Max Uhle i Arthur Posnansky wprowadzają Tiwanaku do nauki (lata 1892 i 1945)
Kopce nad Missisipi i Ohio, Poverty Point, Cahokia, Serpent Mound, Brama Słońca, Titicaca
Hiszpański konkwistador Pedro Cieza de León (ok. 1520-1554) był chyba pierwszym człowiekiem, który zapisał, że w Andach na południowo-wschodnim brzegu jeziora Titicaca znajdują się ruiny starożytnego miasta. Pedro pochodził z żydowskiej rodziny niedawno nawróconej na katolicyzm, której szczęśliwie udało się uniknąć oskarżeń o potajemne wyznawanie dawnej wiary, a rozległe powiązania handlowe zapewniły jej dobrobyt. Pedro jako trzynastolatek opuścił rodzinny dom w mieście Llerena, żeby w szerokim świecie szukać szczęścia, przygód i bogactwa. Niedługo później, podczas pobytu w Kordobie, po raz pierwszy usłyszał o ogromnym państwie Inków i pod wpływem opowieści o jego bogactwach wyruszył do Sewilli, żeby zaciągnąć się na statek płynący w kierunku Ameryki. Zgodnie z ówczesnym hiszpańskim prawem Pedro Cieza de León nie mógł tego zrobić, ponieważ judaiści i żydowscy konwertyci mieli zakaz wstępu do zamorskich kolonii. Chłopak zdobył jednak poparcie wpływowych osób, które oświadczyły, że zakaz nie dotyczy Pedra. W każdym razie młody awanturnik dotarł do Ameryki Południowej i wziął udział w kilku wyprawach i potyczkach z Indianami. W 1548 r. osiadł w Limie i zaczął zbierać materiały do planowanej kroniki Peru. Trzy lata później wrócił do Sewilli, ożenił się i poświęcił pracy pisarskiej. W 1553 r. ukazała się pierwsza i jedyna opublikowana za jego życia część kroniki; pozostałe trzy tomy wyszły drukiem dopiero w latach 1871, 1909 i 1979.
W roku 1549 Pedro Cieza de León natknął się na ruiny miasta znanego potem jako Tiahuanaco, Tiahuanacu lub Tiwanaku na południe od jeziora Titicaca. Konkwistador prawdopodobnie zdawał sobie sprawę, że ma przed sobą resztki cywilizacji innej niż znana mu cywilizacja inkaska. Co więcej, widać było, że miasto było od dawna opuszczone - prawdopodobnie na długo przed Inkami. Niestety, ani Pedro, ani żaden europejski pisarz czy uczony tej epoki nie mógł powiedzieć nic więcej - brakowało im wiedzy o kulturach prekolumbijskich, ani też nie dysponowali odpowiednimi metodami badawczymi. W rezultacie Tiwanaku na kilkaset lat pozostało jedynie zagadką i ciekawostką dla podróżników oraz źródłem budulca dla okolicznych osad, a nawet było miejscem wojskowych ćwiczeń, gdzie żołnierze trenowali celność, strzelając do posągów i rzeźb. To oczywiście nie sprzyjało zachowaniu zabytków. Na domiar złego w XIX wieku pojawili się nowi dewastatorzy: mniej lub bardziej romantyczni turyści i awanturnicy, domorośli archeolodzy i poszukiwacze skarbów. Przybysze rozkopywali Tiwanaku i rabowali kamienne rzeźby, rozbijali mury, które uznali za nieinteresujące, a wszystko to odbywało się bez planu i bez dokumentacji. Kiedy więc doszło wreszcie do prawdziwych badań archeologicznych, uczeni mogli jedynie domyślać się, jak miasto wyglądało w czasach Pedra Ciezy de León.
Pierwszym archeologiem z prawdziwego zdarzenia, jaki dotarł do Tiwanaku i przeprowadził tam badania był Amerykanin Ephraim George Squire (1821-1888), inżynier, wydawca i autor prac z zakresu etnografii oraz archeologii. Jego największe osiągnięcie przed wykopaliskami w Andach to książka napisana wraz z lekarzem i archeologiem Edwinem Hamiltonem Davisem (1811-1888) zatytułowana Ancient Monuments of the Mississippi Valley (1848). Była to praca fundamentalna dla archeologii i historii Budowniczych Kopców, czyli zespołu kultur rozwijających się w dorzeczu Missisipi i Ohio aż do Wielkich Jezior od połowy 4. tysiąclecia p.n.e. do przybycia Europejczyków w XVI-XVII wieku (Farb, 1968, s. 163). Wielkie ziemne konstrukcje Budowniczych Kopców pełniły rolę grobowców oraz świątyń związanych zazwyczaj z kultem słońca (Olsen, 2008).
Między 1650 i 700 rokiem p.n.e. powstał jeden z największych zespołów ziemnych konstrukcji stworzonych przez Budowniczych Kopców w Poverty Point w rejonie West Carroll w basenie dolnej Mississipi nad rzeką Marçon. Kompleks składał się z dwóch kopców otoczonych półkoliście przez sześć ziemnych wałów oraz z czterech kopców na zewnątrz wałów. W XX wieku n.e. najwyższy kopiec ulokowany poza wałami i znany jako Bird Mound miał wysokość 23 m, a jego podstawa to prostokąt o wymiarach 195 na 216 m. Wały zaś osiągały szerokość 25 m i wysokość 1-2 m, przy czym zewnętrzny pierścień wałów miał średnicę ok. 1300 m. W szczytowym okresie rozwoju ok. XI/X w. p.n.e. osadę w Poverty Point zamieszkiwało blisko 5000 osób zajmujących się rolnictwem i dalekosiężnym handlem, wyrabiających kamienne narzędzia i ceramikę. Według wielu archeologów, na przykład Williama Hagga badajacego stanowisko w latach 70. XX wieku, monumentalne budowle służyły jako świątynie i kalendarze oraz obserwatoria astronomiczne, zwłaszcza czczonego w tym rejonie słońca. Mimo imponujacych rozmiarów kompleks został opisany opisany dopiero przez podróżnika Jacoba Waltera w latach 30. XIX wieku i w roku 1873 przez Samuela Locketta, a wykopaliska rozpoczęto jeszcze później, bo w XX w.
Do najsławniejszych zabytków pozostawionych przez Budowniczych Kopców należy też wysoki na 30 metrów kopiec w Cahokia (Illinois) rozbudowywany od X w. do początków XII. Inna charakterystyczna ziemna budowla to Serpent Mound czyli ziemny wał w kształcie węża połykającego jajo o długości 411 m usypana w XI w. koło Peebles w Ohio (Squire i Davis odkryli ją w 1846 r.). Rolnicze kultury wnętrza Ameryki Północnej funkcjonowały jeszcze w początkowym okresie kolonizacji, co poświadczają hiszpańscy podróżnicy z XVI w. Potem jednak gwałtownie załamały się pod wpływem chorób przywleczonych zza Atlantyku, najazdów z europejskich kolonii i wreszcie naporu indiańskich koczowników, którzy przejęli od białych konia i zajmowali tereny należące wcześniej do rolników. Już w XVIII w. koczownicze plemiona myśliwych całkowicie zdominowały wnętrze kontynentu, a walczący z nimi amerykańscy osadnicy byli przekonani, że mają do czynienia z pierwotnymi mieszkańcami tych obszarów.
W 1863 r. Ephraim G. Squire został wysłany do Peru, gdzie zaczął badania na obszarze dawnego imperium Inków w tym Tiwanaku. Sporządził bogatą dokumentację fotograficzną i wykonał pierwsze plany Tiwanaku. Po powrocie do USA wygłosił serię wykładów zatytułowanych The Inca Empire, za pomocą których popularyzował wiedzę o dawnych mieszkańcach Andów Od 1871 r. pełnił funkcję dyrektora Instytutu Antropologii w Nowym Jorku i prowadził szereg ekspedycji w Ameryce Środkowej oraz w Andach. W Peru współpracował z Frankiem Leslie, lecz musiał zrezygnować, kiedy poważnie podupadł na zdrowiu, a żona rozwiodła się z nim, żeby poślubić Lesliego. Najpełniejszy opis ustaleń Squire'a w Andach znalazł się w jego książce (Squire, 1877).
Dokumentacyjne prace Squire’a w Tiwanaku kontynuował niemiecki geolog Alphons Stübel (1835-1904), kreśląc precyzyjną mapę stanowiska w roku 1876. Wykonał też świetne rysunki, które później znalazły się w pierwszej naukowej publikacji poświęconej Tiwanaku. Jej autorami byli niemiecki archeolog Max Uhle (1856-1944), bliski przyjaciel Stübela i uczestnik wyprawy w Andy w 1892 r., oraz inżynier Georges B. von Grumbkow, który wykonał doskonałe fotografie. Opracowanie Die Ruinenstätte von Tiahuanaco im Hochlande des alten Perú (The Ruins of Tiahuanaco in the Highlands od Ancient Peru) ukazało się drukiem w roku 1892.
Książka Uhlego i Grumbkowa stała się kamieniem milowym w badaniach Tiwanaku. Cenne stanowisko doczekało się ochrony ze strony boliwijskiego państwa, a w roku 1955 boliwijski archeolog Ibarra Grasso poprowadził tam pierwsze szeroko zakrojone, kompleksowe wykopaliska archeologiczne. Począwszy od lat 60. XX w. Tiwanaku było poddawane pracom konserwatorskim i rekonstrukcyjnym.
Jednak największym i zarazem najbardziej ekscentrycznym badaczem starożytnego miasta nad Titicaca okazał się Boliwijczyk Arthur Posnansky (Ponce Sangines, 1999). Urodził się w Wiedniu w roku 1873 w rodzinie o polskich korzeniach, lecz czuł się Austriakiem. Podczas studiów na Akademii Cesarsko-Królewskiej w Poli (późniejsza Pula) odbył kilka treningowych rejsów po Pacyfiku, odwiedzając między innymi Wyspę Wielkanocną, której zabytki opisał później w książce Die Osterinsel und ihre praehistorischen Monumente. Kilka lat służył w austrowęgierskiej marynarce wojennej, lecz ostatecznie w 1896 r. wyemigrował do Ameryki Południowej. W Brazylii zajmował się żeglugą rzeczną, stając się ekspertem w amazońskiej nawigacji. Kiedy w roku 1900 wybuchł konflikt zbrojny między Brazylią i Boliwią o kauczukowe pola nad rzeką Acre, Posnansky opowiedział się po stronie Boliwii. Ranny i wzięty do niewoli uciekł z Brazylii do Europy, a po powrocie osiadł w Boliwii, ciesząc się opinią bohatera narodowego i znawcy Amazonii. Od 1903 r. pracował na stanowisku dyrektora Muzeum Narodowego Boliwii. Założył Towarzystwo Archeologiczne, uczestniczył w badaniach etnograficznych, wykładał na kilku uczelniach w Stanach Zjednoczonych i Europie, był członkiem wielu towarzystw naukowych na całym świecie. Zmarł w La Paz w roku 1946 otoczony powszechnym szacunkiem.
Największy rozgłos Posnansky zyskał dzięki wykopaliskom w Tiwanaku, których rezultaty przedstawił w czterech tomach monumentalnego dzieła zatytułowanego Tihuanacu, the Cradle of American Man (1945, 1957). Posnansky utrzymywał, że Tiwanaku powstało już 12 tysięcy lat temu i doszukiwał się w Andach najstarszej cywilizacji na planecie, z której miały rzekomo czerpać młodsze kultury na wszystkich kontynentach.
Późniejsi archeolodzy i historycy (na przykład Kolata w świetnych pracach z lat 1993 oraz 1996 i 2003) wykazali, że Tiwanaku jest faktycznie jednym z najciekawszych i najważniejszych stanowisk archeologicznych w Nowym Świecie, chociaż nie jest tak stare, jak tego chciał boliwijski badacz. Powstało w połowie 2. tysiąclecia p.n.e. jako niewielka osada rolnicza i rybacka nad jeziorem Titicaca. Od VI w. p.n.e. było ośrodkiem religijnym. Między III i VIII w. n.e. Tiwanaku weszło w okres rozkwitu, będąc religijnym i politycznym centrum coraz potężniejszego państwa. Imperium Tiwanaku szczególnie intensywnie ekspandowało między VIII i XII w., zdobywając kontrolę nad całymi środkowymi Andami i rywalizując z państwem Wari na północy. Do miasta nad świętym jeziorem Titicaca ciągnęli pobożni pielgrzymi pragnący pokłonić się najwyższym bóstwom, ludzie szukający pomocy i rady a także pragnący poznać przyszłość. W Tiwanaku działała bowiem wyrocznia, a kapłani służyli wiedzą medyczną. Centrum kultowe było ozdabiane monumentalnymi budowlami, które niewątpliwie zachwycały w minionych stuleciach i nawet w XXI wieku wciąż budzą podziw. Uwagę zwraca potężna kamienna piramida Akapana na planie zbliżonym do litery T długa na 257 m i osiągająca wysokość 15,5 m. Na szczycie tej budowli znajduje się platforma o wymiarach 140 na 180 m, którą kiedyś otaczał mur. Należy pamiętać, że całą tę konstrukcję stworzono bez metalowych narzędzi i zwierząt pociągowych. Zadziwia też słynna Brama Słońca czyli pionowa kamienna struktura wysokości ponad 270 cm i szeroka na 380 cm. Centralnym elementem ozdobnego fryzu na bramie jest wizerunek boga Wirakoczy. Inna godna podziwu budowla w Tiwanaku to platforma Pumapunku o wymiarach 167,36 m oraz 116,7 m wykonana z precyzyjnie obrobionych wielkich kamiennych bloków. Uwagę zwraca też stela zwana Monolitem Ponce’a przedstawiająca stylizowaną postać człowieka.
Imperium Tiwanaku upadło pod naporem młodszych cywilizacji i weszło w skład imperium Inków. Klęskę Tiwanaku podkreśliła dodatkowo sejsmiczna aktywność Andów, która zmieniła poziom wody w Titicaca i odsunęła brzeg jeziora od miasta. W 2000 r. UNESCO ogłosiło ruiny Tiwanaku dobrem ogólnoludzkim i otoczyło je specjalną opieką.
Literatura
Farb P., 1968, Man's Rise to Cilivilization as Shown by the Indians of North America From Primeval Times to the Coming of the Industrial State.
Kolata A. L., 1993, Tiwanaku: Portrait of an Andean Civilization.
Kolata A. L., 1996, 2003, Tiwanaku and Its Hinterland: Archaeology and Paleoecology of an Andean Civilization.
Olsen B., 2008, Sacred Places North America.
Ponce Sangines C., 1995, Arqueología politica y el estado precolombino de Tiwanaku, Pumapunku 8.
Ponce Sangines C., 1999, Arthur Posnansky: Biografia intelectual de un Pionero.
Posnansky A., 1945, 1957, Tihuanacu, the Cradle of American Man.
Squire, E. G., 1877, Peru: Incidents of Travel and Exploration in the Land of the Incas.
Squier E. G., Davis E. H., 1848, Ancient Monuments of the Mississippi Valley: Comprising the Results of Extensive Original Surveys and Explorations.
Uhle M., Grumbkow G. B. Von, 1892, Die Ruinenstätte von Tiahuanaco im Hochlande des alten Perú.