Wielkie nieloty, żeglarze i David Taviotdale (1932 r.)
Moa, Chatham, melanezyjska i polinezyjska koncepcja zaludnienia Nowej Zelandii, datowanie radiowęglowe
Przez miliony lata Nowa Zelandia była izolowanym światem. Nic zatem dziwnego, że w plejstocenie rozwinęło się tam co najmniej kilka form endemicznych i wąsko wyspecjalizowanych. Do najbardziej znanych należało kilkanaście gatunków nielotnych ptaków moa (Dinornithiformes). Największe z nich osiągały nawet 3,5 m wysokości, co oznacza, że były jednymi z największych ptaków jakie kiedykolwiek istniały (Berentson 2012). Do X w moa miały właściwie tylko jednego wroga - wielkiego orła haasta (Harpagornis moorei). Potem jednak na wyspach pojawili się ludzie i zaczęli osiedlać się wzdłuż wybrzeży, zwłaszcza przy ujściach rzek. Przybysze utrzymywali się z rybołówstwa i znali prymitywną uprawę ziemi, ale bardzo szybko odkryli, że na Nowej Zelandii żyją ogromne ptaki, które mogą dostarczać mięsa, skór, piór, kości i jajek. Co więcej moa nie były szczególnie agresywne, co wiązało się z ich roślinożernością, a więc polowanie raczej nie było niebezpieczne. W rezultacie tam, gdzie powstawały ludzkie osady, znikały moa. Ukształtowała się nawet specyficzna kultura oparta głównie na eksploatacji wielkich ptaków. Z ich skór i piór wyrabiano odzież, z kości przedmioty użytkowe, a ze skorup wielkich jaj naczynia. Kości dużych okazów stosowano nawet do budowy ziemianek.
Człowiekiem, który wprowadził kulturę moa do nauki był David Taviotdale, autor fundamentalnej pracy na temat łowców moa z Murihiku (1932). David urodził się w 1870 r. w Otaga na Nowej Zelandii jako syn szkockiego poszukiwacza złota Alexandra i pochodzącej z Irlandii Mary Ann Caldwell. David uczył się w domu, a potem przez cztery lata w szkole w Hyde, lecz nie umiał dostosować się do szkolnych standardów. Kiedy zaś nie zdał egzaminu, uprosił ojca, żeby pozwolił mu przerwać edukację. Zaczął więc pracę na farmie, założył własne przedsiębiorstwo, pracował w mleczarni, a od roku 1912 jako sprzedawca książek w Palmerston. Wtedy też zaczął samodzielne poszukiwania śladów dawnych mieszkańców ujścia rzeki Shag. Zbierał przedmioty pozostawione przez przodków Maorysów i opisywał swoje obserwacje. W 1920 r. spotkał H. D. Skinnera, kuratora antropologii w muzeum przy uniwersytecie w Otago, który zachęcał go do dalszej pracy.
Henry Devenish Skinner (1886-1978) pochodził z New Plymouth na Nowej Zelandii. Dzięki swojemu ojcu Williamowi Henry’emu (1857-1946), archeologowi, założycielowi Polynesian Society i pasjonatowi etnografii, Henry od najmłodszych lat interesował się historią i poszukiwał śladów dawnych mieszkańców Nowej Zelandii, przemierzając niezamieszkane pustkowia i plaże. Studiował potem prawo, ale szybko je porzucił na rzecz pracy dla uniwersyteckiego muzeum w Otaga. W 1915 r. popłynął do Egiptu jako ochotnik i brał udział w ciężkich walkach na Gallipoli. Udział w I wojnie światowej przypłacił raną nogi i snajperskim postrzałem głowy, ale przeżył opromieniony sławą odważnego żołnierza i odznaczony. Po wycofaniu z frontu z powodu ran wstąpił na uniwersytet w Cambridge w 1917 r., gdzie pod opieką specjalisty od etnografii Oceanii Alfreda Corta Haddona (1855-1940) oraz austriackiego autora religijnego barona Friedricha von Hügela (1852-1925) otrzymał dyplom antropologii. Po powrocie do Nowej Zelandii zaczął szeroko zakrojone badania kultury maoryjskiej.
Skinner od 1906 r. podejrzewał, że obowiązująca teoria o melanezyjskim pochodzeniu Maorysów jest niespójna, ale brakowało mu jednoznacznych dowodów. W 1923 r. napisał pracę wykazującą, że mieszkańcy wysp Chatham mieli pochodzenie polinezyjskie, co mogło sugerować podobne wnioski w stosunku do Maorysów. Spotkał się jednak z ostrą krytyką ze strony tak wpływowych nowozelandzkich uczonych jak Elsdon Best (1856-1931) czy pochodzący z Danii Johannes Carl Andersen (1873-1962). Mimo to Skinner był przekonany o swoich racjach. Zwłaszcza, że materiały zbierane przez Davida Taviotdale’a zdawały się potwierdzać jego opinię. Skinner zatrudnił Taviotdale’a w muzeum w Otaga w 1929 r. Miał nadzieję, że zamiłowanie Taviotdale’a do wykopalisk przyniesie ciekawe rezultaty i nie mylił się. Trzy lata później Taviotdale opublikował pracę, która w sposób bezdyskusyjny wykazała polinezyjskie pochodzenie łowców moa. Kolejne prace różnych autorów tylko potwierdzały tę opinię (Golson, 1957; Skinner, 1968).
Koniec kultury moa przypadł na połowę XIV w. Pokazały to między innymi badania z użyciem węgla C14 przeprowadzone w latach 50. XX wieku przez Lesliego Lockerbie (1911-1996), współpracownika Skinnera. Metoda radiowęglowa była wtedy jeszcze bardzo młoda i rzadko stosowana. Opracował ją w roku 1946 amerykański fizyk Willard Libby (1908-1980), a opisał w książce Radiocarbon Dating w 1952 r. Jego pomysł był stosunkowo prosty. W atmosferze poddanej promieniowaniu spoza Ziemi stale powstaje lekko radioaktywny a przez to nietrwały izotop węgla. Występuje on w określonym stężeniu w powietrzu oraz w organizmach żywych, które go wchłaniają. Jednak po śmierci organizmu ustaje wchłanianie, a radioaktywny węgiel zawarty w szczątkach ulega powolnemu rozpadowi w określonym czasie. Pomiar, jaki procent węgla w resztkach organicznych jest radioaktywny pozwala ocenić, kiedy dany organizm zginął. Metoda radiowęglowa jest bardzo precyzyjna w odniesieniu do obiektów nie starszych niż 2000 lat, a zatem może być bardzo użyteczna w archeologii.
Archeolodzy udowodnili, że w połowie XIV w. na Nową Zelandię przybyła druga fala ludności, przynosząc nowe narzędzia i doskonalszą broń, a przede wszystkim uprawę takich roślin jak taro, jams czy batat. Nowi osadnicy wprowadzili forty pa strzegące newralgicznych punktów i zaawansowaną obróbkę kamienia, w tym zielonego nefrytu. Rozwijali rybołówstwo oceaniczne i rzeczne, zwłaszcza, że nowozelandzkie rzeki zamieszkiwały duże węgorze.
Nowi osadnicy oczywiście również polowali na moa, chociaż zmniejszająca się liczba ptaków znacznie ograniczyła ich znaczenie dla ludzkiej gospodarki. W chwili odkrycia Nowej Zelandii przez Europejczyków wielkie nieloty podobno już nie istniały. W rzeczywistości jednak świeże szczątki moa odnajdowano jeszcze w XIX w. Prawdopodobnie więc, wbrew dominującej opinii uczonych, nieliczne populacje wielkich ptaków przetrwały dość długo w izolowanych środowiskach, lecz nie zdołały uniknąć ostatecznego wymarcia. Podobnie zresztą jak orzeł haasta.
Taviotdale, mimo braku formalnego wykształcenia, wyrósł na jednego z najlepszych specjalistów od kultury i historii Maorysów. Prowadził potem kilka wykopalisk, a po odejściu na emeryturę w roku 1937 został honorowym archeologiem muzeum przy uniwersytecie w Otaga. Prowadził poszukiwania i współpracował z macierzystym muzeum, dopóki choroba Parkinsona nie przerwała tej działalności. Zmarł w 1958 r.
Literatura
Berentson Q., 2012, Moa: The Life and Death of New Zealand's Legendary Bird.
Golson J., 1957, New Zealand Archaeology.
Skinner H, D., 1968, The North Pacific Origin of Some Elements of Polynesian Material Culture, Anthropology at the 8th Pacific Science Congress.
Taviotdale D., 1932, The Material Culture of the Moa-hunters in Murihiku, Journal of the Polynasian Society 41.