której płatki opadają już po kilku godzinach, symbolizując śmierć i ulotne piękno.

Sen-no-Rikyu wprowadza też specjalną skrajnie ascetyczną ikebanę chabana dla ceremonii herbaty. Jest to zaledwie jeden lub dwa kwiaty, ewentualnie liście, umieszczone w skromnym, szerokim naczyniu stojącym w specjalnej wnęce tokonoma.

O szczególnej roli kwiatów w japońskiej kulturze świadczyć może kult bogini żywych kwiatów Konohama Sakuyahine i jej siostry patronującej kwiatom ściętym - Chiruhime.

• XV - XVII w. - Pod Pekinem powstaje jeden z najwspanialszych zespołów cmentarnych świata obejmujący ok. 30 grobowców cesarzy, do którego prowadzi aleja strzeżona przez 24 posągi zwierząt i 12 posągów wojowników.

• XV w. - W Japonii wyniszczonej wojnami powstaje nowy typ ogrodu kare sansui, gdzie przestrzeń jest kształtowana tylko z piasku i kamieni. Tworzenie i pielęgnacja takiego kamiennego ogrodu są formą medytacji dzięki ograniczeniu dopływu impulsów zmysłowych (deprywacja), a jego poszczególne elementy mają znaczenie filozoficznych symboli zen. Ok. 1490 r. Katsumoto każe zbudować kamienny ogród Ryoan-ji w Kioto złożony z 15 kamieni na piaszczystej płaszczyźnie, która jest codziennie starannie grabiona przez kontemplujących mnichów. Kamienie są ułożone w taki sposób, że z każdej pozycji widać co najwyżej 14 kamieni - to symbolizuje niepełność ludzkiej wiedzy o rzeczywistości. Mówi się, że tylko dzięki medytacji prowadzącej do oświecenia można dostrzec wszystkie kamienie w tym samym momencie. Inny znany kamienny ogród powstaje w Kioto ok. roku 1513 i zwie się Daisen in. Zasadniczą ideą takich ogrodów jest przedstawienie w miniaturze wszechświata zgodnie z buddyjską zasadą, że kropla równa się kosmosowi. Z drugiej strony grabiony piasek i nagie kamienie uzmysławiają medytującemu pustkę i paradoksalność wszechświata. W bardziej tradycyjnych ogrodach Japonii w stawach żyją sprowadzone z Chin złote rybki (XV/XVI w.). Zöen pisze duże dzieło o sztuce urządzania japońskich ogrodów.

• XV w. - W Zimbabwe rozkwita rzeźba z drewna, kości słoniowej, terakoty i kamienia, zwłaszcza miękkiego steatytu. Wyraźna tendencja do stylizacji.

• Od XV w. - Rozwój plastyki Tajlandii związany ze wzrostem politycznej roli Tajów. Do najbardziej znanych dzieł sztuki tego okresu należy Szmaragdowy Budda, posąg o wysokości ok. 66 cm wykuty z jadeitu. Przedstawia Buddę w pozycji medytacyjnej. Trzecie oko wykonane ze złota symbolizuje otwarcie na inną, nadludzką rzeczywistość, a długie uszy świadczą o boskości. Spokojna twarz o oczach skierowanych w dół sugeruje kosmiczną równowagę. Kolejni władcy dodają posągowi artystycznie wykonane, drogocenne szaty i ozdoby.

W tajskim mieście Sukhothai od XII/XIII w. rozrasta się bogaty zespół świątyń ze słynnymi posągami Buddy.

• Od XV w. - Hinduistyczne malarstwo odradza się w Bengalu dotąd zdominowanym przez islam. Barwna miniatura służy głównie ilustrowaniu Ramajany. Szczyt jej rozwoju przypada na XVIII w. Radża Man Singh (XV/XVI w.) buduje wspaniały, ufortyfikowany pałac Man Mandir (lub Czit Mandir) w Gwaliorze.

• Od XV w. - W Indiach rozwija się miniatura nawiązująca do tradycji perskich.

• Druga połowa XV w. - Gotyckie malarstwo przeżywa ostatni okres rozkwitu w północnej Europie. Ostatni wielki malarz średniowieczny to genialny Holender Hieronymus Bosch (ok. 1450-1516), prekursor takich kierunków jak symbolizm (dzieło jako ideowy symbol świata realnego, irracjonalny i emocjonalny model) oraz zniekształcający rzeczywistość surrealizm: słynne obrazy Ogród ziemskich rozkoszy, Kuszenie świętego Antoniego, Wędrowiec (Głupiec z tarota, symbolizujący życie pojmowane jako wędrówka). Tryptyk Wóz z sianem wykonany na drewnie na zamówienie religijnego Bractwa Wspólnego Życia z Antwerpii dokończył któryś z uczniów Bosha ok. 1516 r. Kilkaset lat później pozostaną dwie wersje dzieła w hiszpańskich zbiorach Prado oraz w Escorialu. Obraz odwołuje się do flamandzkiego powiedzenia, że świat jest wielkim wozem z sianem, z którego każdy zgarnia tyle, ile zdoła. Jest zarazem alegorią ludzkiego losu nawiązującą do chrześcijańskiej wizji, gdzie Bóg stworzył Adama i Ewę, ludzie borykają się z życiem na ziemi, a potem grozi im piekło przedstawione w prawej części tryptyku.

• Druga połowa XV w. - Japończyk Shubun (umiera ok. 1460 r.) zakłada sławną akademię malarstwa zen dążącego do uchwycenia chwilowych wrażeń oraz jedności artysty i kosmosu. Stąd ogromne zainteresowanie pejzażem. Jego uczniem i następcą jako kierownik akademii będzie Sotan (1414-1481). W XV w. działa kilku wielkich pejzażystów jak Mincho czy Yosetsu. A najsławniejszym pejzażystą monochromatycznym tworzącym w duchu zen jest Sesshu Toyo (Toyo Oda, 1420-1506), uczeń Shubuna, twórca niezwykle oszczędnego w środkach stylu haboku. Sesshu zaledwie kilkoma kreskami tylko zaznacza poszczególne elementy obrazu, często z wyraźną tendencją do abstrakcji.

• Od 1453 r. - Turcy zaczynają nową epokę w plastyce islamu. Rozpowszechniają zapożyczoną z Bizancjum kopułę: meczet Murada I, zielony meczet Mehmeda I i meczet Bajazyda zbudowany przez Chajrad-din (1501) w Konstantynopolu (Stambule) oraz meczet Bajazyda w Amasyi (1486). Tureckie minarety zwykle są okrągłe.

Ok. 1459 r. zaczyna się budowa sułtańskiego pałacu Topkapi nad Złotym Rogoiem w Stambule. W ciągu kolejnych stuleci pałac stanie się jedną z najpiękniejszych budowli w Turcji i na całym obszarze świata muzułmańskiego.

• 1456 r. - Holender Louis van Berguem z Brügge opracowuje metodę fasetkowego szlifowania diamentów, gdzie powierzchnia kamienia jest dzielona na fasetki, czyli regularne, niewielkie płaszczyzny w kształcie figur geometrycznych. Zastępuje ono dotychczasową praktykę polerowania (gładzenia) powierzchni kamieni. Wkrótce Niderlandy staną się największym na świecie ośrodkiem obróbki kamieni szlachetnych. Odradza się kolekcjonerstwo kamieni szlachetnych: Laurentius (1449-1492) we Florencji, król Francji Franciszek I (1494-1547), cesarz Rudolf II Habsburg (1552-1611), król Hiszpanii Filip II (1527-1598).

• Ok. 1470 r. - Niemiec H. Igler posiada jeden z pierwszych ekslibrisów (po łacinie ex libris - z książek) jako drzeworyt, który może być wielokrotnie odbijany na książkach, aby zaznaczyć, kto jest ich właścicielem. Od renesansu ekslibris staje się odrębną dziedziną grafiki i przedmiotem zbieractwa.

• 1482 - 1485 r. - Japoński arystokrata, znany esteta i twórca ikebany w stylu rikka Ashikaga Yoshimasa (1435-1490) buduje w Kioto willę i ogród jako miejsce odpoczynku. Jest to jeden z klasycznych przykładów stylu shoin-zukuri. Budowla na planie kwadratu jest piętrowa, nakryta czterospadowym dachem z uniesionymi narożnikami. Kiedy Yoshimasa zostaje mnichem (1485), budowla staje się świątynią i jest odtąd nazywana Jishoji (Świątynia Świetlistej Łaski) lub Ginkakuji, czyli Srebrny Pawilon, ponieważ pierwotny plan przewidywał pokrycie budowli srebrną folią.

• Do XVI w. - W Popol Vuh Majowie malują miniatury przedstawiające wydarzenia z mitologii. Przykładem może być obrazek przedstawiający stworzenie człowieka przez bogów.

W Ameryce Środkowej funkcjonują sławne ogrody Majów zwane pet kot (okrągły kamienny mur). Majowie tworzą sieć kanałów, a ziemię uprawną ograniczają kamiennymi tamami, zachowując naturalnie rosnące drzewa, aby zapobiegać erozji gleby. Majowie uprawiają między innymi sapodillę (Achras zapota, której ziarna są mielone na mąkę), sapote (dające owoce Calocarpum sapota), żywicodajne drzewo Mammea americana, cytrusy, kakaowiec, mahoniowiec, krzewy, kwiaty i warzywa. Ogrody Majów zniszczą Hiszpanie, Natomiast hiszpańskie plantacje wyjałowią glebę i spowodują erozję.

• XVI w. - W stupie Boudhanath koło Kathmandu zostają odkryte stare teksty, przypominające legendy dotyczące tej najświętszej z nepalskich świątyń. Według najbardziej znanej opowieści za czasów króla Wriszadewy straszna susza nawiedziła Nepal. Astrolodzy stwierdzili wtedy, że dla sprowadzenia deszczu należy złożyć ofiarę ze śpiącego człowieka, który posiada 32 charakterystyczne znaki. Kiedy jednak następca tronu Sri Manananka (lub Mandev) znalazł i zabił owego człowieka, odkrył, że to był jego ojciec Wriszadewa i wtedy zrozpaczony ufundował świątynię Boudhanath. Być może chodzi raczej o rozbudowę lub upiększenie świątyni, która jest dużo starsza.

Tybetańczycy zaś opowiadają, że stupa Boudhanath, która jest ich największą świętością poza Tybetem, powstała dzięki córce boga Indry. Według ich opowieści dziewczyna ukradła kwiaty z niebiańskiego ogrodu i za to została zesłana na ziemię jako córka biednego hodowcy drobiu. Tam zapragnęła upamiętnić jednego z buddów poprzedzających Buddę Śakjamuniego, ale miejscowy władca zakpił z niej mówiąc, że może postawić stupę tylko na takim obszarze, jaki zdoła objąć skórą jednego bawoła. Ona jednak niezrażona pocięła skórę na paski grubości włosa i otoczyła nimi ogromny obszar, gdzie ostatecznie powstała stupa Boudhanath.

• XVI - Druga połowa XVII w. - W plastyce Japonii funkcjonuje kilka prądów plastycznych, wzbogaconych dodatkowo przez artystów porwanych z Korei w latach 1592-1598. W klasztorach rozwija się kontemplacyjne malarstwo monochromatyczne. Na dworze szogunów dominują dekoracyjne wielobarwne obrazy na jedwabiu i papierze związane ze szkołą Kano: Kano Masanobu (1434-1530), Kano Motonobu (1476-1559), Kano Eitoku (1543-1590), Kano Sanraku (1559-1635) i Kano Sansezu (1590-1651). Trzej ostatni malują też na ścianach pałaców. Tawaraya Sotatsu (1600-1640, uczeń Honami Koetsu) zasłynie jako malarz historyczny dzięki artystycznym wizjom dawnych wydarzeń, ale maluje również kwiaty i pejzaże. Niezależnym artystą jest Sen-no-Rikyu zwany mistrzem herbaty: jego obrazy są używane do ozdabiania pomieszczeń ceremonii herbaty. Kształtuje się architektura związana z tą ceremonią (na przykład pawilon herbaciany Taian w klasztorze Myokian w Kioto z 1582 r.). Od ok. 1550 r. następuje rozwój specyficznej ceramiki - serwisów do ceremonii herbaty. Pierwszym stylem ceramiki całkowicie związanym z tą ceremonią jest shino z prowincji Mino. Tworzą go mistrzowie z Seto (na przykład sławny Rikyu). Szalki shino do picia herbaty są szerokie, okrągłe i płaskie. Mają pionowe ścianki boczne pokryte mlecznobiałą emalią. Inny styl tworzy Oribe, uczeń Rikyu: zielona emalia pokrywa część naczynia, a resztę powierzchni zapełniają malowidła. Sławę zdobywają też naczynia wyrabiane przez Honami Koetsu (1558-1637), a zwłaszcza jego szalki fujisan. Na południu Japonii zaś powstaje styl raku, stworzony przez mistrza Choyiro według ceramiki koreańskiej. Naczynia raku lepione bez koła garncarskiego zachowują surowe, niedopracowane formy (piękno wabi), pierwotnie kryte czarną emalią. Z czasem raku staje się elementem zen, rozpowszechnia we wschodniej Azji, a w XIX-XX w. będzie wzorem dla ceramiki europejskiej. Rozwija się też japońskie budownictwo pałacowe: na przykład pałac Niyo w Kioto (początek XVII w.) i Himeyi (XVI/XII w.). W Kioto powstaje cesarski pałac Katsura otoczony ogrodami (1620 - ok. 1660). Jest to przykład stylu shoin-zukur: budowle bez wyraźnej fasady, niskie, lekkie i zespolone z naturą. Ściany wnętrz pokrywają malowidła lub tapety. Wiele pałaców ma charakter obronny i jest otoczonych kamiennymi murami. Przykładem są wielkie zamki Osaka, Nagoya, Matsumoto, Kumamoto oraz najsłynniejszy Himeyi.

W Nikko powstaje sławne mauzoleum rodu Tokugawa zbudowane na dość stromej, zalesionej górze.

• XVI - XVII w. - Perskie miasto Isfahan staje się jednym z najwspanialszych na świecie centrów sztuki. Szczególnie Szach Abbas rozbudowuje i upiększa miasto, dając mu Majdan-e Szach (Plac Królewski), największy plac na świecie. Wokół niego powstaną pałac Ali Kapu (XVII w.), królewskie ogrody, sławny bazar oraz wspaniałe meczety Lutfallaha (1603-1618) i Wielki Meczet Królewski Masdżed-e Szach (budowa rozpoczęta w 1612 r.). Meczety i pałace są zwykle pokrywane barwnymi, glazurowanymi cegłami, które tworzą mozaiki, ornamenty i napisy o powtarzającym się rytmie, co sugeruje nieskończoność i porządek nadany przez Boga. Charakterystyczne są okrągłe minarety, zaokrąglone dachy i piękne liwany ze stalaktytami. Wódz Abbasa, Allah Werdi-chan, buduje w Isfahanie słynny most 33 łuków. Rozwija się też perska szkoła miniaturowego malarstwa ilustrującego książki, jak na przykład Chozroes i Szirin z ulubionymi scenami: Chozroes w zachwycie oglądający portret Szirin czy też Bahram Gur goniący gazelę. Głównym ośrodkiem miniatury jest Tebriz, a najsławniejsi jej twórcy to: Ali Reza Abbasi, Aga Mirek, Sultan Muhammad, Muzaffar Ali, Mirza Ali, Kasim Ali, Sajjid Ali i Ustad Muhammadi. Typowe dla szkoły w Tebrizie są jaskrawe nienaturalne barwy, wyraziste kontury i dekoracyjność. Głębię uzyskuje się zwykle poprzez umieszczenie przedmiotów dalszych ponad bliższymi (praktycznie brak perspektywy zastąpionej widzeniem jakby z góry). Zwykle obchodzi się koraniczny zakaz przedstawiania ludzi i zwierząt, unikając cech indywidualnych, a skupiając się na idei postaci lub obrazu (echo egipskiej tradycji malowania nieśmiertelnego ludzkiego ducha, a nie doczesnego ciała). Natomiast w przypadku Muhammada i archanioła Gabriela twarz świętej postaci bywa zakrywana chustą, aby uniknąć świętokradztwa.

• XVI - XVII w. - Miniatura Azji Środkowej (ilustracje do dzieł Babura, Navoi, Dżamisa, Saadiego) przejmuje tradycje irańskiej szkoły z Heratu i mistrza Behzada (ok. 1455-1535, od 1512 r. w Tebrizie). Ostre kolory, wyraźny kontur (linia ograniczająca poszczególne przedmioty i postacie). W drugiej połowie XVI w. pod wpływem Indii pojawia się krajobraz i szczegóły ludzkiej twarzy (na przykład słynne miniatury do Szach Name, które wykonał Mohammed Murad Samarkandi). W XVIII w. nastąpi jednak skostnienie form i zamknięcie się muzułmańskich artystów na nowe prądy.

• XVI - XVII w. - Ożywienie etiopskiej plastyki pod wpływem Europy. Przykładami są wspaniały zamek w Gonder i gonderska szkoła malowania ikon oraz polichromii na ścianach.

• XVI - XVIII w. - W dolinie Kathmandu (Nepal) rozwijają się miasta z królewskimi pałacami i świątyniami: w Kathmandu królewski pałac Hanumana, a w Patan na przykład pałac królewski, słynna świątynia Maćendranath ufundowana w XVI w., lecz gruntownie przebudowana 1673 r., świątynia Kriszny z XVII w. oraz słynna Złota Świątynia Kwa Bahal. Nepalska plastyka jest na ogół statyczna wyrażając przekonanie o zasadniczej stałości świata i dążenie do buddyjskiej równowagi, czego przykładem może być złoty posążek bodhisatwy Mandżuszriego z XVII w.

W Bhaktapur rozrasta się pałac królewski ze Złotą Bramą, czyli Sun Dhoka (1753), powszechnie uznawaną za największe nepalskie dzieło sztuki. Brama jest wykonana ze złoconej miedzi, ozdobiona wizerunkami bóstw, a złocony dach wieńczą wyobrażenia słoni i lwów.

Do najpiękniejszych zespołów buddyjskich świątyń na terenie Nepalu należą także wciąż upiększane wielkie stupy Swajambhunath oraz Boudhanath.

• XVI - XVIII w. - W Mongolii pod wpływem tybetańskiego lamaizmu rozpowszechnia się sztywne, stylizowane malarstwo na papierze, tkaninach i ścianach świątyń. Znana jest stylizowana, czasem bardzo ekspresyjna, rzeźba w drewnie, metalu i kości oraz fantastyczne, barwne maski używane podczas lamaistycznych ceremonii. W architekturze silne wpływy Tybetu - prostokątne świątynie z wysokimi, stożkowatymi dachami i stupą na szczycie (na przykład świątynia Bodi-Suburghun w Erdene Dsuu z XVIII w.). Tradycja mongolskich namiotów przejawia się w półkulistych dachach (świątynia Majdar, Urga, początek XIX w.), a wzorce chińskie w dachach krytych dachówką i uniesionych narożnikach dachów. Ściany pałaców i świątyń mogą być pokryte malowidłami, zawieszone dywanami lub oklejone tapetą z tkaniny albo papieru. Powstają lamaistyczne świątynie na przykład zespół Erdene Dsuu koło Karakorum (1586) oraz Da Chüree (XVII w.) koło miasta Urga. W 1654 r. w Da Chüree powstaje wielka (51 na 51 m) drewniana świątynia, która stanie się wzorem dla całej późniejszej architektury Mongolii: trzypoziomowy dach z podniesionymi narożnikami oparty na kolumnach i nakrywający niewysoką, ale rozległą przestrzeń. Potem pojawiają się następne świątynie: Lawran i Bodi-Suburghun w Erdene Dsuu (XVIII w.), Cogczin w klasztorze Amarbajas-Gulant (1728-1735) i Mandżuszri (1783, koło Urgi). Od XVI w. używany jest wojłokowy półkulisty namiot (jurta) mongolskich koczowników, często ozdobny i wykładany dywanami.

• XVI - XVIII w. - Architektura laotańska nawiązuje do Tajlandii: na przykład świątynia That Luang (1586) w Vientiane z charakterystycznymi sterczynami wokół centralnej stupy na planie prostokąta. Rozwija się dość schematyczna rzeźba drewniana i malowidła naścienne (świątynia Phya Vat w Vientiane).

• XVI - XIX w. - W Japonii funkcjonują rozmaite style ogrodowe, często związane z ikebaną. Z tego okresu pochodzi wspaniała aleja drzew (Cryptomeria) między Imaichi i Nikko długości ok. 35 km.

Rozkwita japońskie malarstwo na lace, parawanach i zwojach. Ceramika rozwija formy abstrakcyjne.

• XVI - XIX w. - Rozwój europejskiej a potem zachodniej grafiki związany z upowszechnieniem grafitowego ołówka (zastępuje stosowane dotąd rysiki cynowo-ołowiane) wynalezionego i stopniowo doskonalonego przez K. von Gessnera (1565), F. Stadlera (1662) oraz N. Conté’a (1795). Oprócz czarnego ołówka z czystego grafitu funkcjonują też ołówki kolorowe, czyli kredki, które zyskują ogromną popularność dzięki wynalazkom Conté’a oraz słynnej fabryce kredek J. Fabera funkcjonującej w Norymberdze od 1839 r.

Ołówek i kredki doskonale nadają się do rysowania konturowego, czyli z zaznaczonymi krawędziami poszczególnych obiektów, oraz do precyzyjnego lawowania.

• XVI - XIX w. - Rozkwit europejskiej plastyki związanej z ucztowaniem. Na użytek arystokracji i bogatych warstw społeczeństw powstają coraz wspanialsze serwisy stołowe wykonywane z terakoty, porcelany, fajansu, metalu i drewna. Serwisy obejmują talerze, na których się jada; głębokie miski; duże talerze i tace, na których są podawane potrawy; wazy, czyli duże naczynia na zupy; sosjerki do podawania sosów i wiele innych naczyń, zwykle o bardzo konkretnym przeznaczeniu. Napoje pije się z kubków, mniejszych od nich filiżanek (zwłaszcza herbatę i kawę) oraz szklanek, czyli szklanych kubków bez uchwytów. Alkohole są podawane w karafkach, czyli ozdobnych butelkach, a pije się je z małych kieliszków lub większych pucharów, przy czym do poszczególnych rodzajów alkoholi są przypisane różne typy kieliszków. Równolegle rozwija się sztuka wytwarzania sztućców - przyborów służących do nabierania potraw i podawania ich do ust. W cywilizacji zachodniej są używane najrozmaitsze łyżki i widelce, a także różne szczypce, którymi można przenosić kawałki potraw z większego naczynia na swój talerz. W Azji Wschodniej znane są pałeczki do potraw w kawałkach oraz łyżki do zup. Sztućce dla ludzi ubogich są początkowo wykonywane z drewna, a potem z metalu. Bogaci zaś używają ozdobnych i drogich sztućców z metali szlachetnych lub porcelany.

• XVI - XXI w. - W kopalni w Wieliczce (Polska) powstaje unikalny w skali świata zespół korytarzy, sal i kaplic (do XX osiągną łączną długość ok. 250 km) wykutych w soli na głębokości ponad 150 m i ozdobionych rzeźbami z soli. Szczególne nasilenie aktywności artystycznej przypada na XVII i XVIII w. W XX w. UNESCO wpisze zabytkową kopalnię na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego. W salach Wieliczki co pewien czas odbywają się koncerty i przedstawienia teatralne.

• Od XVI w. - W renesansowej Europie, na przykład we Flandrii, rozwój artystycznego tkactwa. Powstają między innymi wzorzyste tapety z tkanin służące do pokrywania ścian pałaców.

• Od XVI w. - Coraz silniej zaznacza się wpływ europejskiej plastyki na Indie, co widać na przykład w zastosowaniu techniki pietra dura w Tadż Mahal. Europejczycy rozpowszechniają też krzesła.

• Od XVI w. - Rozwój renesansowych, otwartych, geometrycznych ogrodów w Europie. Europejczycy zbierają i systematyzują tradycyjną symbolikę roślin niekoniecznie pochodzących z kręgu europejskiego.

Agawa (Agave) – według symboliki G. W. Gessmanna z 1899 r. agawa oznacza sympatię.

Akacja (Acacia) – przyjaźń, miłość duchowa, nieśmiertelność (ze względu na twarde drewno).

Akant (Acanthus) – w Grecji sztuka i niebo.

Aloes (Aloe) – w Azji Zachodniej cierpienie i gorycz, pozory radości (miły zapach).

Aster (Aster) – w Chinach i Europie światło, radość, słońce.

Azalia (Rhododendron) – w Chinach poświęcenie, bo azalia wyrosła z łez chłopca szukającego zaginionego brata.

Bambus (Bambusa) – w Chinach długowieczność, wola, skromność, atrybut buddyjskiej bogini miłosierdzia Kuan-in.

Bananowiec (Musa) – siła życia a w buddyzmie nietrwałość i ułuda materialnego świata.

Banjan (Ficus benghalensis) – w Indiach zjednoczenie ducha i ciała (gałęzie odpowiadają korzeniom).

Bazylia (Ocimum basilicum) – roślina Wisznu i Sziwy, życie, dostojeństwo, greckie imię Bazyli.

Bo lub bodhi (Ficus religiosa) – pod tym drzewem Budda osiągnął oświecenie, niebiańskie światło i mądrość.

Brzoskwinia (Prunus persica) – w Chinach nieśmiertelność i atrybut taoistycznego boga długowieczności Shon Hsing.

Cedr (Cedrus) – odporność na gnicie, trwałość przez chrześcijan porównywana do niezniszczalności ciała Jezusa.

Chryzantema (Chrysanthemum) – w Chinach sztuka i duchowość, jesień, w Japonii wykształcenie, w Europie stałość i piękno oraz żałoba.

Dąb (Quercus) – siła władza, symbol Zeusa, Jowisza, Thora, Perkunasa i japońskiego boga drzew Kashimo-no kami.

Dzwonek (Campanula) – w Europie posłuszeństwo.

Fiołek (Viola) – według Gessmanna gorące uczucie, imię Violetta, Wioleta.

Glony (nieformalna jednostka systematyczna Algae) – w Japonii długowieczność i myśli kogoś z daleka.

Biały goździk (Dianthus) – w Europie przyjaźń.

Groch (Pisum) – w Japonii zdrowie i powodzenie, w całej Eurazji słodki groszek oznacza młodość.

Grusza (Pyrus) – w Chinach dobra wola ze względu na cesarza Shao, który sądził pod gruszą.

Jabłoń (Malus) – w Azji Wschodniej i w Europie piękno i płodność.

Kamelia (Camelia) – w Azji Wschodniej ulotność piękna, w Europie od XVIII w. delikatność.

Kminek (Carum) – ochrona przed czarami.

Czterolistna koniczyna (Trifolium) – w Europie szczęście, uśmiech losu.

Lilia (Lilium) – u Greków kropla z Drogi Mlecznej, w którą Afrodyta wetknęła słupek w kształcie penisa, a u chrześcijan symbol Maryi.

Lotos (Nelumbo) – w Egipcie początek świata, w Indiach i Chinach lato, płodność, świat-mandala, duchowe oświecenie wyrosłe na bagnie materializmu, imię Kamala w Indiach, Seszen w Egipcie, Zuzanna w Izraelu.

Mak (Papaver) – sen, śmierć, przebaczenie, narkotyk.

Migdałowiec (Prunus dulcis) – młodość, nadzieja, stałość.

Narcyz (Narcissus) – w Chinach powodzenie, w Grecji egocentryzm.

Oliwka (Olea) – drzewo oznaczające powodzenie i boskie błogosławieństwo. Od niego też wywodzą się imiona Olivia/Oliwia i Olivier/Oliwier.

Orchidee (Orchidaceae) – w Chinach piękno.

Osika (Populus tremula) – w Europie niepewność (drżące liście), według legendy krzyż Jezusa był wykonany z osiki.

Palma daktylowa (Phoenix dactylifera) – w Azji Zachodniej sukces, triumf, duma, wdzięk, hebrajskie imię Tamara.

Palma kokosowa (Cocos nucifera) – w Starym Świecie płodność i dostatek.

Peonia, piwonia (Paeonia) – w Chinach wiosna i miłość.

Pierwiosnek (Primula) – młodość, radość.

Powojnik (Clematis) – upór, afektacja.

Pszenica (Triticum) – chleb, płodność, życie.

Róża (Rosa) – miłość, duma, władza, piękno, kobieta.

Rumianek (Matricaria chamomilla) – w chrześcijaństwie Maryja.

Ryż (Orissa) – w Azji Wschodniej chleb i bogactwo.

Słonecznik (Helianthus) – w Meksyku i Peru symbol słońca.

Stokrotka (Bellis) – w strefie Morza Śródziemnego młodość, niewinność.

Sykomora albo figa ośla (Ficus sycomorus) – w Egipcie trwałość (trumny z drewna sykomory).

Śliwa (Prunus) – w Chinach zima i długowieczność.

Świerk (Picea), sosna (Pinus), tuja (Thuja) i inne rośliny wiecznie zielone – w Japonii długowieczność, wytrwałość, nieśmiertelność, w chrześcijaństwie cierpliwość i odporność na ziemskie pokusy.

Topola (Populus) – ambicja, siła, boska topola-drzewo życia w Kazachstanie.

Zawilec (Anemone) – kwiat Afrodyty, miłość, wczesna śmierć.

W 1583 r. Francuz Bernard Palissy (1510-1589) pisze słynne dzieło o sztuce tworzenia i pielęgnacji ogrodów. W Campton Court pod Londynem powstaje ogród-labirynt mający znaczenie tyleż estetyczne, ile symboliczne. Pod Londynem od roku 1536 funkcjonuje też założony przez Henryka VIII Hyde Park, który z czasem z terenów królewskich przekształci się w miejski park. Koło pałacu w Luwrze zaś powstaje Ogród Luksemburski (1617) przeznaczony dla Marii Medycejskiej, a stanowiący zapowiedź bogatych i skomplikowanych ogrodów barokowych.

W europejskich parkach jest hodowany dąb (Quercus), lipa (Tilia), buk (Fagus), topola (Populus), sosna (Pinus), świerk (Picea), cyprys (Cupressus), wierzba (Salix), klon (Acer), róże i inne. Europejskie ogrody wzbogacają się o gatunki z różnych części świata. Cesarski ambasador O. Gh. de Busbecq przywozi z Turcji tulipany (po turecku turban) i rozpowszechnia w Niemczech. Do roślin pochodzących z Amazonii należą sprowadzane od XVII w. storczyki (Orchidaceae) i hodowana w basenach od XIX w. wiktoria (Victoria regia) o ogromnych, pływających liściach. W XIX-XX w. karierę robi też australijski eukaliptus (Eucalyptus globulus) drzewo sadzone dla osuszenia mokradeł.

Z ogrodami wiążą się też menażerie często istniejące już wcześniej, jak na przykład wiedeńska menażeria i park Prater (od XV w.), kolekcje zwierząt w Paryżu (Tuilerien), Wersalu, Dreźnie, Ebersdorf, Neugebäu (Austria), Poczdamie i Berlinie. W 1752 r. powstaje najpiękniejsza menażeria w Schönbrunn (Wiedeń), która z czasem rozwinie się w ogród zoologiczny i ośrodek naukowy. Coraz częściej elementem arystokratycznych ogrodów i menażerii oraz pałaców są też akwaria, w których przez szklaną ścianę można podziwiać ozdobne ryby.

• Od XVI w. - W Korei rozwija się realistyczne malarstwo pejzażowe, portretowe i rodzajowe (sceny z życia codziennego): Li Sang-dzwa (XVII w.), Dzong Son (XVII w.).

• Od XVI w. - Znaczne zróżnicowanie stylów architektonicznych w Bengalu. Styl bangla: czworokątne świątynie z dachem o wygiętych krawędziach lub wypukłym (styl czar bangla). Styl czala: czworokątne świątynie hinduistyczne z dachem imitującym słomianą strzechę (widoczne w świątyni Draupadi Ratha w Mahabalipuram już w VII wieku). Styl matha: świątynie-wieże, zwykle w miejscu kremacji zwłok nad rzeką. Styl ratna: prostokątna świątynia z werandą lub galerią (balkonem) w fasadzie, otoczona czterema innymi świątyniami.

• Od XVI w. - Europejczycy kolekcjonują starożytną plastykę. Alessandro Farnese (późniejszy papież Paweł III) tworzy jeden z najlepszych zbiorów greckiej i rzymskiej rzeźby erotycznej. Odziedziczy go Karol III (król Neapolu, 1734-1759) wzbogacając o rzymskie malowidła ścienne, płaskorzeźby i posągi pochodzące z archeologicznych wykopalisk w Pompejach i Herkulanum (na przykład słynna rzeźba bożka Pana kopulującego z kozą odkopana w 1752 r.). W 1822 r. kolekcja trafia do Archeologicznego Muzeum Narodowego, ale przyszły król Neapolu Franciszek I jest tak pruderyjny, że każe ją ukryć jako Gabinetto Segreto (Sekretny Gabinet), aby nie razić antyerotycznej moralności chrześcijańskiej Europy. Dopiero w XX w. powstaną muzea sztuki erotycznej (jak berlińskie Erotik Museum założone przez Beate Uhse w 1996 r.).

• Od XVI w. - W Ameryce Łacińskiej kształtuje się lokalna heraldyka wzorowana na europejskiej. Pierwsze znaki rodowe to metalowe pieczęcie wypalane na skórze bydła, żeby zaznaczyć, kto jest jego właścicielem. Najstarsze pieczęcie posiadają hodowcy ekwadorscy: J. Revella, J. de Figueroa, B. Camalluclla, F. Zangotasi.

• Początek XVI w. - W Portugalii trwa ostatni okres rozwoju architektury gotyckiej związany z królem Manuelem I i dlatego zwany manueliańskim. Łuki manueliańskie nawiązują kształtem do łuków mauretańskich, a bogaty wystrój rzeźbiarski jest przesycony elementami żeglarskimi (na przykład stylizowane liny).

• 1526 - 1707 r. - Rozkwit plastyki w Indiach w epoce Wielkiego Mogoła. Pod wpływem estetyki perskiej upowszechniają się mozaiki z ceramicznych płytek pokrywające budowle.

Pojawia się naśladownictwo perskich miniatur: obrazy są płaskie, bez perspektywy i wielobarwne, a postacie przedstawiane w sposób sformalizowany nie mają indywidualnych cech. Jednak od XVII w. jaskrawe kolory stopniowo ustępują tonacjom bardziej pastelowym.

Uzdolniony mogolski władca Akbar, który uczył się w Kabulu u perskiego malarza i kaligrafa Abd as-Samada, zakłada szkołę malarstwa w Indiach (XVI/XVII w.). Na jej czele stają Persowie Abd as-Samad i Mir Sajjida Ali, a potem Farruch Beg. Wyjdą z niej sławni miniaturzyści Tara Chand, Sanual Das i Djagannath (malujący wydarzenia historyczne) i genialny Daswanth (umiera jako szaleniec). Manohar z Udajpur tworzy miniatury do Ramajany (XVII w.).

Artyści z Golkondy zaś wypracowują własny styl miniatur, który w XVIII w. przejmie Hajderabad. Jest to zarazem część stylu dekkani innego niż kanony panujące w Państwie Wielkiego Mogoła.

Indyjskie miniatury powstają na papierze. Ustala się praktyka współtworzenia dzieła przez kilku artystów specjalizujących się w poszczególnych elementach obrazu. Rozpowszechnia się też zwyczaj kopiowania najlepszych dzieł. Nie jest to jednak plagiat, to znaczy kradzież pomysłu, tematyki i stylu dzieła lub sposobu ujęcia tematu, ponieważ autorzy na ogół nie podpisują się swoim imieniem. Dzieła są anonimowym naśladownictwem często trudnym do odróżnienia od pierwowzoru. Nawet podpisując się malarz nie jest plagiatorem, bo nie ukrywa, że kogoś naśladuje. W XVII w., częściowo pod wpływem Europejczyków z Goa, pojawia się indywidualny, realistyczny portret, często naładowana zmysłowością grafika oraz perspektywa stosowana do trójwymiarowego pejzażu. Ten styl malarski utrzyma się w Indiach do XIX w.

Rosną miasta (Agra, Lahore), przy czym budownictwo często nawiązuje do stylu bangla. Powstają wspaniałe budowle z najsłynniejszym mauzoleum Tadż Mahal (Agra, 1635-1647) z białego marmuru. Nad mauzoleum znajduje się jedna z największych kopuł na świecie, mająca średnicę 27,9 m. W Delhi zostają zbudowane potężna i piękna twierdza znana jako Czerwony Fort (1639) oraz Wielki Meczet (1644-1658). W Bidżapurze w roku 1656 powstaje ogromna (średnica 43,2 m) kopuła nad Gol Gumbad, mauzoleum sułtana Muhammada Adilszacha. W Maduraj powstają wielkie zespoły świątynne (XVI-XIX w.) ze słynną Salą Tysiąca Filarów.

Na polecenie Szach Dżahana w 1628 r. powstaje Pawi Tron, czyli reprezentacyjny tron Wielkich Mogołów uznawany często za najdroższy mebel w dziejach ludzkości. XVIII-wieczny irański historyk Muhammad Kazim Marvi, który osobiście widział tron opisuje go jako ośmioboczną konstrukcję z szerokim, poziomym pasem przy ziemi i ozdobnym baldachimem nad siedziskiem. Całość jest wysadzana kolorowymi kamieniami szlachetnymi i w dużej części pokryta złotem. Na szczycie baldachimu stoi wspaniały paw wykonany ze szmaragdów i rubinów, a na jego głowie znajduje się największy i najcenniejszy kamień diament Koh-i-noor. W 1739 r. Pawi Tron padnie łupem szacha Iranu, który zdobędzie i złupi główne miasta Hindustanu.

• Od ok. 1527 r. - Po zniszczeniu Rzymu przez Francuzów w 1527 r. i pod naciskiem reakcji katolickiej, zwłaszcza za rządów papieża Pawła IV, renesans stopniowo ustępuje manieryzmowi (do XVII w.), gdzie dominuje asymetria i dynamizm, odejście od realizmu, a zamiast dotychczasowej geometrii przeważa dekoracyjność (na przykład Santi Gucci, rzeźbiarz i architekt w Italii). Bogaty światłocień i koloryt stosują w Italii Tycjan (Tizian, ok. 1476-1576) i jego uczniowie Jacopo R. Tintoretto (1518-1594) oraz Paolo Veronese (1529-1588). Jednym z najpopularniejszych twórców manierystycznych jest niemiecki malarz Hans von Aachen (1552-1615) pracujący między innymi w Italii, Monachium i Pradze. Pochodzący z Italii Giuseppe Arcimboldi (zmarły w 1593 r.) w Mediolanie i Pradze antycypuje surrealizm, tworząc obrazy, na których twarze i sylwetki ludzi są ułożone z owoców, jarzyn, kwiatów i zwierząt (na przykład portret cesarza Rudolfa II zatytułowany Wertumnus, 1590).

Szczególną pozycję wśród malarzy manierystycznych zajmuje pochodzący z Krety, lecz działający w Hiszpanii El Greco (Domenikos Theotokopulos, 1541-1614)): żywe kolory (na przykład Sen Filipa II, Męczeństwo świętego Maurycego), ekspresja i dynamizm form (Pokłon pasterzy), charakterystyczne wydłużenie postaci (na przykład Święty Franciszek) i nastrój mistycyzmu (na przykład Chrystus z krzyżem). Za życia niedoceniony zyska sławę dopiero w XIX w. antycypując ekspresjonizm.

• Połowa XVI w. - W Ameryce Łacińskiej powstają budowle w stylu kolonialnym łączącym renesans, manieryzm, styl mudejar (mauretańskie łuki i arabeski) oraz elementy indiańskie. Jedną z pierwszych takich budowli jest klasztor franciszkański w Quito z 1534 r. Do najpiękniejszych zalicza się też zbudowane w połowie XVI w. klasztor i kościół św. Franciszka w Limie, zniszczone przez trzęsienie ziemi w 1655 r. i odbudowane w stylu neoklasycystycznym w XVIII w.

• Od połowy XVI w. - Europejczycy zaczynają świadomie odróżniać sztukę od rzemiosła. Dotychczas dzieła plastyczne były traktowane na równi z przedmiotami użytkowymi, a wartość malowidła czy rzeźby określano według ich rozmiarów i wagi lub ewentualnie walorów ozdobnych. Renesansowy humanizm docenia jednak człowieka oraz wytwory ludzkiego geniuszu w dziełach konkretnych artystów z ich indywidualnymi stylami i sposobami ekspresji. Coraz większego znaczenia nabierają więc opinie znawców, którzy potrafią docenić kunszt. Początkowo są to amatorzy, arystokraci pragnący ozdobić swoje pałace, bogaci kolekcjonerzy i mecenasi artystów pracujących na ich zlecenie jak na przykład Medyceusze. Stopniowo jednak wyodrębnia się nowa kategoria zawodowa ludzi zajmujących się handlem dziełami sztuki, czyli marchandów (po francusku marchand - kupiec).

• Druga połowa XVI w. - Wielki architekt Sinan doprowadza do szczytu budownictwo tureckie. W ciągu kilkudziesięciu lat projektuje ok. 300 budowli, na przykład meczet sułtana Sulejmana I i wspaniały meczet Mihrimah Sultan przy bramie Edirne w Stambule. Centralną część meczetów Sinana zajmuje kopuła oparta na wielobocznej albo okrągłej podstawie. Jej prawzorem jest ogromna Hagia Sophia zbudowana jako kościół, a w XVI w. zamieniona na meczet i otoczona dodatkowymi czterema wieżami minaretów. Tureckie minarety są zwykle okrągłe lub wieloboczne z charakterystycznym stożkowatym dachem.

Do XIX w. tureckie budownictwo rozpowszechnia się na terenie imperium. Najbardziej znani architekci w Egipcie to Al-Ghauri (działa w latach 1501-1516), Hasan Rumi (1523) i Jusuf Buszna (twórca kairskiego Meczetu Muhammada Alego z XIX w.). W Maghrebie działają Ali Bichinin w Algierze (1622) oraz Jusuf Dej (1610-1637) i Hamud Bej (1654) w Tunisie. Łączą tradycje tureckie i mauretańskie. W drugiej połowie XVI w. rozwija się architektura Maroka z budowlami opartymi na planie prostokąta (medresa Mulaj Abd Allaha, meczet Abd Dukalla, pałac Al-Badi i cmentarz Saadytów w Marrakeszu). Marokańczycy zakładają też sławne ogrody (jak Agdal i Manara w Marrakeszu).

W Turcji zaś działa Mehmed Aga, twórca wspaniałego Błękitnego Meczetu w Stambule (1606-1616), który bywa porównywany do Hagia Sophia.

• Druga połowa XVI w. - W zachodniej Europie pojawiają się pierwsze oznaki nadchodzącego baroku jako stylu związanego z kontrreformacją i reakcją na renesans. Na przykład Annibal Caracci (1560-1609) tworzy niezwykle bogate, przepełnione szczegółami, dynamiczne malarstwo ścienne w pałacu rodu Farnese w Rzymie. Michał Anioł zaliczany jeszcze do renesansu projektuje wielką (średnica 49,2 m) kopułę papieskiej Bazyliki św. Piotra na Watykanie w Rzymie stanowiącą zapowiedź wielkich kopuł barokowych. Watykańska kopuła stanie ostatecznie dopiero w roku 1626. W Rzymie zaś powstaje wzorcowy dla baroku kościół jezuitów Il Gesu (autorem projektu jest Alberto Vignol, 1574).

W Madrycie kończy się (1589) budowa ogromnego pałacu królewskiego Escorial, który niemal natychmiast staje się symbolem katolickiej reakcji i hiszpańskiego absolutyzmu. Escorial został zaprojektowany na polecenie fanatycznego Filipa II przez Juana B. de Toledo (zmarłego w 1567 r.) w dość surowym stylu desornamentado (bez ornamentów) zapoczątkowanym przez J. Herrerę (zmarłego w 1597 r.).

W Londynie zaś król Henryk VIII każe rozbudować swoją rezydencję w pałacu Whitehall; jego projekt tworzy Inigo Jones w latach 1622-1638. W XVII w. będzie największym pałacem Europy, przewyższającym rozmiarami Watykan. Niemal cały pałacowy zespół Whitehall spłonie w ostatnich latach XVII w.

• Druga połowa XVI - XVIII w. - W Ameryce Łacińskiej późny renesans przechodzi w specyficzny barok kolonialny. Kościoły są zwykle dwuwieżowe z niską, szeroką i ornamentowaną fasadą. Przykładami są kościół San Domingo i katedra w meksykańskim mieście San Cristobal de las Casas. W peruwiańskiej Limie zaś powstaje wiele wspaniałych budowli barokowych, między innymi: zbudowana nad grobem Pizarra katedra (od 1535 r.), kościół i klasztor La Merced (1535), kościół i klasztor franciszkanów (budowany od 1540 r.), Bazylika św. Piotra (1618-1638) wzorowana na Il Gesu i pałac hiszpańskich władców Peru zwany Torre Tagle (XVIII w.). W Cuzco powstają klasztory San Francisco (ok. 1550 r.) i Merced (1651-1669) oraz katedra (1559-1654) zbudowana z kamieni z inkaskiej twierdzy Sacsayhuaman. Na dzwonnicy katedry znajduje się największy dzwon w Ameryce Południowej zwany Maria Angola słyszalny w promieniu 20 km. Inne szeroko znane przykłady baroku kolonialnego to kościoły w peruwiańskiej Arequipie oraz katedra w wenezuelskim Caracas (1636). W Quito od roku 1605 niemal do końca XVIII wieku jest budowana jedna z najpiękniejszych katedr Ameryki Południowej La Comañia. W Meksyku powstaje kolonialna katedra (1573) potem częściowo przebudowana w stylu klasycystycznym, cytadela (XVII w.), bazylika Virgen de Guadelupe (XVII w.), kościoły La Santissima Trinidad i La Soledad de la Santa Cruz (XVII w.).

Podobne budownictwo występuje w takich miastach jak Potosi, Santiago de Chile, La Plata, Buenos Aires i innych ośrodkach Ameryki Łacińskiej. Zazwyczaj wyraźne są wpływy churrigueryzmu (na przykład kościoły w brazylijskich Recife i Salvadorze).

Budowle świeckie są zwykle dwupiętrowe, z arkadowym patio, balkonami i loggiami (pałac Pizarra w Cuzco).

W Quito kształtuje się też odrębny styl malarstwa (szkoła Quito, XVII w.) wzorcowy dla całej Ameryki Łacińskiej.

Jednym z ostatnich brazylijskich twórców barokowych jest rzeźbiarz Antonio Francisco Lisboa zwany Aleijadinho, autor posągów między innymi w Ouro Preto i w Minas Gerais (12 steatytowych posągów proroków biblijnych).

• 1560 r. - Na rozkaz Iwana Groźnego powstaje wielka cerkiew Wasilija Błażiennogo w Moskwie zbudowana na planie greckiego krzyża. Projektuje ją Postnik Jakowlew z Pskowa znany jak Barma, lecz tradycja głosi, że pomagają mu architekci z Italii. Dlatego cerkiew zasadniczo zbudowana w stylu bizantyjsko-ruskim nawiązuje do renesansu. Cebulaste kopuły ośmiu wież są początkowo złocone, lecz wiele lat później całość zostaje pomalowana w jaskrawe kolory.

Według legendy szalony car kazał oślepić Postnika Jakowlewa, aby już nigdy nie mógł zbudować drugiej równie wspaniałej świątyni. Wiadomo jednak, że wbrew tej legendzie Jakowlew pracuje potem między innymi w Kazaniu.

• 1570 r. - Angielski kupiec Henry Billinsley pisze książkę The Elements of the Most Ancient Philosopher Euclide of Megara, w której umieszcza strony poskładane w taki sposób, że po rozłożeniu tworzą trójwymiarowe bryły. Jest to jedna z pierwszych książek pop-out z trójwymiarowymi ilustracjami rozkładającymi się po rozchyleniu stron.

• 1577 r. - Francuz Lucas pisze Arte de Escrivir o kaligrafii. Jeszcze w XVI-XVIII w. mimo druku, Europejczycy będą wysoko cenić piękne pismo, a kaligrafia pozostanie w szkolnych programach nauczania aż do XX w.

• 1577 r. - Z inicjatywy G. Murziano powstaje Accademia di San Luca w Rzymie, jedna z pierwszych europejskich uczelni, gdzie studenci systematycznie poznają malarstwo, rzeźbę i architekturę.

• Koniec XVI - XVIII w. - Na opanowanych przez Hiszpanów Filipinach rozwija się lokalna odmiana baroku. Na przykład w Manili powstaje Fort Santiago ze wspaniałą bramą (od 1590 r.), Klasztor i Kościół św. Augustyna (1607), katedra (od 1581-1583 r.), kościół Quiapo oraz kościół w dzielnicy Binondo.

• XVII w. - W Antwerpii działają słynni marchandzi Guillam Forchondt Starszy (1608-1678) oraz Mathijs Musson (1598-1678) zaopatrujący w przedmioty artystyczne arystokratów głównie w Holandii, Francji i Anglii. Ich zasługą jest między innymi popularyzacja współczesnego malarstwa flamandzkiego.

Dzieci Guillama Forchondta zakładają własne biura zajmujące się handlem sztuką w Wenecji, Paryżu, Wiedniu, Pradze, Linzu, Passau i Kadyksie. Pod koniec życia zaś Guillam Forchondt wraz ze swoim bratem Melchiorem Forchondtem Młodszym uruchamiają w Antwerpii produkcję doskonałych kopii popularnych dzieł sztuki, zwłaszcza obrazów. Zatrudniają w tym celu mniej znanych artystów, dzięki czemu klienci mogą taniej kupić kopie dzieł, na które normalnie nie byłoby ich stać.

• Od XVII w. - W Zakazanym Mieście w Pekinie powstaje jedna z najpiękniejszych kolekcji zegarów mechanicznych począwszy od zegara, jaki przywiózł cesarzowi jezuicki misjonarz z Europy w 1601 r.

• Od XVII w. - Rozkwit drewnianej, terakotowej i metalowej rzeźby w Afryce. Joruba słyną między innymi z malowanych, drewnianych masek, a Baule, Bambara, Aszanti i inne ludy są znane jako świetni rzeźbiarze. W basenie Kongo rozwija się realistyczna, drewniana rzeźba portretowa ludu Bakuba (na przykład posąg-pomnik króla Szamba Bolongongo).

• Od XVII w. - Upadek sztuki malowania ikon w Państwie Moskiewskim związany z klęską Bizancjum, naporem polskiego katolicyzmu i zachodniej kultury, kostnieniem form artystycznych oraz słabym wykształceniem intelektualnych elit prawosławia. Z nowymi prądami walczą staroobrzędowcy, malarz i teoretyk J. Władimirow oraz patriarcha Nikon w 1666 r., chociaż chwali zachodnie techniki malarskie. Mimo to nowe ikony coraz częściej są wzorowane na manieryzmie, tracąc sakralny charakter; grafiki Symeona Uszakowa, działalność moskiewskiej szkoły Orużejnaja Pałata łączącej style zachodnie i rosyjski. W XIX w. ikona praktycznie przestanie istnieć, ustępując malarstwu bliskiemu tradycjom zachodnim.

• XVII - XVIII w. - Ogromny rozwój grafiki europejskiej używanej przede wszystkim do ilustrowania książek.

Szczyt przeżywa grafika kredkowa (pastelowa). Upowszechnia się kolaż. Szeroko stosowane są drzeworyt, miedzioryt (Francuzi R. Nanteuil i G. Edelinck) i akwaforta (Rembrandt).

W akwaforcie (od włoskiego acquaforte - mocna woda) lub kwasorycie rysunek wykonuje się stalową igłą na miedzianej płycie pokrytej werniksem. Płytę wkłada się do kwasu azotowego, który wytrawia odkrytą powierzchnię metalu. Tak otrzymany obraz może być wielokrotnie odbijany.

W 1643 r. w Utrechcie Ludwig von Siegen (1609-1680) wynajduje mezzotintę (od włoskiego mezzotinto - półton). Obraz powstaje jako wygładzenie chropowatej powierzchni miedzianej płyty pokrywanej potem farbą i odbijanej na papierze. Im gładsza jest powierzchnia płyty, tym mniej przyjmuje farby i tym jaśniejszy daje obraz. Dzięki tej technice można otrzymać bardzo łagodne, przypominające efekty malarskie przejścia od czerni tła do całkowitej bieli najlepiej wygładzonych i wklęsłych fragmentów metalowej matrycy. W roku 1642 L. von Siegen tworzy jedną z pierwszych grafik w technice mezzotinty, jest to Portret Amelii Elizabeth von Hessen.

Grafikę kredkową (maniere de crayon) opracowuje J. C. Francois we Francji w 1740 r.: rysunek kredką na papierze przyciska się mocno do miedzianej płyty pokrytej werniksem, żeby pozostał na niej ślad kredki. W obrębie zarysów usuwa się werniks drobnymi punktami, a potem wytrawia kwasem. W ten sposób na miedzianej płycie powstaje obraz złożony z drobnych otworków, co po pokryciu farbą i odbiciu na papierze daje efekt przypominający charakterystyczne, nierównomierne rozłożenie kredki. Podobną metodą wykonuje się grafikę pastelową. W obu wypadkach na różne części wytrawionej płyty można nanosić różne farby otrzymując grafikę różnobarwną (zwłaszcza Francja i Anglia).

Dużym ułatwieniem dla grafików jest wynalazek dokonany w 1770 r. przez brytyjskiego chemika Johna Priestleya. Zauważa on, że kawałkiem kauczuku można zetrzeć rysunek wykonany ołówkiem na papierze - gumka (po angielsku eraser) usuwa tylko powierzchniowe włókna celulozowe, nie uszkadzając głębszych warstw papieru. W XX w. gumki do mazania będą wyrabiane z tańszego kauczuku syntetycznego.

• XVII - XVIII w. - W czasie kontrreformacji w Europie panuje dynamiczny, emocjonalny, irracjonalny barok popierany przez Kościół katolicki oraz jezuitów zwalczających przepojony racjonalizmem geometryczny, spokojny renesans. Liczne ornamenty z charakterystycznymi zawijasami w kształcie liści i języków ognia, gzymsy (wystające ze ściany ozdobne, poziome listwy), rzeźbione kolumny i pilastry (płaskorzeźby imitujące kolumny). Wypełnione rzeźbami, bogate, często półkoliste lub faliste portale i fasady budynków. Dachy są zwykle dwuspadowe. Popularne są półokrągłe lub cebulaste kopuły, a sklepienia są kolebkowe.

W Italii sławę zdobywa Lorenzo Bernini (1598-1680), rzeźbiarz i architekt, twórca między innymi placu na Watykanie przed Bazyliką św. Piotra. Działają też doskonali architekci francuscy. Charles le Brun (1619-1690), Louis le Vaux (1612/1613-1670) i André le Nôtre (1613-1700) projektują dla N. Fouqueta wspaniały zespół pałacowo-ogrodowy Vaux-le-Vicomte (1656-1661) uznawany za pierwszy w stylu klasycyzującego baroku zwanego też stylem Ludwika XIV. Claude Perrault (1613-1688) projektuje królewski pałac Luwr (Louvre, 1664) pod Paryżem, a Jules H. Mansart (1647-1708) pałac w Wersalu. W Italii artyści (Vignola, Palladio, Scamozzi) piszą podręczniki nowej architektury.

We Francji na dworze Ludwika XIV najbardziej wpływowym malarzem jest Nicolas Poussin (1594-1665), autor kilkudziesięciu obrazów głównie o tematyce religijnej i antycznej.

W państwie Habsburgów barok staje się orężem rekatolicyzacji. W Pradze powstają Pałac i Ogrody Wallensteina (1624-1630), klasztor Loreta (od 1628 r.), Kościół św. Mikołaja na Malej Stranie (1704-1753), rzeźby na Moście Karola (1706-1714). Buda i Peszt odebrane Turkom zamieniają się w centrum baroku: Pacassi i Hillebrandt projektują zamek królewski (1765), a Hamon i Nepauer Kościół św. Anny (1740-1762). Na Dolnym Śląsku zostają zbudowane monumentalne cysterskie klasztory w Henrykowie i Krzeszowie (przebudowywane i upiększane w XVII/XVIII w). W Świętej Lipce (Warmia) jezuici budują wielki barokowy kościół (1687-1725), niezadługo centrum maryjne i cel pielgrzymek. W Wilnie powstaje Kościół św. Piotra i Pawła zachwycający iluzjonistycznymi malowidłami Michelangelo Palloniego z Italii oraz niebywale bogatą białą sztukaterią, którą do 1684 r. wykonują dwaj inni artyści z Italii Pietro Peretti i Giovanni Galle. W Londynie do roku 1710 zostaje zbudowana Katedra św. Pawła z ogromną kopułą o średnicy 32,4 m. Projektantem budowli jest działacz masonerii Christopher Wren i dlatego katedra nawiązuje do Świątyni Jerozolimskiej Salomona, stanowiącej najważniejszą budowlę w mitologii masonów. W Madrycie powstaje rynek Plaza Mayor (1620), konkurujący z renesansowym placem w Salamance. Sławę zdobywa hiszpański ród architektów Churriguera: Jose Simon (zmarły w 1679 r.) oraz jego synowie Joaquin (1674-1724), Alberto (1676-1750) i Jose Benito (1665-1723, ołtarz w kościele San Esteban i katedra w Salamance, pałac w Nuevo Baztan oraz katafalk królowej Marii Luizy z 1689 r.). Churrigueryzm charakteryzują złożony ornament roślinny i przewaga dekoracyjności nad strukturą budowli, zwłaszcza w portalach i wnętrzach.

Na bagnach u ujścia Newy Piotr I Wielki każe zbudować Petersburg (1703), nową barokową stolicę Rosji wzorowaną na miastach Europy. Kosztem życia kilkudziesięciu tysięcy robotników zostają wbite pale w bagno i powstaje kilka pałaców utrzymanych w stylu rosyjskiego baroku. Najsłynniejszy jest Pałac Zimowy, któremu kształt ostateczny nadaje w roku 1752 Włoch Francesco Bartolomeo Rastrelli (1700-1771). Pałac jest niemal kopią Wersalu i podobnie jak siedziba królów Francji nie ma toalet. Krąży złośliwa anegdota o tym, jak car kazał podobno chłopom sikać na ściany swego pałacu, aby uzyskać fetor przypominający Wersal.

Charakterystyczną cechą baroku jest rozwój metaloplastyki - wyginane kraty, ogrodzenia i balustrady. Okna na ogół mają kształt prostokątny, ale zamknięty od góry półokrągłym łukiem. Wnętrza budowli są przeładowane szczegółami, złoceniami, stiukami (gipsowe płaskorzeźby), rzeźbami i obrazami. W malarstwie i rzeźbie dominują ekspresyjne, czasem nienaturalne, nazbyt ekspresyjne gesty i pozy, uczuciowość oraz granie na emocjach (wszechobecne linie faliste) w przeciwieństwie do spokojnego, racjonalnego renesansu. Powszechnie występują intensywny światłocień, wielobarwność, zaskakująca perspektywa i bujne kształty postaci (barokowy kanon urody). Popularne są pastele. Artyści często stosują technikę alla prima (po włosku za pierwszym razem), w której farba jest kładziona bezpośrednio na podłoże, zazwyczaj płótno, bez warstwy gruntu, a czasem też bez wstępnego szkicu. Na obrazie może ujawniać się struktura podłoża, na przykład splot tkaniny. Malarze zaczynają też świadomie zachowywać ślady pociągnięcia pędzla, zacieki farby i widoczne różnice grubości farby. Obraz, dawniej tworzony tygodniami lub miesiącami, teraz może powstać w ciągu kilku godzin. Jest dynamiczny, emocjonalny i zazwyczaj bardziej ekspresyjny niż to było w renesansie. Technika alla prima stanie się stałym elementem malarstwa od przełomu XIX i XX wieku.

W okresie baroku wyróżniają się malarze w Hiszpanii Diego Velazquez (1599-1660, Wenus z lustrem) i Bartolome Esteban Murillo (1618-1682, słynne Madonny), a w Italii Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610). Caravaggio jest znany z zaburzeń metabolizmu i okresowych problemów psychicznych, co do pewnego stopnia wynika z zatrucia farbami zawierającymi ołów i rtęć. Kroniki policyjne Rzymu, Neapolu i Sycylii są pełne opisów jego awanturniczych występków, za które jest ścigany i nienawidzony przez wielu ludzi. Słynie jednak jako genialny realista, który wbrew twórcom renesansowym nie idealizuje ludzkiego ciała, posługuje się ostrym, niepokojącym światłocieniem nadającym obrazom dynamizm i psychologiczną głębię (Śmierć Marii, Amor zwycięski, Zaparcie się Piotra).

Do legendy przechodzi obraz Velazqueza z 1656 r. znany jako Las Meninas, czyli Panny dworskie (ewentualnie Portret infantki). Dzieło prowokuje do wielu, często sprzecznych, interpretacji: portret hiszpańskiej rodziny królewskiej, scena z życia dworu, autoportret malarza oglądającego siebie w lustrze podczas malowania, apoteoza potęgi monarchii lub pochwała sztuki silniejszej od jakiejkolwiek władzy.

W Italii działa pierwsza kobieta przyjęta do florenckiej Accadema del Disegno i utrzymująca się z malarstwa - Artemisia Gentileschi (1593-1654), córka Orazia malarza fresków. W młodości zgwałcona przez swojego nauczyciela Agostino Tassiego w obrazach często wyrażała gniew, cierpienie i chęć swoistej, malarskiej zemsty (na przykład obraz Judyta zabijająca Holofernesa).

Zasłużoną sławą cieszą się Francuz Georges de La Tour (1593-1652, obraz Pokutująca Maria Magdalena z lustrem, w którym odbija się świeca jako symbol duszy). Zasłużoną sławę zdobywają Flamandowie: genialny Pieter Paul Rubens (1577-1640, Trzy gracje, Święta Rodzina), Anton van Dyck (1599-1641), Jacob Jordaens (1593-1678) i Pieter Brueghel młodszy (1564/1565-1637/1638, syn Pietera Brueghla starszego, Wiejska bójka, Zimowy krajobraz z pułapką na ptaki). Szczyty artyzmu reprezentują Holendrzy Jan Vermeer (1632-1675, na przykład Kobieta czytająca list, Dziewczyna grająca na gitarze, Młoda kobieta przy wirginale, Dziewczyna z Perłą), Pieter de Hooch (1629-1684) i mistrz realizmu Rembrandt van Rijn (1606-1669, Wymarsz strzelców, Portret ojca, Portret z Saskią i kilka autoportretów).

Do największych malarzy barokowych zalicza się też Niemiec Michael Willmann (1630-1706), między innymi autor fresków ilustrujących dzieje rodziny Jezusa (kościół św. Józefa w Krzeszowie na Śląsku) oraz portretów nawiązujących stylistycznie do Rembrandta (na przykład portret Bernarda Rosy, najwybitniejszego opata cystersów z Krzeszowa).

Na przełomie baroku i klasycyzmu zaś ogromną popularnością cieszy się tworzący w Rzymie Pompeo Batoni (1708-1787), autor między innymi realistycznych portretów osobistości przybywających do miasta (na przykład Portret Charlesa Crowle’a).

• XVII - XVIII w. - Sławę zdobywają ośrodki obróbki bursztynu w Dreźnie, Gdańsku, Królewcu (Königsberg) i Kopenhadze. Na zlecenie króla Saksonii gdańscy mistrzowie G. Turau, E. Schacht i A. Schlüter tworzą Bursztynową Komnatę (od 1706 r.) - bursztynowe rzeźby i okładziny na ściany sali. Komnata zostaje podarowana carowi Rosji (1715), zmontowana w Carskim Siole koło Petersburga i wzbogacona (do 1763 r.) o dodatkowe elementy. Zrabowana przez Niemców w 1941 r. zaginie w okolicach Königsbergu (1945). W oparciu o zdjęcia i dokumentację Sowieci odtworzą Komnatę w latach 1979-2003 w bursztynie kopalnym (oryginał był wykonany w bursztynie morskim z Bałtyku).

• XVII - XVIII w. - W Japonii kształtuje się nowa szkoła ikebany, seika, swobodnie łącząca symbolizm rikka i emocjonalizm nageire. W XIX-XX w. rozwinie się ona w liczne kierunki o różnym przeznaczeniu.

• XVII - XIX w. - Istotnym elementem europejskich zespołów architektonicznych są ogrody.

André Le Nôtre tworzy francuski (barokowy) styl ogrodowy, zakładając między innymi sławny Jardin des Plantes w Paryżu (1626), ogród zamkowy w Fontainebleau, ogród w Vaux-le-Vicomte (do 1661 r.), paryskie Pola Elizejskie (Les Champs Élysées, połowa XVII w.), ogrody w Wersalu (po 1682 r.), ogrody pałacowe w Wiedniu. Francuzi preferują zgeometryzowane aleje, równo przycięte krzewy i drzewa formowane w dziwne kształty. Elementy architektoniczne potęgują wrażenie uporządkowania. Coraz wymyślniejsze fontanny stają się nieodłączną częścią eleganckich ogrodów. Przykładem może być słynna wersalska fontanna Kwadryga Apolla ukazująca powóz boga wynurzający się z wody.

Upowszechniają się ogrodowe labirynty zbudowane z odpowiednio przyciętych krzewów, czego przykładem może być labirynt w Wersalu z licznymi fontannami, posągami zwierząt oraz bajkami La Fontaine’a rozmieszczonymi w różnych punktach ścieżek.

Często w ogrodach funkcjonuje menażeria (również w Jardin des Plantes), gdzie w klatkach są pokazywane zwierzęta. W latach 1750-1759 William Chambers tworzy w Londynie Kew Gardens, pierwszy europejski ogród i park w stylu chińskim: małe wodospady, liczne ścieżki. W ogrodowych stawach pływają ryby, w tym złote rybki sprowadzone z Japonii (druga połowa XVII w.). Kew Gardens zasłyną też jako miejsce botanicznych badań i eksperymentów. Tu powstanie jedna z pierwszych hybryd kwiatów - pierwiosnek Primula kewensis (1912) jako krzyżówka P. floribunda i P. verticillata.

W drugiej połowie XVIII w. pod wpływem idei dalekowschodnich powstaje styl angielski, pozwalający roślinom rosnąć swobodnie i naśladujący naturalne krajobrazy. Twórcą tego kierunku jest Lancelot Brown (1716-1783). Styl angielski jako niewymuszony i swobodny, upowszechni się w całym świecie, znajdując zwolenników nawet we Francji, gdzie Louis Carrogis Carmontelle kieruje budową królewskiego Parku Monceau pod Paryżem otwartego w roku 1769. Po roku 1860 władze miasta zechcą sprzedać ponad połowę parku pod zabudowę, lecz z inicjatywy kilku miłośników ogrodów park zostaje ocalony i otwarty jako park publiczny (1861).

Jednym z najwspanialszych przykładów parku w stylu angielskim jest Muskau koło miejscowości Bad Muskau nad Nysą Łużycką. Niemiecki książę Ludwig Heinrich von Pückler-Muskau (1785-1871), awanturnik, żołnierz, podróżnik i pisarz zaczyna budowę parku w 1815 r. i poświęci na nią resztę życia. Kiedy zaś wyda cały swój majątek, rozwiedzie się, żeby poślubić bogatszą kobietę i móc kontynuować kosztowną budowę parku. W początkach XXI w. powstanie tam polsko-niemiecki Muskauer Park, czyli Park Mużakowski z centrum wokół neorenesansowego pałacu. Poza tym Park Mużakowski znajduje się na terenie większego geoparku, gdzie można podziwiać przełom Nysy przez polodowcową morenę oraz pozostałości kopalni kaolinu, żelaza i węgla.

W 1885 r. hrabia Arnošt Emanuel Silva-Tarouca (1860-1936) zakłada pod Pragą krajobrazowy Park Pruhonice największy w Czechach i jeden z największych w Europie, łączący neorenesansową architekturę pałacu z odpowiednio ukształtowaną przyrodą. Jest to wspaniały przykład parku w stylu angielskim.

• XVII - XIX w. - W Korei powstaje styl malarski zrywający ze sztuką arystokratyczną.

W miejsce konwencjonalnych pejzaży i tradycyjnych rysunków pędów bambusa artyści szukają nowych tematów związanych z naturą, życiem niższych sfer społecznych, często ze wsią i pracą chłopów. Często zwracają się ku realizmowi.

Dużą popularnością cieszą się między innymi Hong Son (XVIII w.), pejzażysta Kim Hong-do (Kamienne plateau, XVIII w.), Sin Jun-bok (XVIII w.), Kim Dyk Sin (XVIII/XIX w.) i Dzang Syng-op (XIX w.). Za jednego z najlepszych koreańskich malarzy uchodzi Jun Duseo (XVII/XVIII w.), autor słynnego autoportretu uznawanego za jedno z największych arcydzieł w dziejach koreańskiej sztuki.

Pod koniec XIX w. koreańscy malarze zapoznają się ze sprowadzonymi z Europy farbami olejnymi.

• 1604 r. - Flamandzki malarz manierysta Karel van Mander (1548-1606) publikuje książkę Het Schilder-Boeck, czyli Księga o malarstwie. Jest to zbiór biografii najwybitniejszych malarzy działających w Niderlandach i Niemczech.

• Ok. 1610 r. - Andaluzyjscy artyści, uciekający z Hiszpanii przed prześladowaniami religijnymi, przynoszą do Maroka łuki nad drzwiami i oknami, bogate ornamenty oraz prostokątne plany budynków.

• 1638 r. - Francuski mnich, matematyk i artysta Jean François Niceron (1613-1646) wydaje książkę La perspective curieuse, ou magie artificiel des effets merveilleux. W dziele opisuje anamorfozę (po grecku anamorphosis – przekształcenie), czyli szczególną deformację obrazu, aby oglądany pod odpowiednim kątem lub w lustrze ujawniał zupełnie inny obiekt, który normalnie jest niedostrzegalny. Ten zabieg był znany już w renesansie, na przykład w obrazie Ambasadorowie Hansa Holbeina młodszego. Natomiast Pierro della Francesca i Leonardo da Vinci zalecali raczej unikanie anamorfozy.

• Druga połowa XVII - XIX w. - Rozwój japońskiej drobnej rzeźby użytkowej w drewnie, kości i metalu oraz rzemiosła artystycznego obok masowej produkcji manufaktur. Ogata Korin (1658-1716) zdobywa sławę jako malarz na parawanach i lace, a Ando Hiroshige (1797-1858) jako pejzażysta. Anonimowy mistrz znany pod imieniem Kambun (ok. 1660 r.) zaczyna początkowo jednobarwny drzeworyt ukiyo-e (obrazy przepływającego świata, termin wprowadza Ihara Saikaku w powieści z roku 1682). Hishikawa Moronobu (1618-1694) zaczyna rozwój drzeworytu przedstawiającego codzienne życie. Suzuki Harunobu (1725-1770) wprowadza drzeworyt wielobarwny ukiyo-e. Największym mistrzem drzeworytu ilustracyjnego jest Kitagawa Utamaro (1753-1806): pierwsza książka z jego drzeworytami ukazuje się w 1780 r. W drugiej połowie XVIII w. znani są też inni drzeworytnicy-ilustratorzy jak Toshusai Sharaku (działa w 1794-1795) czy Torii Kijonaga (1752-1815) oraz Eishi. Ale największą sławę zdobywa Katsushika Hokusai (1760-1849, cykl 36 widoków Góry Fuji, Mosty i inne). Rozwija się też japoński komiks w formie książkowej, z czasem nazwany mangą (man ga - ulotny, swobodny obrazek) od terminu wprowadzonego przez Hokusaia w 1815 r.

• 1654 r. - Na rozkaz moskiewskiego patriarchy Nikona prawosławni wydrapują oczy ikonom uznanym za „polskie”, ponieważ nawiązują do europejskiego manieryzmu. Rok później Nikon każe zniszczyć „zachodnie” ikony w Moskwie, a w 1673 r. Pietrow Awwakum pisze, że ikony w stylu zachodnim są zbyt cielesne i świeckie.

Sztuka wytwarzania („pisania”) ikon w państwie moskiewskim zamyka się w sztywnych, konwencjonalnych ramach, co oznacza jej skostnienie a właściwie upadek w XVII-XVIII w.

• 1660 r. - Francuski artysta, teoretyk sztuki i wynalazca André Félibien (1619-1695) publikuje książkę L’Origine de la peinture o malarstwie europejskim. Jest to jedno z kilku jego dzieł poświęconych historii i teorii sztuki.

• 1666 r. - Szwedzki król Karol XI zaleca ochronę obiektów mających wartość historyczną. Jest to jeden z pierwszych aktów prawnych chroniących zabytki i dzieła sztuki.

• 1675 - 1679 r. - Niemiecki artysta i teoretyk sztuki Joachim von Sandrart (1606-1688) publikuje w Norymberdze monumentalny dwutomowy zbiór biografii wielkich artystów europejskich Teusche Akademie der edlen Bau- Bild- und Malereikuenste.

• 1679 r. - W Chinach ukazuje się pierwszy tom monumentalnego dzieła o chińskim malarstwie. Dwa następne wyjdą w 1701 r., a do 1818 r. zostanie opublikowanych 5 tomów.

• XVII/XVIII w. - Francuz Jean A. Watteau (1684-1721) i jego uczniowie zaczynają dworski styl rokoko (od francuskiej nazwy ornamentu rocaille złożonego ze spiralnego elementu muszlowego połączonego ze stylizowanym płomieniem). Rokoko akcentuje lekki nastrój, tematykę mitologiczną i towarzyską oraz drobne ornamenty w niewielkich, przytulnych pokojach. Jednym z największych artystów tego stylu okazuje się francuski malarz François Boucher (1703-1770). Jean-Honoré Fragonard (1732-1806) słynie zaś z obrazów pełnych erotyki, kobieco zaokrąglonych ornamentów i scen miłosnych (Zasuwka, Kąpiące się, Huśtawka). Francuzi Simon Vouet (1590-1649) i jego uczeń Charles Lebrun (1619-1690) tworzą meble dla dworu w Wersalu, zaczynając barok w meblarstwie. Od Berniniego z Italii zapożyczają ciężką, przeładowaną ozdobami sylwetkę, faliste linie groteschi i motyw liści akantu. Wiele mebli obijają tkaniną (tapicerka), najlepiej jedwabiem z Lyonu. Częsty motyw lustra, zwłaszcza weneckiego: wersalska sala luster czy lustra Henryka IV w Fontainebleau.

Rozwija się sztuka meblarska. W domach arystokratów i bogatych mieszczan upowszechniają się coraz liczniejsze ozdobne stoły, sofy i krzesła. Dawna skrzynia, gdzie przechowywano odzież i drobne przedmioty przekształca się w komodę z szeregiem wysuwanych szuflad.

W meblarstwie we Francji od przełomu XVI i XVII wieku funkcjonuje rozróżnienie zwykłych stolarzy, którzy tworzą względnie proste meble oraz ebenistów (ébenistes od francuskiego słowa ébenè oznaczającego heban) tworzących dla dworu królewskiego i przez króla Francji zwolnionych z ograniczeń narzucanych przez cechy stolarskie. Ebeniści to specjaliści od wymyślnych zdobień mebli, na przykład płaskorzeźb z hebanu lub innych rodzajów cennego drewna, intarsji, markieterii czy okuć z metalu.

Sławni projektanci mebli we Francji to między innymi Jean Berain (zmarły w 1711 r.) oraz jego syn o tym samym imieniu (zmarły w 1726 r.), Charles André Boulle (1642-1732), pierwszy twórca mebli w stylu rokoko Juste Aurele Meissonier (zmarły w 1750 r.), Charles Cressent (1685-1768), pochodzący z Niemiec Jean Henri Riesener (Johann Heinrich Riesener (1734-1806). Na obszarze niemieckojęzycznym działają inni sławni ebeniści jak Abraham Roentgen (1711-1793), uczeń londyńskiego mistrza Williama Gomma aktywny też w Niderlandach i założyciel warsztatu meblarskiego w Neuwied nad Renem. Jego dzieło kontynuuje potem syn David Roentgen (1743-1897).

Sławę artystów-rzemieślników zdobywają też członkowie rodziny Hoppenhaput: rzeźbiarz i architekt Johann Michael (1685-1751) oraz jego syn Johann Michael (1709-1755), projektant ozdobnych powozów i dekorator wnętrz.

Rozkwita też rokokowe emalierstwo, w tym pracochłonna emalia komórkowa (cloisonné).

W Europie w XVIII w. często jest używana chińska laka (Watteau, bracia Martin), papierowa tapeta i niewielkie meble wzorowane na meblach orientalnych. Artyści tworzą dla dzieci i dorosłych misterne zabawki, figurki-modele przedmiotów i postaci.

• XVII/XVIII - połowa XX w. - Drewniana architektura Rusinów z Karpat (Karpatorusinów), czyli Hucułów, Łemków i Bojków osiąga szczyt zwłaszcza w małych, drewnianych cerkwiach tylko częściowo nawiązujących do prawosławnych świątyń w Bułgarii, Rumunii czy Rosji. Na przykład u Bojków cerkiew jest zwykle złożona trzech zestawionych razem części.

• XVIII w. - W Europie upowszechnia się camera obscura jako metoda ułatwiająca dokładne odwzorowanie rzeczywistości. Jest to ciemne pudło z niewielkim otworem, przez który wpada do wnętrza światło, a zakrzywienie promieni świetlnych na krawędziach otworu odwraca obraz rzeczywistości z zewnątrz. Na przeciwległej szklanej ścianie pudła powstaje w ten sposób obraz bardzo dokładny, ale odwrócony. Artysta może go więc odrysować przykładając kartkę papieru. Tak powstają na przykład niezwykle precyzyjne, niemal fotograficzne obrazy Warszawy tworzone przez weneckiego malarza Bernardo Bellotto zwanego Canaletto (1721-1780).

• XVIII w. - W brytyjskich koloniach w Ameryce działają pierwsi malarze naśladujący sztukę Europy: Gustavus Hesselius (1682-1755), Gilbert Stuart (1755-1828), John Trumbull (1756-1843), Ralph Earl (1751-1801).

• XVIII w. - W Europie i Ameryce Północnej zaczyna się rozwijać restauracja dzieł sztuki, czyli przywracanie do stanu pierwotnego oraz ich konserwacja, czyli zabezpieczanie przed zniszczeniem. Powstaje więc samodzielna dyscyplina z pogranicza techniki i sztuki z własnym zestawem narzędzi i szczególnych metod pracy.

Przez stulecia sami artyści próbowali zabezpieczać swoje dzieła. Na przykład Leonardo da Vinci proponował nacieranie czosnkiem deski, na której powstanie obraz, żeby odstraszyć robaki. Częstą praktyką było też wcieranie w deskę alkoholu, który zabija szkodliwe robaki i owady niszczące drewno. Dzieła sztuki były też konserwowane poprzez nakładanie kolejnych warstw werniksu, farb lub innych materiałów uzupełniających ubytki i maskujących uszkodzenia, co oczywiście prowadzi do zatarcia i zniekształcenia pierwotnego wyglądu.

W 1726 r w Italii Michelangelo Belotti podejmuje próbę odnowienia i zakonserwowania Ostatniej Wieczerzy Leonarda da Vinci, co jednak kończy się niepowodzeniem.

W Hiszpanii po pożarze pałacu w Madrycie w 1734 r. zaczyna się się trwająca kilka dekad restauracja królewskiej kolekcji obrazów.

W latach 1777 i 1785 Pietro Edwards, specjalista zajmujący się ochroną dzieł sztuki w Wenecji, pisze o podstawowych zasadach konserwacji obrazów.

W 1794 r. amerykański przyrodnik, malarz i muzealnik Charles Wilson Peale opisuje konserwację obrazów przez impregnowanie ich woskiem.

We Francji zaś w XVIII w. wyodrębnia się nowa specjalność – konserwator sztuki.

• XVIII w. - Panujący w Trawankorze na południu Półwyspu Indyjskiego Martanda Warma funduje nową poświęconą Wisznu świątynię Padmanabhaswamy w Thiruvananthapuram, gdzie wcześniej stała mniejsza budowla także pełniąca rolę sanktuarium Wisznu. Świątynia łączy style nagara i drawida. Ma formę solidnej wieży na planie czworokąta ze ścianami lekko pochylonymi do środka. Ściany zewnętrzne są podzielone na sześć poziomów, gdzie znajdują się tysiące rzeźb. Całość jest pokryta z zewnątrz cienką warstwą złota, co sprawiło, że sanktuarium jest też znane jako Złota Świątynia. Centralnym punktem Padmanabhaswamy jest posąg Wisznu. Wewnątrz znajduje się też sześć wielkich skarbców zawierających wręcz niewyobrażalne bogactwa w postaci wyrobów ze złota i kamieni szlachetnych. Przez kilkaset lat skarbce są zamknięte i niedostępne dla nikogo, łącznie z władcami i kapłanami. Dopiero na początku XXI w. pięć z nich zostanie komisyjnie otwartych, aby sprawdzić ich zawartość i faktycznie okażą się pełne kosztowności. Padmanabhaswamy jest uznawana za jedną z najpiękniejszych świątyń w Indiach i jedną z najbogatszych na całym świecie.

• Od XVIII w. - Odrodzenie buddyjskiej plastyki Cejlonu z najważniejszym centrum w Kandy: drewniane pałace i świątynie z bogatymi ornamentami, licznymi płaskorzeźbami i rzeźbami trójwymiarowymi.

• Od XVIII w. - Plastyka chińska zamyka się w sztywnych kanonach, powstają dzieła eklektyczne (greckie eklego, czyli wybieram), łączące różne szkoły artystyczne i rośnie tendencja do mechanicznego klasyfikowania stylów. Pojawiają się jednak również wybitni malarze jak Zhu Da (1625-1705) czy Shitao (1630-1717). W XVIII w. duże znaczenie zdobywa grupa artystów z Jangczou: Li Shan (1711 - ok. 1754), Huang Shen (umiera ok. 1768 r.) i Zheng Xie (1693-1765) oraz ich następcy Chen Shi-zeng (1848-1929), Wu Chang-shi (1824-1927) i Reng Bonian (1840-1896). Tematem obrazów często są kwiaty i zwierzęta (Yun Shouping, 1633-1690). Rozwój barwnego drzeworytu.

Dochodzi też do mieszania artystycznych tradycji Chin i Europy. Przykładem jest przebywający w Chinach od 1715 r. jezuicki misjonarz i malarz z Italii Giuseppe Castiglione zwany Lang Shining (1688-17660, autor obrazu Sto koni na pastwisku, serii obrazów o wojnie z Dżungarami i projektu części pałacu w Pekinie. Chińscy malarze nawiązujący do sztuki europejskiej to między innymi Ki Baishi (1863-1957) i Huang Binhong (1864-1955). Z drugiej zaś strony Brytyjczyk William Chambers podróżujący po Azji Wschodniej w latach 1740-1749 przeniesie do Europy elementy chińskiej sztuki ogrodowej projektując londyńskie Kew Gardens.

• XVIII - XIX w. - Upadek dawnego malarstwa Indii spowodowany przez europejski kolonializm. Mimo to wielu działaczy, jak na przykład rodzina Tagore, dąży do podtrzymania i odnowy tradycyjnej sztuki Indii traktowanej jako jeszcze jeden czynnik służący odbudowie samodzielnych Indii.

• Od 1710 r. - W Europie upowszechniają się wyroby z porcelany, początkowo wytwarzanej tylko w Miśni. Miśnieńska porcelana jest malowana. Od roku 1739 artyści stosują charakterystyczny niebieski wzór cebulowy, w którym owoce i liście są malowane w postaci koncentrycznych linii. Ale powstają też inne, wielobarwne wzory nanoszone zanim porcelana zostanie pokryta szkliwem lub też na szkliwo. Powstają skomplikowane figurki oraz ornamenty. W ciągu następnych dwóch wieków miśnieńska wytwórnia porcelany zgromadzi ponad 200 tysięcy wzorów przechowywanych w postaci form do odlewania figurek i kartonów z rysunkami.

Wkrótce pojawiają się słynne kolekcje porcelany, jak na przykład zbiór Augusta I Mocnego w Dreźnie czy też kolekcja figurek znana jako Małpia orkiestra należąca do Madame de Pompadour, metresy króla Francji Ludwika XV. Powstają wspaniałe serwisy stołowe, czyli zestawy naczyń, na których jest podawane jedzenie. Najsłynniejszy taki serwis złożony z 2200 elementów na zamówienie hrabiego H. Brühla wykonują J. J. Kāndler, J. F. EberleinJ. G. Ehder w Miśni w latach 1737-1742. Motywem przewodnim powtarzającym się na poszczególnych naczyniach tego zestawu jest łabędź i stąd ukuto nazwę Serwisu Łabędziego (Schwanenservice). Serwis jest przechowywany w pałacu w Pförten (późniejsza miejscowość Brody) na Dolnym Śląsku aż do roku 1945. Wtedy wkroczą Sowieci, zajmując nieuszkodzony pałac: zrabują wszystko, co się im wyda wartościowe, serwis potłuką, a budowlę dla zabawy podpalą. Dzieła dokończą potem polscy chłopi, używając znajdowanej w pałacu cennej porcelany jako naczyń gospodarskich. Przetrwa tylko ok. 500 naczyń przechowywanych w różnych miejscach świata, w większości darowanych przez rodzinę Brühlów jeszcze przed II wojną światową.

W roku 1748 J. J. Kāndler wykonuje największą porcelanową rzeźbę XVIII w. znaną jako Wielka Świątynia Chwały, aby uczcić imieniny saskiego elektora Fryderyka Augusta II (Augusta III jako króla Polski), według katolickiego kalendarza przypadające na 5 marca. Rzeźba o podstawie 75 na 50 cm i wysokości 75,6 cm przedstawia bogato rzeźbiony pawilon wsparty na kolumnach, który ma stać na środku ogromnego biesiadnego stołu, aby zachwycać gości. Dzieło zostanie sprzedane w roku 1778 i ślad po nim zaginie. Jednak w roku 1933, miśnieńscy artyści odtworzą słynną rzeźbę, aby uczcić dwustulecie śmierci Augusta I Mocnego, założyciela manufaktury.

W ciągu XVIII w. wytwarzanie porcelany upowszechnia się na terenie całej Europy. Sławę zdobywa na przykład angielski przedsiębiorca Josiah Wedgwood (1730-1795) ceniony za piękną porcelanę wytwarzaną w jego fabryce.

• Lata 1730. - W Europie powstają lalki z porcelany, tkaniny, drewna i laki oraz miniaturowe domy dla lalek wyposażone w małe meble. Te drogie zabawki są oczywiście dostępne wyłącznie dla najbogatszych. Równolegle upowszechnia się papiermaché - względnie tanie dekoracje, zabawki i lalki z masy papierowo-klejowej. Wśród ludu rozwija się wycinanka - płaskie wzory i figurki cięte z kolorowych kartek papieru, a pod wpływem Azji Wschodniej - sztuka wycinania ludzkich profili z czarnego papieru.

• 1733 r. - Francis Dashwood i Thomas Anson zakładają w Londynie stowarzyszenie Society Dilletanti, którego celem jest badanie sztuki antyku i organizowanie badawczych wypraw do Grecji. Jest to jeden z najważniejszych momentów w okresie kształtowania historii sztuki jako oddzielnej dziedziny badań.

• Od połowy XVIII w. - Ostatni okres rozkwitu brązowej rzeźby Beninu, którą popiera król Oba Akenzua I. Kolonialny napór odcina dostawy metalu, doprowadzając do upadku rzeźby z brązu. Rozwija się za to złotnictwo Aszanti (zachodnia Afryka), osiągając wysoki poziom artystyczny, jak to widać na przykładzie złotej maski króla Koffe Kalakalla (zmarłego w 1730 r.). Kwitnie wspaniała rzeźba w drewnie: sławne drewniane maski ludów Joruba, Fon (Danhome), Fang (późniejszy Gabon) czy Dogonów. Wysoko cenione są smukłe, stylizowane drewniane posążki Fulbejów. Zachodnia Afryka znana też jest z wełnianej tkaniny zdobionej geometrycznymi wzorami. Zazwyczaj nie są to tylko ozdobne abstrakcyjne figury, lecz symbole zaczerpnięte z mitologii. Na przykład Dogonowie tkają biało-czarne pasy lub szachownice, co wskazuje na dualizm przeciwstawnych sił rządzących światem. Na tkaninach w ten sam sposób przedstawiają też uprawne pola (żyzne i jałowe), a nawet zgeometryzowane plany wioski. Natomiast Bambara tkają, malują i rzeźbią krzyże symbolizujące wody czterech stron świata lub przecinanie się teraźniejszości z przyszłością. Tkaniny afrykańskie są zwykle wielokolorowe i jaskrawe, co ma zapewniać życiowe powodzenie.

• 1753 r. - H. Sloans, R. Cottons i R. H. Harleys tworzą w Londynie Muzeum Brytyjskie, oddając swoje kolekcje sztuki i książek. Wkrótce będzie to jeden z najbogatszych zbiorów sztuki na świecie.

• Od 1755 r. - W Europie po wykopaliskach w Pompejach i Herkulanum powstaje Akademia Herkulańska zajmująca się badaniem antycznej sztuki i kształtująca kanony sztuki w drugiej połowie XVIII w.

Niemiec Johann Joachim Winckelmann (1717-1768, zamordowany w Trieście) w świetnej Historii sztuki starożytnej (1764) odrzuca barok, wracając do tradycji grecko-rzymskich i renesansu. Tym samym formułuje podstawowe założenia klasycyzmu. Jego zasługą jest też wprowadzenie do historii sztuki pojęcia stylu. Styl to określony, charakterystyczny dla danej epoki sposób ekspresji artystycznej. Winckelmann jako pierwszy przedstawia historię sztuki Zachodu jako proces ewolucyjny i cykliczny.

Powstaje neoklasycyzm - pierwszy nurt historyzmu naśladującego dawne style plastyczne. W architekturze dominuje prostota, geometria i kolumny wzorowane na starożytnej Grecji (na przykład Panteon w Paryżu, 1780). Tematyka malarstwa i rzeźby często wywodzi się z mitologii grecko-rzymskiej, a ujęcie określają ścisłe reguły wypracowane przez artystyczne uczelnie (na przykład Accademia di San Luca). Stąd akademizm jako nazwa całego nurtu będzie z czasem utożsamiany z konserwatyzmem oraz konwencjonalizmem. Wybitni malarze tej epoki to znany brytyjski portrecista Joshua Reynolds (1723-1792), Francuzi Jacques L. David (1748-1825, Przysięga Horacjuszy), Eugène Delacroix (1798-1863, Łódź dantejska pokazująca podróż Dantego i Wergiliusza przez piekło, Wolność wiodąca lud na barykady namalowana w roku 1830) oraz J. A. Ingres (1780-1867, Źródło). Hiszpan Francisco de Goya (1746-1828), prekursor ekspresjonizmu, symbolizmu i surrealizmu, słynie jako malarz i grafik (Maja ubrana i Maja naga, Rozstrzelanie powstańców madryckich, Gdy rozum śpi, budzą się upiory); staje przed inkwizycją za erotyzm obrazów i krytykę fanatycznej hiszpańskiej religijności. Sławni rzeźbiarze tej epoki to: Włoch Antonio Canova (1757-1822, portret ekstrawaganckiej siostry Napoleona Bonaparte Pauliny Borghese jako nagiej Wenus), Tommaso Righi (1727-1802, klasycystyczna katedra w Wilnie) z Italii oraz Bertel Thorvaldsen (1768-1844) z Danii. W Wielkiej Brytanii William Blake tworzy mistyczne i symboliczne obrazy o tematyce ezoterycznej i biblijnej (Isaac Newton, 1795; Anioły usuwają kamień z grobu Jezusa, 1799).

W Rosji aspirującej do Europy powstają budowle naśladujące klasycyzm francuski i niemiecki. Francuski architekt Auguste Montferrand projektuje ogromną klasycystyczną świątynię Sobór Isaakijewski budowaną w Petersburgu w latach 1818-1858. W XIX w. klasycyzm dotrze również na Zakaukazie, gdzie koło słynnej katedry Sioni w Tbilisi stanie dzwonnica jako pierwsza klasycystyczna budowla w tej części świata.

W Ameryce neoklasycyzm wypiera styl kolonialny (kościoły w Potosi i Guanajusto w Peru). W Brazylii A. F. Lisboa (Aleijadinho) łączy churrigueryzm z rokoko i zaczyna styl aleijadinho: dwuwieżowe kościoły z rozbudowanym portalem, barwnymi dekoracjami kamiennymi i bogatą ornamentyką wnętrza (na przykład kościół San Francesco w Ouro Preto).

W meblarstwie dominuje styl Ludwika XVI: faliste, gięte linie, wyginane ornamenty i złocenia, często tajne schowki. Najlepsze meble tworzą ebeniści Jacques A. Gabriel (1698-1782, projektant królewskiego pałacu Petit Trianon), M. Carlin (zmarły w 1785 r.) oraz pochodzący z Niemiec mistrzowie Guillaume Beneman (1750-po 1893) i Adam Weisweiler (ok. 1750 - po 1803), uczeń Davida Roentgena. Po rewolucji we Francji neoklasycyzm ustępuje stylowi dyrektoriatu (directoire), gdzie meble są proste, zgeometryzowane i pozbawione wymyślnych ornamentów.

• 1757 r. - Oficjalne otwarcie papieskiego Museum Christianum na Watykanie w Rzymie znanego potem jako Muzea Watykańskie.

Początki muzeum sięgają roku 1506, kiedy za radą artystów Giuliano da Sangallo oraz Michała Anioła papież Juliusz II zakupił antyczną rzeźbę Grupa Laokoona znalezioną niedawno w winnicy koło rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore. Giovanni Angelo di Montorsoli, uczeń Michała Anioła, rekonstruuje rozbitą rzeźbę i uzupełnia porcelaną brakujące elementy, nieco jednak zmieniając jej pierwotny układ.

Drugim antycznym dziełem nabytym przez Juliusza II była rzeźba znana potem jako Apollo Belwederski (od watykańskiego belwederu, gdzie ją umieszczono).

Po zajęciu Rzymu przez Napoleona część papieskich zbiorów zostanie wywieziona do Paryża, w tym słynna Grupa Laokoona, lecz po klęsce francuskiego cesarza zrabowane artefakty wrócą na Watykan.

W XIX-XXI w. Muzea Watykańskie będą uznawane za jedne z najwspanialszych i największych zbiorów sztuki na planecie.

• 1760 r. - Przybyły z Italii wytwórca fajerwerków Giovanni Battista Torre zakłada w Paryżu sklep handlujący, przyrządami naukowymi, książkami i drukami. Po siedmiu latach jego syn Anthony zakłada podobny sklep w Londynie. Od 1784 r. następny sklep w Paryżu prowadzi zatrudniony przez Anthony’ego imigrant z Italii Paul Colnaghi, który rok później przenosi się do Londynu, a po kilku latach prowadzi tam sklep specjalizujący się w sprzedaży reprodukcji obrazów znanych artystów. Firma Colnaghi & Co będzie działała jeszcze w XXI w. zarówno jako sklep z reprodukcjami, jak też marchand i galeria oryginalnych dzieł wystawianych na sprzedaż. W 2017 r. powstanie też galeria Colnaghi w Nowym Jorku.

• 1763, 1776 r. - Władze Paryża a potem król Francji nakazują zakładanie cmentarzy poza miastem, aby uniknąć zatrucia wody i powietrza. To zapoczątkowuje nowy trend - we Francji, a potem w całej Europie, Ameryce Północnej i w innych częściach świata powstają piękne cmentarze-parki. Do najbardziej znanych należą Père-Lachaise w Paryżu założony w 1803-1804 r. oraz Highgate Cemetery w Londynie zaprojektowany przez architekta S. Geary’ego i ogrodnika D. Ramseya w 1839 r. Za jeden z najpiękniejszych cmentarzy-parków w Europie uchodzi Mirogoj w Zagrzebiu (Chorwacja) założony w 1876 r.

Przykładami tego rodzaju cmentarzy mogą być także Trinity Church Cemeteries w Nowym Jorku (założone w 1872 r. na bazie cmentarza przy Wall Street i Broadway z 1698 r.) oraz Mountain View Cemetery w Oakland nad Zatoką Kalifornijską zaprojektowany przez Fredericka Law Olmsteda.

W Wielkiej Brytanii i USA przeważa rural cemetery (cmentarz wiejski) z nagrobkami wtopionymi w trawę i ziemię.

Cmentarze często są uznawane za miejsca nawiedzane przez duchy zmarłych. Na przykład na londyńskim Highgate Cemetery są podobno spotykane liczne zjawy, w tym słynny Wampir z Highgate w latach 1960. przedstawiany jako wysoka czarna postać o przenikliwym, hipnotycznym spojrzeniu, nosząca wysoki cylinder i rzekomo zdolna rozpłynąć się w powietrzu.

• 1772 r. - Pritchard buduje w Anglii pierwszy całkowicie żelazny most. Brytyjczycy Benyon i Bage zbudują pierwszy budynek oparty na żelaznym szkielecie (1796), a w XIX w. powstanie ich cała seria.

• 1776 r. - Madame Tussaud zakłada w Paryżu gabinet figur woskowych - realistyczne, naturalnej wielkości, woskowe portrety. W 1806 r. przenosi się do Londynu, gdzie zbiór stanie się najsłynniejszym muzeum figur woskowych na świecie. Będzie systematycznie powiększany, a część ekspozycji będzie zmieniana, aby dostosować ją do aktualnej sytuacji.

• 1779 r. - Fryderyk II, landgraf Hesji-Kassel otwiera w Kassel Fridericianum. Jest to pierwsze muzeum dostępne publiczności, którego budynek został zbudowany z myślą o pokazywaniu sztuki. Zbiory obejmują między innymi bibliotekę, zgromadzone przez landgrafów Hesji dzieła plastyczne oraz galerię map, kolekcje medali i monet.

• 1786 r. - Brytyjczyk R. Kyd zakłada wielki ogród botaniczny w Kalkucie (zarazem centrum naukowe).

• 1787 r. - Brytyjczyk Robert Baker patentuje panoramę jako malowidło wysokości co najmniej kilku metrów ustawione pionowo na obwodzie koła i oglądane ze środka tego koła, co stwarza iluzję znajdowania się w prawdziwym krajobrazie. Złudzenie pogłębia sztafaż, czyli dodatkowe trójwymiarowe elementy umieszczone między widzem i malowidłem. W XIX w. panoramy staną się ogromnie popularne w kulturze zachodniej i wiele miejscowości będzie je wystawiało w specjalnie wybudowanych rotundach (okrągłych budynkach). Panoramy przedstawiają zwykle krajobraz (na przykład widok z określonej góry lub wieży), wielkie bitwy i inne wydarzenia historyczne. Do najsłynniejszych dzieł tego typu należą: Panorama miasta Thun (Szwajcar M. Wocher, 1814; pokazywana w Bazylei a od 1899 r. w Thun w Szwajcarii), Panorama Scheveningen koło Hagi (Holender H. W. Mesdaq, 1881; prezentowana w Hadze), Panorama Jerozolimy i Ukrzyżowanie Jezusa (Francuz P. Philippoteaux, 1882; pokazywane w kanadyjskim Quebecu), Bitwa pod Murten (Szwajcar L. Braun, 1893; wystawiona w Bernie), Bitwa pod Racławicami (Polacy J. Styka i W. Kossak, 1894; do 1945 r. pokazywana we Lwowie a od 1985 r. we Wrocławiu), Bitwa pod Borodino (F. Roubat, 1912; wystawiona w Moskwie), Bitwa pod Waterloo (Francuz L. Doumolin, 1915; prezentowana w Waterloo).

• 1788 r. - Gubernator Nowej Południowej Walii Arthur Phillip odkrywa naskalne obrazy stworzone przez aborygeńskich artystów w pobliżu Port Jackson (późniejsze Sydney). Według opublikowanej w roku 1997 monografii Josephine Flood Rock Art of the Dreamtime na terenie Australii odkryto ponad 100 tysięcy stanowisk z naskalnymi malowidłami i glifami. Część z nich powstała wiele tysięcy lat wcześniej (na przykład obrazy z Ziemi Arnhema pokazują tapira workowatego wymarłego ok. 16 tysięcy lat p.n.e.), inne mają po kilka tysięcy lat (Anbangbang Rock Shelter w Parku Narodowym Kakadu), a najmłodsze pojawiły się już w okresie kolonialnym (przedstawiają na przykład europejskie żaglowce). Niestety, ulegają one destrukcji zarówno z powodu czynników atmosferycznych (większość obrazów znajduje się na odkrytych powierzchniach), jak też w rezultacie działania człowieka. Co najmniej do lat 1970. władze Australii i misjonarze celowo niszczyli niektóre stanowiska jako miejsca służące zachowaniu dawnej kultury i religii. Poza tym większość naskalnych dzieł jest pozostawiona własnemu losowi, niszczona przez rozwijający się przemysł (budowa dróg i fabryk) i przez turystów-wandali. W roku 1997 Flood szacuje, że do połowy XXI wieku zniknie co najmniej 50% naskalnych dzieł.

• 1793 r. - Władze rewolucyjnej Francji oficjalnie zakładają muzeum sztuki w podparyskim Luwrze (Louvre).

Pod koniec XII w. król Filip II zbudował tu zamek, który od XIV w. był królewską rezydencją z rosnąca kolekcją dzieł sztuki. Po przeprowadzce dworu Ludwika XIV do Wersalu w 1672 r. Luwr stał się galerią należącą do władców Francji, a w 1692 r. siedzibą królewskiej akademii sztuk pięknych: Académie des Inscriptions et Belles Lettres oraz Académie Royale de Peinture et de Sculpture. Zbiory Luwru gwałtownie powiększą się w XIX w., a w XX-XXI w. Luwr będzie uznawany za jedno z najwspanialszych muzeów sztuki na świecie.

• 1797 r. - Powstaje japoński podręcznik origami Tysiąc żurawi. Żuraw to w Japonii symbol szczęścia.

W 1955 r. umiera na białaczkę Japonka Sadako Sasaki, która jako dwulatka została napromieniowana podczas wybuchu bomby atomowej w Hiroszimie. Wierzyła, że wyzdrowieje, jeżeli zrobi 1000 papierowych żurawi. Przed śmiercią zdążyła wykonać 644 żurawie, więc resztę postanowiły potem dorobić inne dzieci. Wszystkie papierowe żurawie zostają pogrzebane wraz z dziewczynką.

• Od końca XVIII w. - Pod wpływem Europy (zwłaszcza nowe materiały i farby) w Oceanii łączą się miejscowe i obce wzorce. Na Nowej Gwinei, Samoa, Tuamotu i Nowej Zelandii miejscowa sztuka przeradza się w produkcję pamiątek dla turystów.

• XVIII/XIX w. - Diorama w Europie: trójwymiarowe obrazy (zwykle za szkłem) zbudowane z różnych elementów i odpowiednio oświetlone tworzą złudzenie realizmu i przestrzenności. W XIX w. dioramy są popularną pamiątką turystyczną (na przykład w górach Harz i Sudetach). W pewnym sensie dioramy znajdą kontynuację w fotograficznych stereogramach.

• Początek XIX w. - Europejski romantyzm i fascynacja średniowieczem tworzą styl naśladujący gotyk: jest to neogotyk lub pseudogotyk (na przykład gmach brytyjskiego parlamentu w Londynie). Powstaje styl neoromański, neorenesans i neobarok, co w połowie XIX w. doprowadzi do eklektycznego pomieszania kierunków. Węgier Imre Steindl (1839-1902) buduje neogotycki gmach węgierskiego parlamentu w Budapeszcie (1885-1904). Niemiec K. F. Schinkel projektuje najwspanialszy neogotycki pałac środkowej Europy w Kamieńcu Ząbkowickim (1838-1857) dla Marianny, żony Albrechta Hohenzollerna, najmłodszego syna Fryderyka Wlhelma III (w 1945 r. pałac obrabują Rosjanie, a potem zdewastują go Polacy). Rozwija się romantyczne, emocjonalne malarstwo, które tworzy między innymi brytyjski pejzażysta specjalizujący się w gwaszu J. M. William Turner (1775-1851), autor znanego obrazu The Fighting Temaraire (1839), pokazującego holowanie wielkiego żaglowca do rozbiórki i symboliczne zwycięstwo parowców. Turner z jego próbami uchwycenia jednego momentu i krótkiego błysku światła jest prekursorem impresjonizmu. Na fali romantyzmu szerzy się też orientalizm w plastyce europejskiej, czyli nawiązywanie do nieco wyidealizowanych motywów wschodnich. Niemiecki grafik o francuskich korzeniach Antoine-Ignace Melling po latach pobytu w Stambule publikuje książkę Voyage pittoresque de Constantinopole et des rives du Bosphore (1819) z serią realistycznych, szczegółowych wizerunków miasta. Inni autorzy pokazujący Stambuł jak na przykład Brytyjczycy W. H. Bartlett (1835) i T. Allom (1839) lub Francuz E. Flandin (1853) częściej od Mellinga zwracają uwagę na egzotykę stolicy Turcji. Sami muzułmanie zaś twórczo rozwijają dawne wzorce, czego przykładem może być wielki Meczet Muhammada Alego w Kairze kopułami i kształtem minaretów nawiązujący do tradycji tureckich.

• Od początku XIX w. - W Europie szerzy się kicz (po niemiecku Kitsch – tandeta), czyli łatwa sztuka dla przeciętnego odbiorcy, odwołująca się do stereotypów i zewnętrznego naśladownictwa (formalizm).

T. Adorno uznaje, że kicz to parodia artystycznego smaku i fałszywa wartość, a według austriackiego estetyka H. Brocha (1886-1951) kicz to zło w sztuce. Z drugiej strony francuski myśliciel Abraham Moles (1921-1992) kicz nazywa sztuką szczęścia - prostą i łatwą w odbiorze, obrazową, odwołującą się do przeciętności a zarazem pretendującą do nowatorstwa i artyzmu. W tym znaczeniu kicz jest odpowiedzią prostych, zwykle słabo wykształconych ludzi, często należących do niższych klas społecznych na wysublimowaną, trudną sztukę klas wyższych. Kiczowi sprzyja masowa produkcja przemysłowa i kapitalistyczne dążenie do maksymalizacji zysku, ponieważ producenci i handlowcy schlebiają gustom jak największej liczby potencjalnych klientów. Tak powstają typowe dla XIX i XX w. tanie reprodukcje znanych dzieł sztuki, obrazy odwołujące się do powszechnych emocji i uznanych w danej kulturze stereotypów jak płaczące dziecko, wizerunki świętych czy sielskie krajobrazy sugerujące szczęście i spokój. Domeną kiczu staną się też pocztówki, zwłaszcza te związane ze świętami, zaproszeniami na rodzinne imprezy i życzeniami wysyłanymi na przykład z okazji urodzin.

• XIX w. - Konserwacja sztuki w coraz większym stopniu opiera się na osiągnięciach nauki, zwłaszcza chemii.

Na przykład w 1809 r. francuski hrabia Chaptal ogłasza wyniki chemicznej analizy pigmentów w malowidłach odkrytych w Pompejach. W 1815 r. Brytyjczyk Sir Humphry Davy publikuje pracę o pigmentach stosowanych w malarstwie. W latach 1850-1853 Brytyjczyk Michael Faraday bada obrazy w Galerii Narodowej, aby określić sposób i szybkość starzenia się farb i werniksów w warunkach londyńskiego smogu, mgły i wilgoci oraz wpływu gazu spalanego w lampach, a także niszczącego działania światła. Wskazuje metody czyszczenia obrazów, lecz większość jego odkryć zostaje zignorowana. Tymczasem w 1852 r. John Seguier wywołuje ogromne kontrowersje, kiedy oczyszcza kilka obrazów w londyńskiej Galerii Narodowej, ponieważ niektórzy twierdzą, że oczyszczając zniszczył pierwotny wygląd dzieła sztuki. Niedługo później problem starzenia się farb i werniksów podejmuje Niemiec Max Pettenkofer z Monachium i w 1863 r. patentuje metodę odwracania skutków starzenia przez poddanie obrazu działaniu oparów etanolu. Niestety, z czasem okaże się, że etanol wywołuje mocne interakcje między werniksem i farbą, co utrudnia przyszłe czyszczenie obrazu. Optycznymi właściwościami farb zajmują się także Francuz Louis Pasteur (lata 1870.) i Niemiec Friedrich Rathgen od 1888 r. zatrudniony jako chemik w muzeum na berlińskiej Wyspie Muzeów.

• XIX w. - Rozkwita handel sztuką.

Francuz Paul Durand-Ruel (1831-1922), który jako pierwszy marchand wspiera artystów finansowo, czyli występuje też w roli mecenasa. W Nowym Jorku w 1846 r. powstaje pierwsza amerykańska komercyjna galeria sztuki M. Knoedler, która przetrwa do 2011 r., kiedy zostanie zamknięta z powodu oszustw finansowych. W latach 1870. Holender Henry J. Duveen (1854-1919) zakłada komercyjną galerię w Nowym Jorku, a jego brat Joel Joseph Duveen w Londynie i Paryżu. Francuz Georges Petit (1856-1920) promuje impresjonistów, a pochodzący z Niemiec francuski marchand Jacques Seligmann (1858-1923) propaguje nowoczesną sztukę europejską w Stanach Zjednoczonych.

• XIX w. - Chiwa jest jednym z najpiękniejszych miast Azji Środkowej. Powstają tam między innymi nowa medresa Kultug Murad-inak (lata 1804-1812) i wspaniały karawanseraj w pobliżu zachodniej bramy. Wnętrze mauzoleum Pahlawana Mahmuda zostaje ozdobione majolikowymi płytkami.

• XIX w. - Realistyczne szkoły narodowe w malarstwie europejskim: Rosjanin Ilja Repin (1844-1930, Burłacy na Wołdze), Francuz G. Courbet (1819-1877), Polacy J. Matejko (1838-1893, obrazy historyczne na przykład Bitwa pod Grunwaldem), W. Kossak (1857-1942), A. Grottger (1837-1867), J. Chełmoński (1849-1914).

• XIX w. - W Bangkoku powstaje drewniany zespół pałaców królewskich, łączący architekturę tajską z elementami renesansu. Wpływy europejskiej plastyki zaznaczą się też założeniem Akademii Sztuk Pięknych w Bangkoku (1934).

• XIX - XX w. - W kanadyjskim Quebec organizowane są doroczne wystawy i konkursy rzeźby w śniegu. Podobne konkursy mają miejsce w Japonii (Sapporo), Szwajcarii i innych krajach. Największe śniegowe posągi, często o niezwykle wyrafinowanym kształcie, mogą mieć nawet kilkanaście metrów wysokości.

• XIX - XX w. - Rozwój grafiki ilustrującej książki, do drukowania znaczków pocztowych (od 1840 r.), pocztówek (od 1870 r.), banknotów i papierów wartościowych, ekslibrisów, druków reklamowych oraz plakatów. Niebywały rozwój technik graficznych służących do powielania obrazu: linoryt (obraz wycinany w płycie z tworzywa sztucznego i odbijany na papierze), staloryt (obraz wycięty w płycie stalowej), fotografia. Coraz częściej są łączone różne techniki, a otrzymana grafika jest barwna. W drugiej połowie XX w. nowym narzędziem grafiki stanie się komputer i sprzężona z nim drukarka.

• 1804 r. - W Wielkiej Brytanii powstaje Horticultural Society of London (Londyńskie Stowarzyszenie Ogrodników), jedna z najstarszych a potem również największych na świecie organizacji zrzeszających ogrodników. W roku 1861 organizacja otrzyma nazwę Royal Horticultural Society.

Od roku 1833 Horticultural Society of London organizuje w Chiswick doroczny pokaz kwiatów pod tytułem The Great Spring Show (Wielki Pokaz Wiosenny). W roku 1862 The Great Spring Show przenosi się do Kensington w Londynie, a w 1888 r. do londyńskich Temple Gardens. W 1912 r. wystawa trafia na przyszpitalny teren w Chelsea w centrum Londynu. Wkrótce Chelsea Flower Show staje się jedną z największych i najbardziej prestiżowych wystaw kwiatów na świecie oraz konkursów sztuki ogrodowej.

• 1804 r. - lata 1870. - We Francji powstają meble empire (styl cesarski): luksusowe, zwykle o prostych liniach, z bogatą, drobną ornamentyką i motywami rzymskimi (Napoleon naśladuje Cesarstwo Rzymskie). Najwięksi twórcy empire to architekci Charles Percier (1764-1838) i Pierre Fontaine (1762-1853). Brytyjczyk Marc I. Brunel (1808) a potem Francuz Cochot (1814) budują maszyny do wytwarzania forniru (dotychczas fornir wycinano ręcznie) za pomocą poziomej piły tnącej pień drzewa wzdłuż na cienkie płyty. Okleinowanie mebli staje się tańsze. Na początku XX w. pojawi się fornir otrzymywany z pojedynczej warstwy drewna ściętej z powierzchni pnia.

W Boppard nad Renem w 1834 r. stolarz Michael Thonet (1796-1871) zaczyna produkcję tanich mebli giętych według pomysłu Brytyjczyka Vidiera, który w 1794 r. odkrył, że drewno jest plastyczne po wymoczeniu w roztworze soli i poddaniu działaniu gorącej pary wodnej. W 1842 r. za namową Metternicha Thonet przenosi się do Wiednia, gdzie wiele jego mebli zyskuje uznanie. Przykładem jest zaprojektowane w 1851 r. krzesło z giętym oparciem i okrągłym siedzeniem, które będzie produkowane jeszcze w XXI w.

• 1808 r. - Ludwik Bonaparte zakłada Muzeum Królewskie w Amsterdamie gromadzące dzieła plastyki holenderskiej.

• 1813 r. - Na uniwersytecie w Getyndze (Niemcy) powstaje pierwsza na świecie katedra historii sztuki jako dyscypliny systematycznie badającej rozwój rozmaitych dziedzin plastyki.

Historia sztuki jako refleksja nad dziejami plastyki jest oczywiście starsza. Świadczą o tym takie wielkie opracowania jak historia chińskiego malarstwa Zhang Yanyuana z IX w., dzieło G. Vasariego z 1550 r., zbiór biografii malarzy K. van Mandera z 1604 r., wydana w latach 1675-1679 praca J. von Sandrarta, monumentalna chińska encyklopedia malarstwa wydana w 1679 r., prace A. Félibiena czy słynna książka J. J. Winckelmanna z 1764 r. W 1733 r. powstała brytyjska organizacja badająca sztukę starożytnej Grecji Society Dilletanti. Pod koniec XVIII w. zaś działało kilku znawców historii sztuki antycznej, jak włoski grafik Giambattista Piranesi (1720-1779), szkocki architekt klasycystyczny Robert Adam (1728-1792) czy polski podróżnik i rysownik Artur Potocki (1787-1832), autor pracy Podróże po Turcji i Egipcie opublikowanej w 1797 r.

Punktem zwrotnym dla historii sztuki okazała się wyprawa Napoleona do Egiptu w 1798 r., podczas której francuski grafik Dominique Vivant Denon (1747-1825) rysuje tysiące zabytków dawnego Egiptu i obrazy z życia współczesnych mu Egipcjan (zamieszczone w książce z 1802 r. i w wielotomowej publikacji z lat 1809-1813).

Wśród XIX-wiecznych wybitnych historyków sztuki można wymienić między innymi takich autorów jak Włoch Giovanni Morelli (1816-1891), Szwajcar Jacob Burckhardt (1818-1897), Austriak Alois Riegl (1858-1905), Szwajcar Heinrich Wölfflin (1864-1945), pochodzący z rodziny litewskich Żydów Amerykanin Bernard Berenson (1865-1959), niemiecki Żyd Aby Warburg (Abraham Moritz Warburg, 1866-1929) oraz Czech Max Dvořak (1874-1921), uczeń Riegla. Dvořak jest jednym z głównych reprezentantów tak zwanej szkoły wiedeńskiej w historii sztuki zapoczątkowanej przez Riegla, postulującego uznanie historii sztuki za naukę akademicką na równi z naukami przyrodniczymi. Znaną ideą Riegla jest też jego teoria woli twórczej (Kunstwollen), którą uważa za punkt wyjściowy dla działań artystycznych.

W XX w. zaś wyróżnią się na przykład działający w Wielkiej Brytanii i USA Tamil ze Sri Lanki Ananda Kentish Coomaraswamy (1877-1947), Włoch Roberto Longhi (1890-1970), niemiecki Żyd Erwin Panofsky (1892-1968), Polak Karol Estreicher (1906-1984) i działający głównie w Wielkiej Brytanii Austriak pochodzenia żydowskiego Ernst Hans Josef Gombrich (1909-2001).

W XIX i XX w. historia sztuki znajdzie się w programie nauczania wielu uniwersytetów na całym świecie. Tym samym spełni się postulat A. Riegla, aby historię sztuki traktować jako dyscyplinę naukową.

• 1822 r. - Francuz Joseph Nicéfore Niépce (1765-1833) wykonuje heliograficzną reprodukcję portretu papieża Piusa VII (niezachowaną). Niépce naniósł na szklaną płytę warstwę asfaltu syryjskiego, czyli kwasoodpornej, światłoczułej bitumicznej masy powstającej naturalnie na brzegach Morza Martwego. Następnie nałożył na płytę pokryty olejem papier z rysunkiem., który ma być powielony. Dzięki olejowi kartka staje się przezroczysta, czyli przepuszcza światło, a części zajęte przez rysunek zatrzymują promienie świetlne. Asfalt syryjski twardnieje pod wpływem światła, więc z miejsc nienaświetlonych można go łatwo usunąć. Niépce robi to za pomocą olejku lawendowego. W rezultacie na szkle z asfaltem syryjskim powstaje negatyw rysunku, gdzie częściom ciemnym pierwotnego rysunku odpowiadają miejsca pozbawione asfaltu. Taki negatyw pokryty cienką warstwą farby służy jako matryca do odbijania na papierze dokładnych reprodukcji rysunku.

W 1828 r. Niépce wykona reprodukcję portretu kardynała Georgesa Amboise stosując metalową a nie szklaną płytę jako podstawę dla warstwy asfaltu. Po usunięciu nienaświetlonych miękkich części asfaltu przemywa płytę kwasem, który nie przenika przez asfalt. Za to wyżera wgłębienia w odsłoniętych (pozbawionych asfaltu) częściach metalu odpowiadających kopiowanemu rysunkowi. W ten sposób Niépce otrzymuje trwałą matrycę (negatyw) rysunku na powierzchni metalowej płyty, która pokryta farbą może potem służyć do wykonania reprodukcji (odbitek) na papierze.

Po śmierci Niépce’a pomysł rozwija jego współpracownik Francuz Louis-Jacques-Mandé Daguerre (1787-1851) i dlatego heliografia zyska potem nazwę dagerotypii. Heliografia na szkle lub metalu stanie się w przyszłości jedną z dość popularnych technik graficznych, a z drugiej strony przyczyni się do powstania fotografii.

W 1879 r. zaś czeski artysta i wynalazca Karel Klič (1841-1926) opracuje technikę druku opartą na zasadzie heligrafii znaną jako heliograwiura lub fotograwiura.

• 1822 r. - Brytyjczycy zakładają słynny na cały świat ogród botaniczny w Paradenii na Cejlonie.

W ciągu XIX wieku powstanie wiele równie sławnych i wielkich ogrodów botanicznych w różnych krajach. Wkrótce powstają też szczególne ogrody pod szkłem (szklarnie lub oranżerie), w których jest sztucznie utrzymywana określona temperatura i wilgotność, dzięki czemu można w nich hodować rośliny egzotyczne. Jest to możliwe dzięki pomysłowi angielskiego botanika N. B. Warda.

• 1826 - 1827 r. - Francuz J. N. Niépce od kilku lat eksperymentujący z naświetlaniem światłoczułych powierzchni (wynalazł przy tym heliografię) otrzymuje słynną fotografię krajobrazu widzianego z okna jego domu na terenie rodzinnej posiadłości Le Gras w Saint-Loup-de-Varennes. W 1827 r. Niépce jedzie do Anglii, aby swoim wynalazkiem zainteresować brytyjski dwór, lecz zostaje zignorowany. Wraca więc do Francji, a pierwszą fotografię z widokiem Le Gras pozostawia w Anglii w rękach Francisa Bauera, który jest członkiem Royal Society. Potem ten obraz kilkakrotnie zmienia właściciela i w końcu zostanie zapomniany. Dopiero w 1952 r. ponownie odkryje go i przywróci zbiorowej pamięci znany niemiecki historyk fotografii Helmut Gernsheim (1913-1995). W 1963 r. Widok z okna w Les Gras wraz z innymi obiektami z kolekcji Gernsheima zakupi uniwersytet w Austin w Teksasie.

Kolejne wczesne fotografie wykonują Brytyjczyk William Henry Fox Talbot (1835) i Francuz Louis-Jacques-Mandé Daguerre (1837). Na razie jednak prawie nikt nie dostrzega artystycznych możliwości związanych z tą techniką.

• 1835 r. - W Kairze powstaje Muzeum Egipskie, wkrótce największy na świecie zbiór dzieł sztuki starożytnego Egiptu.

• 1839 - 1880 r. - W Moskwie powstaje największa rosyjska Cerkiew Chrystusa Zbawiciela według projektu Konstantego Tona. Może pomieścić 10 tysięcy ludzi. Zburzą ją komuniści w 1931 r., lecz zostanie odbudowana w latach 1994-2000 po upadku ZSRS.

Od roku 1818 trwa też budowa świątyni w Petersburgu na miejscu drewnianej cerkwi istniejącej tam od 1707 r. Tak powstaje ogromny Sobór Isaakijewski według klasycystycznego projektu francuskiego architekta Auguste’a Montferranda. Potężna budowla jest oparta na setkach potężnych pali wbitych w miękką, bagnistą ziemię. W ciągu 40 lat przy budowie pracuje ok. 400 tysięcy osób, z czego ponad 25% ginie.

• 1840 r. - Pojawia się pierwszy brytyjski znaczek pocztowy Black Penny z profilem królowej Wiktorii jako znak opłaty za dokonanie przesyłki. Na odwrotnej stronie znaczek otrzymuje warstwę kleju, żeby ułatwić przyklejenie do przesyłki. W 1842 r. znaczki pojawią się w USA, Brazylii, Szwajcarii i w innych krajach.

Wkrótce znaczki stają się nową dziedziną plastyki i przedmiotem zbieractwa: Brytyjczyk John Tomlynson zaczyna kolekcjonerstwo, kiedy odkleja od koperty Black Penny i umieszcza w albumie w 1840 r. Pierwszy katalog z wizerunkami 973 znaczków dla kolekcjonerów powstaje w Strassburgu w 1861 r. Obok znaczków prostokątnych powstają ośmiokątne (Wielka Brytania, 1847), trójkątne (Przylądek Dobrej Nadziei, 1853) i inne. Od 1854 r. Brytyjczycy wprowadzają ząbki wycięte wzdłuż krawędzi według pomysłu inżyniera H. Archera, co ułatwia odrywanie znaczka od całego arkusza wydrukowanych znaczków. W 1913 r. Chiny wyemitują największy znaczek w dziejach o rozmiarach 247,5 na 69,8 mm. W 1918 r. w USA pojawi się znaczek Inverted Jenny, poszukiwany potem przez filatelistów z powodu omyłkowego odwrócenia wizerunku samolotu.

• 1840 - 1870 r. - Fotografia powoli staje się samodzielną dziedziną sztuki, chociaż przez większość artystów jest traktowana wyłącznie jako metoda rejestracji rzeczywistości (dokumentalizm). W Królewskiej Akademii Nauk w Brukseli publiczność po raz pierwszy podziwia stereogramy, czyli fotografie, które oglądane przez odpowiednie okulary dają wrażenie głębi (1841). Francuz Louis-Jacques-Mandé Daguerre wykonuje portrety ludzi (1842). Brytyjka Anna Atkins publikuje pierwszą w dziejach książkę ilustrowaną fotografiami British Algae: Cyanotype Impressions (1843). W Londynie zaś w roku 1853 powstaje jedna z najważniejszych organizacji ludzi zajmujących się fotografią Photographic Society of London, późniejsza Royal Photographic Society.

Wśród fotografów bywają też rysownicy i malarze jak Francuz G. F. Tournachon (1820-1910) znany jako Felix Nadar oraz Brytyjczyk D. O. Hill. Nadar zakłada w Paryżu przy Boulevardes des Capucines pierwsze studio fotograficzne (1860), wkrótce popularne miejsce spotkań towarzyskich i artystycznych. Nadar robi też pierwsze fotografie lotnicze z balonu. W 1840 r. Francuz Lerebours wykonuje pierwsze kobiece akty (początek fotografii erotycznej i pornograficznej) - ten rodzaj fotografii rozpowszechni się po 1870 r.

W 1844 r. Brytyjczyk William H. F. Talbot wydaje pierwszy album (zbiór) fotografii The Pencil of Nature.

Od lat 1840. rozwija się fotografia wykonywana na zewnątrz budynków - powstają fotograficzne wizerunki budowli oraz pejzaże. Na przykład F. von Martens wykonuje fotograficzną panoramę (widok w zakresie 360^o) Paryża, składając razem kilka zdjęć. Brytyjczycy John L. Stevens i Frederick Catherwood tworzą fotograficzny obraz ruin miasta Majów na Jukatanie (1841), a Francuz Joseph-Philibert Girault de Prangey pokazuje ponad 800 zdjęć wykonanych podczas trzyletniej podróży po Włoszech, Grecji, Egpcie, Syrii i Palestynie (1842). Francuz Jules Itier wykonuje fotograficzne pejzaże południowych Chin (1843), Szwajcarka Franziska Möllinger fotografuje pejzaże Alp (1844), a Amerykanin Robert H. Vance krajobrazy Kalifornii (1850). We Francji bracia Bisson robią serie krajobrazów Alp, a młodszy z nich Auguste Rosalie Bisson wykonuje panoramiczne zdjęcia z Mont Blanc (wyprawy w latach 1862 i 1863 z aparatem ważącym 14 kg).

W 1842 r. powstaje pierwszy fotograficzny reportaż (zapis wydarzeń) z pożaru w Hamburgu, a podczas wojny krymskiej (1854-1855) pojawia się fotograficzny reportaż wojenny.

W latach 1850. bracia Langenheim z Filadelfii (USA) wprowadzają ręczne barwienie fotografii.

• 1841 r. - Na rynek wchodzą farby olejne w miękkich tubach z cyny zamiast z tłukliwego szkła, co ułatwia ich transport. Dzięki temu popularyzują się plenery (francuskie plein air - pełne powietrze), co oznacza malowanie poza pracowniami, w górach, na wsi, daleko od domu.

• 1843 r. - W Kopenhadze powstaje park Tivoli & Vauxhall nawiązujący do Jardin de Tivoli w Paryżu i parku Vauhxall w Londynie.

• 1843 - 1850 r. - Francuz Henri Labrouste (1801-1875) buduje w Paryżu bibliotekę Saint Genvieve, pierwszy w świecie budynek z żelaznym szkieletem. Postuluje funkcjonalność i matematyczną prostotę architektury. Joseph Paxton zbuduje potem halę wystawową ze szkła i żelaza nazwaną Crystal Palace (1851) na wystawę techniki w Hyde Parku w Londynie. Natomiast na wystawę w Paryżu w 1889 r. Francuzi Contamine, Pierron i Charton zbudują halę, a Gustave Eiffel (1832-1923) żelazną wieżę według projektu Maurice’a Koechlina.

• 1848 r. - Brytyjscy malarze D. G. Rossetti, W. H. Hunt i J. E. Millais zakładają grupę prerafaelitów. Naśladują malarstwo sprzed Rafaela, który jest w tym czasie idolem Akademii Królewskiej. Preferują motywy religijne i legendarne: mistyka, symbolizm, emocjonalizm i sensualizm. Cenią fotograficzną dokładność i żywe kolory.

• 1850 r. - W Nowym Jorku powstaje Oliver Brothers Fine Art Restoration and Conservation. Jest to pierwsza amerykańska firma, której zadaniem jest restauracja dzieł sztuki, czyli przywracanie ich do pierwotnego stanu, oraz konserwacja, to znaczy zabezpieczanie dzieł sztuki przed starzeniem. Nowa instytucja jest związana ze Smithsonian Institution, gdzie znajduje się duża kolekcja obrazów i dlatego jej aktywność koncentruje się przede wszystkim na restauracji i konserwacji malarstwa. W latach 1860. zostanie uruchomiona filia Oliver Brothers w Bostonie.

• Od połowy XIX w. - Upowszechniają się barwniki syntetyczne, głównie pochodne aniliny. Przykładem jest purpurowy (czerwony z odcieniem fioletu) barwnik magenta wynaleziony w roku bitwy pod Magentą.

Innym źródłem nowych pigmentów są związki chromu. Jaskrawa i odporna na światło żółcień chromowa powstaje ze sproszkowanego minerału krokoitu (od greckiego krokoeis - szafranowy) o wzorze chemicznym PbCrO₄, a potem jest głównie syntetyzowana, ponieważ krokoit rzadko występuje w przyrodzie. Zastosowanie w malarstwie i przemyśle znajduje czerwień chromowa PbCrO₄·Pb(OH)₂, zieleń chromowa jako mieszanina żółcieni chromowej i błękitu pruskiego oraz zieleń chromowa Cr₂O₃.

• Od połowy XIX w. - Na świecie rośnie zainteresowanie plastyką afrykańską. Zasłużoną sławą cieszy się terakotowa rzeźba Mangbetu, drewniana rzeźba Czokwe (Kongo) i drewniana rzeźba Bakota (Gabon). Po 1850 r. rośnie popularność rzeźby Baluba i Kissi (Gwinea), a także upowszechniają się maski-hełmy plemienia Bambara (Mali). Danhome (Dahomej) słyną jako twórcy polichromowanych reliefów z drewna. Równolegle jednak postępuje niszczenie afrykańskich tradycji artystycznych przez chrześcijańskich misjonarzy (na przykład w Angoli około 1870 r. czy u Bena-Lulua z Kongo w 1880 r.).

Europejczycy rabują afrykańskie dzieła sztuki w trakcie kolejnych najazdów i kolonialnych podbojów. Na przykład z ponad 3000 brązów wywiezionych przez Brytyjczyków z Beninu w 1897 r. niemal 1000 trafia do British Museum w Londynie, ok. 500 do Berlina, a reszta jest rozsiana po świecie. Francuzi wywożą dzieła sztuki z zachodniej Afryki głównie do Paryża, Belgowie z Kongo do Bruksel

• Po 1850 r. - Odrodzenie kaligrafii w świecie zmęczonym mechanizacją życia: Brytyjczycy W. Morris, E. Johnston i Anna Simons, Niemcy R. von Larisch (Wiedeń), R. Koch (Wiedeń) i H. Zapf, a w USA F. Chouteau Brown (książka Letters and Lettering, 1902). W Turcji działa słynny malarz i kaligraf Mehmet Szefik (malowidła w Wielkim Meczecie Ulu Cami w tureckim mieście Bursa). W Chinach zaś jako kaligraf słynie K’ang Ju-wei.

• Druga połowa XIX w. - W Niemczech dominuje ceniony przez mieszczan i burżuazję styl mebli Biedermeier, a w Anglii odpowiadający mu styl wiktoriański: solidna i raczej ciężka konstrukcja, pluszowe obicia. geometryczne kształty, dość bogata rzeźbiona ornamentyka łącząca rozmaite style (eklektyzm). W USA te same meble są jeszcze cięższe i solidniejsze.

• Druga połowa XIX w. - Ze stylem mieszczańskim wiąże się symboliczny język kwiatów zestawiony w słownik przez Niemca G. W. Gessmanna (1899). Symbolika przypisana określonym kwiatom znajduje odbicie w komponowaniu bukietów, aranżacji ogrodów oraz w ornamentach zdobiących na przykład meble.

• Druga połowa XIX w. - W Europie i Ameryce przemysłowa produkcja przedmiotów zaciera ich indywidualny charakter. W tym czasie zaczyna się też masowa produkcja zabawek dla dzieci.

Rozwija się grafika książkowa, a najsławniejszym ilustratorem w tej epoce jest Francuz G. Dore (1832-1883).

• Druga połowa XIX w. - W Europie zaczyna się neoromantyczne zainteresowanie sztuką ludową (J. I. Kraszewski w Polsce, 1860; O. Kosacz w Ukrainie, 1877; O. W. Lusinoj w Rosji, 1877; J. Ahrenberg w Finlandii, 1878; R. Mielke w Niemczech, 1896), rozumianą jako twórczość wiejską. Zwolennicy ludowości odrzucają cywilizację (ich idee przejdą częściowo do surrealizmu, ekspresjonizmu i dadaizmu) i postulują prostotę środków artystycznych (sztuka prymitywna), aby wyrazić uproszczoną, jednowymiarową wizję świata (sztuka naiwna). W tym nurcie mieszczą się między innymi Gruziński malarz N. Pirosmani Pirosmaniszwili (1862-1918), francuska malarka motywów roślinnych Séraphine de Senlis (S. Louis, 1864-1934, umiera w szpitalu psychiatrycznym) i Francuz Louis Vivin (1861-1936) malujący płaskie, wielobarwne obrazy miasta praktycznie bez perspektywy i światłocienia. Największą popularność zdobywa francuski prymitywista urzędnik Henri Julien Félix Rousseau (1844-1910) słynący z wyidealizowanych obrazów dżungli (chociaż Rousseau nigdy nie widział prawdziwej dżungli). Jego obrazy są niemal pozbawione perspektywy, pełne barwnych roślin zwykle zbudowanych w sposób nienaturalnie regularny, bliski idealnej symetrii (Kobieta w egzotycznym lesie, Sen). W południowo-wschodniej Polsce zaś działa słynny prymitywista-samouk Nikifor (Epifaniusz Drowniak, ok. 1895-1968), pochodzący z Krynicy ubogi Łemko z wadą wymowy i naturalnym talentem malarskim wyrażającym się przede wszystkim w doborze kolorów. Nikifor maluje na przypadkowych kawałkach papieru zwykle akwarelami, rzadziej gwaszem i kredkami.

• Druga połowa XIX w. - Europejscy artyści, historycy sztuki i prawodawcy zaczynają świadomą ochronę i konserwację zabytków (jeśli nie liczyć wskazań szwedzkiego króla Karola XI sformułowanych już w 1666 r.).

Jednym z najbardziej zasłużonych w tej dziedzinie jest francuski artysta i rekonstruktor Eugene Emmanuel Violet-Le-Duc (1814-1879), który jest znawcą i miłośnikiem gotyku. Pod jego kierunkiem zostają zabezpieczone i zrekonstruowane niemal wszystkie najważniejsze gotyckie budowle we Francji na czele z Katedrą Notre Dame w Paryżu. Le-Duc postuluje rekonstruowanie zabytku w takiej postaci, jaką on miał w epoce gotyku, co oznacza usuwanie późniejszych, często wartościowych elementów, a nawet dodawanie elementów, które według konserwatora powinny się tam znaleźć. Tak purystyczne podejście do zabytków spotka się później z krytyką zarówno artystów, jak też historyków sztuki i konserwatorów.

• Od połowy XIX w. - Indyjskie malarstwo zdobywa światowe uznanie.

Ravivarma (1848-1906) z Kerali otrzymuje złoty medal na wystawie w Wiedniu (1873), a Ravi Raviśankar podróżuje ze swoimi obrazami po Indiach, Europie, Rosji i Japonii.

• 1853 r. - W Regent Park w Londynie powstaje pierwsze akwarium dostępne dla publiczności. Odtąd duże akwaria stają się samodzielnymi instytucjami analogicznymi do ogrodów zoologicznych.

• 1853 - 1870 r. - Przebudowa Paryża w stylu eklektycznym.

• 1858 - 1878 r. - James Renwick Jr. buduje największą (ponad 100 m wysokości, 120 m długości) neogotycką budowlę świata - Katedrę św. Patryka w Nowym Jorku dla katolickiego arcybiskupstwa Nowego Jorku.

• 1859 r. - Po długich negocjacjach fotografie zostają dopuszczone do udziału w dorocznej wystawie sztuki w Paryżu. Jednak prace fotografów mogą być wystawione tylko w oddzielnym pawilonie, aby nie zakłócać odbioru „prawdziwej” sztuki, czyli tradycyjnego malarstwa, grafiki i rzeźby. Sam Baudelaire twierdzi, że fotografia nie jest sztuką, a jedynie sposobem mechanicznej dokumentacji dzieł sztuki. Podobną opinię wyraża też Ingres w roku 1862, kiedy toczy się proces o plagiat fotografii znanego studio fotograficznego Meyer i Pierson. Ingres twierdzi, że nie należy mówić o plagiacie lub fałszerstwie w odniesieniu do fotografii, ponieważ nie jest ona sztuką, a jedynie mechanicznym powieleniem obrazu, które można dowolnie powtarzać. Wbrew tym opiniom Brytyjka Julia Margaret Cameron wsławi się wkrótce pięknymi fotograficznymi portretami. Natomiast Oskar G. Rejlander (lata 1860.) tworzy monumentalne obrazy fotograficzne skutecznie naśladujące wielkie malarstwo. Wkrótce, wraz z nadejściem awangardy - surrealizmu, ekspresjonizmu, fowizmu i w końcu piktorializmu - fotografia stanie się w pełni samodzielną sztuką z własnym językiem artystycznym. Okazuje się też potężnym narzędziem reklamowym, pokazując sprzedawany towar lub usługę.

Dodatkowym silnym impulsem dla rozwoju artystycznej fotografii staje się wynalazek kolorowej fotografii opartej na odpowiednio spreparowanej kliszy fotograficznej (J. Szczepanik, 1899).

W latach 1890-1950 ogromną popularnością cieszą się rodzinne albumy z amatorskimi fotografiami dokumentującymi życie osobiste, wycieczki i rozrywki, a potem służącymi też genealogii. Fotograficy wykonują zdjęcia dokumentujące najróżniejsze zjawiska, na przykład w roku 1884 powstaje pierwsza fotografia trąby powietrznej podczas przejścia tornada w południowej Dakocie. Wraz z rozwojem turystyki w drugiej połowie XX w. rozwija się masowa fotografia dokumentująca podróże, szczególnie popularna wśród Japończyków. Nieprzypadkowo ukształtuje się stereotyp japońskiego turysty obwieszonego aparatami fotograficznymi, który niekoniecznie jest zainteresowany, co widzi, ale na pewno chce to mieć na zdjęciu.

• 1860 r. - Szwajcarski historyk sztuki Jacob Burckhardt publikuje swoje najważniejsze dzieło Kultura odrodzenia we Włoszech, gdzie dokonuje całościowej analizy sztuki renesansowej i upowszechnia pojęcie renesansu zapożyczone od G. Vasariego. Zajmuje się historią kultury, a od 1886 r. wykłada w Bazylei historię sztuki.

• Od 1860 r. - Rozkwit plakatu związany z kolorowym drukiem i litografią (1796), a wzorowany na japońskich drzeworytach ukiyo-e. Plakat to duża grafika umieszczana w miejscach publicznych, zwłaszcza na ścianach, w celach informacyjnych lub propagandowych (teatr, cyrk, film, sport, polityka, reklama handlowa). Wśród pierwszych wielkich twórców plakatów są Francuzi Toulouse-Lautrec i uznany za ojca plakatu reklamowego Jules Chéret (1836-1932), autor serii 256 plakatów Maitres de l’Afiche (1895-1900). Inni wielcy twórcy wczesnego plakatu to między innymi Czech A. Mucha, Belg Privat-Livemont (1861-1936) oraz Amerykanie E. Reed i E. Penfield (1866-1925).

• 1861 r. - Anglik William Morris (1834-1896) zakłada Morris Company, by zwalczać brzydotę wyrobów przemysłowych, zastępując je przedmiotami noszącymi znamiona artyzmu, lecz firma upada przez zbyt wysokie ceny produktów. Mimo to zaczyna się design (po angielsku wzór, projekt), czyli świadome projektowanie przedmiotów użytkowych w zgodzie z określonymi zasadami estetyki.

W trzech ostatnich dekadach XIX wieku w Wielkiej Brytanii pojawia się aesthetic movement (ruch estetyczny) zajmujący się propagowaniem pięknych wyrobów przemysłowych. Wśród twórców tego ruchu znajdują się między innymi James McNeil Whistler i E. W. Godwin.

Powstaje też Szkoła Amsterdamska jako ruch zakładający jedność architektury, plastyki i przedmiotów użytkowych oraz ludzkiej natury, co wyrażają miękkie, płynne linie, dekoracyjność i funkcjonalność projektów. Do tej grupy należą na przykład Holendrzy Michel de Klerk i Piet Kramer działający pod koniec XIX wieku.

• 1861 r. - Bostoński fotograf William H. Mumler zaczyna specyficzną fotografię spirytystyczną, która polega na tworzeniu rzekomych obrazów duchów poprzez dwukrotne naświetlenie tej samej płyty lub kliszy fotograficznej (później dojdą jeszcze techniki komputerowe pozwalające nakładać obrazy). Dzięki temu uzyskuje się półprzezroczyste obrazy sugerujące zjawy. W XIX i XX w. fotografie rzekomych duchów stają się dość popularne, a niektóre z nich, bez względu na to, czy faktycznie przedstawiają istoty z zaświatów czy nie, przechodzą do historii fotografii. Na przykład w roku 1891 w Wielkiej Brytanii podczas pogrzebu Lorda Combermere’a na godzinę zostaje otwarty obiektyw aparatu fotograficznego ustawionego w bibliotece zmarłego i na tak wykonanym zdjęciu widać niejasną sylwetkę siedzącą w jego ulubionym fotelu. W roku 1924 zaś na amerykańskim tankowcu Watertown płynącym z San Pedro umiera dwóch marynarzy, którzy zostają pochowani w oceanie koło Meksyku. Podobno aż do Kanału Panamskiego załoga widzi w wodzie twarze zmarłych i wykonuje ich fotografie. W roku 1956 australijski duchowny R. S. Blance fotografuje krajobraz koło Alice Springs i na jednym z jego zdjęć pojawia się półprzejrzysta sylwetka zwana Duchem Pustkowi. Inna znana fotografia domniemanego ducha powstała w 1936 r. Przedstawia ona zjawę zwaną Brązową Damą idącą po schodach w Raynham Hall w angielskim Norfolk. Tradycja mówi, że jest to duch nieszczęsnej Lady Dorothy Townshend oskarżonej przez męża o zdradę. Oficjalnie dama umarła w 1726 r., lecz plotka głosiła, że Lord Charles Townshend ukrył żonę w Raynham Hall i więził przez wiele lat aż do jej śmierci. Inne poruszające zdjęcie rzekomej zjawy wykonała pani Andrews w Queensland (Australia) około roku 1946 przy grobie swojej siedemnastoletniej córki. Na fotografii widać przezroczystą postać kilkuletniej dziewczynki siedzącej na nagrobku. Podobno niedaleko tego miejsca faktycznie znajdowały się groby dwóch małych dziewczynek.

Poza „duchami” przybierającymi ludzką postać, na niektórych fotografiach pojawiają się też koliste, różnobarwne twory nazwane orbami (od łacińskiego orb, czyli koło). Większość z nich to prawdopodobnie drobne krople lub pyłki rozpraszające światło, ale część jest naprawdę trudna do wyjaśnienia, więc niektórzy sądzą, że chodzi o emanacje istot przybywających z zaświatów lub z innych wymiarów.

• Od lat 1870. - Na rynku sztuki pojawiają się kryształowe czaszki z kwarcu, najczęściej z kryształu górskiego. Wprowadza je francuski handlarz Eugène Boban (1834-1908), który dwie czaszki sprzedaje do muzeów w Londynie i Paryżu jako dzieła sztuki indiańskiej. Jest to początek jednego z najgłośniejszych oszustw w dziejach archeologii. Mieszkańcy Meksyku wytwarzają bowiem czaszki jako pamiątki dla turystów. W roku 1936 zostaje opisana piękna czaszka naturalnej wielkości, starannie i realistycznie wykonana z przezroczystego kryształu górskiego. Jej właścicielem jest Brytyjczyk Sydney Burney, który sprzedaje rzeźbę w roku 1943, a nabywcą jest znany brytyjski podróżnik, awanturnik i archeolog-amator Frederick A. Mitchell-Hedges (1882-1959). W latach 1970. jego przybrana córka Anna ogłasza, że to ona znalazła czaszkę podczas wykopalisk prowadzonych przez Fredericka w Labaantun w roku 1925 lub 1926. Rzeźba przypisana Majom zyskuje miano Czaszki Zagłady (Skull of Doom), bo ma rzekomo zapowiadać nieszczęścia. W roku 2008 (po śmierci Anny, która do końca nie zgadzała się na laboratoryjne badanie rzeźby) ustalono, że czaszka została wycięta za pomocą mechanicznej szlifierki w pierwszej połowie XX w. Co więcej, kryształ górski, z którego zrobiono rzeźbę nie pochodzi z Ameryki Środkowej.

• 1874 r. - W Sydney zaczyna działalność Galeria Sztuki Nowej Południowej Walii, najważniejsza i najbogatsza galeria plastyczna w Australii. Słynie między innymi z dużej kolekcji sztuki Aborygenów.

• Od 1878 r. - Po opatentowaniu przez Adolfa W. Keima farb mineralnych (krzemionkowych) pojawiają się odporne na czynniki pogodowe polichromie na zewnętrznych ścianach budynków. Keim podjął prace nad trwałymi farbami pod wpływem bawarskiego króla Ludwika I, który zakochany we freskach z Italii chciał mieć takie same u siebie. Niestety, surowy klimat Bawarii niszczył kolory farb wapiennych typowych dla fresków, ponieważ woda i powietrze zamieniają węglan wapnia w dwutlenek węgla. Problem rozwiązały dopiero krzemionkowe farby Keima zwane mineralnymi.

• 1880 - 1884 r. - Polski archeolog Gotfryd Ossowski (1835-1897) pada ofiarą mistyfikacji podczas wykopalisk w jaskiniach Doliny Mnikowskiej na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Robotnicy nagradzani za wyjątkowe znaleziska przynoszą mu niewielkie rzeźby, które Ossowski uznaje za dzieła neolityczne, mimo wątpliwości kilku uczonych z Polski i Francji. Dopiero w roku 1929 inni polscy archeolodzy ustalają, że rzeźby wykonali miejscowi chłopi, używając do tego autentycznych prehistorycznych kości znajdowanych w jaskiniach.

• Lata 1880. - W Europie zaczyna się ruch artystyczny znany jako Modern Style w Anglii, niemiecki Jugendstill, art nouveau lub fin de siécle we Francji a w Polsce modernizm. W następnej dekadzie upowszechni się jeszcze jedna nazwa secesja (francuskie sécession - odejście) na znak, że ruch odchodzi od dominujących dotąd racjonalizmu, symetrii i historyzmu na rzecz emocji i dynamiki.

• 1881 r. - W Kairze powstaje Muzeum Sztuki Islamu, wkrótce najbogatszy zbiór plastyki muzułmańskiej i jedna z największych kolekcji artystycznych świata. Egipt należy do tych krajów, które mogą się poszczycić najwspanialszymi dziełami plastyki, czego wyrazem są kolejne zbiory: Muzeum Grecko-Rzymskie w Aleksandrii (1888), Narodowe Muzeum Egiptu w Kairze (1900) i Muzeum Koptyjskie (1908).

• 1881 r. - Na terenie londyńskiego Hyde Parku zostaje otwarty pierwszy w Europie oficjalny cmentarz dla zwierząt.

Już wcześniej niektóre zwierzęta grzebano ceremonialnie uznając je za członków społeczności, czego przykładem jest grób psa nad Bajkałem z 5. tysiąclecia p.n.e. W Aszkelonie zaś w V w. p.n.e. funkcjonował cmentarz psów. Zwierzęta mumifikowano jako reprezentantów bóstw (na przykład koty i byki Apisy w starożytnym Egipcie), grzebano wraz z ludźmi (jak konie w kurhanach Scytów) lub składano do grobu w ofierze i jako posłańców do bogów (między innymi w Teotihuacanie). Cmentarz w Hyde Parku zaś służy jedynie upamiętnieniu zmarłych zwierząt i jest wyrazem uczuć łączących człowieka i zwierzę.

Zmiana sposobu traktowania zwierząt (prawa zwierząt, ochrona przed cierpieniem, przekonanie, że zwierzę ma duszę) znajduje swój wyraz w zakładaniu kolejnych cmentarzy dla zwierząt: w Hartsdale koło Nowego Jorku (USA, 1895), Cimetiéres des chiens, czyli cmentarz psów w Asnières w Normandii (Francja, 1899), zwierzęcy cmentarz w Berlinie (Niemcy), a potem w wielu miastach Zachodu i na całym świecie. Niemal zawsze są to parki, często ozdobione rzeźbami i pomnikami.

Równolegle funkcjonują prywatne cmentarze dla zwierząt należących za życia do książąt, hrabiów czy też znanych ludzi, na przykład groby psów na zamku w Edynburgu (Szkocja).

• 1882 r. - Pochodzący z Francji jubiler Peter Carl Fabergé odnosi sukces, wystawiając w Moskwie biżuterię wzorowaną na motywach scytyjskich. Dwa lata później Fabergé wykonuje jubilerskie jajko wielkanocne na zamówienie cara Aleksandra III, który ofiaruje je żonie. Odtąd jajka Fabergé w otwieranym wnętrzu zawierające niespodziankę (na przykład jubilerski model kolei transsyberyjskiej) są dorocznym podarunkiem carów (powstanie ich łącznie 56, z czego kilkanaście zaginie po roku 1917), a bywają też zamawiane przez innych bogaczy (na przykład Rotschildów). Szczyt sławy artysta osiąga w roku 1900, kiedy kolekcję jubilerskich jajek pokazuje podczas światowej wystawy w Paryżu.

• 1883 - 1885 r. - William Le Baron Jenney (1832-1907) buduje w Chicago (USA) pierwszy 11-piętrowy budynek o żelaznej konstrukcji.

Tego rodzaju budynki powstają od czasu wielkiego pożaru Chicago w październiku 1871 r. Największym amerykańskim twórcą wieżowców-drapaczy chmur (skyscrapers) jest Louis Sullivan (1856-1924). W XX w. Chicago, Nowy Jork i inne miasta otrzymają centra zabudowane wieżowcami. Jednym z najpiękniejszych przykładów będą dwuwieżowe Petronas Towers w Kuala Lumpur (1998 r.).

• 1884 r. - Holender J.- B. Rietstar publikuje heraldykę europejską Armorial General (116 tysięcy herbów).

• Ok. 1885 - 1890 r. - W Anglii zaczyna się piktorializm, według którego fotografia ma być dziełem sztuki porównywalnym z malowanym obrazem, a nawet może zastępować malarstwo. W roku 1892 słynni brytyjscy fotograficy Henry Peach Robinson (1830-1901), George Davison (1854-1930) i pochodzący z holenderskiej rodziny Henry Van der Weyde (1836-1924) zakładają bractwo The Linked Ring. Stawiają sobie za zadanie popularyzację fotografii jako pełnoprawnej sztuki. Do bractwa należą tylko ci, których zaproszono, więc liczba członków nie przekracza kilkunastu. H. P. Robinson jest znany z malarskich (przypominających dzieła flamandzkie) fotografii tworzonych na podstawie kilku negatywów, czego przykładem może być When the Day’s Work Is Done (Po codziennej pracy, 1877): para staruszków siedzi przy jasno oświetlonym stole w pokoju, który pogrąża się w mroku. G. Davison zaś zdaje się naśladować impresjonistów (Pole cebuli, 1890), a Van der Weyde jest świetnym portrecistą, który słynie ze stosowania elektrycznego oświetlenia.

Z czasem Brytyjczycy zaproszą do współpracy również amerykańskich piktorialistów, jak na przykład Alfreda Stieglitza (1864-1946) pochodzącego z rodziny niemiecko-żydowskiej i nawiązującego do europejskiego malarstwa. Przykładem może być jego praca Kanał wenecki (1894) pokazująca budynki i łodzie oraz ich lustrzane odbicie na gładkiej powierzchni wody.

Paul Nadar (syn Felixa) tworzy pierwszy w dziejach fotograficzny wywiad z M. E. Chevreulem obchodzącym stulecie swoich urodzin (1886).

• 1888 r. - Angielski malarz, architekt i projektant William Morris oraz grafik prerafaelita Walter Crane (1845-1915) i secesyjny architekt Charles Robert Ashbee (1863-1942) zakładają organizację Arts and Crafts Movement. Morris wierzy, że sztuka musi zapanować nad światem spychając na plan drugi przemysłowców i głosi życie zgodne z naturą. Ruch Arts and Crafts postuluje połączenie sztuki i rzemiosła w masowej, lecz mimo to pięknej produkcji. Morris projektuje tkaniny, meble i domy, które mają spełniać te wymogi.

• Koniec XIX w. - W Japonii obok oficjalnej i uznanej sztuki związanej z cesarskim dworem rozwija się lekceważony nurt zwany ukiyo-e. Koncentruje się on na uchwyceniu ulotnej chwili, wrażenia i pokazaniu niestałości świata, co oczywiście nie odpowiada władzom powołującym się na wieczność cesarskiego rodu, który ma wywodzić się od bogini Amaterasu. A jednak ukiyo-e zyskuje wielu zwolenników i jest reprezentowany przez tak wybitnych artystów jak Hokusai. Silnie wpływa też na estetykę Zachodu, gdzie powstają kolekcje japońskich dzieł sztuki. Na przykład C. Monet gromadzi japońskie obrazy.

• Ok. 1890 - ok. 1910 r. - W USA rozwija się ruch City Beautiful, który zakłada, że nowoczesne miasta powinny być piękne, jasne i podkreślające dostojeństwo wielkich budowli. Miasto ma mieć przejrzysty plan ulic tworzących regularny układ prostopadłych linii oraz miłe dla oka geometryczne formy budynków. Te idee przyświecają budowniczym Nowego Jorku, Waszyngtonu i wielu innych miast.

• 1890 r. - Włoski historyk sztuki Giovanni Morelli publikuje po niemiecku jedno ze swoich fundamentalnych dzieł Kunstkritische Studien über Italienische Malerei. Morelli wprowadza do historii sztuki metodę atrybucji dzieła poprzez wydobycie określonych szczegółów charakterystycznych dla danego twórcy i zwykle nieuświadamianych przez tego artystę. Widać tu wpływ koncepcji podświadomości Freuda oraz daktyloskopii stosowanej w kryminalistyce, aby rozpoznać daną osobę.

Morelli jest też inicjatorem ochrony dzieł sztuki.

• Lata 1890. - W Europie secesja osiąga szczyt popularności.

W 1894 r. Belg Henri van de Velde (1863-1957) publikuje artykuł o secesji jako stylu architektonicznym i meblarskim przeciwnym eklektyzmowi: gięte, faliste kształty, ornamenty z wyginanych linii lub elementów roślinnych, funkcjonalność przedmiotów użytkowych i budowli. Austriak Gustav Klimt (1862-1918) w roku 1897 zakłada Stowarzyszenie Artystów Austriackich - Secesja, którego celem jest całkowite odrzucenie wszelkich dotychczasowych norm i rozwój swobodnych poszukiwań artystycznych. Klimt ponownie wprowadza do plastyki pokrywanie obrazów złotem płatkowym. Cechą secesji jest częste stosowanie metaloplastyki, w tym wielkich form architektonicznych odlewanych z żeliwa. W Nowym Jorku Louis C. Tiffany (1848-1943) opracowuje słynne szkło favrile (fabrile) powlekane barwnymi solami metali (ok. 1893 r.).

Najsławniejsi secesyjni architekci to Belg V. Horta (1861-1947), Katalończyk Liuis Domenech i Montaner (1849-1923, na przykład Szpital św. Krzyża i św. Pawła w Barcelonie budowany w latach 1902-1930), Brytyjczycy Ph. Webb (1831-1915) i Richard N. Shaw (1831-1912), Szkot Charles R. Mackintosh (1868-1928), Węgier Ödön Lechner (na przykład Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Budapeszcie z lat 1893-1896).

Szczególną pozycję zajmuje Katalończyk Antonio Gaudi y Cornet (1852-1926). Jego dzieła to między innymi słynny kościół La Sagrada Familla w Barcelonie zaprojektowany w 1884 r. Gaudi miał zbudować tradycyjny katolicki kościół w stylu neogotyckim, ale zmienił go w ogromną budowlę z licznymi wieżami, pokrytą tysiącami rzeźb przedstawiających sceny biblijne i fantastyczne zwierzęta. Kolorowe witraże w wysokich oknach oświetlają wnętrze przypominające fantastyczny las ze smukłymi kolumnami-drzewami wspierającymi sklepienie. Gaudi przewiduje, że La Sagrada Familla będzie budowana przez 700 lat i rzeczywiście za jego życia budowa zaledwie się zacznie (Gaudi ginie pod kołami tramwaju). W czasach hiszpańskiej wojny domowej rewolucjoniści niszczą to, co już zbudowano oraz plany Gaudiego. Później jednak architekci odtworzą te plany na podstawie zachowanych dokumentów i zrealizowanych fragmentów i budowa zacznie się od nowa. Finansują je wyłącznie dobrowolne datki, co oznacza ciągłe braki funduszy i materiałów, więc prace będą szły bardzo powoli i potrwają aż do pierwszej połowy XXI w. Od 1900 r. zaś powstaje w Barcelonie osiedle-ogród zaprojektowany przez Gaudiego i sfinansowany przez przemysłowca Eusebi Güella (1846-1918). Prace nad ogrodem zostają przerwane w 1914 r., a osiem lat później władze Barcelony wykupują teren i zamieniają w miejski park pełen fantazyjnych budowli uzupełniających naturalny krajobraz. W 1908 r. Gaudi projektuje niezrealizowany Dom Atrakcji w Nowym Jorku.

Sławę zdobywają też działający we Francji hiszpański malarz M. Utrillo (1883-1955), Polak S. Wyspiański oraz czeski malarz i grafik znany autor plakatów Alfons Mucha (1860-1939).

• Od 1892 r. - Intensywny rozwój komiksu, począwszy od serii obrazków z tekstem tworzonych przez J. Swinnertona w USA. Komiksowe opowieści stają się bardzo popularne w Ameryce Północnej, a potem w Europie. Już kilka lat później pojawiają się książki zwane po angielsku pop-out, które po otwarciu rozkładają się w trójwymiarowe ilustracje. Przestrzenne obrazki powstają w wyniku wielomiesięcznej pracy artystów i bywają niezwykle piękne i skomplikowane, lecz nie zyskują większej popularności. Zazwyczaj są wykorzystywane jako ilustracje w podręcznikach anatomii i przyrodniczych przewodnikach oraz w książkach dla dzieci.

• 1895 r. - Zaczyna się słynne biennale (po włosku „dwuletni”, ponieważ wystawa odbywa się co dwa lata) sztuki nowoczesnej w Wenecji. Okazją do zorganizowania pokazu jest rocznica ślubu króla Włoch i chęć upamiętnienia zjednoczenia kraju. Poza tym ma uświetnić Światową Wystawę obrazującą cywilizacyjny rozwój ludzkości. Wkrótce wenecka wystawa stanie się najważniejszym plastycznym wydarzeniem na świecie.

Następne znane światowe biennale plastyki będą organizowane między innymi Pittsburghu w USA (Carnegie International zapoczątkowane przez Andrew Carnegie w 1896 r.), w Sao Paulo (od 1949 r.), Paryżu (od 1959 r.), w Nowym Jorku (Whitney Biennial od 1932 r. jako wystawa coroczna, a od 1973 r. co dwa lata), w Hawanie (od 1974 r.), w Istambule (The International Istanbul Biennial od 1987 r.), w Lyonie (od 1991 r.), w Berlinie (od 1996 r.), w Glasgow (Glasgow International od 2005 r.).

• 1896 r. - Muzeum w Luwrze kupuje pięknie wykonaną złotą tiarę scytyjskiego wodza Saitafernesa (III/II w. p.n.e.) za ogromną sumę 200 tysięcy franków w złocie. Okazuje się potem, że jest to jeden z największych skandali na rynku dzieł sztuki, ponieważ rzekomą scytyjską tiarę wykonał znany fałszerz z Odessy Izrael Ruchumowskij.

• 1899 r. - Słynny polski wynalazca Jan Szczepanik buduje fotoskulptor (photosculptor). Jest to urządzenie do pewnego stopnia odpowiadające idei camera obscura w malarstwie, pozwala bowiem precyzyjnie odwzorować dany obiekt w postaci rzeźby. System luster nakłada na siebie obrazy modelowego obiektu oraz rzeźby pokazując miejsca, które należy poprawić.

Innym dziełem Szczepanika jest maszyna do fotoelektrycznego tkania gobelinów (1896), która wielokrotnie przyspiesza proces produkcji tkanin z określonymi wzorami.

• 1896 r. - Wilhelm Roentgen po raz pierwszy prześwietla obraz za pomocą odkrytego rok wcześniej promieniowania X. To jest początek nowej techniki badania obrazów, aby je potem skutecznie konserwować i odnawiać. Z czasem badacze i konserwatorzy sztuki zaczną stosować także inne rodzaje promieniowania, na przykład ultrafioletowe (1931).

• XIX/XX w. - W okresie Meiji kształtuje się szkoła ikebany Ohara-ryu, która wprowadza nowy styl układania kwiatów mori-bana (po japońsku nastroszony), gdzie rośliny tworzą kilkupoziomową, dość bogatą i złożoną konstrukcję.

• XIX/XX w. - We Francji powstaje impresjonizm, nurt nazwany od obrazu Claude’a Moneta (1840-1926) Impresja z roku 1874. Impresjoniści dążą do uchwycenia ulotnego momentu, wrażenia wzorem japońskiego ukiyo-e. Maleje zainteresowanie kształtem na rzecz koloru. Obraz bywa malowany drobnymi plamkami (pointylizm), które przy oddaleniu tworzą zarysy figur, dając wrażenie wibracji barw. Co ciekawe impresjonizm w dużym stopniu swoje powstał dzięki technice, ponieważ wynalazek miękkich, łatwych do przechowywania tub z farbami pozwolił malarzom organizować plenery, aby uchwycić moment, błysk światła.

Pierwsza impresjonistyczna wystawa odbywa się w pracowni Nadara (1874).

Najsłynniejsi malarze impresjoniści to Francuzi Edouard Manet (1832-1883, Śniadanie na trawie uznane za skandal, ponieważ ubranym mężczyznom towarzyszą nagie kobiety), Pierre-Auguste Renoir (1841-1919, portrety, akty kobiece, Bal w Moulin de la Galette, pełen światła obraz Śniadanie wioślarzy) i Edgar Degas (1834-1917, cykl kobiecych aktów, Lekcja tańca) oraz Holender Vincent van Gogh (1853-1890, słynny cykl Słoneczniki). Van Gogh cierpi na dziedziczną cyklofrenię (zespół maniakalno-depresyjny), a według niektórych również na porfirię. Pije zbyt dużo wyniszczającego organizm absyntu. Poza tym ma zgubny zwyczaj wkładania do ust pędzli, a wiele farb zawiera trujące składniki jak ołów, arsen czy rtęć. Van Gogh słynie z obcięcia sobie ucha (maluje potem swój portret z zabandażowanym uchem) i w końcu zabija się strzelając do siebie z pistoletu. Za życia sprzedaje niewiele, a utrzymuje go młodszy brat Theo van Gogh (1857-1891), wzięty marchand. Dopiero po śmierci malarza jego obrazy zyskują na wartości, a w XX w. osiągną niebywale wysokie ceny.

Sławę zdobywa też francuski rzeźbiarz Auguste Rodin (1840-1917, słynne dzieła to na przykład Myśliciel i Pocałunek).

Postimpresjonistą jest Paul Gauguin (1848-1903), twórca szkoły z Pont-Aven (1886): odrzuca perspektywę, realizm i światłocień na rzecz barwnych plam, dekoracyjności i symbolizmu. Podczas pobytu w Polinezji (od 1891 r.) wypracowuje syntetyzm - zestawianie plam koloru w większe całości, oraz nawiązujący do witraży cloisonizm (francuskie cloison - przegroda), gdzie każdą plamę otacza kontur. Wśród wielu dzieł Gauguina szczególną pozycję zajmuje monumentalny obraz Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy? (1897), który pokazuje los człowieka od narodzin do śmierci i pyta o sens życia. Idee Gauguina są bliskie nabizmowi (od hebrajskiego nābi - prorok), który rozwija się w Paryżu w latach 1888-1903 (P. Sérusier, M. Denis). Ten kierunek malarski akcentuje dekoracyjność zniekształconych syntetycznych form, barwnych plam często otoczonych konturem, mających znaczenie symboliczne. Gauguin inspiruje też Matisse’a, Kandinsky’ego, kubistów i abstrakcjonistów.

• XIX/XX w. - Moda i projektowanie strojów stają się dziedziną sztuki, która przestaje mieć charakter użytkowy.

• XIX/XX w. - W Europie pojawia się plastelina, czyli masa rzeźbiarska złożona z mielonej kredy, wazeliny i kwasów tłuszczowych (głównie stearynowego). Plastelina jest miękka w temperaturze bliskiej ciepłocie ciała człowieka, a po ochłodzeniu twardnieje. Nigdy jednak nie traci plastyczności, więc, w przeciwieństwie do gliny, można jej używać wielokrotnie. Według części historyków plastelinę wynajduje w 1880 r. Franz Kolb, niemiecki aptekarz z Monachium. Inni sądzą, że pierwszym użytkownikiem plasteliny był angielski nauczyciel rzeźby William Harbutt w 1897 r. W XX w. plastelina staje się nie tylko materiałem artystycznym, lecz także zabawką dla dzieci i pomocą edukacyjną.

• XIX/XX w. - Australijskie malarstwo rentgenowskie zdobywa uznanie na całym świecie. Na obrazach są przedstawiane wewnętrzne organy zwierząt. Charakterystyczna jest stylizacja ludzkiej sylwetki: długie ciała, patykowate, cienkie kończyny, okrągłe głowy z dużymi okrągłymi oczami (zwłaszcza na wizerunkach duchów).

• XIX/XX w. - W fotografii zdominowanej przez piktorializm ujawniają się wpływy impresjonizmu, a potem ekspresjonizmu, kubizmu, modernizmu, futuryzmu i dadaizmu, przy czym jeden autor może tworzyć dzieła reprezentujące rozmaite nurty.

Powstają techniki łączące fotografię i malarstwo: tak powstaje oleodruk, czyli fotografia uzupełniona przez malarza i powielana w formie obrazków. Stosowany jest fotomontaż - kolaż kilku zdjęć i retusz (domalowywanie). Na przykład po trzęsieniu ziemi w San Francisco (1906) ukryto rozmiary klęski retuszując fotografie. Fotomontaż stanie się też metodą tworzenia obrazów rzekomych kosmitów (G. Adamski, 1891-1965), potworów, aniołów czy innych postaci fantastycznych.

Do najsławniejszych fotografików tej epoki należą: Francuzi R. Demachy i C. Puyo, Belg L. Misonne, Holender H. Berssenbrugge, dwaj Niemcy T. Hofmeister i O. Hofmeister, Austriacy H. Henneberg, H. Kühn i H. Watzek, Czech F. Drtikol, Włoch A. G. Bragaglia.

W USA dominuje fotografia realistyczna i piktorializm. W roku 1902 Alfred Stieglitz (1864-1946) zakłada grupę amerykańskich piktorialistów Foto-Secession, w której działają między innymi A. L. Coburn, C. H. White i G. Kaesebier. W latach 1903-1917 Stieglitz wydaje czasopismo piktorialistów Camera Work, a w roku 1905 Stieglitz jako marchand zakłada Galerię 291 w Nowym Jorku, pierwszą amerykańską galerię fotografii. Po 1907 r. Stieglitz tworzy serię Equivalents - obrazy chmur wyrażające psychiczne stany człowieka (ten kierunek zyska miano fotografii subiektywnej). Idee Stieglitza kontynuują potem ekspresjoniści M. White i A. Siskind oraz surrealiści F. Sommer, C. J. Laughlin i R. E. Meatyard.

Brytyjczycy łączą kierunki europejskie i amerykańskie: J. C. Annan, F. H. Evans. Dwie słynne wystawy tego okresu to dadaistyczna w kabarecie Voltaire w Zurychu (1916) i nawiązująca do impresjonizmu zorganizowana w Londynie (1917) przez Alvina Langdona Coburna (1882-1966, Amerykanin mieszkający stale w Wielkiej Brytanii).

• XIX/XX w. - Kilku wybitnych marchandów przyczynia się do spopularyzowania sztuki awangardowej. Na przykład działający w Paryżu Francuz Ambroise Vollard (1866-1939) popiera Paula Cézanne’a, Renoira, Picasso, Gauguina i van Gogha. Pochodząca z żydowskiej rodziny z Alzacji Berthe Weill (1865-1951) ok. 1900 r. zaczyna karierę jako marchandka specjalizująca się w sztuce awangardowej. Przez jej galerię w Paryżu przewiną się dzieła takich artystów jak między innymi Picasso, Matisse, Modigliani, Diego Rivera, Braque, Utrillo. Do najsławniejszych marchandów należą też francuscy Żydzi Léonce Rosenberg (1879-1947) oraz jego brat Paul Rosenberg (1881-1959) popularyzujący między innymi kubizm. Modiglianiego promuje jego przyjaciel polski Żyd Leopold Zborowski (1889-1932). Francuski Żyd z Alzacji René Albert Gimpel (1881-1945, umiera w obozie koncentracyjnym pod Hamburgiem) słynie jako marchand i znawca impresjonistów. W Niemczech rolę promotorów nowoczesnej sztuki odgrywają znawca ekspresjonizmu Herwarth Walden (1879-1941, umiera w sowieckim więzieniu w Saratowie), promotor secesji i impresjonistów Paul Cassirer (1871-1926) i Wilhelm Uhde (1874-1947).

• Od XIX/XX w. - Narasta krytyka nazbyt ozdobnej i nieuporządkowanej secesji oraz żądanie prostoty wyrobów przemysłowych: Hermann Muthesius (Niemcy, 1861-1927), Tony Garnier (Francja, 1869-1948), Frank Lloyd Wright (USA, 1869-1959). Tak zaczyna się nurt znany jako art déco (od francuskiego określenia sztuki dekoracyjnej - art décoratiff). Cechuje go większy niż w secesji spokój i zrównoważenie widoczne w architekturze, meblarstwie i ornamentyce. Kolory w malarstwie są jaskrawe i zdecydowane jak u fowistów, czego przykładem jest polska malarka Tamara Łempicka (1885/8-1980).

Wyroby przemysłowe przeznaczone do codziennego użytku mają być piękne, zdobione ornamentami, lecz mimo to powinny być użyteczne a zarazem możliwie doskonale wykonane. Takim zasadom hołdują architekci, projektanci wnętrz, mebli, lamp, tkanin i przedmiotów użytkowych. Na przykład we Francji E.J. Ruhlmann (1879-1933), J. Doucet (1853-1929, projektujący też suknie), P. Chareau (1883-1950) i C. Rousseau (1872-1950).

• 1900 - 1914 r. - W Europie i Ameryce zaczyna się rozwój pocztówek - obrazków wysyłanych pocztą. Często projektują je sławni plastycy. Z czasem jednak najpopularniejsze staną się pocztówki z fotografii.

• XX w. - W plastyce euro-amerykańskiej obserwuje się nieznaną wcześniej mnogość kierunków, zbiorczo zwanych modernizmem (po angielsku modern - nowoczesny) lub awangardą (od francuskiego avant garde - przednia straż). Panuje ogromny indywidualizm. Jeden artysta może tworzyć w różnych stylach zależnie od aktualnie przyjętej konwencji lub okresu w swym artystycznym rozwoju. Często występują świadome zapożyczenia z pozaeuropejskich stylów plastycznych. Na przykład od roku 1906 Francuzi i Niemcy wprowadzają motywy sztuki afrykańskiej. Z drugiej strony Japończyk Taro Okamoto (1911-1996) podczas pobytu w Paryżu w latach 1930. przejmuje idee awangardowe i przenosi je do Japonii.

Natomiast w 1911 r. Niemiec L. Frobenius przywozi do Europy afrykańskie maski, które przyczynią się do rozwoju kubizmu i ekspresjonizmu. Jednym z pierwszych marchandów organizujących wystawy sztuki afrykańskiej jest Francuz Paul Guillaume (1891-1943). W XX w. pośrednie wpływy plastyki afrykańskiej ogarną całą Europę, a potem Amerykę.

Brytyjscy krytycy, Clive Bell i Roger Fry, głoszą formalizm - przewagę kształtu i barwy, czyli formy nad treścią nowoczesnego dzieła. Kubizm (nazwę wprowadza Francuz L. Vauvelles w 1908 r., od cube - sześcian) interpretuje obraz jako zestaw samodzielnych brył geometrycznych łączących się w wizerunki obiektów świata rzeczywistego. Francuz G. Braque wprowadza do sztuki pojęcie kolażu (po francusku collage od coller - sklejać), a Hiszpan Pablo Picasso tworzy jeden z pierwszych szeroko znanych kolaży pod tytułem Martwa natura z plecionym krzesłem (1911). Modernizm (1880-1910, nazwę wprowadza H. Bahr z Wiednia od niemieckiego słowa modern - nowoczesny) to faliste linie przeczące klasycznej równowadze (na przykład norweski rzeźbiarz G. Vigeland). Dekadentyzm (od francuskiego décadence - schyłek) głosi schyłek kultury i upadek dotychczasowych wartości. Futuryzm (Włoch F. T. Marinetti wprowadza pojęcie w 1909 r. nawiązując do łacińskiego futurus - przyszły) fascynuje się postępem, techniką i nowatorstwem (francuski malarz F. Léger w latach 1917-1923). Ekspresjonizm (ok. 1900-1939, od łacińskiego expressio - wyrażenie) określany czasem jako realizm magiczny wyraża indywidualizm, uczucia i podświadomość (Niemiec E. Kirchner). Do tych idei nawiązuje też oskarżany często o niemoralność i pornografię austriacki malarz Egon Schiele (1890-1918, wraz z żoną umiera na hiszpankę). Ogromną popularność już za życia zyskuje bliski ekspresjonizmowi głoszący walkę płci Norweg Edvard Munch, autor między innymi słynnego obrazu Krzyk (1893) uznawanego za jedno z największych arcydzieł w dziejach malarstwa i powtarzanego w wielu wersjach. W Stanach Zjednoczonych zaś dużą popularnością cieszy się pochodzący z Holandii abstrakcyjny ekspresjonista Willem de Kooning (namalowana w latach 1950-1953 seria obrazów przedstawiających kobiety).

Symbolizm odwołuje się do symboli i metafor (A. Rodin, G. Vigeland, T. Łempicka). Do symbolizmu nawiązuje też wykształcony w Europie amerykański malarz Grant Wood, autor jednego z najbardziej znanych i dyskutowanych obrazów w Stanach Zjednoczonych zatytułowanego Amerykański gotyk (1930). Dzieło przedstawia drewniany budynek z miasteczka Eldon w Iowa z przypominającym gotyckie oknem, a na pierwszym planie stoją starszy mężczyzna z widłami i kobieta. Interpretacje Amerykańskiego gotyku oscylują od symbolu życia Amerykanów do ich groteskowego wizerunku i od niewinnego żartu do złośliwej satyry.

Dla dadaizmu (po francusku dada to zabawka, ok. 1916-1923) sztuka jest tylko zabawą (A. Breton, P. Eluard, J. Miro).

Jednym z najbardziej wpływowych i popularnych kierunków jest surrealizm (po francusku surréalisme - nadrealizm) odwołujący się do fantazji i sennych marzeń bliskich ideom psychoanalizy (Eluard, Dali, Miró). Termin surrealizm tworzy w 1917 r. francuski poeta polskiego pochodzenia Guillaume Apollinaire (Wilhelm Apolinary Kostrowicki, 1880-1918). Pierwsza wystawa surrealistów odbywa się w Paryżu w roku 1925 (rok po Manifeście surrealistycznym A. Bretona). Niemka M. Oppenheim tworzy słynne Śniadanie w futrze (filiżanka, talerzyk i łyżeczka obciągnięte futrem, 1936), symbol surrealizmu. Bliski surrealizmowi Włoch Giorgio de Chirico (1888-1978) tworzy malarstwo metafizyczne pittura metafisica wskazujące na rzeczywistość pozamaterialną (realizm magiczny). Jako przykłady obrazów Chirico można wymienić Zagadkę przybycia (1912), Melancholię popołudnia (1913) czy też Niepokój odjazdu (1914). Jednym z najsławniejszych surrealistów jest szwajcarski rzeźbiarz, malarz i grafik Alberto Giacometti (1901-1966). Jego surowe, zredukowane do niezbędnego minimum rzeźby czasem przypominają techniczne konstrukcje: Rydwan (1950-1952), Kot (1954), Idący człowiek (1961). Pod wpływem surrealizmu pozostaje też polski malarz-samouk Zdzisław Beksiński (1929-2005) tworzący ponure dzieła przesycone grozą, przeczuciem śmierci i rozpadu.

Abstrakcjonizm (Kandinsky, 1910) jest niefiguratywny, przedstawia byty nieistniejące, często oderwane od siebie plamy i bryły (Klee, Leger, rumuński rzeźbiarz C. Brancusi). Począwszy od lat 1930. angielski rzeźbiarz Henry Spencer Moore rozwija kierunek nazwany abstrakcją organiczną: miękkie, giętkie bryły sugerujące struktury biologiczne (na przykład Leżąca figura, 1951). Z nurtem abstrakcyjnym jest też związany aktywny w Europie i USA chilijski malarz Roberto Antonio Sebastian Matta (na przykład obraz Inwazja Nocy, 1941). Odrębne stanowisko wśród abstrakcjonistów zajmuje amerykańska malarka Georgia Totto O’Keeffe (1887-1986, żona Alfreda Stieglitza), która przekształca rzeczywiste formy, na przykład liście, kwiaty czy kamienie, w kształty abstrakcyjne przyciągające wzrok wyrazistymi kolorami, falistymi, obłymi kształtami i miękkim światłocieniem podkreślającym głębię obrazu.

Suprematyzm: abstrakcyjne formy, supremacja odczucia (w Rosji pierwsza kompozycja K. Malewicza w 1913 r.). Konstruktywizm rozwijający się w Rosji od 1921 r. ma eksponować strukturę, czyli konstrukcję świata. Jednym z jego inicjatorów jest rosyjski Żyd Naum Gabo (Naum Pevsner, 1890-1977), rzeźbiarz od 1946 r. mieszkający w USA. Czołowy rosyjski konstruktywista Aleksandr M. Rodczenko (1891-1956) w roku 1915 zakłada artystyczną grupę biespriedmietnych (bezprzedmiotowych). El Lissitzky (1890-1941), rosyjski Żyd pracujący zarówno w Rosji Sowieckiej, jak i w Europie, łączy symbolikę synagogalną, suprematyzm, konstruktywizm i abstrakcję. Projektuje grupę moskiewskich wieżowców Wolkenbügel (Wygładzacz chmur, 1923-1925) i tworzy między innymi słynną serię obrazów nazwanych Proun, gdzie figury geometryczne dają złudzenie przestrzenności. Bliski konstruktywizmowi jest też polski malarz Władysław Strzemiński (1893-1952), początkowo współpracownik Lissitzky’ego i Rodczenki, twórca unizmu (książka Unizm w malarstwie, 1928) - koncepcji obrazu jako wewnętrznie spójnej płaszczyzny bez odwołań do przestrzenności i bez kontrastów charakterystycznych dla sztuki figuratywnej. Najpełniej wyrażają te idee jego dwie ostatnie kompozycje unistyczne z numerami 13 i 14, które są jednokolorowe, a poszczególne części obrazu różnią się tylko fakturą.

Color field painting, czyli malarstwo kolorowych płaszczyzn charakteryzują rozległe jednobarwne powierzchnie mające kształt figur geometrycznych lub kształtów abstrakcyjnych. Jednym z czołowych twórców tego kierunku jest Amerykanin pochodzenia żydowsko-łotewskiego Mark Rathko (Marcus Rathkowitz, 1908-1970), który jednak nie znajduje zrozumienia i popełnia samobójstwo.

Fowizm (od pogardliwego określenia paryskiej wystawy z 1905 r. jako cage des fauves - klatka dzikich zwierząt) charakteryzują płaskie, kontrastujące barwne plamy: Francuzi Henri Matisse (1869-1954, Kobieta w kapeluszu, Taniec, Kwiaty śliwy) i Georges Braque (1882-1963, Kobieta z gitarą). Amerykanin Jackson Pollock (ginie w 1956 r. prowadząc po pijanemu samochód) pod wpływem plastyki indiańskiej i indyjskiej rozwija technikę malarską nazwaną przez niego drippingiem (kapanie): chlapie farbą, a płótno pokryte mokrą farbą posypuje piaskiem, rozbitym szkłem i ziemią, aby uzyskać grubą, złożoną fakturę. Do szeroko znanych prac Pollocka należy między innymi obraz Blue Poles (Niebieskie słupy, 1952).

Częściowo poza znanymi nurtami działają malarze rozwijający własne style: Francuzi Paul Cezanne (1839-1906), Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901) i Paul Gauguin (nawiązujący do symbolizmu i nabizmu), tworzący między innymi w duchu kubizmu, abstrakcjonizmu i asamblażu Hiszpan Pablo Picasso (1881-1973), szwajcarski malarz abstrakcyjny i synesteta Paul Klee (1879-1940), Hiszpan Joan Miró (1893-1983), tworzący we Francji znany synesteta Rosjanin Vasil Kandinsky (1866-1944), Włoch Amedeo Modigliani (1884-1920), rosyjski Żyd działający w Paryżu Marc Chagall (1887-1985) czy pracujący we Włoszech Albańczyk Ibrahim Kodra (1918-2006), malarz bliski kubizmowi. Inny albański grafik i malarz Edi Hila (ur. 1944) przez wiele lat pozostaje nieznany, ponieważ żyje uwięziony w kraju rządzonym przez komunistyczny reżim. Jego dzieła zaczynają zdobywać światowe uznanie dopiero w początkach XXI w.

Jednym z najoryginalniejszych i najbardziej dziwacznych malarzy surrealistycznych jest odnoszący się do snów i halucynacji Hiszpan Salvadore Dali (1904-1989). Jego dziełem jest nawiązująca do teorii względności słynna praca Trwałość pamięci (1931) ze zniekształconymi zegarami miękko wiszącymi lub leżącymi na przedmiotach. Inne bardzo popularne dzieło Dalego to Miękka konstrukcja z gotowaną fasolką - przeczucie wojny domowej, gdzie rozdarta sylwetka z głową, stopą i ręką zdaje się wyrażać rozpacz.

Szczególną sławę zdobywa holenderski grafik Maurits Cornelis Escher (1898-1972), który pokazuje wielowymiarowość i relatywizm w postrzeganiu świata wykorzystując figury niemożliwe i tworząc złudzenia optyczne (Wodospad, Wspinanie i schodzenie).

• XX w. - Intensywnie rozwija się plastyka ilustracyjna i reklamowa.

W Stanach Zjednoczonych działa Norman P. Rockwell (1894-1978), słynny grafik pracujący dla czasopism (na przykład dla Saturday Evening Post) oraz ilustrator książek (Przygody Tomka Sawyera). Rockwell jest też autorem znanego potrójnego autoportretu z 1960 r., gdzie pokazał, jak maluje sam siebie według odbicia w lustrze.

Innym amerykańskim twórcą pracującym dla reklamy jest Cassius Macellus Coolidge (1844-1934), autor między innymi szesnastu dość groteskowych obrazów pokazujących psy grające w pokera (malowane od 1903 r.).

Francuski artysta zajmujący się ilustrowaniem książek, Paul Émile Chabas (1869-1937) zdobywa ogromną popularność dzięki obrazowi Wrześniowy poranek (1912) nagrodzonemu na wystawie w Paryżu, a potem wystawionemu w witrynie galerii sztuki na Manhattanie w Nowym Jorku. Obraz pokazuje kąpiącą się nagą dziewczynę, co wzbudza oburzenie pewnego chrześcijańskiego fundamentalisty pragnącego walczyć z rzekomo niemoralną sztuką. W rezultacie dzieło Chabasa stało się niezwykle popularne, doczekało się setek reprodukcji na całym świecie i zainspirowało innych artystów do tworzenia podobnych prac.

• XX w. - Plakat jako duża grafika o charakterze informacyjnym i reklamowym lub propagandowym (jak chińska gazetka wielkich hieroglifów zwana tacypao) naklejana na ścianach domów i murach staje się nieodłącznym elementem miasta. W czasie wojen światowych odbywa się swoista walka na plakaty. Plakatami przekonują też politycy i organizacje religijne, najrozmaitsze partie polityczne i producenci oraz sprzedawcy towarów. Szczególnego znaczenia nabiera plakat filmowy. W plakacie odzwierciedlają się wszystkie kierunki artystyczne od symbolizmu, kubizmu i abstrakcjonizmu po realizm.

• XX w. - Funkcjonuje kilka przenikających się stylów ogrodowych: angielski, japoński i chiński, a mniej popularne są muzułmański i francuski. Brytyjczycy B. Parker i R. Unwin realizują ideę E. Howarda ogrodu-miasta w Letchworth (1904).

Następuje rozdzielenie menażerii ze zwierzętami (ogród zoologiczny, zoo), akwarium ze zwierzętami i roślinami wodnymi oraz ogrodu koncentrującego się na roślinach. Pod Hamburgiem Karl Hagenbeck (1844-1913) zakłada zoo (1907), gdzie ogrodzone wybiegi imitują warunki naturalne. W Suchumi w sowieckiej Gruzji powstaje safari dla małp (1930), a następne z lwami w Longlead w Wielkiej Brytanii (1966). Safari to przestrzeń, gdzie zwierzęta można oglądać z samochodu. Powstaje pierwsze oceanarium (pokazuje życie w morzu) z delfinami na Florydzie (1938), oceanarium z orką w Seattle (1966), a w Nowym Jorku zoo zwierząt nocnych (1960).

• XX w. - Japoński komiks manga zdobywa ogromną popularność dzięki gazetom, a zwłaszcza pracom Osamu Tezuki (po 1945 r.). Mangi rozchodzą się w Japonii i poza nią w milionowych nakładach. Równolegle rozwija się komiks na Zachodzie, między innymi dzięki takim wydawcom jak Walt Dismey Company i Timely Publications (późniejsze Atlas Publications i Marvel Comics).

• XX w. - Konserwatorzy sztuki używają coraz bardziej wymyślnych technik.

Może to być wykąpanie dzieła w roztworze substancji trujących szkodniki lub poddanie go działaniu gazu zabijającego grzyby i bakterie. Poza tym dzieła sztuki są przechowywane w stałej temperaturze i wilgotności oraz chronione przed niszczycielskim działaniem światła, co skutecznie hamuje procesy rozkładu pigmentów. Natomiast podczas restaurowania dzieła konserwatorzy mechanicznie zdejmują warstwy farby nałożone na pierwotny obraz, często używając do tego mikroskopu.

Inne popularne techniki to przemywanie ciepłą wodą, aby naciągnąć pofałdowane płótno obrazu, naklejanie papieru lub płótna z obrazem na trwalsze podłoże oraz zastosowanie rozmaitych chemikaliów, żeby odzyskać pierwotne kolory.

W latach 1920. Amerykanin George T. Oliver z Oliver Brothers Fine Art Restoration w Bostonie buduje stół próżniowy (podciśnieniowy) służący do nakładania na obraz warstwy wosku lub innej substancji chroniącej dzieło (opatentuje swój wynalazek w 1937). Dzięki obniżonemu ciśnieniu powietrza w zamkniętej komorze obraz na tkaninie lub papierze wykazuje mniejsze tendencje do fałdowania, a warstwa ochronna jest nakładana równomiernie. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do obrazów z rozbudowaną siatką spękań (krakelurą).

O wielkim znaczeniu konserwacji sztuki świadczy rosnąca liczba galerii i muzeów, przy których działają laboratoria mające badać, chronić i restaurować dzieła sztuki. Tego rodzaju placówki powstają między innymi w Londynie (British Museum, 1920), na Harvardzie (Fogg Art Museum, 1928), w Bostonie (1930), w Luwrze (1931), w Nowym Jorku (Metropolitan Museum, 1931), a potem również przy innych dużych muzeach na całym świecie.

• 1901 r. - We Francji powstaje Société des Artistes Décorateurs, czyli stowarzyszenie artystów, architektów i projektantów stawiające sobie za zadanie upowszechnienie wysokich standardów estetycznych, zwłaszcza w produkcji masowej. Tak zaczyna się świadomy design jako sztuka projektowania pięknych budowli i przedmiotów użytkowych oraz artystycznego wzornictwa przemysłowego. Wcześniej elementy designu można odnaleźć w tworzeniu znaków graficznych, herbów, liter stosowanych w drukarstwie, projektowaniu książek, mebli i strojów oraz w brytyjskim aesthetic movement. Dopiero teraz jednak jest to działalność w pełni uświadomiona i stawiająca sobie za cel otaczanie człowieka pięknem w przedmiotach codziennych. Podobne tendencje pojawiają się w wielu krajach. Na przykład w Wiedniu w roku 1903 Josef Hoffmann i Koloman Moser założą Wiener Werkstätte (Warsztaty Wiedeńskie, które przetrwają do roku 1932). W Holandii w latach 1904-1942 będzie działała organizacja artystów i projektantów Nederlandsche Vereeniging voor Ambachts en Nijveheidskunst.

• 1903 r. - Austriacki historyk sztuki Alois Riegl publikuje w Wiedniu znaną pracę Der moderne Denkmalkultus. Sein Wesen und seine Entstehung, na której opiera się późniejsza ochrona zabytków.

Riegl wprowadza rozróżnienie pomnika, dzieła sztuki i zabytku historycznego. Pomnik ma wartość pamiątkową, utrwalając coś w ludzkiej pamięci i kulturze, a dzieło sztuki ma wartość artystyczną. Zabytek zaś ma wartość historyczną jako ślad przeszłości i wyraz przemijania. W ten sposób Riegl zapoczątkowuje nowe podejście do konserwacji dzieł sztuki i zabytków: według niego należy możliwie wiernie zachować pierwotny wygląd konserwowanego obiektu. Takie podejście prowadzi do idei restauracji, czyli oczyszczania obiektu z późniejszych naleciałości i zmian wprowadzonych przez człowieka. Powstaje swoisty kult autentyczności i dążenie do utrzymania lub nawet przywrócenia oryginalnego stanu. Dotyczy to przede wszystkim obiektów zabytkowych ilustrujących przeszłość (u Riegla nazwanych „starożytnymi”) oraz obiektów mających wartość artystyczną, czyli dzieł sztuki.

• 1904 r. - Amerykanka Julia Morgan (1872-1957) jako pierwsza kobieta otrzymuje licencję architekta w Kalifornii i zakłada własne biuro architektoniczne w San Francisco. Jako pierwsza i w tym czasie jedyna studentka zdobyła dyplom inżyniera cywilnego w Kalifornii w roku 1894. Ponieważ w USA kobiet nie przyjmowano na studia architektoniczne, dostała się do prestiżowej Ėcole nationale supérieure des Beaux-Arts w Paryżu i w1902 r. zdobyła dyplom architekta. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych projektuje szereg budynków użyteczności publicznej i ponad 700 domów mieszkalnych, przyczyniając się do rozpowszechnienia budownictwa nowoczesnego, lekkiego i funkcjonalnego. Z drugiej strony projektuje swoiste pałace dla amerykańskich magnatów finansowych. Za jeden z najwspanialszych uchodzi Hearst Castle zbudowany w 1919 r. dla potentata prasowego Williama Randolpha Hearsta koło San Simeon w Kalifornii. Antyfeministycznie nastawiona męska większość architektów nie potrafi co prawda zablokować świetnej Morgan, ale skutecznie wymazuje ją z publicznej świadomości i dopiero kilkadziesiąt lat po śmierci Julia Morgan zostanie doceniona jako artystka oraz symbol emancypacji kobiet.

• 1905 r. - Niemiecki znawca sztuki Wilhelm von Bode (1845-1929), wcześniej dyrektor zbiorów rzeźbiarskich (1883) i departamentu malarstwa w berlińskim muzeum (1890) zostaje dyrektorem generalnym cesarskich zbiorów sztuki w Berlinie. Tak na Wyspie Muzeów na Spreewie w Berlinie powstaje jedno z najbogatszych muzeów w Europie (znane potem jako Państwowe Muzeum w Berlinie).

• Od 1905 r. - Tagore postuluje odrodzenie sztuki Indii. Dzięki niemu i towarzystwu Indian Society of Oriental Art zostaje zorganizowana pierwsza wystawa indyjskiego malarstwa w Kalkucie (1908). Sztuka Indii staje się popularna. Wkrótce odbywają się następne słynne wystawy malarstwa indyjskiego w Allahabadzie (1910) i Paryżu (1914). Malarka Sher-Gil Amrita (1913-1941), córka Sikha i Węgierki, tworzy nowy styl indyjskiego malarstwa, odwołując się do malowideł Adżanty odkrytych w początkach XIX w.

• 1906 r. - W Nankinie powstaje pierwszy w Chinach wydział uczelni artystycznej uczący plastyki europejskiej (następny będzie działał w Pekinie od 1911 r.). Chińscy artyści (jak malarz Xu Beihong, twórca drzeworytów Lu Xun) poszukują syntezy sztuki europejskiej i wschodnioazjatyckiej (tendencje te ulegną zahamowaniu za rządów Mao). Wśród artystów nowego nurtu wyróżnia się między innymi Cz’i Pai-szih (1863-1957), znany z obrazów przedstawiających owady i malarz Ding Shaoguang (Ting Szao Kuang, od 1981 r. w USA).

• 1907 r. - Niemieccy architekci, inżynierowie i artyści zakładają w Monachium Deutscher Werkbund, czyli organizację promującą nowoczesny design nacechowany prostotą i funkcjonalnością, a jednak piękny. Takie idee głosił już Morris (1861), a potem twórcy secesji, choć członkowie Werkbundu zdecydowanie odrzucają secesyjną ozdobność. W roku 1934 Deutscher Werkbund zostanie rozwiązany przez hitlerowców, którzy nie rozumieją jego założeń, lecz w roku 1949 organizacja znów zacznie działalność. Co więcej, w latach 1960. powstaną pierwsze szkoły designu w Wielkiej Brytanii, a potem w wielu innych krajach.

• 1907 - 1922 r. - Na zlecenie Irlandczyka Neville’a Wilkinsona firma stolarska James Hicks & Sons wykonuje jedną z najwspanialszych zabawek stanowiącą zarazem niebywałe dzieło sztuki. Jest to ogromny dom dla lalek nazwany Zamkiem Tytanii, złożony z 18 pomieszczeń wyposażonych w miniaturowe meble i urządzenia z hebanu, szlachetnych kamieni i metali oraz tkanin. W zamyśle córki Wilkinsona Gwendolyn miał to być dom dla elfów. W roku 1978 dzieło kupi firma Lego i wystawi w duńskim Legolandzie, a potem w XVI-wiecznym zamku Egeskov.

• 1908 r. - Austriacki architekt Adolf Loos (1870-1933) publikuje książkę Ornament i zbrodnia, w której ostro krytykuje secesyjną ozdobność, a chwali prostotę i funkcjonalność budowli. Jest uważany za prekursora minimalizmu jako kierunku odrzucającego ornamenty na rzecz pokazania elegancji konstrukcji oraz funkcji budowli (konstruktywizm).

• 1908 r. - Rodzina Ricardi z Orvieto (Włochy) odnosi spektakularny sukces, sprzedając British Museum w Londynie podróbkę etruskiego rydwanu z brązu. Tak zaczyna się niebywała kariera rodziny fałszerzy zabytków. Wkrótce Ricardi zaczynają współpracę z rzeźbiarzem Alfredo Fioravanti. W roku 1915 wspólnie sprzedają do Metropolitan Museum w Nowym Jorku rzekomo etruskie rzeźby z terakoty. Dopiero wykrycie w rzeźbach nieznanego Etruskom manganu stanie się dowodem, że dzieła sztuki są współczesne, aczkolwiek doskonale wykonane i naśladujące styl Etrusków.

• 1911 - 1939 r. - Max Doerner (1870-1939) jest profesorem w Królewskiej Akademii Bawarskiej w Monachium, gdzie uczy technik konserwacji i restaurowania dzieł sztuki. Jego praca o materiałach używanych do malowania będzie jedną z najwyżej cenionych nie tylko w Niemczech, ale w całej Europie.

• 1912 r. - Niemiecki historyk sztuki Aby Warburg, znawca plastyki antycznej i renesansowej, wygłasza słynny referat na temat symboliki i interpretacji treści zawartych we w renesansowych freskach w Palazzo Schifanoia w Ferrarze. Jego ambicją jest wprowadzenie do historii sztuki ścisłej metodologii badawczej porównywalnej do metodologii nauk przyrodniczych. Tak zaczyna się ikonologia stanowiąca rozwinięcie ikonografii, o której pod koniec XVI w. pisał Cesare Ripa.

Warburg zakłada w Hamburgu Kulturwissenschaftlichen Bibliothek Warburg poświęcona historii sztuki. Cierpi niestety na zaburzenia psychiczne i umiera z powodu ataku serca, lecz jego idee kontynuują potem Fritz Saxl i Erwin Panofsky. W 1933 r. Saxl przenosi bibliotekę Warburga z hitlerowskich Niemiec, gdzie zostałaby zniszczona, do Londynu jako późniejszy Instytut Warburga.

.- 1913 r. - W Nowym Jorku odbywa się przełomowa wystawa takich europejskich malarzy jak Cezanne, Matisse, Picasso, Kandinsky. Amerykanie zapoznają się z nowoczesną plastyką.

• 1913 r. - Koło Kapsztadu powstaje Kirstenbosch, pierwszy na świecie ogród botaniczny, który jest poświęcony ochronie i prezentacji roślin danego kraju, w tym wypadku Afryki Południowej. Kirstenbosch stanie się wkrótce jednym z najsłynniejszych ogrodów świata.

• Od 1913 r. - We Francji krytyk, malarz i poeta Francis Picabia (Francis-Marie Martinez Picabia, 1879-1853), znany z niszczenia wszelkich tradycyjnych wartości i dogmatycznego kultu wolności jednostki, oraz artysta Marcel Duchamp (1887-1968) rozwijają dadaizm. Duchamp wprowadza pojęcie antysztuki (1914). Pokazuje, że dzieło sztuki nie istnieje samo w sobie, lecz jest wynikiem decyzji, wyboru i nazwania czegoś sztuką przez artystę, a pokazuje to poprzez dziwaczną kompozycję ze stołka i rowerowego koła zamocowanego na siedzisku (1913). Jest to pierwsze dzieło w stylu ready made (pojęcie używane od 1915 r.), czyli wykonane z gotowych przedmiotów. Duchamp konsekwentnie tworzy potem kompozycje z suszarki do butelek, młynka do kawy itp. Duchamp proponuje też sztukę poczty (1916), rozsyłaną drogą pocztową, niewystawianą w galeriach. Na Wystawę Niezależnych (1917) przysyła pisuar jako rzeźbę zatytułowaną Fontanna, a w roku 1917 pokazuje reprodukcję Mony Lisy z domalowanymi wąsami i podpisem L.H.O.O.Q., co czytane fonetycznie oznacza „ma gorący tyłek”. W ten sposób Duchamp próbuje zanegować całą dawną estetykę. Sztuka kontestująca samą siebie (awangarda, dadaizm) stanie się zaczątkiem kilku trendów w XX w., zwłaszcza gdy w drugiej połowie XX w. H. Foster ogłosi antyestetykę (odrzucenie piękna) jako wyróżnik postmodernizmu. W 1932 r. Amerykanin A. Calder wprowadza mobile, czyli rzeźby ruchome, a w 1945 r. Francuz J. Dubuffet tworzy kierunek znany jako art brut, co ma oznaczać „szczerą” twórczość dzieci i niezrównoważonych psychicznie, posługujących się błotem, śmieciami i innymi przedmiotami.

• 1915 r. - Szwajcarski historyk sztuki, uczeń Jacooba Burckhardta, Heinrich Wölfflin publikuje słynną książkę Podstawowe pojęcia historii sztuki. Twierdzi, że forma dzieła sztuki zależy od indywidualnego temperamentu artysty, na który nakładają się style narodowe lub związane z daną epoką. Zakłada, że formy artystyczne są paralelne do zmian w języku, co wiąże się z faktem, że jego ojciec jest językoznawcą.

• 1917 r. - Holenderski plastyk Theo van Doesburg zakłada w Amsterdamie nową grupę artystyczną i czasopismo De Stijl (Styl). W pierwszym numerze ukazuje się długi artykuł Pieta Mondriana (właściwie Pieter Cornelius Mondriaan, 1872-1944), który staje się manifestem nowego nurtu nazwanego neoplastycyzmem. Mondrian był wcześniej pod wpływem impresjonizmu (słynny obraz Czerwone drzewo), a podczas pobytu w Paryżu kubistów (Szare drzewo z 1912 r.), lecz stopniowo wypracowuje własny styl. Zainspirowany poglądami malarza Barta van der Lecka i teozofa Schoenemaekersa zaczyna stosować czysty kolor wypełniający obraz, ogranicza się do żółci, czerwieni, koloru niebieskiego, czerni i bieli. Obrazy neoplastyczne nawiązują do pierwiastków męskiego (elementy pionowe) i żeńskiego (elementy poziome), są niefiguratywne, lecz złożone z geometrycznych figur na wzór Prounów E. Lissitzky’ego. Ze środowiskiem De Stijl jest też związany ceniony projektant Gerrit Thomas Rietveld, autor mebli o możliwie prostej, zgeometryzowanej formie zapowiadającej dzieła z kręgu Nowej Rzeczowości i Bauhausu.

Mimo że grupa De Stijl rozpada się po śmierci Doesburga w roku 1931, neoplastycyzm oddziałuje na malarstwo abstrakcyjne i grupę Bauhaus. Mondrian zaś znajduje uznanie w Nowym Jorku (na przykład obraz Broadway Boogie-Woogie), gdzie pozostaje do końca życia.

• 1918 - 1945 r. - Upowszechnia się fotografika.

Jest to możliwe dzięki kilku wynalazkom. Po pierwsze dzięki fotografii małoobrazkowej na kliszy w postaci długiej taśmy celuloidowej, która jest nawijana na rolkę wewnątrz aparatu (firma Kodak). Klisza jest podzielona na klatki, czyli poszczególne obrazy. Ogromnie ważne jest też powstanie lekkiego łatwego do przenoszenia aparatu fotograficznego (Leica). Od 1928 r. zaś Kodak produkuje klisze do fotografii kolorowej wykorzystując wynalazek Jana Szczepanika.

Rośnie popularność fotografiki w Niemczech (P. Strand, A. Renger-Patzsch), w USA (E. Weston), w ZSRS (A. M. Rodczenko) i innych krajach. Rozkwita fotografia realistyczna: na przykład Niemcy O. Barnach i E. Salomon, Rosjanin M. Ozerskij, Francuz H. Cartier-Bresson. Organizacja Film and Photo League (USA, 1928) chce fotograficznie dokumentować życie: S. Grossman, R. E. Stryker, G. Parks, A. Rothstein. Czesi J. Štyrsky i J. Ehm tworzą obrazy surrealistyczne. Słynnym surrealistą jest też Amerykanin ukraińskiego pochodzenia Man Ray (właściwie Emanuel Rodnicki, 1890-1976), który w swoich pracach łączy kilka klisz fotograficznych (fotomontaż), aby uzyskać efekt wielowymiarowości. Stosuje się kilkakrotne naświetlanie tej samej kliszy i inne efekty. Niemiec Moholy-Nagy publikuje albumy fotografii naukowych (na przykład mikroskopowych) jako form artystycznych. Temat podejmą potem wystawy Urformen der Kunst (Berlin, 1928) i Micrographies decoratives (Paryż, 1931).

Fotografię wojenną rozwija między innymi Węgier Robert Capa (E. Friedmann, 1913-1954), który zasłynie fotografiami desantu w Normandii. Sławę zdobywa pracująca dla Vogue piękna Amerykanka Lee Miller (1907-1977), modelka, uczennica i partnerka M. Raya oraz pierwsza kobieta-korespondent wojenny. Na swoich fotografiach Miller pokazuje bombardowany Londyn, wojskowe szpitale w Szkocji, wyzwolenie Paryża, obozy koncentracyjne w Buchenwald i Dachau oraz zadbane, mieszczańskie mieszkanie Hitlera w Monachium. Tam powstaje słynna fotografia Miller siedzącej w wannie Hitlera, obok jej wojskowe buty, a na wannie stoi oprawiony w ramy portret Führera. Trauma wojenna (zespół pourazowy) spowoduje potem problemy psychiczne Miller i reporterka popadnie w alkoholizm.

• 1919 r. - W Weimarze powstaje Bauhaus, czyli szkoła architektury i plastyki propagująca idee prostoty i funkcjonalności w opozycji do ozdobnej secesji i art déco. Jednym z jej twórców i głównych przedstawicieli jest niemiecki architekt Walter Gropius (1883-1969). Ze względu na konflikty z konserwatywnymi władzami miasta Bauhaus przeniesie się do Dessau (1925), a potem do Berlina (1932). Tam zaś szkoła zostanie ostatecznie zlikwidowana przez nazistów (1934), którzy nie rozumieją jej idei zapatrzeni w antyk i klasycyzm. Gropius wyjeżdża wtedy z Niemiec i osiada w USA.

Założenia Bauhausu w dużym stopniu współbrzmią z Nową Rzeczowością, a nawet nawiązują do prostych i funkcjonalnych mebli amerykańskich szejkersów, które cieszą się sporą popularnością. Z drugiej strony idee rozwijane w Bauhausie oddziałując na wzornictwo przemysłowe oraz projektantów wnętrz i mebli przyczyniają się do powstania stylu międzynarodowego.

• 1919/1920 r. - W wydawanym na Uniwersytecie Wisconsin (USA) humorystycznym magazynie Wisconsin Octopus Parodies (ukazuje się w latach 1919-1959) pojawia się publikacja uznawana za jeden z najwcześniejszych memów. „Tak ją opisuje twoja powieść” stwierdza mężczyzna wskazując wizerunek pięknej kobiety, „A oto ona” – pokazuje grubą brzydulę. Szerzej znany jest inny wczesny mem opublikowany w 1921 r. w satyrycznym magazynie Judge (ukazuje się w latach 1881-1947) wydawanym na Uniwersytecie Iowa (USA). Napis pod pierwszym obrazkiem przedstawiającym przystojnego eleganta głosi: „Tak wyglądasz w świetle fotograficznego flesza”. Drugi obrazek pokazuje zaś niechlujnego ofermę, a pod spodem można przeczytać: „A tak wyglądasz naprawdę”. Ideą memu jest wykorzystanie powszechnie dostępnego obrazu, rysunku lub fotografii i zderzenie go z zaskakującym podpisem, co daje efekt humorystyczny lub wręcz satyryczny, to znaczy wykpiwający określone zachowania, poglądy lub osoby. Rozkwit memów zacznie się na przełomie XX i XXI w. dzięki upowszechnieniu internetu.

• 1920 - 1951 r. - Przybyły z Łotwy Ed Leedskalnin samodzielnie buduje Coral Castle (Koralowy Zamek) w miejscowości Homestead na Florydzie (USA). W miękkiej skale rzeźbi niewielkie budowle, bramy, zabawki dla dzieci i posągi. Ed twierdzi, że robi to w oparciu o tajemną wiedzę rzekomo pochodzącą od starożytnych Egipcjan. Legenda głosi, że Ed jest masonem i jego dzieło ma podobno zawierać zakodowane masońskie koncepcje. On sam jednak mówi, że Coral Castle ma przede wszystkim upamiętnić jego ukochaną, która pozostała w Łotwie. Od 1923 r. Coral Castle jest atrakcją turystyczną przyciągającą ciekawych nie tylko ze Stanów Zjednoczonych. Niektórzy mówią, że dzieło Leedskalnina to ostatnia budowla megalityczna.

• Od lat 1920. - Rozwija się malarstwo kaligraficzne zachodniego wybrzeża USA, oparte na piśmie chińskim (szkoła Pacyfiku odrzucająca inspiracje kulturą Zachodu) traktujące znaki pisma wyłącznie jako grafikę bez oglądania się na ich znaczenie semantyczne. Przykładem artysty tworzącego w tym stylu jest Mark Tobey (1890-1976), który w Seattle około roku 1935 maluje obrazy pokryte gęstą siecią znaków chińskiego pisma oraz abstrakcyjnych symboli sugerujących pismo, tworząc tak zwane białe pismo. Zyskuje popularność dzięki wystawie w Nowym Jorku w 1944 r.

W latach 1940. pojawia się także nawiązujący do dadaizmu letryzm. Jest to plastyka-poezja posługująca się literami jako elementem tworzącym obraz na przykład w graffiti i odwołująca się nie do znaczenia, lecz do brzmienia znaków pisma i słów. Twórcą letryzmu jest Francuz pochodzący z rodziny rumuńskich Żydów Isidore Isou (Isidor Goldstein, 1925-2007). W drugiej połowie XX w. amerykańscy emblemiści (między innymi Frank Stella i Kenneth Noland, 1924-2010) malują abstrakcyjne obrazy złożone ze znanych symboli. W tym czasie powstaje też konceptualizm często używający znaków pisma lub tekstu bez odwoływania się jednak do ich znaczenia.

Podobne idee wyraża poezja konkretna traktująca tekst jako obraz analogicznie do tradycyjnej mikrografii, gdzie litera i słowo stają się samodzielnymi obiektami wyzwolonymi od związków logicznych czy semantycznych, a służą do budowania grafiki. Za twórców tego kierunku są uznawani urodzony w Boliwii w roku 1925 niemieckojęzyczny Szwajcar Eugen Gomringen i Brazylijczyk włoskiego pochodzenia Décio Pignatari (1927-2012). W roku 1956 odbywa się słynna międzynarodowa wystawa poezji konkretnej w São Paulo (Brazylia). Do najwybitniejszych twórców tego kierunku należy między innymi Polak Stanisław Dróżdż (1939-2009).

• Od 1921 r. - W Meksyku rozwijają się murales, czyli murale: malowidła ścienne, zwykle o tematyce propagandowo-rewolucyjnej i historycznej (Jose C. Orozco, Diego Rivera, David A. Siqueiros, Rufino Tamayo).

Popularność poza granicami Meksyku zdobywa Diego Rivera, lecz jest krytykowany za popieranie komunizmu.

Sławę zdobywa też jedna z jego uczennic Frida Kahlo (Magdalena Carmen Frida Kahlo y Calderón, 1907-1954), przez wiele lat żona D. Rivery, meksykańska patriotka, feministka, zagorzała komunistka i kochanka Trockiego. Cierpiąca na chroniczne choroby, trwale okaleczona przez polio, a potem w wypadku komunikacyjnym dużo czasu spędza unieruchomiona, co skierowało jej zainteresowania w stronę malarstwa. W swoich dziełach (1/3 wszystkich prac stanowią autoportrety szokujące szczerością i swoistym okrucieństwem) łączy tradycje meksykańskiej sztuki ludowej (jaskrawe barwy) i indiańskiej (na przykład częsty motyw małpy) oraz elementy surrealizmu. Jest pierwszą meksykańską artystką, której pracę - obraz The Frame - kupuje paryskie muzeum sztuki Luwr (1939).

Swoistym hołdem złożonym artystce jest amerykańsko-kanadyjsko-meksykański film w reżyserii Julie Taymor pod tytułem Frida (2002) z pochodzącą z Meksyku Salmą Hayek w roli głównej.

• 1922 r. - Szwajcar Le Corbusier zakłada studio architektoniczne w Paryżu. Tworzy architekturę funkcjonalną, matematycznie precyzyjną, ze stali, szkła i surowego betonu (beton brut, brutalizm). Podobny wyraz mają jego projekty mebli przypominające geometryczne bryły z metalowych rurek i tkaniny.

W architekturze powstaje styl międzynarodowy (nazwa wprowadzona przez Amerykanów H. R. Hitchcocka i Ph. Johnsona w 1933 r.) z chłodnymi, geometrycznymi budynkami i pozbawionych indywidualizmu miastami.

Czołowym przedstawicielem stylu międzynarodowego obok Le Corbusiera jest Niemiec Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969, od 1937 r. w USA), architekt, projektant mebli, organizator wystawy w Stuttgarcie w 1927 r. i dyrektor Bauhausu w latach 1930-1932. W 1927 projektuje słynne krzesło wiszące w tym samym czasie opracowane przez M. Stama i M. Breuera. Jest to konstrukcja wykorzystująca mocne materiały, elastyczne i odporne na złamanie jak metalowe rurki lub sklejka. Z nich jest wykonany stelaż tworzący poziomą podstawę i wygięty do góry z przodu mebla, tam wygięty do tyłu tworząc poziomą linię siedziska i z tyłu mebla znów wygięty do góry tworząc linię oparcia. W ten sposób siedzisko wisi nie mając podparcia z tyłu.

Holenderski architekt, projektant i rysownik Mart Stam (Martinus Adrianus Stam, 1899-1986) zasłynął jako autor betonowo-szklanego wieżowca w Królewcu (1922), który prezentuje idee stylu międzynarodowego i konstruktywizmu.

Inny przedstawiciel stylu międzynarodowego to pochodzący z Węgier Marcel Lajos Breuer (1902-1981, od 1937 r. w USA), architekt i projektant mebli. W ciągu życia projektuje ok. 100 budynków, w tym gmach UNESCO w Paryżu. Jego dziełem są między innymi słynne wzory krzeseł produkowane potem przez wiele lat. Jedno z nich to Krzesło Wasilly’ego (Kandinsky’ego) z giętych pod kątem prostych metalowych rurek i naciągniętych na nie kilku pasów tkaniny. Inne znane krzesła jego autorstwa to krzesło wiszące z metalowych rurek oraz Long Chair - ergonomiczny leżak zbudowany z giętej sklejki.

Styl międzynarodowy reprezentuje też Austriaczka Margarete Schütte-Lihotzky (1897-2000), która projektuje kuchnie-laboratoria z geometrycznymi meblami z tanich, standardowych elementów.

• 1922 r. - W Heidelbergu Hans Prinzhorn wywołuje sensację albumem obrazów malowanych przez osoby niezrównoważone psychicznie.

• 1923 r. - W Mediolanie odbywa się pierwsze Triennale Mediolan, jedna z najważniejszych międzynarodowych wystaw i targów designu. Odtąd co trzy lata do Mediolanu przybywają najlepsi projektanci z całego świata. W Mediolanie powstaje Muzeum Triennale z ekspozycją wzornictwa przemysłowego zmienianą w rytmie kolejnych targów.

W ciągu XX w. ekspozycje sklepowe, które pierwotnie miały tylko reklamować towary na sprzedaż i zachęcać kupujących, stają się nową kategorią sztuki. Wystawy projektują już nie tylko sprzedawcy, ale też specjalnie w tym celu wynajęci artyści. Dotyczy to zwłaszcza okolicznościowych ekspozycji na przykład na Nowy Rok, święta religijne i państwowe oraz rozmaite okazje sportowe czy społeczne. Przykładem są gigantyczne, kolorowe i niezwykle bogate wystawy noworoczne w Nowym Jorku, Paryżu, Londynie i w wielu innych miastach na całym świecie.

• 1925 r. - Gustav Friedrich Hartlaub (1884-1963), dyrektor galerii sztuki w Mannheim, który w listopadzie 1918 r. założył grupę artystyczną Neue Sachlichkeit (Nowa Rzeczywistość) organizuje wystawę pod tym samym tytułem. Zebrane tam dzieła George’a Grosza, Maxa Beckmanna, Otto Dixa, Georga Schrimpfa i wielu innych są zaprzeczeniem ekspresjonizmu przedstawiając ponurą rzeczywistość Niemiec po klęsce w I wojny światowej. Grosz pokazuje szare, smutne miasto pełne wojennych kalek, prostytutek i przestępców. Przykładem jest jego złośliwa litografia Dedykowane doktorowi Freudowi z cyklu Ecce Homo obnażająca zakłamanie i podwójne życie rzekomo szacownych berlińczyków. Otto Dix zaś satyrycznym obrazem Flandryjczycy wywołuje skandal i oburzenie Niemców, którzy poczuli się obrażeni.

• 1925 r. - We Włoszech powstaje ruch Novecento postulujący prostotę designu bez ornamentów i geometryczną elegancję przedmiotów użytkowych. Do ruchu Novecento są zaliczani między innymi Gio Ponti, Emilio Lancia i Pietro Chiesa.

• 1925 r. - W Paryżu odbywa się Międzynarodowa Wystawa Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa, która jest podsumowaniem dotychczasowych osiągnięć w tej dziedzinie i zarazem szczytowym punktem w rozwoju art déco. W następnej dekadzie upowszechni się dużo prostsze wzornictwo Bauhausu.

• 1925, 1931 r. - Dwie wystawy sztuki afrykańskiej odbywają się w Paryżu. Silnie oddziałają na surrealistów.

• 1927 r. - Niemiecki historyk sztuki i współtwórca ikonologii Erwin Panofsky publikuje książkę Perspektywa jako forma symboliczna, która staje się dziełem fundamentalnym dla rozumienia plastyki renesansu. Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r. Panofsky przebywa na emigracji w Stanach Zjednoczonych. Jego najważniejsza praca Studies in Iconology: Humanist Themes in the Art of the Renaissance ukazuje się w Princeton w 1939 r.

• 1928 r. - Niemieccy muzealnicy inicjują dyskusję nad metodami konserwacji dzieł sztuki i zbierają opinie, do jakiego stopnia według specjalistów można czyścić obraz. Berlin pozostanie światowym centrum badań nad konserwacją dzieł sztuki do roku 1933, kiedy władzę w Niemczech przejmą naziści. Wtedy większość niemieckich specjalistów, między innymi Max J. Friedländer, Ernst Gombrich, Julius S. Held, Johannes Hell, Helmut Ruhemann, William Suhr, wyemigruje wtedy do Stanów Zjednoczonych.

• 1928 - 1930 r. - Polski konstruktywista Karol Hiller (1891-1939, zamordowany przez Niemców) opracowuje heliografikę jako nową technikę artystyczną łącząca fotografię i malarstwo. Hiller maluje na przezroczystej taśmie celuloidowej i używa jej jako negatywu, aby wykonać fotografie na papierze. Z czasem zaś stosuje dodatkowo naświetlanie kliszy fotograficznej, na której bezpośrednio umieścił rozmaite przedmioty. W drugiej połowie XX w. heliografika upowszechni się jako jeszcze jedna technika graficzna.

• 1929 r. - Należący do Bauhausu L. Moholy-Nagy i W. Peterhans tworzą fotografię subiektywną - psychologiczną, ekspresyjną i symboliczną.

• 13-17 X 1930 r. - W Rzymie odbywa się pierwsza międzynarodowa konferencja na temat metod konserwacji i restaurowania dzieł sztuki. Uczestnicy konferencji postanawiają opracować Podręcznik konserwacji malarstwa, który po raz pierwszy ukaże się po francusku w roku 1939 i rok później po angielsku.

• 1930 - 1950 r. - Kształtuje się skandynawski design związany ze stylem międzynarodowym. Skandynawscy designerzy stawiają głównie na drewno, tkaniny, skórę i metal. Cenią prostotę i funkcjonalność nie stosując szczególnych upiększeń i ornamentów, a pokazanie konstrukcji uznają za eleganckie (konstruktywizm).

Za ojca duńskiego designu jest uważany Kaare Klint (1888-1954), architekt, projektant wnętrz, tkanin, lamp i mebli. W 1924 r. współorganizuje Wydział Projektowania Mebli w Królewskiej Duńskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Inny sławny duński twórca to Arne Jacobsen (1902-1971), który pod wpływem paryskiej wystawy w 1925 r. wprowadza do Danii idee Le Corbusiera i zwraca się do konstruktywizmu. Jest autorem niemal stu projektów architektonicznych. W dziedzinie designu zaś zasłynął fotelem Egg (Jajo, 1960), który wygląda jak część skorupki jajka ustawionej na jednej nodze.

Ze stylem międzynarodowym jest też związany fiński architekt Alvar Aalto (1898-1976), autor wielu budowli na terenie Skandynawii, Niemiec i Stanów Zjednoczonych (na przykład budynek Technicznego Uniwersytetu w Helsinkach lub teatr w Essen). Aalto zajmuje się też wzornictwem przemysłowym.

• Lata 1930. - W Meksyku zaczyna się moda na alebrijes, figurki fantastycznych zwierząt z papier maché lub drewna. Według tradycji wytwórca masek karnawałowych Pedro Linares (1906-1992) zobaczył w gorączce dziwaczne zwierzęta wołające alebrijes i później je sportretował. Po latach figurki w stylu alebrijes zyskają uznanie na całym świecie.

Wkrótce Meksyk zasłynie też z innych figurek. W roku 1945 w miasteczku Acambaro pojawiają się bowiem małe ceramiczne posążki, które przedstawiają fantastyczne istoty zwierzęce i antropomorficzne. Podobno są wykopywane na stoku pobliskiej góry, a według fantastów miały powstać nawet kilka tysięcy lat wcześniej i rzekomo pochodzą od mitycznych Atlantów.

• 1931 r. - Amerykanin James J. Rorimer z Metropolitan Museum w Nowym Jorku publikuje pracę Ultra-violet Rays and Their Use in Examination of Works of Art o zastosowaniu promieniowania ultrafioletowego do badania obrazów, co znakomicie ułatwia prowadzenie prac konserwatorskich i restauratorskich.

• 1931 r. - W Atenach odbywa się pierwszy Międzynarodowy Kongres Architektów i Techników Zabytków Historii. Ustalenia kongresu zostają zawarte w dokumencie znanym jako Karta Ateńska. Na konferencji pojawia się kulturowe dziedzictwo ludzkości jako dobro wspólne wszystkich ludzi, czyli obiekty i dzieła, które należy zachować dla przyszłych pokoleń poprzez ich ochronę, właściwą konserwację i ewentualnie restaurację.

• 1931 r. - Fernand Léger, Willi Baumeister, Kurt Schwitters, Carl Buchheister, Wasil Kandinsky i Piet Mondrian zakładają grupę Abstrakcja-Twórczość odwołującą się do sztuki konkretnej. Jest to nurt, który zapoczątkował holenderski malarz Theo van Doesburg w wydanym w Paryżu manifeście Art concret. W przeciwieństwie do abstrakcjonizmu mającego funkcjonować w całkowitym oderwaniu od rzeczywistości sztuka konkretna posługuje się elementami zaczerpniętymi ze świata rzeczywistego: liniami, figurami geometrycznymi, kolorami czy strukturami przestrzennymi. Przykładami dzieł spełniających założenia sztuki konkretnej mogą być Martwa natura namalowana przez Légera w roku 1928, Akwarela bez tytułu Kandinskyego z roku 1923 czy też Kompozycja z czerwienią, żółcią i błękitem stworzona przez Mondriana w roku 1928.

• 1932 - 1942 r. - Działające na Harvardzie muzeum sztuki Fogg Art Museum wydaje pierwsze specjalistyczne czasopismo poświęcone konserwacji sztuki Technical Studies in the Field of Fine Arts.

• Od 1933 - 1945 r. - Plastyczną stolicą świata staje się Nowy Jork w USA, odbierając prymat Paryżowi i Berlinowi po przejęciu władzy w Niemczech przez nazistów i zajęciu przez nich Francji.

Uciekinierzy z Europy przynoszą do Ameryki nowe idee. Amerykański Żyd Solomon R. Guggenheim, znany kolekcjoner dzieł sztuki nowoczesnej, po raz pierwszy prezentuje swój zbiór (1933), zakłada fundację na rzecz rozwijania sztuki nowoczesnej (1937) i muzeum (1939) nazwane potem jego imieniem (1952). Idąc tym śladem Peggy Guggenheim, siostrzenica Solomona, otworzy własną galerię Art of This Century (1942). Europejscy architekci (jak Finowie Eliel Saarinen, 1873-1950, jego syn Eero, 1910-1961) rozwijają architekturę uproszczoną i geometryczną, lecz nie tak zimną i pozbawioną ozdób jak u Le Corbusiera.

• 1934 r. - W londyńskim Instytucie Courtauld rusza regularny program szkolenia konserwatorów sztuki. Jest to jeden z pierwszych ośrodków, gdzie można uczyć się tego zawodu. W ciągu XX w. konserwacja i restauracja dzieł sztuki znajdzie się w programie wielu uczelni na całym świecie, na przykład w Wiedniu (1936), Rzymie (1943), Brukseli (1948), Stuttgarcie (1949) i Krakowie (1950), a potem również w innych miastach na całym świecie.

• 1934 - 1939 r. - John Gutze de la Mothe Borglum (1867-1941) za pomocą dynamitu rzeźbi ogromne portrety Washingtona, Jeffersona, Lincolna i Roosevelta w skale Rushmore.

• Od 1935 r. - Rumun Stan Ion Pătraş rzeźbi w drewnie kolorowe, zabawne nagrobki umieszczane na prawosławnym cmentarzu w miasteczku Sapanta (Săpânţa) koło granicy z Ukrainą. Świeże, zdystansowane spojrzenie na śmierć znajduje sporo zwolenników, więc „wesoły cmentarz” zapełnia się kolejnymi nagrobkami i przyciąga coraz więcej turystów. Nagrobek zwykle pokazuje charakterystyczne cechy zmarłego i sposób, w jaki umarł, a wspólnym elementem kolorystycznym jest zazwyczaj niebieski krzyż. Po śmierci Pătraşa dzieło kontynuuje jego uczeń Dumitru Pop Tincu.

• 1936 r. - W Nowym Jorku (USA) powstaje Consumers’ Union, organizacja grupująca wykształconych ludzi, którzy chcą dbać o estetykę produktów przemysłowych i przedmiotów użytkowych. Po roku 1945 wydawane przez tę grupę czasopismo Consumer Union Reports (później jako Consumer Reports) staje się jednym z najbardziej opiniotwórczych w dziedzinie designu. Podobne organizacje, a nawet wydzielone grupy polityczne jak brytyjska Council for Art and Industry (1934), istnieją w tym czasie na całym świecie, przyczyniając się do podniesienia estetycznego poziomu produkcji przemysłowej.

• 19 VII 1937 r. - Hitlerowcy otwierają w Monachium niesławną wystawę Sztuka zwyrodniała z dziełami potępionymi przez nazizm, wyśmianymi i opisanymi jako „niezdrowe”, „komunistyczne” lub „żydowskie” (abstrakcjonizm, kubizm, ekspresjonizm, fowizm, dadaizm zbierane między innymi w Stanach Zjednoczonych przez Guggenheima).

W tym czasie już nie istnieje ani Bauhaus, ani Deutscher Werkbund zlikwidowane przez nazistów, którzy nie rozumieją nowoczesnej sztuki ceniąc dość naiwny realizm połączony z kultem siły. Takie dzieła tworzy między innymi pracujący dla Hitlera niemiecki rzeźbiarz Arno Breker (1900-1991).

• 1937 r. - Brytyjski archeolog Kenneth C. Murray (1903-1972) organizuje wystawę prac swojego ucznia Bena Enwonwu w Zwemmer Gallery w Londynie. Tak światową karierę zaczyna nigeryjski plastyk Ben Enwonwu (Odinigwe Bendict Chukwukadibia Enwonwu), syn wodza i cenionego ludowego rzeźbiarza o imieniu Omenka Odigwe Emeka Enwonwu. Najbardziej znane dzieła Bena Enwonwu to brązowa rzeźba przedstawiająca królową Elżbietę II (1956), wizerunek Sango, boga piorunów Jorubów (1964) oraz obraz Tutu (1973).

Tutu zwana czasem Afrykańską Mona Lizą przedstawia piękną, tajemniczą i nieco smutną kobietę. Jest to Adetutu Ademiluyi, księżniczka ludu Joruba mieszkająca w Ife. Ben Enwonwu poprosił ją o pozowanie do portretu, chcąc doprowadzić do pojednania ludów Ibo i Joruba, które do niedawna walczyły ze sobą w krwawej wojnie domowej. Malarz stworzył trzy portrety o tym samym tytule. Dwa z nich zaginęły zaraz po namalowaniu, a trzeci pozostał w rękach autora aż do jego śmierci (1994), a potem również zaginął. Dopiero w 2017 r. okaże się, że jeden z portretów znajduje się w Londynie.

• 1938 r. - Alan Burroughs pracujący w Fogg Art Museum na Harvardzie (USA) publikuje pracę Art Criticism, która zawiera fotografie rentgenowskie obrazów wielkich mistrzów. Ich analiza pokazuje sposób nakładania farb przez artystów, co może być wskazówką, jak prowadzić ewentualne prace konserwatorskie i restauratorskie.

W drugiej połowie XX w. prześwietlanie obrazów stanie się standardową metodą badania stosowaną na całym świecie.

• Lata 1940. - Wprowadzenie trwałych farb akrylowych, rozrabianych wodą i szybciej schnących od olejnych. Poza tym akryl jest bezpieczniejszy dla zdrowia malarzy, ponieważ terpentyna i olej lniany z farb olejnych powodują czasem alergie. Przykładem może być australijski malarz Ainslie Roberts, który z powodu alergii musi zrezygnować z farb olejnych na rzecz akrylowych.

• Lata 1940. - Kilku artystów zaczyna dokumentować plastyczną twórczość Aborygenów. Australijski etnograf i fotograf Charles Percy Mountford (1890-1976) wydaje szereg albumów z aborygeńską sztuką: The Art of Albert Namtjira (1944), Brown Men and Red Sand (1948), Australian Tree Portraits (1956), Ayers Rock, its people, their beliefs and their art (1965) i inne. Biały australijski malarz Ainslie Roberts (1911-1993) ilustruje znany cykl aborygeńskich opowieści opracowany przez Mountforda: The Dreamtime (1965), The Dawn of Time (1969) oraz The First Sunrise (1971).

• Lata 1940. - Naziści dokonują planowych rabunków dzieł sztuki na ogromną skalę. Uważający się za znawców plastyki Hitler i Göring grabią tysiące obrazów, rzeźb, mebli, wyrobów z porcelany, książek i biżuterii w całej Europie, żeby tworzyć własne kolekcje. Hitler marzy o wielkich galeriach sztuki w Linzu i Berlinie, a Göring tworzy galerię w swoim prywatnym pałacu Carinhall (nazwa na cześć jego zmarłej żony Carin) na północny wschód od Berlina.

Wyspecjalizowane niemieckie oddziały grabią sztukę w podbitych krajach. Ofiarą padają muzea austriackie, czeskie, polskie, a potem francuskie, holenderskie i inne. Naziści kradną nawet te prace, które oficjalna hitlerowska ideologia uznaje za „sztukę zwyrodniałą” lub „żydowską” (jak dzieła impresjonistów i kubistów), ponieważ można je sprzedać do kolekcji na przykład w Stanach Zjednoczonych. Oczywiście, muzealnicy próbują ratować najcenniejsze dzieła. Polacy wywożą z Warszawy Bitwę pod Grunwaldem Matejki, ponieważ obraz pokazujący klęskę niemieckiego zakonu zostałby prawdopodobnie zniszczony. Ogromne płótno przetrwa wojnę nawinięte na specjalny wał i zamurowane w podziemnym cementowym sarkofagu pod Lublinem. Natomiast najcenniejsze zbiory paryskiego Luwru unikają zagrabienia dzięki przewiezieniu na południe do nieokupowanej części Francji pozostającej pod władzą rządu z Vichy.

Większość prywatnych dużych kolekcji pada ofiarą hitlerowskich rabunków. Dotyczy to zwłaszcza Żydów, których naziści pozbawiają wszelkich praw. Przykładem może być galeria w Amsterdamie należąca do słynnego holenderskiego marchanda Jacquesa Goudstikkera (1897-1940). Ze względu na swoje żydowskie pochodzenie Goudstikker ucieka z Holandii, ale w dziwnych okolicznościach wypada za burtę statku płynącego do Wielkiej Brytanii. W tej sytuacji jego zbiór staje się bezpański, więc przejmuje go marchand pracujący dla Göringa, a od niego ok. 800 dzieł za niebywale niską cenę oficjalnie kupuje (próba zatarcia śladów rabunku) sam Göring. Resztę (co najmniej 600 obrazów) zagarnia współpracownik Göringa Alois Miedl.

Dopiero po upadku III Rzeszy wojska aliantów odzyskują część skradzionych przedmiotów. Na przykład co najmniej połowę kolekcji Göringa Amerykanie odkrywają w dawnych kopalniach w Austrii i do roku 1951 stopniowo oddają właścicielom, jeżeli oni jeszcze żyją. Reszta dzieł, których właścicieli nie zdołano odnaleźć trafia w ręce niemieckiego Urzędu Otwartych Spraw Majątkowych. Ta organizacja może wypożyczać przechowywane dzieła sztuki muzeom, dopóki nie znajdą się prawowici spadkobiercy.

Inaczej sytuacja wygląda na wschodzie, gdzie Sowieci po prostu rabują zbiory niemieckie i polskie uznając je za należny im łup. Przykładem mogą być Madonna z Dzieciątkiem Lucasa Cranacha Starszego zrabowana na Dolnym Śląsku, Portret Johanna Schwarzwaldta Hansa Holbeina Młodszego z muzeum w Gdańsku oraz kolekcja Jakoba Kabruna (1759-1814) z Gdańska do której należały słynne Kuszenie św. Antoniego Lucasa Cranacha Starszego i Melancholia Dürera. Do Rosji trafiają też zbiory Miejskiego Muzeum w Łodzi, w tym między innymi Zwiastowanie Jacoba Jordaensa. Władze sowieckie a potem rosyjskie nie uznają międzynarodowego prawa zakazującego wojennego rabunku dzieł sztuki i zabytków, więc rosyjskie muzea otwarcie chwalą się przedmiotami skradzionymi w Europie.

Kilkaset tysięcy dzieł jednak zaginęło i zostało zagubionych lub zniszczonych w czasie wojny, jak na przykład słynna Bursztynowa Komnata wywieziona ze Związku Sowieckiego przez Niemców (1941) i bezskutecznie poszukiwana potem przez dziesięciolecia.

W wielu wypadkach dzieła pochodzące z rabunku zostały oficjalnie sprzedane do rozmaitych muzeów, które po wojnie odmawiają ich zwrotu. Na przykład muzeum w Gdańsku zakupiło od Göringa dwa obrazy holenderskich malarzy Jana van Goyena oraz Willema van Nieulandta z kolekcji Goudstikkera. Później zaś polskie władze nie chcą ich oddać rodzinie marchanda, ponieważ muzeum oficjalnie nabyło obrazy. 400 innych dzieł z tej samej kolekcji Amerykanie przekazują po wojnie rządowi holenderskiemu. Kiedy jednak wdowa po Goudstikkerze zgłasza się po należny jej spadek i prezentuje notes męża z opisem niemal 1400 dzieł składających się na kolekcję, holenderskie władze stwierdzają, że pani Goudstikker nie ma już prawa do obrazów, ponieważ Göring nabył je legalnie. Prawna sytuacja dzieł zrabowanych zacznie się zmieniać dopiero po podpisaniu Konwencji Waszyngtońskiej w 1998) r. przewidującej zwrot dzieł sztuki nabytych w sposób niezgodny z prawem.

Wiele dzieł sztuki zostało zrabowanych w ostatnich dniach wojny przez żołnierzy zwycięskich armii. Przykładem mogą być losy tak zwanego skarbu z Quedlinburga (Kwedlinburga) w górach Harz. W marcu 1945 r. Niemcy ukryli w tamtejszej kopalni dzieła sztuki z kolegiaty św. Serwacego, żeby je zabezpieczyć przed alianckimi bombami. Znalazły się tam między innymi średniowieczne rękopisy, alabastrowy dzban z I w. n.e. używany rzekomo podczas znanego z Ewangelii wesela w Kanie Galilejskiej oraz relikwiarze i krucyfiksy. Po wkroczeniu do Quedlinburga Amerykanie odnajdują skrytkę i otaczają ochroną, lecz wkrótce część chronionych zabytków znika. W 1980 r. okaże się, że kilka z nich ukradł Joe T. Meador, jeden z żołnierzy mających strzec skarbu. Dopiero po kilkuletnich wysiłkach prawników Niemcy odzyskają przedmioty zagarnięte przez Meadora, lecz wciąż nie wszystkie, jakie zaginęły w Quedlinburgu.

• 1945 r. - Hermann Göring próbuje się ratować przy pomocy obrazu Hansa Memlinga Madonna z Dzieciątkiem. Dzieło zostało zrabowane przez hitlerowców z wiedeńskiej kolekcji Louisa de Rotschilda po zajęciu Austrii w 1938 r. Zbrodniarz próbuje przekupić amerykańskich oficerów, oferując im niewielki, lecz bardzo cenny obraz przechowywany przez żonę Göringa. Niemiecki adiutant Göringa R. Krupp przywozi obraz, który przejmują po kolei major P. Kubala, pułkownik W. Quinn i generał A. Pach. Ostatecznie dzieło znika w niejasnych okolicznościach. Göring zaś w równie tajemniczy sposób otrzymuje cyjanek potasu, który pozwoli mu w więzieniu popełnić samobójstwo unikając powieszenia.

• 1945 r. - Holender Henricus van Meegeren zostaje oskarżony o współpracę z hitlerowcami, ponieważ podczas wojny sprzedawał im obrazy dawnych mistrzów, dzięki czemu zgromadził majątek ulokowany między innymi w kilkudziesięciu domach. Ratując się przed karą śmierci Meegeren twierdzi, że sprzedawał Niemcom obrazy, które sam namalował. Meegeren pochodził z ultrakatolickiej rodziny i był zdominowany przez apodyktycznego ojca, który wpajał mu przekonanie, że człowiek, a zwłaszcza Henricus, jest niczym i niczego nie potrafi. I faktycznie Henricus nie odniósł sukcesu jako malarz, popadł w alkoholizm i narkomanię, a czas spędzał w burdelach. Odkrył jednak swoje zdolności imitacyjne. W roku 1932 przeniósł się do południowej Francji i zaczął niewiarygodne fałszerstwo. Kupił XVII-wieczny obraz w oryginalnej ramie i zmył pierwotny malunek. Sam sporządził farby według receptury Vermeera: czerń z palonej kości słoniowej, trująca biel ołowiowa PbCO₃ (zastąpiona w XIX wieku przez bezpieczniejszą biel cynkową ZnO), żółć z moczu indyjskich krów karmionych liśćmi mango, akwamaryn ze sproszkowanego lapis lazuli. Nawet malował pędzlem z włosów borsuka jak Vermeer. Pięć lat później słynny znawca sztuki Abraham Bredius orzekł, że obraz Uczniowie z Emaus namalował Vermeer. Nie wiedział, że autorem jest Meegeren i nie wiedział, że w następnych latach fałszerz stworzy jeszcze kilkanaście dzieł świetnie imitujących Veermera i de Hoocha. Jednak sędziowie w Amsterdamie nie chcą w to uwierzyć, więc Meegeren pod ich ścisłą kontrolą maluje następny obraz doskonale naśladujący Vermeera. Ostatecznie staje przed sądem w roku 1947 za fałszerstwo, a nie kolaborację. Bredius umiera na rok przed rozpoczęciem procesu, a Meegeren na zawał serca miesiąc po wyjściu z więzienia za kaucją.

• 1945 r. - Francuski malarz Georges Mathieu (1921-2012) wprowadza pojęcie informelu (po francusku art informel - sztuka bezkształtna) jako nowego kierunku w plastyce opierającego się na abstrakcji niefiguratywnej, odwołującego się do emocjonalnego odbioru barw i kształtów, którym nie można przypisać odpowiedników w świecie rzeczywistym. Inspiracja dla informelu są między innymi szkoła Pacyfiku i letryzm.

Do informelu nawiązuje później wielu artystów, w tym polska rzeźbiarka Alina Szapocznikow (1926-1973) wyrażająca swoisty kult cielesności, co być może odbija jej przeżycia w niemieckich obozach koncentracyjnych (jest z pochodzenia Żydówką) i zakończone śmiercią zmagania z nowotworem piersi. Artystka tworzy abstrakcyjne rzeźby oraz kompozycje złożone z fragmentów ludzkiego ciała (na przykład rzeźba Brzuchy). Szapocznikow nie ogranicza się jednak do abstrakcji, czego przykładem jest rzeźba Pierwsza miłość (1954) przedstawiająca siedzącą nagą dziewczynę.

Również brytyjski rzeźbiarz Tony Cragg nie zamyka się w informelu tworząc rzeźby abstrakcyjne, lecz z elementami figuratywnymi lub sugerującymi figuratywność. Pokazuje to w takich dziełach, jak New Forms (1996) czy też rzeźba wystawiona na ulicy w Maladze Points of View (2005), gdzie można dostrzec ukryte ludzkie twarze.

• Po II wojnie światowej - W zachodniej Europie powstają fabryki domów, produkujące gotowe ściany z żelbetonu, które trzeba tylko złożyć jak klocki. Z jednej strony jest to sukces zwolenników stylu międzynarodowego, a z drugiej konieczność związana z odbudową po wojennych zniszczeniach. Po kilku latach okaże się jednak, że zimne, bezosobowe, niemal identyczne budynki nie cieszą się sympatią mieszkańców i nastąpi odwrót od domów z gotowych prefabrykatów. Za to w krajach podporządkowanych Związkowi Sowieckiemu, gdzie znacjonalizowana gospodarka jest niewydolna, fabryki względnie tanich domów z żelbetonu będą działały jeszcze w drugiej połowie stulecia.

• Od 1945 r. - Rozwój fotografiki związany z tanimi i dobrymi niemieckimi oraz japońskimi aparatami dla amatorów. Powstają fotograficzne czasopisma jak Modern Photography czy Popular Photography (USA), Sowietskoje Foto (ZSRS), Camera (Szwajcaria). Sławę zdobywają Francuzi D. Seymour (pochodzący z Polski) i R. Doisneau oraz Amerykanin G. Parks, Szwajcar W. Bischof, Brytyjczyk B. Hardy. Amerykanin Richard Avedon (1923-2004) tworzy zdjęcia dla słynnych czasopism Voque, Life i Harper’s Bazaar. Odbywają się dziesiątki wystaw: fotografii subiektywnej w Saarbrücken (organizuje ją O. Steinert, 1951), sławna The Family of Man w Nowym Jorku, a potem w innych miastach świata (1955, obejrzy ją 9 milionów osób), prezentująca aspekty i formy ludzkiej egzystencji; a World Press Photo w Holandii (od 1957 r.) fotografii prasowej.

Dużą popularnością cieszy się nurt zwany fotografią humanistyczną, która w centrum zainteresowania stawia człowieka oraz fotografia subiektywna wyrażająca indywidualne przeżycia, ulotne impresje i bardzo osobisty, jednostkowy ogląd świata. Ilustracją takiego podejścia może być fotografia Odbicia w kroplach zaprezentowana w roku 1950 przez Niemca Petera Keetmana. Pokazuje wiele kropli na gładkiej powierzchni wyglądających jak planety, każda inna i w jakiś sposób każda podobna.

Powstają wielkie kolekcje fotografii, jak na przykład Howarda Gilmana (ponad 8500 zdjęć, USA) sprzedana potem do Metropolitan Museum w Nowym Jorku (2005).

Realizm fotograficzny reprezentują R. Gerardy z Francji, Japończyk K. Shinoyama i tak zwana fotografia życia (Japończyk H. Hamaya i Włoch M. Giacomelli). Turek ormiańskiego pochodzenia Ara Güler utrwala obraz Turcji, Stambułu i zmian, jakie zachodzą w jego kraju. Cartier-Bresson (1908-2004) wydaje album Images à la Sauvette (w USA jako The Decisive Moment, 1952) z fotografiami chwili i wrażenia. Od roku 1956 Amerykanka Diane Arbus fotografuje dziwaków, żebraków, cyrkowców, ludzi bezdomnych, niezrównoważonych psychicznie, odrażających i nieszczęśliwych. Arbus szokuje swoimi zdjęciami i stylem życia: popada w depresję i w końcu podcina sobie żyły po przedawkowaniu substancji psychoaktywnych (1972).

Od 1972 r. powstaje co roku kolejna edycja kalendarza Pirelli z fotografiami nagich kobiet. Kalendarze nie trafiają jednak do sprzedaży, lecz są rozsyłane do nielicznych wybranych osobistości jak na przykład do brytyjskiej królowej.

Powstaje również fotografia surrealistyczna: Francuz węgierskiego pochodzenia Brassai, Czech V. Reichmann, Amerykanin litewskiego pochodzenia Ph. Halsman, Włoch L. Merlo, Francuz A. A. Dutton, Amerykanin J. N. Velsman, Japończyk K. Kawada. Na początku XXI w. sławę zdobywa Szwed Erik Johansson, który przy pomocy fotomontażu i obróbki komputerowej tworzy surrealistyczne obrazy na przykład człowieka zszywającego śnieg na polu lub innego, który naciąga na pole pas asfaltowej drogi wyglądający jak kawał tkaniny.

Rozwija się nurt abstrakcyjny: Szwed L. Olson, Włoch M. Giacomelli, Czech P. Kocjančič, Austriak H. W. Franke. Polak J. Olek zaczyna fotografię elementarną (1984), gdzie szczegół jest wyabstrahowany z kontekstu.

• 1946 r. - Robert Coates zaczyna abstrakcyjny ekspresjonizm uznawany za pierwszy kierunek plastyczny powstały w USA, chociaż w zasadzie jest to odpowiednik europejskiego informelu.

• 1946 r. - Stalin proponuje pracę Arno Brekerowi (wcześniej chciał go zatrudnić już w 1939 r. ale wtedy artysta wolał pracować dla Hitlera). Tak w latach 1950. narodzi się pompatyczny i raczej prymitywny socrealizm odpowiadający nieskomplikowanym wyobrażeniom Stalina o sztuce. Ma symbolizować potęgę komunizmu, kult robotnika i siły. Tym ideałom hołduje czołowy sowiecki malarz Aleksandr Michajłowicz Gierasimow (1881-1963), ulubieniec Stalina, którego wielokrotnie portretuje. Budownictwo nawiązujące do antyku ma być wielkie, żeby przyćmić dawne pałace i kościoły (sowieccy architekci Borys Jofan i Lew Rudniew). Plastyka ma być figuratywna a abstrakcja jest wynaturzeniem (analogia do koncepcji hitlerowców). Artyści, którzy nie chcą zaakceptować tych zasad, na przykład W. Strzemiński, są szykanowani i nie mogą wystawiać swoich prac. Dzieła rosyjskich plastyków awangardowych jak Rodczenko czy Lissitzky zostają usunięte z ekspozycji. Niektórzy artyści tylko pozornie akceptują socrealizm, czasem czyniąc go narzędziem ukrytej krytyki lub wręcz drwiny z komunizmu. Za przykład może posłużyć twórczość polskiego malarza i autora plakatów Wojciecha Fangora. Jego znany obraz Postaci (1950) ma pokazywać sojusz robotników i inteligencji razem budujących socjalistyczną Polskę. W rzeczywistości kobieta reprezentująca inteligencję jest wyraźnie inna, nieco odsunięta od robotników, nie patrzy na nich i nosi ciemne okulary zasłaniające oczy, jakby chciała ukryć, co naprawdę myśli.

• 1946 r. - Na listopadowej konferencji w Luwrze zostaje powołana Międzynarodowa Rada Muzeów, której zadaniem jest ustalanie standardów działania muzeów, reguł współpracy między muzealnikami oraz zasad konserwowania i restaurowania przechowywanych dzieł sztuki. Szczegółowo kwestiami konserwacji sztuki będzie się zajmować Komitet do Spraw Konserwacji powołany w 1967 r.

• 1947 r. - R. Capa, D. Seymour „Chim” i H. Cartier-Bresson zakładają w Paryżu słynną międzynarodową agencję fotograficzną Magnum, aby uniezależnić się od redakcji gazet narzucających ceny za fotografie i tematy. Pierwsze zbiorowe zlecenie dla agencji pochodzi od czasopisma Ladies’ Home Journal, które zamawia serię fotografii pod tytułem People Are People the World Over (1947).

Upowszechniają się slajdy, czyli utrwalone klisze służące do prześwietlania i rzucania obrazów z kliszy na ekran za pomocą systemu soczewek.

• 1947 r. - W Galerii Narodowej w Londynie odbywa się wystawa obrazów oczyszczonych przez konserwatorów, aby pokazać ich oryginalny wygląd. Część widzów i znawców jest zachwycona, lecz inni twierdzą, że obrazy oczyszczone nie są identyczne z obrazami oryginalnymi, a sam proces oczyszczania bywa szkodliwy dla obrazu. Wybucha ogólnoeuropejska dyskusja, czy dzieła sztuki należy i do jakiego stopnia oczyszczać z osadzonych na powierzchni pyłów, poczerniałego werniksu oraz przemalowań.

• 1948 r. - W Holandii architekci J. M. van den Broek i J. B. Bakemy zakładają słynną spółkę. Odrzucają nadmierny ekspresjonizm i geometrię w budownictwie, propagując architekturę rozsądną, dostosowaną do potrzeb mieszkańców, a nie ambicji twórców. Architektura ma być funkcjonalna, wygodna i przyjemna dla człowieka.

Holendrzy cierpiący na brak ziemi i przeludnienie oraz zagrożeni powodziami zaczynają nawodne budownictwo mieszkalne. Domy umieszczone są na żelbetonowych kesonach, które unoszą się w wodzie, co zapobiega zalaniu ich podczas powodzi. Tego typu konstrukcje upowszechnią się w Holandii zwłaszcza po powodziach w latach 1993 i 1995, ale znajdą też zwolenników na całym świecie. Po zalaniu Nowego Orleanu (2005) pojawią się też poważne projekty miasta na ruchomo połączonych ze sobą wielkich, sześciobocznych tratwach unoszących się na powierzchni oceanu.

• 1949 r. - W Montrealu odbywają się pierwsze targi eskimoskiej rzeźby. W latach 1950. kanadyjska miejscowość Cape Dorset staje się największym ośrodkiem rzeźby eskimoskiej. Propaguje ją przede wszystkim biały artysta J. Houston. Największą sławę zdobywają pochodzące stąd kamienne rzeźby. Natomiast eskimoska artystka z Ziemi Baffina Pitseolak Ashoona zyskuje sławę jako rysowniczka.

• Ok. 1950 r. - Francuz Pierre Guégan upowszechnia pojęcie taszyzmu (od francuskiego la tache - plama). Po raz pierwszy użył go Félix Fénéon opisując impresjonistów w roku 1899, lecz w XX wieku francuski malarz Jean Dubuffet (1901-1985) odnosi taszyzm do abstrakcyjnej plastyki niefiguratywnej, co odpowiada pojęciu informelu oraz abstrakcji lirycznej wprowadzonej podobno przez G. Mathieu w latach 1940.

W roku 1954 francuski krytyk Charles Estienne proponuje uznać taszyzm za szczególną odmianę informelu, a cechy wyróżniające taszyzm to irracjonalizm, impulsywność, gwałtowne zderzenie barw i kształtów, dynamizm i często zdanie się na przypadek podczas tworzenia dzieła na przykład poprzez ochlapanie farbą, obsypanie piaskiem lub potłuczonym szkłem. Za typowych przedstawicieli taszyzmu są uznawani Francuzi Georges Mathieu, pochodzący z Niemiec Hans Hartung (1904-1989) i Pierre Soulages, Polak Tadeusz Kantor (1915-1990) i Amerykanin Jackson Pollock (1912-1956).

• Ok. 1950 r. - Ożywienie drewnianej rzeźby indiańskiej z Kolumbii Brytyjskiej, związane zarówno z rozwojem turystyki, jak też ze wzrostem zainteresowania środowisk artystycznych.

• 1950 r. - Zostaje ustanowiony Srebrny Medal Stouta jako najwyższa nagroda w dorocznym konkursie nowych odmian liliowców (Hemerocallis). Jest to jedno z najsłynniejszych wyróżnień dla hodowców kwiatów, a upamiętnia znakomitego amerykańskiego botanika i hodowcę liliowców Arlowa B. Stouta (1876-1957). Powstają stowarzyszenia hodowców roślin ozdobnych z najsłynniejszą międzynarodową organizacją Fleuroselect. Konkursy ogrodnicze na najlepiej zaaranżowane ogrody, najpiękniejsze kwiaty i najładniejsze bukiety, stają się ogromnie popularne i przyciągają tłumy widzów. Współzawodniczą między innymi projektanci ikebany, twórcy bonzai, hodowcy róż (na przykład doroczny Międzynarodowy Konkurs Nowych Odmian Róż rozgrywany od roku 1982), storczyków, tulipanów, rododendronów i magnolii. W ten sposób spotykają się ze sobą sztuka ogrodowa, wiedza botaniczna i sportowy duch konkurencji.

• 1950 r. - W Londynie powstaje Międzynarodowy Instytut Konserwacji Dzieł Historycznych i Artystycznych (International Institute for Conservation of Historic and Artistic Works), którego zadaniem jest koordynacja działalności specjalistów z różnych krajów świata, ujednolicenie zasad prawnych odnoszących się do pracy konserwatorów oraz wymiana doświadczeń. W 1952 r. ukaże się pierwsza edycja wydawnictwa Studies in Conservation, wydawanego pod auspicjami Międzynarodowego Instytutu Konserwacji Dzieł Historycznych i Artystycznych.

• 1950 r. - Le Corbusier realizuje marzenie o budowie całego miasta w stylu międzynarodowym projektując Chandigarh, stolicę Pendżabu. Jednak geometryczne, żelbetonowe konstrukcje na ogół nie podobają się ludziom, którzy nie lubią jednakowych mieszkań w wielopiętrowych jednakowych domach (blokach mieszkalnych), zwłaszcza z masowo wytwarzanymi identycznymi meblami. Zaczyna się odwrót od zimnej, zuniformizowanej i nadmiernie zgeometryzowanej architektury. W tych okolicznościach Le Corbusier projektuje słynną kaplicę w Ronchamp (1950-1955), która nie jest już regularną bryłą geometryczną, lecz raczej ekspresyjną rzeźbą z nierównym, nachylonym i wklęsłym dachem oraz asymetrycznie rozmieszczonymi oknami.

• Druga połowa XX w. - Rośnie zainteresowanie plastyką Aborygenów. Aborygeński artysta Albert Namatjira (1902-1959) tworzy ekspresyjne akwarele, bardzo wyraźnie nawiązujące do tradycji australijskich. Inny sławny ciemnoskóry artysta z Australii Yirawala (1903-1976) znany jako Picasso Aborygenów maluje wspaniałe obrazy na korze.

• Druga połowa XX w. - Rozkwita polska szkoła plakatu (T. Trepkowski, H. Tomaszewski, E. Lipiński, W. Fangor, J. Lenica, W. Świerzy, J. Młodożeniec, F. Starowieyski). Międzynarodowe Biennale Plakatu w Warszawie (od 1966 r.) staje się wystawą ważną w skali świata. W Wilanowie zostaje założone pierwsze na świecie Muzeum Plakatu (1968).

W tym czasie w Indiach powstają ogromne plakaty filmowe, jak słynny plakat do filmu Mother India Vaidyi Balkrishny.

• Druga połowa XX w. - Japońskie oregami zyskuje popularność na całym świecie, stając się rodzajem rozrywki.

• Druga połowa XX w. - Działa świetny wietnamski malarz Bui Xuan Phai znany między innymi z obrazów przedstawiających stare miasto w Hanoi.

• Druga połowa XX w. - W wielu miejscach powstają grające fontanny jako forma artystyczna pośrednia między rzeźbą, architekturą, muzyką i teatrem. Fontanny zmieniają kształt, siłę i kierunek tryskających strumieni wody w rytm muzyki czasem komponowanej specjalnie dla fontann. Dodatkowym efektem jest wielobarwne podświetlenie wody oraz laserowe reflektory dla uzyskania specjalnych efektów wizualnych. Najsłynniejsze i najpiękniejsze grające fontanny powstają między innymi w Barcelonie, Las Vegas, Pradze i wielu innych miastach, wszędzie stając się atrakcją turystyczną.

• Druga połowa XX w. - W Ulm (Niemcy) działa słynna szkoła designu Hochschule für Gestaltung, która uczy projektowania zgodnie z danymi antropometrii i zasadami ergonomii.

• Druga połowa XX w. - Skandynawski design wyróżnia się prostymi, często wręcz geometrycznymi, formami, a jednocześnie wykorzystuje głównie naturalne i organiczne materiały oraz tradycyjne sposoby i styl wykończenia typowy dla sztuki ludowej.

W tym nurcie mieści się między innymi wzornictwo szwedzkiej firmy meblarskiej IKEA. Uznaniem cieszą się też ergonomiczne narzędzia produkowane przez fińską firmę Fiskars (od 1949 r.), a także Ergonomidesign, założona w roku 1969 szwedzka organizacja zajmująca się ergonomią w designie.

Do największych twórców skandynawskiego designu należy Norweg Ingmar Relling (1920-2002). Wśród jego projektów szczególną popularność zdobywa krzesło Sjesta (1965) zbudowane z giętego drewna. Dwa łuki, lewy i prawy połączone poprzecznymi deskami tworzą tylną podstawę krzesła oraz oparcie. Dwa przednie łuki lewy i prawy również połączone poprzecznymi deskami tworzą przednią podstawę krzesła i siedzisko. Obie pary łuków łączą się wzdłuż tylnej krawędzi siedziska, które jest podparte tylko z tyłu, a w przedniej części wisi w powietrzu dając wrażenie lekkości. W rezultacie krzesło Sjesta oglądane z boku ma kształt zbliżony do kielicha.

• Od lat 1950. - Rozkwit zabawkarstwa. Modele, gry, figurki, skakanki, szczudła i lalki są produkowane z drewna, plastiku i tkanin.

Najsławniejsza jest amerykańska lalka Barbie zaprojektowana w 1959 r. przez małżeństwo Ruth i Elliott Handler, imitująca filmowe blondynki-seksbomby, a wzorowana na lalce Rolfa Haussera z Bawarii (1955). Podobieństwo do niemieckiego oryginału jest tak oczywiste, że Handlerowie zostają oskarżeni o plagiat, przegrywają proces sądowy i muszą zapłacić odszkodowanie. Jednak zyski ze sprzedaży Barbie są wystarczająco duże, żeby pokryć koszty i kontynuować produkcję lalki. Początkowo Barbie spotyka się z krytyką konserwatystów, ponieważ nie ma formy małego dziecka, jak to było przyjęte w niemal wszystkich wcześniejszych lalkach, lecz przedstawia dorosłą kobietę. To fascynuje dziewczynki, które marzą o byciu dorosłą. Poza tym Barbie uosabia męskie wyobrażenia o rzekomo idealnych, a w rzeczywistości niemożliwych proporcjach kobiecego ciała: nadmierna, wręcz chorobliwa szczupłość, przesadnie długie nogi, nienaturalnie cienka talia, okrągłe biodra, duży biust, wielkie oczy i burza włosów. To wywołuje oskarżenia o obrazę moralności, seksizm i demoralizację dzieci. Mimo to nowa lalka staje się światowym przebojem i to na kilkadziesiąt lat. Z czasem powstaną różne wersje Barbie wykonującej rozmaite zawody. Pojawi się też lalka Ken, czyli męski partner Barbie, który jednak nie dorówna jej popularnością. Ken na zawsze pozostanie tylko dodatkiem do Barbie, ponieważ chłopcy na ogół nie chcą bawić się lalkami.

Zaczyna się też szybki rozwój miękkich zabawek z pluszu (zwanych „przytulankami”). Najsławniejsze są misie, które wymyślił Rosjanin M. Mitchom w Nowym Jorku w 1902 r. Mitchom nazwał swego misia Teddy Bear na cześć prezydenta Theodore’a Roosevelta, który w czasie polowania zrezygnował z zastrzelenia niedźwiadka.

• 1952 r. - Ben Laposki (USA) zaczyna plastykę generowaną za pomocą komputera.

• Od 1953 r. - Londyńska Independent Group organizuje wystawy przemysłowej sztuki dla mas, zaczynając pop-art (nazwę wprowadza L. Alloway w 1958 r.). Sławnym amerykańskim pop-artystą będzie Andy Warhol (słowacki Rusin Andrijko Varchola, 1928-1969) znany z homoseksualizmu i ekscentryzmu (lekki autyzm). W dziejach plastyki zapisuje się jako odkrywca piękna w przedmiotach wytwarzanych przemysłowo na użytek masowego konsumenta. Wykorzystuje nowoczesną technikę, żeby w swoich obrazach powielać i przetwarzać elementy plakatów, reklam lub opakowań rozmaitych towarów. Przykładem jest wielokrotne powielenie wizerunku Marilyn Monroe w różnych kombinacjach kolorystycznych czy też słynny obraz pokazujący puszki zupy firmy Campbell.

• 1954 - 1962 r. - Mimo bardzo krótkiej, bo zaledwie kilkuletniej, kariery artystycznej Francuz Yves Klein (1928-1962) wchodzi do historii plastyki jako twórca awangardowy. Ogromną popularność zyskują jego monochromy, czyli obrazy malowane tylko jedną farbą, a zwłaszcza seria dzieł powstałych po odciśnięciu na płótnie lub papierze ciał nagich kobiet pokrytych wcześniej farbą. Klein opracowuje nawet własną farbę - intensywnie błękitną ultramarynę (International Klein Blue). Używa też specyficznej techniki malarskiej, która opiera się na osiadaniu sadzy wytworzonej podczas spalania określonych materiałów.

• Od 1955 r. - W Kassel co pięć lat odbywa się wystawa sztuki nowoczesnej Documenta.

W odróżnieniu od innych tego rodzaju wystaw impreza nie ogranicza się tylko do wybranych pomieszczeń, w tym wypadku muzeum Fridericianum, lecz obejmuje całe miasto, gdzie dzieła sztuki są eksponowane na ulicach przez 100 dni. Pomysłodawcą wystawy jest Arnold Bode, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Kassel. Na Documenta 1 prezentuje się 148 artystów i przychodzi 130 tysięcy widzów. Potem te liczby systematycznie rosną: na Documenta 9 w 1992 r. przybywa już ponad 600 tysięcy widzów, a na Documenta 13 w 2012 r. ponad 900 tysięcy.

• 1957 r. - Duńczyk Joern Utzon projektuje dla Sydney gigantyczny gmach opery z dachem w kształcie żagli.

• 1957 r. - W Istituto Centrale w Rzymie powstaje laboratorium biologiczne wyspecjalizowane w badaniu dzieł sztuki, zajmujące się ich konserwowaniem i zabezpieczaniem przed niszczącym działaniem grzybów oraz mikroorganizmów.

• 1957 r. - Rozwija się sytuacjonizm, który wyraża się w graffiti wykorzystujących letryzm i artystyczną prowokację wobec uznanych symboli i wartości. Graffiti pojawiają się na murach i innych elementach ulicy, atakując tradycyjne poczucie estetyki i wyobraźnię, negując konwencje i często niosąc przekaz polityczny. Przykładem znanego twórcy sztuki ulicy (street art) może być anonimowy Brytyjczyk podpisujący się Banksy z jego prowokacyjnym malarstwem i instalacjami, jak namalowany nagi mężczyzna wiszący z okna w Bristolu lub leżąca na chodniku „zamordowana” budka telefoniczna w Londynie. Banksy umieszcza swoje dzieła w najróżniejszych miejscach, na budynkach, w autobusach, czasem w muzeach, wywołując protesty tradycjonalistów i oskarżenia o niszczenie dobra, lecz pokazuje zarazem, że pojęcia artyzmu i sztuki są umowne i nie można ich łączyć tylko z opinią znawców lub z dziełami przechowywanymi w galeriach. Pokazuje też, że można być sławnym i zarazem anonimowym. Banksy chroni się w ten sposób przed nachalnością dziennikarzy i plotkami tabloidów. Z drugiej zaś strony sprzedaje niektóre swoje dzieła za pośrednictwem innych osób, które nie zdradzają jego tożsamości.

Inny kierunek to minimalizm (forma konstruktywizmu), który redukuje sztukę do najprostszych form (od 1965 r. w USA Barbara Rose i rzeźbiarz Sol LeWitt). Powstały z minimalizmu konceptualizm głosi wyższość idei nad realizacją dzieła (Amerykanie J. Kosuth i J. Baldesari, Niemiec H. Haacke, od 1969 r. brytyjskie pismo Art-Language).

• 1957 r. - Paryska grupa architektów GEAM proponuje architecture mobile z ruchomymi ścianami i sufitami.

Ideę podejmie kinetic architecture W. Zuk i R. H. Clark (USA, 1971).

• 1958 r. - Powstaje supernowoczesne miasto Brasilia - nowa stolica Brazylii. Projektuje je Brazylijczyk niemieckiego pochodzenia Oscar Niemeyer realizujący idee Le Corbusiera i stylu międzynarodowego.

W São Paulo zaś od 1952 r. trwa realizacja innego pozornie szalonego pomysłu, czyli największego budynku mieszkalnego na świecie. Jego autorami jest trójka architektów - Oscar Niemeyer, Carlos Alberto i Cerqueira Lemos. Gigantyczny budynek nazwany Copan liczący 38 kondygnacji (140 m wysokości) zostanie oddany do użytku w 1966 r. Zamieszka w nim ok. 5000 osób, które mogą pracować nie wychodząc na zewnątrz, mają tu lekarzy, fryzjerów, restauracje i sklepy oraz miejsca rozrywki, a na dachu znajduje się lądowisko dla helikopterów. W pewnym sensie Copan przypomina wizję miasta z powieści Asimova Fundacja.

• 1958 r. - Francuz Yves Klein wystawia La Vide - dzieło będące w istocie pustym pokojem. Jest to początek instalacji, czyli przedmiotów ułożonych odpowiednio do miejsca, aby wywołać określone wrażenia lub refleksje. Prekursorem idei był Niemiec Kurt Schwitters (1887-1948). Najbardziej znani twórcy instalacji to między innymi Amerykanie Allan Kaprow, Claus Oldenburg, Edward Kienholz, Richard Wilson i Barbara Bloom.

Bułgar Christo (Christo Jawaszew) tworzy potem największe instalacje: na przykład owija folią cały budynek Reichstagu w Berlinie (1995) i buduje gigantyczne bramy z tkaniny w nowojorskim Central Parku (2005).

• 1958 r. - Polacy Wojciech Fangor (1922-2015) i Wojciech Zamecznik (1923-1967) tworzą w Warszawie pierwszy przestrzenny obraz Studium przestrzeni. W roku 1969 Fangor wystawia cykl obrazów również eksplorujących temat przestrzeni.

• Od 1960 r. - Czeski artysta Zdenek Burian tworzy słynne malarskie rekonstrukcje paleontologiczne.

Z czasem znajdzie licznych naśladowców wykorzystujących nie tylko dane naukowe i własne artystyczne uzdolnienia, ale też coraz bardziej zaawansowane techniki komputerowe.

• Lata 1960. - D. Flavin i R. Irwin w USA zaczynają light art - plastykę światła, lamp, fosforyzujących farb i laserów. Victor Vaserely (Francuz węgierskiego pochodzenia) i Brytyjka Bridget Riley rozwijają op art (optical art), opartą na złudzeniach optycznych i figurach niemożliwych.

• Lata 1960. - Angielski inżynier Jack Willard (1928-2007) buduje podgrzewany stół próżniowy.

Prostsze wersje tego urządzenia były używane już wcześniej, na przykład w 1948 r. stosował je Stephen Rees Jones w londyńskim Instytucie Courtauld.

Dzięki obniżonemu ciśnieniu i wysokiej temperaturze panujących w szczelnej komorze stanowiącej główny element stołu można względnie łatwo i precyzyjnie nanosić na obraz bardzo cienkie ochronne warstwy wosków, werniksu lub lakieru. W drugiej połowie XX w. różne wersje podgrzewanego stołu próżniowego są jednym z najważniejszych narzędzi konserwacji obrazów.

• Lata 1960. - Niemiec Gerhard Richter zaczyna swój słynny Atlas - zbiór jego rysunków, obrazów, zdjęć i wycinków gazetowych, czyli „okruchów życia” gromadzonych przez następne półwiecze. Jest to nowa wersja prastarej idei równoległości świata realnego i przedstawianego, wydarzenia i pamięci o wydarzeniu.

• Lata 1960. - Zaczyna się rozkwit nowatorskiego, czasem nieco prowokacyjnego, włoskiego designu.

Włosi łączą elementy rustykalne (wiejskie) jak drewniane belki, odsłonięte ceglane ściany i przedmioty związane z życiem na wsi oraz nowoczesne, na przykład modernistyczne meble. Z drugiej strony wnętrze może być ozdobione rośliną oraz jednym lub kilkoma elementami wskazującymi na bogactwo i tradycje arystokratyczne jak rzeźbiony kominek, staroświecki mebel czy drogi obraz na ścianie... Wnętrza są utrzymane w jasnych kolorach i prześwietlone. Włoscy projektanci tworzą czasem zabawne meble, które zdobywają popularność na całym świecie. Na przykład w 1967 r. Jonathan De Pas, Donato D’Urbino, Paolo Lomazzi i Carla Scolari pracujący dla firmy Zanotta projektują pierwszy fotel dmuchany Blow. Jest on wykonany z przezroczystego polichlorku winylu w różnych kolorach i można go transportować w formie nienadmuchanej, a w miejscu przeznaczenia napełnić powietrzem. De Pas, D’Urbino i Lomazzi są też autorami zaprezentowanego w 1970 r. fotela Joe w kształcie rękawicy baseballisty Joe DiMaggio (jeden z mężów Marylin Monroe). W latach 1968-1969 pracujący dla Zanotty Pierro Gatti, Cesare Paolini i Franco Teodoro opracowują fotel Sacco w formie worka wypełnionego sypkim, miękkim materiałem. W 1969 r. Gaetano Pesce pokazuje poliuretanowy, miękki fotel Donna w kształcie kobiecego ciała. Kontrowersje wzbudza też sofa Bocca w kształcie ust od 1971 r. produkowana przez firmę Gufram. Jej projektantem jest Franco Audrito nawiązujący do obrazu Salvadora Dalego, który namalował zmysłowe usta pięknej aktorki Mae West.

• Lata 1960. - Powstaje nowoczesny bodypainting nawiązujący do tradycyjnego malowania ciała w różnych kulturach i do artystycznych poglądów takich autorów jak na przykład Yves Klein oraz idei niczym nieograniczonej wolności epoki dzieci-kwiatów. Jedną z pierwszych znanych modelek malujących swoje ciało jest niemiecka aktorka Veruschka von Lehndorff (córka niemieckiego oficera z Prus Wschodnich straconego po nieudanym zamachu na Hitlera w 1944 r.).

Do końca XX w. bodypainting stanie się niezwykle popularny wśród kibiców sportowych malujących twarze (skrajna forma makijażu) w kolory swoich drużyn (zwłaszcza piłkarskich) i flag swoich krajów. Bodypainting jest też elementem dziecięcych zabaw i najróżniejszych parad od manifestacji politycznych po parady walczących o równouprawnienie homoseksualistów i zabawy karnawałowe. Pojawia się też jako przejaw wolności wśród nudystów, którzy chodzą czasem w „stroju” składającym się wyłącznie z farby nałożonej na gołe ciało. Zwykle jednak malowane modele mają na sobie bardzo małe i obcisłe majtki, które też są pokrywane farbą.

Odbywają się pokazy sztuki bodypainting jak na przykład World Bodypainting Festival w Austrii czy Face and Body Art International Convention w Orlando na Florydzie.

• Lata 1960. - Nicholas Negroponte (USA) tworzy responsive architecture, gdzie komputerowo sterowana budowla reaguje na wiatr, opady i słońce, na przykład zasłaniając szyby (paryski Instytut Świata Arabskiego, projekt Jeana Nouvela, 1987) lub otwierając parasole (jak nad placem modlitw w Meczecie Proroka Masdżid al-Nabawi w Medynie).

• Lata 1960. - Powstające państwa afrykańskie zaczynają żądać zwrotu dzieł sztuki zrabowanych i wywiezionych z Afryki w czasach kolonializmu. Większość wartościowych afrykańskich dzieł trafiła do muzeów w Europie. Największe zbiory sztuki afrykańskiej mają Londyn, Paryż, Berlin i Bruksela, a poza tym Nowy Jork i inne ośrodki na całym świecie. W 1966 r. prezydent Senegalu L. S. Senghor ogłasza Dakar tymczasową stolicą Afryki i postuluje odbudowę afrykańskiej kultury.

Jednak Afrykanie próbujący odzyskać zrabowane niegdyś dzieła napotykają opór ze strony rządów i muzealników. Przede wszystkim Afryka praktycznie nie ma muzeów i galerii sztuki, więc nie wiadomo, gdzie odzyskane eksponaty miałyby być pokazywane. Często nie można ustalić, kto miałby otrzymać odzyskane dzieła, ponieważ nie ma dawnych afrykańskich państw i nie ma potomków poprzednich właścicieli, czyli ewentualnych spadkobierców. Na przykład królestwo Benin, z którego pochodzą słynne brązy już nie istnieje, Nigeria nie jest kontynuacją upadłego królestwa, a republika Benin nie ma nic wspólnego z dawnym Beninem.

Niektórzy zwracają też uwagę, że muzea europejskie lepiej służą popularyzacji sztuki Afryki, ponieważ do nich przybywają turyści z całego świata, a afrykańskie ośrodki nie są tak popularne.

Co więcej, w muzeach Europy eksponaty są zwykle dobrze zabezpieczone i konserwowane, a w Afryce często nie ma warunków, żeby to zapewnić. Na dodatek niestabilna sytuacja polityczna i ciągłe wojny w Afryce grożą zniszczeniem lub rabunkiem zgromadzonych dzieł. Z całą mocą ujawni się to podczas serii wojen i okrutnych masakr w latach 1970-2000. Przykładem może być los niemal 150 obiektów przekazanych przez Belgię kongijskiemu dyktatorowi Mobutu. Część dzieł Mobutu zabiera dla siebie, inne przywłaszczają sobie jego zausznicy, a resztki niszczą lub kradną powstańcy po obaleniu dyktatora w 1997 r.

• Lata 1960. - Polska artystka Marta Magdalena Abakanowicz-Kosmowska tworzy cykl sizalowych tkanin opartych na przestrzennych stelażach zatytułowany Abakany. Są to w istocie tkane rzeźby w formie mniej lub bardziej regularnych brył abstrakcyjnych i form nawiązujących do rzeczywistości (na przykład słynny Czerwony abakan z roku 1969 sugerujący podział, pęknięcie, dwudzielność). Artystka tworzy też rzeźby z brązu (na przykład w roku 2000 95 figur z tłumu 1095 figur).

• Lata 1960. - W kulturze zachodniej rozwija się plastyka feministyczna (ten termin wprowadzi Amerykanka Judy Chicago), która eksponuje kobiece aspekty w sztuce i kobiecy punkt widzenia. Ten rodzaj plastyki uprawia między innymi Amerykanka Mary Beth Edelson, autorka fotografii, obrazów, kolaży i murali. Przykładem feministycznej sztuki tej autorki jest cykl pokazujący cielesność kobiet. Pod koniec lat 1960. Edelson wypracowuje koncepcję goddess art, czyli sztuki pokazującej boginię jako nosicielkę kobiecej siły płodności i seksualności, pradawnej matki. Ten kierunek reprezentuje potem między innymi Kubanka Ana Mendieta (1948-1985), która uciekła z Kuby do USA. Mendieta podkreśla łączność z naturą pojmowaną jako płodna siła. Stąd jej rzeźby wykonywane z ziemi.

Amerykanka Judy Chicago tworzy słynną instalację Dinner Party (Nowy Jork, 1979) w kształcie trójkąta symbolizującego wzgórek łonowy złożony z 39 stołów. Na każdym stole znajdują się ręcznie wykonane obrusy i naczynia z wizerunkami realnych i mitycznych kobiet, które wpłynęły na dzieje świata.

W latach 1980. amerykańska artystka i pisarka Karen Finley zdobywa sławę pokazując kobiecą seksualność. Inna Amerykanka, Mary Kelly tworząca na przełomie XX i XXI wieku, łączy w swoich instalacjach konceptualizm, feminizm i postmodernizm.

Szczególnym przykładem sztuki kobiecej i zarazem losu kobiety-artystki w świecie zdominowanym przez kulturę patriarchalną jest twórczość i życie Amerykanki Margaret Keane (Peggy Doris Hawkins). Maluje portrety z charakterystycznymi wielkimi oczami, a jej mąż Walter Keane sprzedaje te dzieła jako swoje. Dopiero po rozwodzie w 1965 r. Margaret ujawnia prawdę, zyskując sławę i majątek, chociaż krytycy sztuki uznają jej obrazy za sentymentalny, łzawy kicz powielany na pocztówkach i kubkach.

• 1961 r. - W Toronto (Kanada) odbywa się pierwsza wystawa prac Norvala Morrisseau (właściwie Miedziany Grom, 1932-2007) z indiańskiego plemienia Cree. Jego płaskie, pozbawione perspektywy, obrazy są wypełnione figurami nawiązującymi do tradycyjnej plastyki indiańskiej. Barwne plamy są zazwyczaj obwiedzione czarnym konturem. Obrazy często opowiadają indiańskie legendy, pokazują indiańską mistykę oraz tragiczne dzieje kolonizacji.

• 1961 r. - W nowojorskim Museum of Modern Art odbywa się wystawa The ART OF Assemblage, po której upowszechni się pojęcie asamblażu wprowadzone dziesięć lat wcześniej przez francuskiego twórcę Jeana Dubuffeta (1901-1985). Opisuje ono trójwymiarowe dzieła sztuki powstające przez złożenie rozmaitych przedmiotów normalnie niezwiązanych ze sztuką. W istocie pomysł nie jest nowy, bo tego rodzaju kompozycje tworzył już na przykład Picasso (choćby słynna głowa byka zrobiona z rowerowego siodełka). Mistrzem asamblażu okazuje się Polak Władysław Hasior (1928-1999) tworzący dzieła symboliczne i często szokujące, jak na przykład słynne Wyszywanie charakteru (1974), gdzie pod igłą maszyny do szycia została umieszczona plastikowa lalka. W latach 1966-1968 tworzy z żelbetonu projekt pomnika zakładników z Nowego Sącza zamordowanych przez hitlerowców w 1944 r. Dzieło ma zagłębienia, gdzie podczas prezentacji jest nalewana benzyna, która po podpaleniu tworzy płonącą rzeźbę. Komunistyczne władze nie godzą się jednak na zbudowanie pomnika, bo rzekomo przypomina ukrzyżowanie Jezusa, a ogień kojarzy się podobno z Kurasiem (nosił pseudonim Ogień) walczącym przeciw komunistom na Podhalu. Ostatecznie projekt pomnika zostaje zakupiony przez wrocławskie muzeum architektury (1971).

• Od 1961 r. - Doroczne targi książki we Frankfurcie nad Menem w Niemczech (organizowane od 1949 r.) stają się najbardziej prestiżową imprezą tego rodzaju na świecie, gdzie konkurują ze sobą najlepsi wydawcy i ilustratorzy.

• 1962 r. - Włoch Marcello Geppetti (1933-1998) za pomocą teleobiektywu fotografuje całujących się aktorów Richarda Burtona i Elizabeth Taylor. Zdjęcie opublikowane potem w prasie przynosi mu sławę i jest zarazem znakiem nowego stylu w fotografii prasowej, gdzie przede wszystkim poszukuje się sensacji obyczajowej. Tak pojawiają się paparazzi, ludzie próbujący za wszelką cenę sfotografować celebrytów, czyli znane osobistości w kłopotliwych i intymnych okolicznościach lub po prostu w sytuacjach prywatnych związanych na przykład z życiem rodzinnym. W następnych latach paparazzi staną się prawdziwą zmorą ludzi znanych, śledząc ich na każdym kroku i wdzierając się na teren prywatny. Będą przy tym wykorzystywać coraz doskonalsze techniki pozwalające wykonać fotografie z dużej odległości dzięki teleobiektywom (rodzaj lunety nałożonej na aparat), z ukrycia za pomocą mikrokamer lub z dużej wysokości a także z latających dronów.

• 1963 r. - Zaczyna się doroczny konkurs i wystawa rzeźb z lodu w Harbinie, zyskując wkrótce światowy rozgłos. Równie znaczące zimowe konkursy rzeźb z lodu odbywają się też w Kanadzie, Skandynawii i Japonii.

Swego rodzaju letnią alternatywą są rzeźby z piasku budowane głównie na plażach. Niektóre z nich osiągają imponujące rozmiary, jak na przykład zamek wysokości 11,5 metra z 800 ton wilgotnego piasku postawiony przez zespół Eda Jarretta w Connecticut (USA) w roku 2011. W wielu miejscach zaczynają się też konkursy rzeźb z piasku. Konkurs z White Rock na przedmieściach Vancouver przenosi się do Harrison Hot Springs w Kolumbii Brytyjskiej (1987), a w roku 1991 przekształca się w mistrzostwa świata (Sand Sculpture World Championship).

• 1963 r. - Włoch Cesare Brandi (1906-1988) publikuje książkę Teoria del restauro, jedno z podstawowych opracowań z zakresu filozofii i teorii restauracji dzieł sztuki. W następnych latach praca zostanie przetłumaczona na kilka języków.

• 1964 r. - Zostaje ogłoszona Karta Wenecka (Venice Charter for Conservation and Restoration of Monuments and Sites), czyli lista zasad, jakimi powinni się kierować konserwatorzy sztuki i zabytków. Zasady stanowią rozwinięcie koncepcji zawartych w Karcie Ateńskiej (1931).

W 1965 r. zaś powstaje Międzynarodowa Rada Zabytków i Stanowisk Chronionych ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) z siedzibą w Paryżu.

• 1964 r. - Galeria Christine w Göteborgu wystawia malarstwo francuskiego spontanisty (zasadą spontanizmu jest pełna swoboda wyrazu) Pierre’a Brasseura. Początkowo znawcy raczej wysoko oceniają wystawione prace, lecz po pewnym czasie wybucha skandal, ponieważ okazuje się, że autorami są szympansy Peter i Pia a nie mityczny Brasseur. Malarstwo małp już wcześniej opisywali Niemiec Specht (koniec XIX w.), Rosjanka N. Kotsowa (1913-1916, szympans Joni), pracownicy zoo Hagenbecka (1928, szympans Tarzan II), Amerykanin W. N. Kellog (1933, szympans Gua) i Brytyjczyk Desmond Morris w londyńskim zoo (lata 1950.).

Wystawy małpiego malarstwa odbywają się w Baltimore (1954), w Londynie (inicjatywa D. Morrisa z 1957 i 1958 r.), Kolonii (1963) i Melbourne (1975).

Z biegiem lat zaś okaże się, że malowaniem obrazów (co prawda wyłącznie abstrakcyjnych) mogą też bawić się słonie. W roku 1997 Amerykanie Vitaly Komar (pochodzący z Rosji konceptualista) i Alexander Melamid zakładają organizację mającą chronić azjatyckie słonie, a w ramach tej działalności uczą zwierzęta malować. Człowiek ostatecznie traci monopol na wytwarzanie dzieł sztuki.

• Ok. 1965 r. - W USA Brytyjczyk Malcolm Morley zaczyna hiperrealizm (weryzm): niezwykle dokładne, drobiazgowe przedstawianie rzeczywistości, głównie za pomocą rzeźby: C. Close, R. Estes, D. Eddy, D. Hanson, J. De Andrea.

• Od 1965 r. - Polski malarz Roman Opałka (1931-2011) tworzy cykl obrazów mający pokazać upływ czasu i zmiany zachodzące w człowieku: co roku maluje białe liczby na ciemnym tle, fotografuje się i nagrywa swój głos odczytujący liczby.

• 1966 r. - Pierwszy Międzynarodowy Festiwal Sztuki Negro-Afrykańskiej w Dakarze (Senegal). Zaczyna się odrodzenie tradycyjnych kierunków plastyki murzyńskiej.

• 1966 r. - Amerykańska bezzałogowa sonda Lunar Orbiter 1 fotografuje Ziemię widzianą znad powierzchni Księżyca. Dwa lata później zaś amerykańscy astronauci F. Borman, J. Lovell i W. Anders na pokładzie Apollo 8 fotografują Ziemię wynurzającą się zza księżycowego horyzontu. Zdjęcia pokazują, jak mała jest planeta ludzi i jak nieważne z perspektywy kosmosu są nawet największe ludzkie ambicje i dokonania.

Jeszcze bardziej spektakularna okaże się słynna fotografia wykonana w lutym 1990 r. przez sondę Voyager 1: Ziemia jest tam mikroskopijną niebieską kropką zawieszoną w gigantycznej pustce.

• 1968 r. - Wystawa napędzanych lub wypełnianych powietrzem, rzeźb (instalacji) w Filadelfii zapoczątkowuje kierunek zwany air art. Jego prekursorem jest Niemiec Otto Piene, znany też jako twórca light art.

• 1968 r. - Muzeum w Sztokholmie wystawia rzeźby dla niewidomych. Ekspozycje rzeźby do dotykania (tactile sculpture na przykład Czecha J. Švankmajera) organizują też galerie Nowego Jorku (1969) i Londynu (1976).

• 1968 r. - J. Caplans organizuje w Pasadenie (USA) wystawę Serial Imagery, wprowadzając serializm do plastyki: powtarzalność i wariacyjność tematu oraz formy. Zbliżony do systems art (wystawa L. Allowaya w Nowym Jorku w 1966), gdzie dzieło jest budowane według ścisłego klucza.

• 1968 r. - W Akademii Stuk Pięknych w Ceanbrook (stan Michigan, USA) odbywa się pierwsza wystawa dzieł holograficznych. Druga ma miejsce w Nowym Jorku w galerii należącej do Finch College w roku 1970. Trzecią zorganizowaną również w Nowym Jorku w roku 1972 wypełnią holograficzne prace Salvadora Dali. Do wyróżniających się wczesnych twórców artystycznych hologramów należą też Amerykanie D. Ehrlich i H. Perry (lata 1970.) prezentujący dzieła czasem bardzo bliskie filmowi.

• 1969 r. - Wystawa antyiluzjonistów w Nowym Jorku (C. Andre, E. Hesse, R. Morris, B. Nauman, R. Serra, M. Snow), odrzucających lirykę i symbol na rzecz materii, ruchu i procesu tworzenia. Już w 1959 r. Polak Oskar Hansen zaproponował formę otwartą - sztukę zdarzeń i procesów, mającą odzwierciedlać zmienność epoki (w Polsce E. Cieślar i G. Kowalski). Inny polski artysta Roman Opałka Brytyjczycy Gilbert i George (G. Proesch, G. Passmore) wprowadzają żywe rzeźby (od 1969 r.), gdzie pomalowani artyści udają posągi (dadaizm, performance, body art). Pomysł przejmą uliczni aktorzy i sztuka interaktywna (Austriak O. Beckmann, 1965), gdzie komputerowe dzieło reaguje na zachowanie widza. Inny nowatorski kierunek reprezentują Amerykanie P. Hutchinson i D. Oppenheimer, którzy tworzą rzeźby do oglądania pod wodą koło wyspy Tobago (1969).

• 1969 r. - Pierwszy Ogólnoafrykański Festiwal Kultury odbywa się w Algierze (Algieria).

• Od 1969 r. - Międzynarodowe wystawy fotograficzne w Arles (Francja) są jednymi z najbardziej renomowanych prezentacji fotografii na świecie. Od 1980 r. organizowane są też doroczne, Jesienne Miesiące Fotografii w Paryżu.

• 1970 - 1971 r. - Bursztynowe rzeźby polskiego artysty Lucjana Myrty są wystawiane w Paryżu, Tokio i Osace, co oznacza początek jego artystycznej kariery. Myrta poświęci całe życie na rzeźbienie w bursztynie. W ciągu 50 lat tworzy kilkaset bursztynowych szkatuł, rzeźb, obrazów, zegarów i mebli. Jest autorem największego na świecie pojedynczego przedmiotu z bursztynu - jest to ważąca niemal tonę szkatuła a raczej szafa pokryta rzeźbami ilustrującymi Ewangelie. W swoim domu w Sopocie tworzy jeden z największych na świecie zbiorów dzieł z bursztynu.

• Od lat 1970. - W środkowej Polsce (na przykład w rejonie Łodzi, Poznania i Kalisza) rozwija się specyficzna architektura romska (cygańska) związana z przymusowym osiedlaniem Romów trwającym w Polsce od 1952 r. Bogatsi Romowie budują swoiste eklektyczne „domy-pałace” łączące najrozmaitsze style, pełne ornamentów, balustrad, ozdobnych krat, wymyślnych okien, dziwacznych dachów i kopuł połączonych bez wyraźnego porządku. Charakterystyczną cechą tych domów są bezładnie zestawione krzykliwe, mocno skontrastowane kolory. Do pewnego stopnia przypomina to kolorowe wozy z czasów, gdy Romowie wędrowali z miejsca na miejsce oferując cyrkowe pokazy. Nomadyczna tradycja tymczasowości i prowizorki ujawnia się też w jakości wykonania budynków, gdzie obok pozornie bogatych ozdób często pojawiają się schody z niedbale wylanego cementu, boczne ściany bywają nieotynkowane, a na zewnątrz wystają elementy żelbetonowej konstrukcji.

• Po 1971 r. - Powstaje papunya (Papunya Tula) - malarski styl Aborygenów zachodniej Australii. Artyści używają farb akrylowych, a malują na płótnie i deskach kropkami naśladującymi tradycyjne kompozycje na piasku. Największym twórcą w ramach tej szkoły jest Clifford Possum Tjapaltjarri (1932-2002), syn Gwoyi Jungaraia.

Co ciekawe, wybitnym artystą jest również starszy syn Gwoyi Jungaraia Tim Leura Tjapaltjarri (1930-1984). Jego prace w stylu papunya w dużym stopniu nawiązują do abstrakcjonizmu.

Innego przykładu dziedzicznych talentów artystycznych wśród Aborygenów dostarcza rodzina Naaty Nungurrayi. Naata (urodzona w 1932 r.), jej brat George Tjungurrayi, siostra Nancy Nungurrayi oraz syn Williams Tjampitjinpa są cenionymi malarzami.

• 1972 r. - W Łodzi (Polska) odbywa się pierwszy festiwal w ramach Międzynarodowego Triennale Tkaniny, jednego z z najstarszych i najwyżej cenionych pokazów tkaniny artystycznej na świecie. Odtąd co trzy lata najlepsi twórcy tkanin przysyłają swoje prace do Łodzi, a międzynarodowe jury decyduje o wystawieniu tylko niewielu wybranych dzieł uznanych za najlepsze. Na przykład w 2022 r. na ekspozycję trafi zaledwie 56 prac spośród ponad czterystu nadesłanych ze wszystkich kontynentów.

Niemal od początku z triennale w Łodzi są związane dodatkowo Ogólnopolska Wystawa Tkaniny Unikatowej oraz Ogólnopolska Wystawa Miniatury Tkackiej.

Podobne cyklicznie organizowane wystawy powstaną potem w wielu innych ośrodkach tkactwa. Przykładem może być zapoczątkowane w XXI\ w. biennale tkaniny artystycznej w Lozannie (Szwajcaria).

• 1972 r. - Amerykanie Charles Jencks i Nathan Silver piszą książkę Adhocism. The Case of Improvisation, manifest adhocyzmu, czyli ruchu zakładającego spontaniczne i swobodne wykorzystywanie rozmaitych przedmiotów, niekoniecznie pomyślanych pierwotnie jako dzieła sztuki, żeby tworzyć nowe dzieła sztuki i piękno otoczenia człowieka. Założenia adhocyzmu są zbieżne z ruchem dzieci-kwiatów i alternatywnym designem, który odrzuca nadmierne uporządkowanie i umowność w estetyce przedmiotów użytkowych na rzecz ekspresji ludzkiej natury i osobowości.

• 1975 r. - W Tokio odbywa się pierwszy Comiket (Comic Market), czyli targi komiksów oraz rysunków nawiązujących do komiksów, zwłaszcza mangi. Uczestniczy w nich ok. 600 fanów z Japonii i innych krajów. Odtąd Comikety odbywają się w Tokio dwa razy w roku latem i zimą, przyciągając tysiące fanów z całego świata. W pierwszych latach XXI w. na Comiket przyjeżdża ponad 500 tysięcy miłośników komiksów, a najgorętsi fani wydają tysiące jenów, żeby kupić rysunki, książki lub inne przedmioty związane z komiksami.

• Po 1975 r. - Eklektyczny, pluralistyczny postmodernizm łączy dawne formy i style.

Wbrew konceptualizmowi obok siebie funkcjonują pozornie bezładny dekonstruktywizm (na przykład architekt Frank Gehry, USA), kontekstualizm (sztuka w kontekście świata, Polak J. Świdziński), symulacjonizm Francuza J. Baudrillarda (rzeczywistość ustępuje sztucznym matrycom) i sztuka medialna kolportowana przez pocztę, środki komunikacji lub internet.

• Od 1980 r. - Naturalizowany w Australii niemiecki Żyd Helmut Newton (1920-2004) tworzy słynną serię fotografii nagich kobiet Big Nudes. Jego akty często są określane jako pornografia, choć zarazem wzbudzają podziw na całym świecie. Przykładem są zestawione fotografie modelek prezentujących stroje i tych samych modelek nago (1981). Początkowo Newton pracował dla Else Ernestine Neuländer-Simon znanej jako Yva (1900-1942, zamordowana w obozie na Majdanku), niemiecko-żydowskiej artystki zajmującej się fotografią.

• Lata 1980. - Rozkwit architektury japońskiej. Głównym twórcą jest Fundi Tadao Ando, propagujący ciszę i nastrój kontemplacji dawnej japońskiej architektury oraz odwrót od geometrycznych form nowoczesnego budownictwa.

• Lata 1980. - W sztuce Zachodu powstaje dekonstruktywizm - ruch, który zakłada rozkład znanych struktur, konwencji i sposobów postrzegania świata, ujawnia brak uporządkowania, asymetrię, odrzuca harmonię i równowagę.

Do tych idei zbliża się na przykład niemiecki artysta Anselm Kiefer, który tworzy instalacje z najrozmaitszych materiałów od ołowiu i innych metali po drewno, papier, słomę, stare książki czy zasuszone rośliny porozrzucane bezładnie, często brudne i zniszczone. Kiefer także fotografuje, maluje i rzeźbi nawiązując do abstrakcjonizmu i ekspresjonizmu.

W architekturze ideom dekonstruktywizmu hołdują między innymi Amerykanie P. Johnson i M. Wigley.

W latach 1988-1989 powstaje dekonstruktywistyczny budynek muzeum w Weil nad Renem, którego autorem jest amerykański architekt Frank O. Gehry (Ephraim Goldberg, ur. 1929) pochodzący z polsko-żydowskiej rodziny osiadłej w Toronto (Kanada). Ten sam artysta w latach 1991-1997 projektuje siedzibę muzeum Guggenheima w Bilbao Bryła budynku jest złożona z wielu falistych, powyginanych płaszczyzn złożonych razem w sposób zamierzenie chaotyczny i asymetryczny. Innym znanym i szeroko komentowanym dziełem dekonstruktywistycznym jest gmach muzeum Żydów w Berlinie (1989-1999) zaprojektowany przez Daniela Libeskinda, amerykańskiego architekta urodzonego w żydowskiej rodzinie w Łodzi (Polska).

Dekonstruktywizm ujawnia się także w meblarstwie i wzornictwie przemysłowym. Na przykład szwajcarskie małżeństwo designerów Susie (Susanna O. F. Wyss) i Ueli (Ulrich) Berger słynie z projektów dziwacznych mebli jak choćby nierówno ułożony stos szuflad (1981) lub regał na książki (1981) składający się z łukowatych ścian i półek. We Włoszech zaś działa Michele de Lucchi, architekt i projektant mebli. Jego dziełem jest stolik Kristall (1981), gdzie z boku sześcianu wystaje wspornik dla okrągłego blatu stolika. Innym przykładem wzornictwa dekonstruktywistycznego może być krzesło Party Difusa (1993) składające się z kilku szerokich powyginanych taśm. Jego autorem jest William Sawaya, libański artysta pracujący w wielu krajach świata od Europy po Japonię i Stany Zjednoczone.

• 1982 r. - Amerykanin George L. Stout publikuje kilka interdyscyplinarnych tekstów o konserwacji dzioł sztuki, propagując przy tym ideę „trójnogiego stołka”, gdzie pierwszą nogę tworzą konserwatorzy sztuki, drugą historycy sztuki, a trzecią chemicy i fizycy dostarczający metod konserwacji i restaurowania dzieł sztuki.

• 1982 r. - Włoski fotograf Oliviero Toscani, już wcześniej znany w branży odzieżowej, podejmuje pracę dla firmy odzieżowej Benetton, co szybko przynosi mu ogromny rozgłos. Fotografie Toscaniego niosą bowiem przekaz o wiele głębszy niż tylko reklama towaru, zaskakują i szokują widza niekonwencjonalnym ujęciem. Toscani walczy o zniesienie sztucznych barier i podziałów, zwłaszcza rasistowskich. Pokazuje na przykład razem trójkę dzieci: białe, czarne i żółte, wypreparowane takie same trzy ludzkie serca z podpisami wskazującymi, że narządy pochodzą od człowieka białego czarnego i żółtego. Świat obiega zdjęcie całujących się zakonnicy i księdza, chociaż katolicyzm nakazuje im celibat. Yoscani protestuje przeciw wojnie, fotografując zakrwawione ubranie jednej z ofiar walk w rozpadającej się Jugosławii. W roku 2007 Toscani zaczyna akcję przeciwko anoreksji i szokuje świat fotografiami przeraźliwie wychudzonej nagiej modelki Isabelle Caro. Rok później fotografuje pary homoseksualne, aby pokazać, że to tacy sami ludzie, jak wszyscy.

• 1983 r. - Pierwsza wystawa plastyki komiksu w Whitney Museum w Nowym Jorku.

Komiks okazuje się poważną formą artystyczną, a jego autorzy podejmują trudne tematy. Przykładem są komiksy A. Spiegelmana (USA) o holokauście i M. Satrapi (Francja) o Iranie pod władzą kleru.

• 1983 r. - Włoska projektantka wnętrz Paola Navone zdobywa prestiżową nagrodę Osaka International Design Award. W następnych latach Navone staje się niekwestionowaną królową włoskiego designu. Mieszka w Mediolanie, lecz dużo podróżuje i w swoich projektach wykorzystuje elementy plastyczne rozmaitych kultur. Cechą charakterystyczną prac Navone jest międzykulturowy eklektyzm.

• Od 1988 r. - Chińczycy zafascynowani europejskimi panoramami tworzą własne, na ogół propagujące komunizm i potęgę Chin. Między innymi powstaje panorama bitwy stoczonej przez Ts’ao Ts’ao na rzece Jangcy w 208 r. n.e. (od 1999 r. wystawiana w Wuhan).

Jednakże artyści krytycznie nastawieni do komunizmu spotykają się z szykanami, czego przykładem jest słynny twórca instalacji Ai Weiwei (na przykład wystawa w Monachium w roku 2008).

• Od 1988 r. - Amerykanin Mark Landis zaczyna niebywałą serię fałszerstw. Maluje obrazy doskonale naśladujące styl wielkich artystów przeszłości i ofiaruje je za darmo ponad 60 amerykańskim muzeom. Równolegle tworzy też własne obrazy, które sprzedaje pod swoim nazwiskiem. Jego oszustwo zostaje odkryte w roku 2007 przez muzealników w Oklahoma City, lecz Landis nie ponosi prawnej odpowiedzialności, ponieważ fałszywych obrazów nie sprzedawał. Psychiatrzy stwierdzą zaś, że cierpi na schizofrenię (niespójna osobowość) lub zaburzenie efektywne dwubiegunowe, czyli cykliczne nawroty głębokiej depresji i stany euforycznego nadmiernego pobudzenia.

• 1989 r. - Powstaje największy meczet wszech czasów (ponad 160 m wysokości) w Casablance (Maroko) na zlecenie sułtana Hasana II.

Natomiast w miejscowości Yamoussoukrou (w większości muzułmańskie Wybrzeże Kości Słoniowej) na rozkaz lokalnego dyktatora wyznającego katolicyzm powstaje największy katolicki kościół wszech czasów.

• 1989 r. - Kanadyjczyk R. Lessard pisze książkę, w której opisuje swoją wieloletnią pracę jako kopisty znanych obrazów. Stworzył ich ponad 200 i większość sprzedał z dużym zyskiem. Zostaje oskarżony o fałszerstwo, ale sąd przyznaje rację jego argumentacji, że robił tylko doskonałe kopie, wcale nie twierdząc, że są autentyczne.

• 1989 r. - Pochodząca z Wielkiej Brytanii Rachel Greenfield znana jako Rachel Ashwell zakłada w Santa Monica (Kalifornia) sklep z wyposażeniem domu. Wkrótce zasłynie jako projektantka i dekoratorka wnętrz, mebli oraz przedmiotów codziennego użytku. Rozwija styl nazwany shabby chic, który zakłada stosowanie mebli i przedmiotów ze śladami wcześniejszego używania, odwołując się do nostalgicznych wspomnień i zdawałoby się już przebrzmiałej stylistyki designu. W shabby chic dominują wyblakłe kolory beżowe i różowe, czasem przebarwienia i motywy kwiatowe. Początkowo Ashwell odnosi duży sukces i zdobywa popularność, lecz jej firma bankrutuje w 2009 r. Mimo to shabby chic pojawia się między innymi w pracach wielkiej włoskiej projektantki Paoli Navone.

• 1991 r. - Powstaje Europejska Konfederacja Organizacji Konserwatorsko-Restauratorskich (European Confederation of Conservator-Restorers’ Organisations). Dwa lata później członkowie Konfederacji ustalają zbiór reguł etycznych, którymi mają się kierować konserwatorzy dzieł sztuki.

• Po 1992 r. - Rozkwit bodypainting, czyli malowania ciała człowieka. Sławę w tej dziedzinie zdobywa na przykład Nowozelandka Joanne Gair. Dzieła bodypainting są oczywiście krótkotrwałe, lecz właśnie na tym ma polegać ich wyjątkowość i niepowtarzalność.

• 1993 r. - Niemiecki anatom Günter von Hagens zakłada Instytut Plastynacji, czyli techniki utrwalania zwłok poprzez ich odwodnienie i odtłuszczenie oraz wprowadzenie do tkanek polimerów, które są następnie utwardzane. Hagens wykonuje tysiące preparatów ludzkich zwłok (za wcześniejszą zgodą ich właścicieli) w całości lub fragmentach, w najrozmaitszych pozycjach, obdartych ze skóry, z odsłoniętymi wnętrznościami, rozciętych lub z wyciętymi fragmentami. Tak powstają swoiste rzeźby. Kolejne edycje jego wystawy znanej pod angielskim tytułem Body Worlds (Körperwelten, Światy ciała) objeżdżają planetę, wszędzie wzbudzając ogromne kontrowersje i jeszcze większe zainteresowanie - dosłownie miliony ludzi odwiedzają ekspozycję i twierdzą, że ma ona duże walory nie tylko poznawcze, lecz także estetyczne.

• Od 1994 r. - Francuski fotograf i pasjonat latania Yann Arthus-Bertrand we współpracy z UNESCO wykonuje około pół miliona lotniczych zdjęć Ziemi z balonów, lotni i helikopterów. Plonem pracy jest dokumentacja dla badaczy środowiska człowieka i ekologów, a także wspaniały album Earth from Above.

• Od 1995 r. - Francuz Stéphane Breitwieser kradnie obraz podczas wizyty w szwajcarskim zamku Gruyéres. W ciągu następnych sześciu lat podróżuje po Europie jako kelner i wynosi co najmniej 239 dzieł sztuki z niezabezpieczonych zbiorów w ok. 170 małych muzeach i prywatnych posiadłościach. Pod koniec roku 2001 wpada w ręce policji po kradzieży w Lucernie. Tłumaczy, że nie robił tego dla pieniędzy, lecz z miłości sztuki, czego dowodem ma być jego prywatna kolekcja przechowywana w domu matki złodzieja w Miluzie we wschodniej Francji. Na wieść o aresztowaniu syna matka niszczy lub ukrywa część dzieł – ok. 60 obrazów nie udaje się odzyskać. Breitwieser zaś próbuje popełnić samobójstwo, kiedy zostaje skazany na trzy lata więzienia.

• 1997 r. - Tajski artysta i architekt Chalemchai Kositpipat zaczyna budowę szczególnej Białej Świątyni Wat Rong Khum w mieście Chiang Rai. Z daleka kompleks wygląda jak lekka ażurowa konstrukcja najeżona tysiącami drobnych elementów. Z bliska zaś widać, że te elementy to ludzkie ręce, wykrzywione twarze, potworne i fantastyczne istoty. Odwiedzający idzie między tymi rzeźbami, odbywając symboliczną wędrówkę od najniższych instynktów, namiętności i ambicji do świata spokoju i równowagi.

• 1998 r. - Włoch Renzo Piano projektuje Centrum Kultury Kanaków w Nowej Kaledonia. Artysta jest twórcą architektury organicznej, ekologicznej (nieszkodzącej naturze) i opartej na naturalnych materiałach.

• 1998 r. - Przedstawiciele 44 krajów podpisują Konwencję Waszyngtońską, zobowiązując się do zbadania państwowych zbiorów, aby wykryć dzieła pochodzące z nazistowskich rabunków i podjąć próby zwrócenia ich prawowitym właścicielom. Poza tym dwa wielkie domy aukcyjne Sotheby’s i Christie’s tworzą specjalne struktury, które mają badać pochodzenie dzieł zgłaszanych na aukcje, a w razie potrzeby pomagają ustalić prawowitych właścicieli lub ich spadkobierców. W wielu wypadkach odnalezieni właściciele nie mają pieniędzy na ochronę dzieła i ubezpieczenie go przed kradzieżą. W rezultacie dzieło zostaje wystawione na sprzedaż, co oznacza zarobek dla domu aukcyjnego.

Czasem zaś spadkobiercy odzyskują tylko część zbiorów swoich przodków. Na przykład Marei von Saher dopiero w 2006 r. odzyskuje 202 obrazy z ogromnej kolekcji swojego teścia holenderskiego marchanda Jacquesa Goudstikkera. W następnym roku większość z tych dzieł sprzedaje za prawie 10 milionów dolarów.

Niektóre zrabowane dzieła sztuki zostają odnalezione dopiero po wielu latach. Na przykład w roku 2014 niemieckie służby celne odkrywają 1406 obrazów z prywatnej kolekcji Niemca Corneliusa Gurlitta (1932-2014) w Monachium. Na mocy testamentu Corneliusa jego kolekcja trafia do muzeum sztuki w szwajcarskim Bernie z wyjątkiem pięciu obrazów niewątpliwie zrabowanych w czasie II wojny światowej, które mają pozostać w Niemczech do momentu ustalenia ich właścicieli. Cornelius odziedziczył kolekcję swojego ojca Hildebrandta Gurlitta (nawiasem mówiąc mającego żydowskie korzenie), który w czasie II wojny światowej zbierał dla hitlerowców dzieła zrabowane w całej Europie, a przy okazji stworzył własny tajny zbiór.

Władze Republiki Federalnej Niemiec i wielu innych krajów utrudniają odzyskanie dzieł przez prawowitych właścicieli. Na przykład w Wielkiej Brytanii aż do początków XXI w. funkcjonuje prawo, które zakazuje muzeom pozbywać się swoich zbiorów bez względu na ich pochodzenie.

• 1999 r. - Powstaje Międzynarodowa Sieć Internetowa do Spraw Konserwacji Sztuki Nowoczesnej (International Network for the Conservation of Contemporay Art) grupująca ok. 150 instytucji głównie z Europy i Ameryki Północnej.

• Od XX/XXI w. - Rozwój architektury organicznej, opartej na naturalnych materiałach, czyli nieszkodliwej dla środowiska (nawiązanie do koncepcji Renzo Piano) i wykorzystującej odnawialne źródła energii, głównie słonecznej. Samowystarczalne energetycznie, wyposażone we własne źródła wody i nieoddziałujące na otoczenie domy wkomponowane w naturalny krajobraz stają się coraz bardziej popularne. Na przykład w pustynnych okolicach Arizony działa kilka firm budujących takie posiadłości i reklamujących się, że mieszkańcy ich domów nie będą płacić rachunków za elektryczność, wodę ani gaz.

• Początek XXI w. - Memy stają się niezwykle popularne w internecie jako sposób komentowania rzeczywistości w wymiarze politycznym, ekonomicznym i obyczajowym. Jest to możliwe dzięki powszechnemu dostępowi do fotografii i informacji oraz rozwojowi technik informatycznych, które pozwalają względnie łatwo i szybko przetwarzać obrazy i dodawać własne komentarze, a następnie publikować je w światowej sieci.

Prawzorem memów są zabawne obrazki ze zwierzętami zwane advice animals, komiksy oraz demotywatory, czyli obrazki pokazujące niespodziewaną drugą, zwykle gorszą stronę rzeczywistości. Internetowe memy łączą wszystkie te elementy, aby zderzyć oczekiwania widza, jego stereotypowe wyobrażenia i ugruntowane opinie z rzeczywistością, która okazuje się inna. Co więcej, zestawienie tych dwóch światów wywołuje efekt humorystyczny, a więc staje się satyrą.

Tak powstaje nowy rodzaj plastyki, który przez zastosowanie słownych komentarzy w pewnym sensie zbliża się do literatury oraz sztuki opowiadania dowcipów. Przykładem może być fotografia dwóch kotów siedzących na krawędzi dachu koło drabiny opartej o dach. Koty z wyraźnym zainteresowaniem patrzą w dół, a napis głosi: „Patrz, człowieki naprawdę nie spadają na cztery łapy”.

• Początek XXI w. - Zabytki w Pompejach, które uznawano za doskonale zabezpieczone dzięki wulkanicznemu popiołowi okazują się wrażliwe na fluorki i żrące sole wydzielające się z zastygłej lawy. Naścienne malowidła zaczynają tracić barwy i pękać. Konserwatorzy podejmują więc prace nad ich zabezpieczeniem.

• 2001 r. - Fanatyczni afgańscy talibowie rozbijają strzałami z armat ogromne posągi Buddy w Bamjan powstałe ponad półtora tysiąca lat wcześniej, ponieważ przedstawianie żywych istot jest zakazane przez islam. Sześć lat później, po obaleniu talibów, powstaną plany odbudowy zniszczonych zabytków przez władze Afganistanu przy pomocy Japonii, Tajlandii, Indii i UNESCO. Posągi z Bamjan znajdują się na Światowej Liście Dziedzictwa Kulturowego.

Buddyści od dawna budują wielkie posągi. Na przykład w Japonii od roku 1993 stoi wykonana z brązu 110-metrowa statua Ushiku Daibutsu dla uczczenia mnicha Shinrana. Natomiast w chińskim Lushan (prowincja Henan) jakby w odpowiedzi na barbarzyństwo islamistów zostaje zbudowany w roku 2002 posąg uznany za największy w dotychczasowej historii świata. Miedziany monument ważący ponad 1000 ton przedstawia Buddę nauczającego z uniesioną prawą dłonią. Postać stojącego Buddy ma 108 m wysokości, tron w kształcie kwiatu lotosu 20 m, budynek pełniący rolę cokołu ma 25 m, a łącznie ze szczytem wzgórza przekształconym w dwa kolejne cokoły całość osiąga wysokość 208 m. Kraje buddyjskie zakpią potem z islamistów, budując cały szereg gigantycznych wizerunków Buddy. Na przykład w wiosce Khatakan Taung w Birmie powstaje 116-metrowy posąg Buddy nazwany Laykyun Sekkya (1996-2006). Do roku 2010 w indyjskim Kushinagar (Kusinara), gdzie według tradycji umarł Śakjamuni, Peter i Denis Griffin tworzą ogromny (152 m wysokości) posąg siedzącego Buddy ze świątynią, biblioteką i muzeum wewnątrz, otoczony 200 tysiącami małych figur i parkiem.

• 2004 r. - Węgierska etnografka Zsuzsa Bódi i specjalistka od mniejszości Ágnes Daróczi opracowują pierwszą listę romskich artystów z Węgier, Słowacji, Austrii, Czech, Rumunii i krajów bałkańskich. Wcześniej plastycy pochodzenia romskiego nie byli zauważani, lub traktowano ich jako mało interesujących twórców ludowych. W tym samym roku odbywa się Hidden Holocaust, pierwsza węgierska wystawa romskich artystów zrywająca z postkolonialnym spojrzeniem na sztukę romską jako sztukę rzekomo gorszą.

Dwa lata później na 52 Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Wenecji po raz pierwszy powstanie odrębny pawilon z dziełami romskich plastyków.

• 2005 r. - Na aukcji w Luizjanie (USA) za 1175 dolarów zostaje zakupiony uszkodzony renesansowy obraz na desce z orzechu włoskiego pokazujący portret Chrystusa i dlatego nazywany Salvator Mundi (Zbawiciel Świata). Po usunięciu pokrywających większość obrazu przemalowań dokonanych w ciągu kilku stuleci i śladów konserwacji Salvator Mundi zostaje uznany za dzieło Leonarda da Vinci lub kogoś z jego szkoły. Mają o tym świadczyć uderzające podobieństwo do Mony Lisy, charakterystyczna dla Leonarda miękkość wizerunku uzyskana przez pocieranie farby dłonią oraz niektóre szczegóły jak na przykład ułożenie loków długich włosów. Krytycy zwracają jednak uwagę na szklaną kulę w ręku Chrystusa, która na obrazie wbrew prawom optyki nie zniekształca tego, co znajduje się za nią. Leonardo znany ze swoich badań nad światłem nie mógł popełnić takiego błędu. Dopiero po bliższej analizie okazało się, że kula pusta w środku nie załamuje promieni świetlnych, więc nie zniekształca obrazu tego, co znajduje się za nią.

Tajemnicze dzieło po raz pierwszy pojawiło się w 1649 r. w kolekcji angielskiego króla i było wiązane z Leonardem. Ok. 1900 r. obraz był w rękach angielskiego kolekcjonera sztuki, a w 1958 r. został sprzedany za zaledwie 45 funtów, ponieważ uchodził wtedy za marną kopię. Jednak po oczyszczeniu obrazu zmienia się opinia o Salvator Mundi, a jego wartość gwałtownie rośnie. W 2014 r. pewien szwajcarski przedsiębiorca kupuje dzieło za 75 milionów dolarów, a kilka dni później sprzedaje rosyjskiemu oligarsze za 127,5 miliona dolarów. Do kolejnej zmiany właściciela dochodzi w roku 2017, kiedy obraz kupuje saudyjski książę za sensacyjną sumę 450,3 miliona dolarów. Jest to najwyższa cena za dzieło sztuki w całej dotychczasowej historii.

• 2006 r. - Craig Tracy zakłada w Nowym Orleanie (USA) the Painted Alive - pierwszą na świecie galerię poświęconą wyłącznie bodypainting. Prezentuje tam głównie fotografie dzieł, które ze swej natury są ulotne i nietrwałe.

• 2006 r. - Brytyjski artysta Jason de Caires Taylor tworzy podwodną galerię złożoną z 75 rzeźb umieszczonych na dnie przy wybrzeżu karaibskiej wyspy Grenady. Kolejne podmorska galeria przy meksykańskiej wyspie Isla Mujeres składa się z 500 ludzkich figur naturalnych rozmiarów ustawionych na głębokości 10 m. W 2014 r Taylor prezentuje klęczący posąg Atlasa-kobiety koło wybrzeży Bahamów. W 2017 r. ustawia 300 figur na dnie w Bahia de Las Coloradas na Lanzarote (Wyspy Kanaryjskie). Kilka lat później tworzy podwodną galerię Coralarium na Malediwach, lecz spotyka się z krytyką ze strony miejscowego muzułmańskiego duchowieństwa, więc policja demontuje część wystawy, ponieważ przedstawia ludzi, czego islam zakazuje. Następna podwodna galeria to portrety kilku mieszkańców Cannes (Francja). Wystawy mają mieć zarówno walor artystyczny jak też ekologiczny. Artysta chce zwrócić uwagę na konieczność ochrony środowisk morskich, co dodatkowo podkreśla fakt, że rzeźby są stopniowo pokrywane przez rosnące koralowce.

• 2007 r. - Na aukcji w Chicago (USA) zostaje sprzedanych ponad 100 tysięcy negatywów fotografii znalezionych w pudłach należących do zubożałej i bezdomnej Vivian Dorothy Maier (1926-2009), amerykańskiej fotografki pochodzącej z francusko-austriackiej rodziny. Maier zaczęła fotografować we Francji (1950-1951) i robiła to do końca życia, podczas podróży dookoła świata (1959-1960) i jako opiekunka do dzieci pracująca w kolejnych domach w Nowym Jorku a potem w Chicago. Prace Maier zyskują światowe uznanie jako rodzaj dokumentacji życia w Nowym Jorku i Chicago w drugiej połowie XX w.

• 2018 r. - Prezydent Francji E. Macron nakazuje przeprowadzić spis afrykańskich zabytków znajdujących się we Francji. Rok później otrzymuje raport z listą ok. 100 tysięcy afrykańskich dzieł przywiezionych niegdyś z Afryki. Macron deklaruje chęć ich zwrotu, wzbudzając niepokój wśród muzealników a także wśród polityków innych krajów z dużymi zbiorami afrykańskimi jak Wielka Brytania czy Niemcy.

• 2019 r. - Powstaje projekt pierwszego podziemnego parku, który ma być zbudowany w Nowym Jorku w opuszczonym tunelu kolejowym pod ulicą Delancey Eastbound. Projektowany Park Lowline ma mieć 6 m wysokości, a trawy, kwiaty, krzewy i drzewa mają być oświetlane za pomocą ekranów zasilanych przez światłowody zbierające światło słoneczne na powierzchni ziemi.

• 2019 r. - W Dakarze, stolicy Senegalu, rusza w grudniu Muzeum Czarnej Cywilizacji gromadzące zabytki, głównie dzieła plastyczne, które pokazują przeszłość i współczesność czarnoskórych twórców kultury na całym świecie, nie tylko w Afryce.

• 2023 r. - W nowojorskim domu aukcyjnym Christie’s zostaje wystawiony na sprzedaż Portret Edmonda Belamy’ego namalowany przez sztuczną inteligencję według programu zespołu Obvious działającego w Paryżu. Dzieło przedstawiające fikcyjną postać jest oparte na analizie 15 tysięcy prac powstałych między XIV i XX w. Idea programu opiera się na konkurujących ze sobą dwóch algorytmach, które próbują się wzajemnie oszukać naśladując dzieła człowieka. Ku zaskoczeniu znawców tematu obraz, który według części krytyków w ogóle nie jest dziełem sztuki, zostaje sprzedany za ogromną sumę 435 tysięcy dolarów.

Coraz częściej są zadawane pytania o kryteria określające, co jest dziełem sztuki, a co nie. Podobne dyskusje toczyły się kiedyś wokół fotografii i ostatecznie obrazy tworzone przez fotografów zostały uznane za dzieła. Prace malarskie niektórych zwierząt również wywołały wątpliwości wokół definicji artyzmu. Teraz zaś krytycy sztuki obserwują rosnącą liczbę prac plastycznych realizowanych przez sztuczną inteligencję.

← Historia mody, strojów, biżuterii, fryzur, makijażu, kosmetyki i higienyHistoria muzyki, instrumentów i tańca →