Ideologie i systemy polityczne
Dla zdobycia poparcia w danej społeczności ludzie pragnący władzy lub już trzymający władzę głoszą określoną ideologię. Ideologia to uporządkowany zbiór przyjętych wartości i poglądów (światopoglądów, filozofii) oraz wynikających z nich zasad budowania i funkcjonowania społeczeństwa. Zasady te określają takie zagadnienia jak struktura władzy, rola jednostki i instytucji, rozumienie wolności, sprawiedliwości i prawa. Ideologia porządkuje społeczną aktywność wskazując jej cele, podając motywy wyboru takich a nie innych celów oraz określając metody dochodzenia do tych celów. Ideologia służy przebudowie społeczeństwa i zdobywaniu władzy, a po jej zdobyciu ma uzasadniać aktualny porządek społeczny, ekonomiczny, polityczny i prawny.
Lojalność wobec panującej ideologii jest zazwyczaj przedstawiana jako cnota moralna i wartość sama w sobie.
Ideologią może być dobro wspólne całej społeczności lub interes wydzielonej grupy społecznej jak rodzina, klan, klasa społeczna (na przykład ideologia chłopska lub robotnicza), nieformalnego stronnictwa czy też partii politycznej. Ideologia religijna opiera się na zasadach religii i hierarchii kapłanów współpracujących z władzami świeckimi lub wręcz rządzących państwem (teokracja, klerykalizm). Ideologie trybalistyczne odwołują się do hordy, plemienia lub narodu (nacjonalizm), a bliska im ideologia patriotyczna uznaje państwo za wartość samą w sobie (lojalność wobec władcy, patriotyzm, czyli deklarowanie lojalności wobec kraju). Ideologia legalistyczna zaś podkreśla legalność władzy i jej umocowanie w obowiązującym prawie (legalizm). W praktyce elementy wszystkich rodzajów ideologii zwykle współwystępują i składają się na konkretne ideologie związane z określonym historycznym etapem rozwoju społeczeństw..
W zależności od sposobu zdobywania, sprawowania i zakresu sprawowanej władzy oraz przyjętej ideologii można wyróżnić szereg systemów politycznych (pojęcie wprowadzone przez D. Eastona w 1953 r.), na które składają się trzy elementy: ustrój polityczny, reżim polityczny oraz społeczeństwo. Ustrój polityczny to struktura i funkcjonowanie oraz wzajemne relacje różnych instytucji kierujących społeczeństwem. Reżim polityczny to relacje między tymi instytucjami i społeczeństwem. Społeczeństwo zaś to ludność żyjąca w danym systemie.
Autorytarne ideologie i systemy polityczne
Autorytaryzm - władza kontroluje życie polityczne, gospodarcze i do pewnego stopnia kulturalne nie licząc się z opinią społeczeństwa. Konsekwencją jest kluczowa rola wojska, policji i służb specjalnych, czyli aparatu przemocy służącego do narzucania woli władzy, tłumienia niezadowolenia społeczeństwa oraz do blokowania działalności opozycyjnej wobec władzy. Wiąże się z tym rozwój cenzury, propagandy i kontrolowanie mediów (środków masowego przekazu) jako źródeł informacji.
Autokracja - forma autorytaryzmu, gdzie cała władza jest skupiona w ręku jednego człowieka lub małej grupy ludzi pozostających poza jakąkolwiek kontrolą ze strony społeczeństwa.
Elitaryzm - antyteza egalitaryzmu. Ogólne określenie ideologii i systemów politycznych zakładających wyższość określonych grup lub klas społecznych zwanych elitami, co ma dawać im prawo do rządzenia społeczeństwem. Konsekwencją elitaryzmu jest podział społeczeństwa na warstwy w oparciu o określone cechy. W najprostszym wypadku może to być brutalna siła fizyczna, ale także bogactwo, wykształcenie i inteligencja oraz pochodzenie z rodziny należącej już do elity. Rodzina sprawująca dziedziczną władzę przekazywaną z pokolenia na pokolenie staje się dynastią i zwykle prowadzi politykę małżeństw z członkami innych dynastii lub znaczących rodzin również należących do elity. W wielu wypadkach są praktykowane małżeństwa kazirodcze lub przynajmniej w obrębie dalszych krewnych, żeby zachować stan posiadania i władzę danej dynastii (faraonowie, władcy Irlandii, Habsburgowie).
System wodzowski - przywódca rodu, klanu, plemienia lub narodu sprawuje jednoosobowe rządy (faszyzm, stalinizm).
Timokracja - koncepcja Platona i Arystotelesa zakładająca, że na czele społeczności powinien stać przywódca cieszący się powszechnym szacunkiem, więc ludzie mu wierzą, ufają i wykonują jego polecenia.
Monarchia feudalna - rządzi monarcha stojący na szczycie hierarchii feudałów jako jego wasali, którzy rządzą swoimi posiadłościami. Z monarchą współpracuje zwykle grupa doradców złożona z osób dobranych ze względu na ich pochodzenie, majątek, kompetencje lub relacje z władcą.
Monarchia stanowa - rządzi monarcha uwzględniając jednak opinię reprezentantów poszczególnych stanów, czyli klas społecznych. Zgromadzenie tych reprezentantów jest zapowiedzią lub pierwotną formą parlamentu.
Monarchia parlamentarna - władca jest głową państwa, lecz podlega kontroli ze strony parlamentu. Wraz z rosnącą rolą parlamentu następuje stopniowe przekształcanie monarchii w system liberalny (na przykład Wielka Brytania).
Diarchia - dwuwładza, kiedy panują dwaj monarchowie (Sparta, państwo Inków).
Monarchia absolutna - władca rządzi samodzielnie zgodnie z zasadami Macchiavellego. Ewentualnie doradza mu grupa zaufanych dworaków, czyli kamaryla (po hiszpańsku camarilla - pokoik jako spokojne miejsce, gdzie zbierają się dworscy doradcy).
Absolutyzm oświecony - samodzielnie rządzący monarcha gwarantuje liberalne, niekoniecznie polityczne,
swobody obywateli (idea oświeceniowa, na przykład Francja i Prusy).
Despotia, tyrania - monarchia absolutna w Lewancie i Azji Zachodniej, władca jest panem życia i śmierci każdego poddanego.
Teokracja - forma autorytaryzmu, na czele państwa stoi monarcha-najwyższy kapłan lub grupa kapłanów (egipscy faraonowie, rzymscy papieże, dalajlamowie).
Klerykalizm - forma autorytaryzmu, gdzie władza polityczna i prawo są zależne od ideologii religijnej i kleru (katofaszyzm, państwa islamskie).
Wschodnioazjatycki legalizm - władza jest autorytarna, a prawo państwowe uznawane za odbicie uniwersalnego porządku kosmicznego, więc państwo jest ważniejsze od jednostki (konfucjanizm).
Dyktatura - skrajna autokracja oparta na przemocy, armii, policji i służbach specjalnych. Prawodawstwo i sądownictwo są podporządkowane władzy politycznej, co oznacza dowolność stanowienia prawa, łamanie praw obywatelskich i praw człowieka. Ujawnia się dążność do totalitaryzmu.
Militaryzm - dominacja wojskowych, kult armii i siły.
Junta - rządzi grupa wojskowych, zwykle po przeprowadzeniu zamachu stanu.
Oligarchia - nieliczna grupa współpracujących ze sobą, skorumpowanych bogaczy rządząca w sposób autokratyczny.
Kleptokracja - rządy złodziei, skorumpowana władza okradająca kraj związana zwykle z dyktaturą, oligarchią lub juntą.
Systemy jednopartyjne - rządzą przedstawiciele jedynej legalnej partii politycznej (komunizm, faszyzm, nazizm, maoizm).
Komunizm - autorytaryzm lewicowy zakładający nacjonalizację całej gospodarki. Teoretycznie głosi władzę ludu i równość wszystkich obywateli (populizm lewicowy), a w rzeczywistości dokonuje tego siłowo poprzez pozbawienie ich większości praw i swobód. Często dyktatura jednego przywódcy i jedynej legalnej partii z pozorami parlamentaryzmu i sterowanymi wyborami. Opozycjonistów zwalcza się terrorem.
Faszyzm - autorytaryzm prawicowy. Odwołuje się do idei narodowych (populizm nacjonalistyczny), rasistowskich (Übermensch, nazizm), religijnych (sojusz z klerem) i militarystycznych (kult armii) z charyzmatycznym przywódcą-dyktatorem (system wodzowski). Jedyna legalna lub dominująca partia tworzy pozory parlamentaryzmu i przeprowadza sterowane wybory. Opozycja jest zwalczana terrorem.
Totalitaryzm - ekstremalna wersja autorytaryzmu, w której cała władza jest skoncentrowana w ręku rządzących pragnących wszystko kontrolować i kierować zachowaniem całego społeczeństwa wraz z prywatnym życiem poszczególnych osób (komunizm, faszyzm, nazizm, maoizm).
Ideologie i systemy polityczne, które mogą łączyć elementy autorytarne i liberalne
Konserwatyzm - władza opiera się na tradycji religijnej, narodowej, obyczajowej i kulturowej, co oznacza, że jest zwykle związana z ideologią prawicową, plutokracją, liberalizmem ekonomicznym, klerykalizmem i nacjonalizmem, a czasem z prawicowym autorytaryzmem.
Republika arystokratyczna - władzę sprawują osoby wskazane w drodze wyborów, ale czynne i bierne prawo wyborcze mają tylko arystokraci (nawiązanie do oligarchii).
Gerontokracja - rządy starców (na przykład Sparta).
Plutokracja - dominacja najbogatszych (kapitalizm, liberalizm ekonomiczny).
Korporacjonizm - dominacja grup połączonych wspólnymi interesami ekonomicznymi (kapitalizm).
Komunitaryzm - traktuje osoby nie jako samodzielne jednostki, lecz członków wspólnot zawodowych, religijnych, politycznych, narodowych…
Ideologia prawicowa - zakłada polityczną dominację nielicznych, bogatych, wykształconych elit, czyli wyższych grup społecznych takich jak kapitaliści i burżuazja, arystokracja, latyfundyści, szlachta, zamożni mieszczanie oraz bogata inteligencja i kler (liberalizm ekonomiczny).
Ideologia lewicowa - zakłada polityczną dominację ubogich, zwykle słabo wykształconych, stanowiących większość mas społecznych, czyli plebsu obejmującego robotników, chłopów, rzemieślników, ubogich mieszczan i biedotę.
Merytokracja - termin wprowadzony przez brytyjskiego socjologa Michaela Younga na oznaczenie władzy sprawowanej przez ludzi wykształconych i odpowiednio (merytorycznie) przygotowanych do wypełniania funkcji politycznych (konfucjanizm, chińskie egzaminy państwowe od epoki Han, elitaryzm).
Scjentokracja - rządy uczonych, myślicieli, ekspertów w różnych dziedzinach.
Technokracja - rządy specjalistów, sprawnych ekonomistów, techników i inżynierów skoncentrowanych na organizacji możliwie wydajnej produkcji (kapitalizm).
Terceryzm - trzecia droga, system polityczny mający łączyć zalety socjalizmu i liberalizmu, unikając jednak wad obu systemów.
Autarkia - poprzestawanie na swoim, oparcie gospodarki wyłącznie na własnych zasobach i prowadzenie polityki izolacjonizmu, czyli w oderwaniu od innych państw i niezależnie od innych gospodarek (komunistyczne Chiny, Związek Sowiecki, Korea Północna, do pewnego stopnia peronistowska Argentyna).
Anokracja - termin użyty przez Martina Bubera w Pfade in Utopia w 1946 r. na oznaczenie systemu, gdzie rząd jest słaby lub wręcz bezsilny, działalność instytucji politycznych, partii i środków masowego przekazu utrudniona i szerzy się korupcja, lecz formalnie są zachowane obywatelskie swobody i demokratyczne wolne wybory.
Pajdokracja - władza dzieci. Raczej pejoratywne określenie rządów ludzi niedojrzałych, zbyt młodych i nieodpowiedzialnych (na przykład nieletnich monarchów).
Liberalne ideologie i systemy polityczne
Libertarianizm - najszerzej rozumiana ideologia wolnościowa zakładająca wolność polityczną (liberalizm polityczny, demokracja), wolność ekonomiczną (liberalizm ekonomiczny), wolność kulturową, obyczajową i etyczną (liberalizm obyczajowy, czyli libertynizm, antyklerykalizm, racjonalizm), równość wszystkich wobec prawa (egalitaryzm), a także ochronę praw kobiet, dzieci, mniejszości etnicznych i seksualnych oraz dążenie do pokoju (pacyfizm).
Liberalizm polityczny - rządzący akceptują rozproszenie władzy pomiędzy kilka ośrodków i konsultowanie decyzji z różnymi ugrupowaniami reprezentującymi społeczeństwo obywatelskie. Panuje system wielopartyjny, czyli mogą działać i rywalizować rozmaite partie polityczne. Przedstawiciele startują w wolnych wyborach do struktur rządzących państwem. Obowiązuje trójpodział władzy, co oznacza, że działają trzy wzajemnie niezależne instytucje: parlament jako władza ustawodawcza formułująca zasady prawa, rząd stosujący prawo w praktyce oraz sąd oceniający prawidłowość stosowania prawa.
Egalitaryzm - antyteza elitaryzmu. Jej zwolennicy zakładają, że wszyscy są sobie równi i na tej zasadzie powinna opierać się polityczna organizacja społeczeństwa.
Legalizm - system polityczny zakładający pierwszeństwo reguł prawnych w organizowaniu społeczeństwa i ich wyższość nad wolą rządzących.
Konstytucjonalizm - system polityczny zakładający pierwszeństwo konstytucji w organizowaniu państwa i podporządkowanie rządzących zapisom konstytucji.
Demokracja, czyli rządy ludu - polega na łączeniu współzawodnictwa o władzę oraz współpracy rywalizujących osób lub grup (partii) w organizowaniu życia społecznego. Wyznacznikami demokracji są: powszechne i równe prawo wyborcze obywateli głosujących podczas wybierania władz, tajność wyborów, czyli nieujawnianie, kto na kogo głosował, regularne powtarzanie wyborów oraz swoboda tworzenia ugrupowań politycznych współzawodniczących o władzę. Na straży demokracji stoi trójpodział władzy to znaczy możliwie ścisłe rozdzielenie rządu czyli, władzy politycznej, która aktualnie kieruje społeczeństwem, władzy ustawodawczej, czyli tworzenia prawa obowiązującego w społeczeństwie i władzy sądowej, czyli oceniania zgodności praktyki społecznej, w tym decyzji władzy politycznej, z obowiązującym prawem. Dodatkowym niezmiernie istotnym elementem jest tak zwana czwarta władza, czyli niezależne, niekontrolowane i niecenzurowane media zajmujące się zdobywaniem i dostarczaniem społeczeństwu informacji (gazety, programy radiowe, telewizyjne i internetowe). Jeszcze jednym elementem prawidłowo funkcjonującej demokracji są wolni obywatele (piąta władza), którzy mają swobodę decydowania o swoich prywatnych sprawach i organizują lokalne samorządy działające w ramach obowiązującego prawa, ale niezależnie od władz politycznych. Ze swobodami obywatelskimi wiąże się też swoboda działalności ekonomicznej, w tym niezależność banków, a zwłaszcza banku centralnego, od aktualnej władzy.
Demokracja bezpośrednia - typowa dla hordy, gdzie praktycznie wszyscy członkowie stosunkowo niewielkiej społeczności mogą osobiście uczestniczyć w tworzeniu prawa, podejmowaniu decyzji i sądzeniu.
Demokracja pośrednia - typowa dla społeczeństw liczących wielu członków, gdzie nie jest możliwe, aby wszyscy mogli osobiście uczestniczyć w sprawowaniu władzy. Problem zostaje rozwiązany poprzez wybory, w których obywatele wskazują, kto ma ich reprezentować w strukturach politycznych. Władzę otrzymują ci, na których zagłosowało najwięcej obywateli.
Wynik wyborów powszechnych, w których mogą uczestniczyć wszyscy obywatele, zależy od propagandy szerzonej zwłaszcza w trakcie kampanii wyborczej, czyli od akcji zachęcania obywateli do głosowania na określonych kandydatów. Kandydaci zaś obiecują coraz więcej, a po dojściu do władzy przynajmniej część tych obietnic muszą wprowadzić w życie. W rezultacie kolejnych wyborów struktury i mechanizmy władzy ulegają stopniowo rozregulowaniu aż do poziomu populizmu.
Demokracja konsensualna - kilka partii, które uzyskały najlepszy wynik wyborczy, czyli najwięcej głosów wspólnie tworzy rząd koalicyjny, w którym liczba reprezentantów poszczególnych partii jest proporcjonalna do liczby głosów zebranych podczas wyborów. Zatem parlament jest silniejszym ośrodkiem władzy niż rząd (na przykład Szwajcaria).
Demokracja w systemie westminsterskim - rząd jest jednopartyjny, czyli formowany przez partię, która uzyskała najwięcej głosów w wyborach. Rząd ma większe znaczenie polityczne niż parlament.
Republika - władzę w postaci parlamentu, rządu i ewentualnie prezydenta sprawują obywatele wskazani w drodze wyborów, aby zarządzali państwem przez określony czas zwany kadencją, która trwa zwykle kilka lat (parlamentaryzm, legalizm, konstytucjonalizm, demokracja).
Republika demokratyczna - wybory są powszechne, czyli wszyscy obywatele kraju mają prawo wyborcze (ochlokracja, populizm).
System parlamentarny - najważniejszą lub jedną z najważniejszych instytucji w państwie jest parlament, czyli grupa osób pracujących nad tworzeniem prawa. Parlament może mieć rozmaitą strukturę. Może być jednoizbowy (unikameralizm), dwuizbowy (bikameralizm znany na przykład w Anglii), trzyizbowy (trikameralizm dla trzech ras w RPA za czasów apartheidu) a nawet czteroizbowy (tetrakameralizm dla szlachty, kleru, mieszczan i chłopów w monarchii stanowej).
System parlamentarno-komitetowy - władza ustawodawcza i wykonawcza znajduje się w rękach parlamentu, który w razie potrzeby powołuje komitet mający zająć się określonym zagadnieniem (rewolucyjna władza Jakobinów, Szwajcaria).
System parlamentarno-gabinetowy - parlament wybrany w wyborach powszechnych powołuje rząd, który pod kierownictwem premiera lub kanclerza sprawuje odtąd władzę wykonawczą. Obowiązuje trójpodział władzy (większość państw Europy w XX/XXI w.).
System prezydencki - szefem rządu jest prezydent wyłoniony w wyborach niezależnie od parlamentu i dysponujący władzą co najmniej taką jak parlament. Zachowany jest trójpodział władzy (na przykład Stany Zjednoczone).
System superprezydencki - prezydent wybrany niezależnie od parlamentu zdecydowanie dominuje nad parlamentem, sprawując władzę praktycznie dyktatorską. Trójpodział władzy jest mocno zachwiany lub wręcz nie istnieje (na przykład Rosja w XX/XXI w.).
Socjalizm i socjaldemokracja - systemy lewicowe zakładające opiekę państwa nad biednymi, a zarazem podtrzymujące demokratyczne wybory, parlamentaryzm oraz ekonomię opartą przede wszystkim na wolnym rynku.
Anarchizm - system polityczny zakładający brak jakiejkolwiek władzy zgodnie z tezą, że ludzie nie potrzebują rządu, lecz poradzą sobie sami, co jednak oznacza w praktyce, że najsilniejsi i najbardziej przedsiębiorczy prędzej czy później zdobywają władzę nad innymi.
Syndykalizm - idea zbliżona do socjalizmu i anarchizmu stawiająca na pierwszym miejscu zapewnienie ludziom, zwłaszcza robotnikom, dobrobytu. Walkę o ekonomiczne prawa prostych ludzi mają prowadzić związki zawodowe a nie partie polityczne. Syndykalizm reformistyczny zakłada ewolucję kapitalizmu poprzez zmiany parlamentarne, a syndykalizm rewolucyjny (anarchosyndykalizm) przewiduje gwałtowne i szybkie obalenie kapitalizmu przez rewolucję.
Populizm - metoda rządzenia oficjalnie odwołująca się do woli ludu (plebsu) w opozycji do wykształconych i często bogatych elit, a w rzeczywistości ta metoda rządzenia polega na oszukiwaniu ludu. Populiści bowiem wykorzystują emocje, opinie i chwilowe oczekiwania zwykle niewykształconych mas społecznych wbrew zasadom ekonomii i danym nauki, a nawet wbrew elementarnym regułom logiki (nacjonalizm, klerykalizm, komunizm, faszyzm).
Ochlokracja - pogardliwa nazwa używana przez Polibiusza opisująca rządy motłochu lub tłumu, czyli plebsu. Odpowiada pojęciu demokracji u Platona i Arystotelesa, a jest bliska populizmowi i anarchizmowi.
Demarchia - władzę ustawodawczą ma mieć niezależna grupa specjalistów, a wybrany w powszechnych wyborach parlament tylko nadzoruje pracę rządu. Ma to być metoda ucieczki od demokracji, która w kolejnych wyborach powszechnych staje się coraz bardziej populistyczna i stopniowo przekształca się w ochlokrację.
Subsydiaryzm - władza centralna nie zajmuje się wszystkimi problemami, lecz ich rozwiązanie zleca niższym poziomom administracji.