Koncepcje sprawiedliwości
Regulowana przez prawo proporcja między zachowaniem danego człowieka oraz sposobem traktowania go w społeczeństwie jest ogólnie nazywana sprawiedliwością, przy czym istnieje kilka rodzajów sprawiedliwości. Na przykład C. Perelman w drugiej połowie XX w. opisuje pięć form sprawiedliwości: 1. wszyscy są traktowani tak samo, czyli wszystkim po równo; 2. wymierzenie sprawiedliwości i podział dóbr zależą od pozycji społecznej; 3. wymierzenie sprawiedliwości i podział dóbr zależą od zasług danej osoby dla wspólnoty; 4. wymierzenie sprawiedliwości i podział dóbr zależą od pracy danej osoby; 5. - wymierzenie sprawiedliwości i podział dóbr są zindywidualizowane, czyli każdemu według jego potrzeb. Oczywiście, żadna z tych teoretycznych wizji sprawiedliwości nie jest jednoznaczna ani bezdyskusyjna.
Poza tym, zależnie od przyjętych założeń filozoficznych, zasad etyki oraz ideologii można rozróżnić koncepcje sprawiedliwości kolektywistyczne, czyli wspólnotowe oraz koncepcje indywidualistyczne, nastawione na jednostkę. Teoretycznie można jeszcze mówić o sprawiedliwości w wymiarze ponadludzkim, która ma przekraczać ograniczenia społeczne i jednostkowe, odwołując się do zasad kosmicznych czy metafizyki. Jednak interpretacje tego rodzaju są mało użyteczne w praktyce, ponieważ nie odnoszą się do realiów życia społecznego i funkcjonują w sferze idei, gdzie trudno je zweryfikować.
Wspólnotowe koncepcje sprawiedliwości
Koncentrują się na interesie wspólnoty traktowanej jako byt podstawowy. Poszczególne osoby są elementem wspólnoty i mogą być niezależne tylko na tyle, na ile im wspólnota pozwala. W sytuacjach spornych interes społeczny jest stawiany ponad interesem indywidualnym. Zwykle tę koncepcję sprawiedliwości stosują społeczeństwa pierwotne wymagające od jednostki podporządkowania i lojalności. Jest to idea dominująca w kulturach Afryki, Azji Wschodniej, w taoizmie, w prekolumbijskich cywilizacjach Ameryki Środkowej i Andów. Wyższość wspólnoty i państwa nad jednostką zakładają też Platon (dialogi Państwo i Prawa), Arystoteles, konfucjanizm i islam. Potem zaś głoszą ją między innymi F. Hutcheson, J. J. Rousseau, E. Durkheim, K. Marks, komuniści, faszyści i A. MacIntyre (1981).
Indywidualistyczne koncepcje sprawiedliwości
Koncentrują się na interesie jednostki uznawanej za samodzielny byt. To wynika z założenia, że poszczególne osoby żyją niezależnie od siebie, a tworzą społeczność tylko wtedy, kiedy jest to dla nich konieczne lub użyteczne. Indywidualizm jest charakterystyczny między innymi dla pierwotnego buddyzmu, dżinizmu i do pewnego stopnia taoizmu. Jednak większość religii i ideologii stara się raczej minimalizować podejście indywidualistyczne jako potencjalnie groźne dla społeczeństwa. Przykładem w pełni świadomego indywidualistycznego podejścia jest książka T. Hobbesa Lewiatan (1651), która pokazuje człowieka jako istotę z natury egoistyczną, lecz przez warunki zmuszoną do współistnienia z innymi. Sprawiedliwość oznacza zatem zawarcie umowy społecznej zapewniającej jednostce ochronę przy minimalnym zaangażowaniu tej jednostki w działalność na rzecz wspólnoty. Indywidualizm rozwijają potem między innymi J. Locke, Voltaire, twórcy liberalizmu i kapitalizmu oraz anarchiści. Według nich na pierwszym miejscu zawsze powinna stać jednostka i jej interesy, a społeczeństwo i państwo mają przede wszystkim zapewniać jednostkom możliwość działania.
Podobne tezy głosi potem J. Rawls (1971) postulujący przyznanie jednostce jak największej swobody działania ograniczonej wyłącznie przez prawa innych jednostek tworzących wspólnotę.
R. Nozick (1974) zaś sprawiedliwość określa jako uprawnienie lub prawo danej jednostki do tego, co posiada. To uprawnienie wynika z legalnego (zgodnego z obowiązującym prawem) nabycia posiadanego dobra, legalnego przekazania tego dobra innej osobie oraz możliwości legalnej weryfikacji (na przykład w sądzie), czy dana osoba ma prawo do posiadania określonego dobra.
Sprawiedliwość o charakterze odwetu
Jest rodzajem zemsty za złamanie prawa (prawo talionu, lex talionis od łacińskiego talio - odwet) i zakłada zależność między przestępstwem i karą (absolutna lub bezwzględna teoria kary w klasyfikacji K. S. Zachariae). Jest to jeden z najstarszych rodzajów sprawiedliwości znany już w Kodeksie Hammurabiego, a potem jako biblijna zasada oko za oko i ząb za ząb. Surowość takiej kary z założenia ma być adekwatna do rodzaju przestępstwa, a w skrajnych wypadkach sankcja powinna dokładnie odpowiadać przestępstwu. Na przykład za wybicie komuś oka karą jest wybicie oka winowajcy, za kradzież, czyli zabranie czyjejś własności obcięcie ręki, którą dokonano kradzieży, a za zabójstwo kara śmierci… Charakter odwetu mają wszelkie kary cielesne, czyli tortury oraz kary zawstydzające i poniżające jak na przykład publiczne torturowanie lub wystawienie winnego na publiczne wyśmianie (kanga, pręgierz).
Odwet może wynikać z naruszenia kosmicznego porządku (indyjskie prawo karmy, Tomasz z Akwinu), może mieć charakter moralnego przymusu (I. Kant), może być wyrazem obiektywnej zależności między czynem i jego skutkiem (karma, odwet dialektyczny G. Hegla), może wynikać z przymusu psychologicznego (przekonanie, że każde przestępstwo wymaga kary, aby zachować psychiczną równowagę człowieka) lub społecznego, kiedy społeczność domaga się odwetu (koncepcja E. Durkheima).
Sprawiedliwość dystrybutywna
Jest typowa dla prawa niekarnego, na przykład cywilnego, członkowie wspólnoty dzielą się obowiązkami, dobrami i zyskami z pracy proporcjonalnie do określonych zasług, włożonej pracy lub pozycji w grupie (koncepcja Arystotelesa). Zachwianie tych proporcji jest odbierane jako niesprawiedliwe i podlega osądowi. Właściwe proporcje mogą też być przywrócone w ramach sprawiedliwości wyrównawczej.
Sprawiedliwość utylitarna
Nie oznacza bezwzględnego odwetu za przestępstwo, lecz jest ukierunkowana na przyszłe praktyczne skutki nałożonej kary. Kara jest zatem względna (według klasyfikacji K. S. Zachariae), zależna od oceny szkodliwości przestępstwa. Najprostszą formą sprawiedliwości utylitarnej jest sprawiedliwość wyrównawcza, czyli zadośćuczynienie za złamanie obowiązującego prawa, aby naprawić wyrządzoną szkodę (koncepcja Arystotelesa). Celem sprawiedliwości utylitarnej jest ochrona praw jednostki przed działaniem przestępczym (teza L. Feuerbacha). Według J. Benthama zaś chodzi o unieszkodliwienie przestępcy, żeby zabezpieczyć społeczeństwo przed następnym złamaniem prawa i odstraszenie ewentualnych naśladowców (prewencja), o poprawę zachowania przestępcy (wychowanie) oraz odbudowę jego właściwych relacji ze społeczeństwem (resocjalizacja). Pozytywiści zaś wskazują, że przestępca łamie prawo, ponieważ tak ukształtowała go jego biologia oraz rodzina i środowisko społeczne, więc sankcja powinna być raczej metodą pomocy dla przestępcy niż karą za przestępstwo (koncepcja C. Lombroso).
W kategorii sprawiedliwości utylitarnej mieszczą się kary o charakterze finansowym, kiedy skazany musi zapłacić określoną sumę pieniędzy (grzywna) lub traci majątek (zabór mienia). Czasem zaś jest orzekana praca na rzecz określonej instytucji lub osoby, aby zrekompensować spowodowane wcześniej straty. Ewentualnie winny ma przejść zajęcia resocjalizujące.
Sprawiedliwość o charakterze mieszanym
Łączy elementy odwetu i utylitaryzmu. Ten rodzaj sprawiedliwości dominuje w zachodnim sądownictwie od drugiej połowy XX w. Kary tego typu to grzywny, praca na rzecz określonych instytucji, udział w zajęciach resocjalizujących oraz pozbawienie wolności, czyli więzienie ewentualnie zastąpione stałym nadzorem. Tego rodzaju sankcje mają charakter mieszany, ponieważ łączą odwet, zabezpieczenie społeczeństwa przed przestępcą, prewencję zapobiegającą popełnieniu przestępstwa po raz drugi oraz resocjalizację, czyli funkcję wychowawczą mającą przekonać przestępcę do zmiany zachowania po odbyciu kary.
Sprawiedliwość trwale wykluczająca przestępcę ze społeczności
Może być stosowana w przypadku najpoważniejszych zbrodni i wyraża się w karach zasadniczych jak kara śmierci, wygnanie (banicja) lub dożywotnie więzienie. Kara wykluczająca, chociaż z pozoru mogłaby wydawać się wyłącznie odwetem, w rzeczywistości służy także ochronie społeczeństwa przed szczególnie groźnym przestępcą.