Bernard Fagg podąża za strachem na wróble (1944 r.)
Płaskowyż Jos, Rop Rock Shelter, Nok i Taruga
Zainteresowania Bernarda Fagga (1915-1987) nie były przypadkowe, ani też nie wynikały wyłącznie z jego indywidualnych decyzji. Jego ojciec William Percy Fagg był antykwariuszem handlującym starymi książkami w Upper Norwood na południowy wschód od Londynu (później miejscowość stała się częścią londyńskiej aglomeracji). Brat zaś, William Buller Fagg (1914-1992) był szefem Departamentu Antropologii w British Museum oraz jednym z pierwszy specjalistów od historii Jorubów i sztuki nigeryjskiej ze szczególnym uwzględnieniem Beninu, W tym kontekście nie wydaje się dziwne, że po wstąpieniu do Downing College na Uniwersytecie Oksfordzkim Bernard podjął studia klasyczne, antropologiczne i archeologiczne. Po zakończeniu edukacji zaś został w 1939 r. pracownikiem brytyjskiej administracji w Jos na terenie Nigerii. W tym czasie miasto Jos było ważnym ośrodkiem kopalnictwa i siedzibą lokalnych władz. Dla Bernarda Fagga jednak dużo ciekawszym okazał się Płaskowyż Jos. Na tym obszarze wzniesionym ok. 300-600 m ponad otoczenie znajdowało się kilka płytkich jaskiń oraz ślady bytowania człowieka w odległej przeszłości, co oczywiście przyciągnęło uwagę antropologa i archeologa zwłaszcza, gdy dowiedział się o istnieniu Rop Rock Shelter ok. 50 km na południe od miasta Jos. Zgodnie z informacjami pochodzącymi od okolicznej ludności w tym miejscu znajdowano w ziemi dziwne przedmioty z kamienia i gliny. Zaintrygowany Fagg rozpoczął wykopaliska w 1944 r. Warto zwrócić uwagę, że w tym czasie trwała wojna, a brytyjski urzędnik, chciałoby się powiedzieć z angielską flegmą, podjął badania terenowe. Szersze widzenie świata i dostrzeganie czegoś więcej niż tylko problemy dnia dzisiejszego jest być może tą cechą Brytyjczyków, która uczyniła z nich jedną z najbardziej odkrywczych i skutecznych nacji w dziejach ludzkości. Fagg rozumiał, że wojna musi się skończyć i chyba nie miał wątpliwości, kto ją wygra, więc spokojnie wykonywał to, co uznawał za swoją powinność.
W Rop Rock Shelter zidentyfikował dwie warstwy osadów. Górna, a więc młodsza, warstwa zawierała mikrolity czyli drobne kamienne narzędzia, kamienie wyszlifowane w formy geometryczne, jeden kamień z wyżłobieniem, krótkie spiczaste ostrza z kamienia, kamienne topory, dwa kamienie z wywierconymi otworami oraz fragmenty ceramiki. Innymi słowy były to ślady dość zaawansowanej technologii. Natomiast piaszczysto-żwirowy osad znajdujący się poniżej zawierał narzędzia wyraźnie prymitywniejsze i grubiej obrobione, co wskazywało na ich wcześniejsze pochodzenie.
Wiek wyższej warstwy oceniono na ok. 2000 lat. Z tej warstwy pochodził też ludzki szkielet pogrzebany w płytkim grobie i datowany na ok. 25 r. p.n.e. Analiza jego uzębienia wykazała, że jadał głównie pokarm roślinny z dużą zawartością skrobi, co wskazywało na członka społeczności rolniczej. Co ciekawe, w tej samej warstwie odkryto również pojedynczy ząb konia, a zatem ówczesna ludność Płaskowyżu Jos używała koni zapożyczonych prawdopodobnie od ludów saharyjskich.
Tymczasem w roku 1944 dyrektor pewnej kopalni cyny koło wioski Nok zauważył bardzo oryginalnego stracha na wróbla na polu jamsu, należącym do jednego z robotników. Była to umieszczona na pionowym drągu ludzka głowa wykonana z terakoty. Robotnik opowiedział, że znalazł tę głowę rok wcześniej podczas pracy w kopalni, a ponieważ nie była to ruda cyny, zabrał ją do domu. Nieco rozbawiony dyrektor odkupił rzeźbę, żeby ją pokazać Bernardowi Faggowi, który był znany ze swoich etnograficznych zainteresowań. Poza tym wioska Nok już wcześniej dała się poznać jako miejsce, gdzie znajdowano podobne artefakty. W roku 1928 odkryto tam kawałki glinianych rzeźb zidentyfikowanych jako głowa małpy, głowa człowieka i stopa. Ówczesny dyrektor kopalni Anglik John Dent-Young (1888-1955) umieścił te przedmioty w muzeum w Jos, przypuszczając, że mogą przedstawiać jakąś wartość naukową. Cztery lata później odkryto jedenaście doskonale zachowanych posążków z terakoty w okolicy miasta Sokoto. Stawało się oczywiste, że natrafiono na nieznaną wcześniej neolityczną kulturę o dość szerokim zasięgu. Bernard Fagg docenił wagę znaleziska, pojechał do Nok i po dokładnym wypytaniu robotników dotarł do miejsca odkrycia. Znalazł tam jeszcze ponad 150 kawałków terakotowych rzeźb. A to był dopiero początek. Energia i zaangażowanie małżeństwa Bernarda i Angeli Fagg uczyniły ich właściwymi odkrywcami prehistorycznej kultury nazwanej Nok. Zarządzili bowiem szeroko zakrojone poszukiwania na obszarze Nigerii, a szczególnie na Płaskowyżu Jos, które ujawniły dziesiątki interesujących stanowisk archeologicznych. Niektóre z nich znajdowały się pod boiskiem hokeja na trawie, inne były zasypane żwirem przez górników oddzielających skałę płoną od rudy cyny. Dokładne badania pokazały przy tym, że większość z tych miejsc miała charakter wtórny, co oznacza, że zabytki trafiły tam przyniesione przez rzeki lub gwałtownie płynącą wodę na przykład podczas powodzi lub w czasie pory deszczowej. Przedsiębiorczy badacz uruchomił też sieć punktów skupu zabytków, dzięki czemu ludność chętnie zbierała i przynosiła gliniane przedmioty wykopane na polu czy znalezione w łożyskach rzek.
Fagg zidentyfikował twórców kultury Nok jako przodków ludu Ham (Jaba) ze środkowej Nigerii. Uznał też, że Nok była najstarszą tak zaawansowaną cywilizacją zachodniej Afryki. Ku zaskoczeniu większości badaczy analiza podłoża, z którego wydobywano zabytki wskazywała, że Nok kwitła w połowie 1. tysiąclecia p.n.e., co oznaczało, że była porównywalna z klasyczną Grecją. To zestawienie wydaje się tym bardziej uzasadnione, że poziom artystyczny terakotowych rzeźb nie odbiegał od poziomu dzieł greckich, choć oczywiście trudno bezpośrednio zestawiać tak różne stylistyki artystyczne (Shaw, 1981; Breunig, 2013). Przeprowadzone później datowanie radiowęglowe wykazało, że kultura Nok powstała na początku 1. tysiąclecia p.n.e. Opierała się na uprawie prosa oraz hodowli kóz, owiec i bydła. Nadwyżki produkcyjne pozwoliły rozwinąć hierarchiczne społeczeństwo, w którym ukształtowała się klasa wyższa. Istotnym elementem ekonomii był też handel, który łączył ziemie nigeryjskie z wybrzeżem Morza Śródziemnego (Sahara jeszcze nie całkiem stała się pustynią) i z rejonem Nilu poprzez sawannowe szlaki Sudanu.
Fagg mógł uznać się za odkrywcę zapomnianej neolitycznej cywilizacji (Fagg, 1969). Jakież jednak było jego zdumienie, kiedy w pobliżu wioski Taruga odkopał piece do wytopu żelaza i spore pokłady szlaki pozostałej po oddzieleniu metalu. Datowanie radiowęglowe resztek drewna w paleniskach dało 280 r. p.n.e. To oznacza, że kultura Nok zaczynała jako neolityczna, lecz w III w. p.n.e. znała już sztukę wytwarzania i obróbki żelaza przejętą prawdopodobnie z północnej Afryki. Uznano ją zatem za najwcześniejszą kulturę epoki żelaznej na południe od Sahary (Miller, Van Der Merwe, 1994). Jej zasięg geograficzny wyznaczały rzeki Niger i Benue na południu oraz miasta Sokoto i Katsina na północy. Ośrodki Nok przetrwały do przełomu III i IV w. n.e. Badacze sugerowali, że upadek tej kultury był związany z nadmiernym wyeksploatowaniem gleb i wyniszczeniem lasów, ponieważ drewno było potrzebne do masowej produkcji węgla drzewnego, a tego używano w piecach do wytopu żelaza i wypalania terakoty.
Z drugiej strony koniec Nok nie był absolutny. Jej spadkobiercami byli wspomniani już Ham. Poza tym tradycje Nok przejęli późniejsi twórcy zaawansowanych cywilizacji miejskich w zachodniej Afryce, Sahelu i Sudanie: Jorubowie w Igbo, Ife, Ojo i Beninie, Nupe, lud Hausa i kilka innych. Za symboliczny koniec tej tradycji można uznać artyleryjskie zbombardowanie miasta Benin w 1897 r., co oznaczało klęskę imperium benińskiego i podbój przez wojska brytyjskie (Olubunmi, 2007).
W uznaniu zasług Bernard Fagg został nadzorcą świeżo założonego Departamentu Starożytności w Nigerii w 1947 r. Pięć lat później założył w Jos pierwsze nigeryjskie muzeum otwarte dla publiczności, a w 1963 r. przyjął stanowisko kuratora Putt Rivers Museum w Oksfordzie.
Literatura
Atwood R., 2011, The Nok of Nigeria. Archaeology July/August.
Breunig P., 2013, Nok Ein Ursprung afrikanischer Skulptur.
Fagg B., 1969, Recent Work in West Africa: New Light on the Nok Culture. World Archaeology 1 (1).
Miller D. E., Van Der Merwe N. J., 1994, Early Metal Working in Sub Saharan Africa. Journal of African History 35.
Olubunmi A. O., 2007, The Rise and Fall of the Yoruba Race.
Shaw T., 1981, The Nok Sculptures of Nigeria. Scientific American 244 (2).
