Max Uhle odkrywa rywali Tiwanaku (1899 r.)
Pachacámac, Arica, erotyczna ceramika Mochica, Sipán, datowanie kultur preinkaskich, mumie Chinchorro i Changos, Chan Chan
Niemiecki archeolog i językoznawca Max Uhle znany już jako badacz Tiwanaku po raz drugi przyjechał do Ameryki Południowej w roku 1896 z ekspedycją sponsorowaną przez American Exploration Society. Wspierała go Phoebe E. A. Hearst (1842-1919), matka słynnego amerykańskiego przedsiębiorcy i założyciela koncernu prasowego Williama Randolpha Hearsta (1863-1951).
Do największych osiągnięć Uhlego związanych z tą wyprawą należy zbadanie Pachacámac, miasta na wybrzeżu Peru funkcjonującego od I w. Był to lokalny ośrodek władzy politycznej i ważne centrum religijne. Początkowo Pachacámac kontynuowało artystyczne i architektoniczne tradycje kultury Chavin, co widać na przykład w najstarszej piramidzie poświęconej bogu Pachacámac. Stał on na czele lokalnego panteonu bóstw, był najwyższym bogiem ludu Wari, a po inkaskim podboju został utożsamiony z Wirakoczą. Szczególnie intensywny rozwój ośrodka w Pachacámac przypada na VI w. pod władzą państwa Wari (Huari), które w okresie największego rozkwitu sięgało od miasta Cajamarca na północy do Nazca i Cuzco na południu. Do X/XI w. władcy Wari rywalizowali z Tiwanaku o dominację w środkowych Andach. Niestety, postępujące wysuszanie klimatu i związany z tym kryzys rolnictwa osłabił Wari, i w IX w. doprowadził do rozpadu państwa na mniejsze ośrodki. Wybuchły walki o samodzielność poszczególnych rodów i miast. Pachacámac stało się wtedy głównym centrum religijnym niewielkiego państwa Ichma obejmującego doliny rzeki Rimac i Lurin. Po upadku Wari konkurencyjne imperium Tiwanaku wysunęło się na pozycję andyjskiego hegemona. Nie trwało to jednak długo, bo od XII w. rosło znaczenie Inków rezydujących w Cuzco i w końcu to oni podbili wszystkie lokalne ośrodki władzy na terenie dawnego Wari a potem zajęli też Tiwanaku.
Max Uhle nieprzypadkowo bywa uznawany za ojca peruwiańskiej czy też andyjskiej archeologii. Na liście jego odkryć znalazły się bowiem stanowiska kluczowe dla zrozumienia przeszłości Andów i stanowiące punkt wyjścia dla badań prowadzonych przez następnych uczonych. W roku 1899 natrafił na dawne centrum kultury Mochica nad rzekami Moche i Chima w pobliżu miasta Trujillo. Odkrył tam wysoką na 41 m Piramidę Słońca ustawioną na platformie wznoszącej się 18 m nad otaczający teren. Prostokątna platforma miała długość 340 m i szerokość 220 m. Obok znajdowała się Piramida Księżyca o wysokości 21 m. W Piramidzie Słońca Uhle znalazł barwny fryz ilustrujący mit o zagładzie poprzednich ludzi, którzy nie umieli czcić bogów.
Według ocen archeologów kultura Mochica trwała w I - VIII w. (Bawden, 2004). Jej ludność trudniła się rolnictwem i rybołówstwem. O zaawansowaniu cywilizacyjnym świadczy złożony system kanałów nawadniających pola, budownictwo z cegły adobe i kamienia oraz rozwój rzemiosła. Złota i srebrna biżuteria Mochica może konkurować z podobnymi wyrobami z całego świata. Szczególny zachwyt odkrywców wzbudziła jednak ceramika zdobiona rysunkami przedstawiającymi sceny mityczne, walki i polowania. Późniejsze wyroby ceramiczne częściej były zdobione trójwymiarowymi rzeźbami, które realistycznie przedstawiały ludzi i zwierzęta z indywidualnymi cechami twarzy, oznakami chorób i starości, zazwyczaj bardzo ekspresyjne i naturalistyczne. Część ceramiki była zdobiona rzeźbami postaci z wyeksponowanymi genitaliami oraz par w akcie seksualnym. To dlatego amerykański archeolog Hiram Bingham (w 1911 r.) uważał, że niektóre zabytki nie powinny być pokazywane publicznie jako rzekomo „niemoralne”. Większość naczyń odkrytych przez archeologów została złożona w grobach jako wyposażenie na pośmiertną drogę. Groby w kulturze Mochica umieszczano u podnóża piramid, czyli w strefie świętej poświęconej bogom, lub nad oceanem. Były to podziemne pomieszczenia wykładane adobe lub kamieniem, czasem ozdabiane malowidłami, wyposażone w naczynia, tkaniny i biżuterię. Bogato wyposażony i nienaruszony przez rabusiów grobowiec arystokraty odkrył peruwiański archeolog Walter A. Alva w roku 1987 w Sipán (Horz, Kallfass, 1998). Dzięki temu znalezisku możliwe było szczegółowe odtworzenie ceremonii pogrzebowej u Mochica.
Pierwsze tysiąclecie to okres, kiedy w rejonie Andów rozwijało się wiele kultur rolniczych mniej lub bardziej zbliżonych do Mochica. Przykładem niezmiernie oryginalnym jest kultura San Agustin w Masywie Kolumbijskim. Jest to zespół kopców grzebalnych lokalnej arystokracji oraz kamiennych rzeźb i konstrukcji. Charakterystyczną formą jest duży, pionowy kamień z płaskorzeźbą przedstawiającą stojącego człowieka. Jego twarz jest płaska, a z ust wystają dwa kły sugerujące kult jaguara. Przez wiele stuleci San Agustin było centrum pielgrzymkowym, wyrocznią i miejscem, gdzie chorzy prosili bogów o zdrowie. Jednak około roku 1350 mieszkańcy San Agustin porzucili święte przybytki i oddali na pastwę natury. Odkryto je ponownie dopiero w XVIII w.
Zmiany klimatyczne, a zwłaszcza wieloletnie susze w VI w. podkopały rolnictwo i osłabiły społeczeństwo Mochica (Keys, 2000). W IX w. kultura Mochica ustąpiła nowej sile w postaci scentralizowanego państwa Chimú ze stolicą w Chan Chan, której ruiny odkryto w pobliżu miasta Trujillo. Od XII w. Chimú gwałtownie się rozrastało i ekspandowało na sąsiednie obszary. Za panowania Nancinpinco w ostatniej ćwierci XIV w. wkroczyło w szczytowy okres rozwoju, a na początku XV w. pod władzą Minchancamana imperium Chimú osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny. Chan Chan było wtedy jednym z największych miast prekolumbijskiej Ameryki z 26 - 40 tysiącami mieszkańców na powierzchni 28 km2. Amerykańscy archeolodzy Michael Edward Moseley i Carol J. Mackey badający Chan Chan w latach 1969-1974 wykazali, że cały zespół miejski składał się z dziesięciu jednostek otoczonych niezależnymi podwójnymi murami z adobe. Mury były zdobione wzorami wyciskanymi w glinie za pomocą drewnianych matryc. Każda dzielnica Chana Chan miała własną świątynie w postaci piramidy i własny system zaopatrzenia w wodę. Poszczególne części miasta należały do odrębnych rodów współrządzących państwem. Mieszkańcy Chimú utrzymywali się z rolnictwa, ale kwitło też rybołówstwo oraz rzemiosło, na przykład złotnictwo i tkactwo. Podstawowym problemem społeczeństwa i państwa była woda, której stale brakowało na suchym wybrzeżu. Wodę posiadały zaś społeczności zamieszkujące góry w głębi lądu, odcięte od oceanu. Oczywista sprzeczność interesów musiała prowadzić do konfliktów i prób podboju sąsiada. W końcu, mimo bogactwa i potężnej armii, Chimú padło ofiarą inkaskiego najazdu ok. 1470 r. i weszło w skład imperium Inków jednoczącego wybrzeże oraz góry.
W roku 1914 Uhle zaczął prace poszukiwawcze w Arica w północnym Chile, gdzie suche doliny prowadzące od brzegu oceanu wrzynały się pustynię Atacama. Trzy lata później opisał słynne mumie Chinchorro z pograniczu Peru i Chile. Szczątki datowane na 6. - 2. tysiąclecie p.n.e. zostały potem uznane za najstarsze przykłady celowej mumifikacji zwłok (Arriaza, 1995). Początkowo mumifikacja była procesem naturalnym wynikającym z suchego i gorącego klimatu. Z czasem jednak ludzie zaczęli pomagać naturze. Organy wewnętrzne były usuwane, a w ich miejsce wkładano włókna roślinne lub zwierzęcą sierść. Mumie usztywniano za pomocą patyków i sznurków. W niektórych przypadkach preparatorzy zdejmowali skórę i mięśnie, aby je zastąpić odpowiednio uformowaną warstwą gliny, która odtwarzała między innymi rysy twarzy i była malowana na czerwono (tlenki żelaza) lub czarno (związki manganu). Zwłoki były suszone na słońcu lub przy użyciu gorącego popiołu z ogniska. Archeolodzy odkryli, że szczególnie starannej mumifikacji poddawano dzieci. Tradycja mumifikowania zmarłych przetrwała kilka tysięcy lat, chociaż praktyki mumifikacyjne stopniowo ulegały uproszczeniu, ograniczając się w końcu tylko do nałożenia na twarz glinianej maski. Po XIX w. p.n.e. dawne zwyczaje pogrzebowe zanikły.
Późniejsze badania wykazały, że początki kultury Chinchorro sięgają 8. tysiąclecia p.n.e., o czym świadczą szczątki z pustyni Atacama. Analiza chemiczna kości i innych szczątków pozwoliła też ustalić, że pierwotna ludność Chinchorro żywiła się niemal wyłącznie produktami morskimi. Później jednak wpływy kultur rolniczych z wnętrza kontynentu stopniowo wzbogacały dietę Chinchorro o produkty rolne. Potomkowie prastarej kultury Chinchorro znani jako lud Changos przetrwali i zostali później poddani władzy Inków a następnie Hiszpanów.
Max Uhle uczestniczył potem jeszcze w kilku wykopaliskach. W roku 1926 wraz z niemieckim paleontologiem Franzem Spillmannem wykopał szkielet mastodonta, narzędzia z kości i obsydianu oraz fragmenty ceramiki kilkanaście kilometrów od Quito w Ekwadorze. Pracował też w Kalifornii przy badaniu prehistorycznego stanowiska w Emeryville. Ogromną zasługą Uhlego było ustalenie metody datowania zabytków Mochica. Dokonał tego w oparciu o kilka tysięcy obiektów, które sam odnalazł, głównie ceramikę i tkaniny. Dzięki jego pracy amerykański antropolog Alfred Kroeber mógł później opracować szczegółową chronologię kultur preinkaskich.
Literatura
Arriaza B. T., 1995, Beyond Death: The Chinchorro Mummies of Ancient Chile.
Bawden G., 2004, The Art of Moche Politics [w:] Silverman, H., Andean Archaeology.
Horz G., Kallfass M., 1998, Pre-Columbian Metalworking in Peru - Ornamental and Ceremonial Objects from the Royal tombs of Sipán. The Journal of The Minerals, Metals and Materials Society, 50.
Keys D., 2000, Thu Mud of Hades. Catastrophe: An Investigation into the Origins of the Modern World.