Święci Kościoła ormiańskiego
Armenia przyjęła chrześcijaństwo już w 301 r., lecz po soborze w Chalcedonie (451 r.) Armenia nieco odsunęła się od bliskich jej ortodoksów, wykazując związki z monofizytyzmem. Znakiem ostatecznego rozłamu z ortodoksami był sobór w Dwinie zwołany w roku 506, kiedy Kościół ormiański oraz bliski mu Kościół albańsko-kaukaski odrzuciły dogmatyczne ustalenia z Chalcedonu. W rzeczywistości jednak różnice teologiczne w stosunku do ortodoksów były niewielkie, więc trudno Kościół ormiański uznać za czysto monofizycki. Z pewnością zaś jest kościołem wschodnim, w którym praktykuje się chrześcijaństwo bardzo archaiczne, zbliżone do wiary pierwszych chrześcijan, mało zmienione przez dyskusje chrystologiczne i późniejsze reformy.
Kalendarz ormiański.
Kościół ormiański posługuje się kalendarzem bardzo podobnym do kalendarza kościołów ortodoksyjnych. Najważniejszym dniem roku liturgicznego jest oczywiście Pascha zgodnie z zaleceniem Narcyza i Theophitusa obchodzona w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni Księżyca. Inne święta są dowiązane do daty Paschy. Szczególną cechą ormiańskiego kalendarza liturgicznego jest natomiast brak Bożego Narodzenia, które nie było obchodzone przez pierwszych wyznawców Jezusa. Dla Ormian ważniejszym świętem jest Epifania wiązana z chrztem Jezusa w Jordanie. Nie świętują też Trzech Króli, pokłon mędrców przed małym Jezusem wspominają razem z Epifanią.
Każdy dzień w kalendarzu ormiańskim ma swoich patronów, czyli świętych wspominanych w kościołach.
Lista świętych ormiańskich
Lista świętych, którzy są wspominani w Armenii jest niemal taka sama jak lista znana w kościołach ortodoksyjnych. Jednak Ormianie dodali do niej osoby zasłużone dla religii w samej Armenii. Prezentowany poniżej spis pomija więc osoby wymienione już na liście świętych z okresu przedchalcedońskiego i kościołów ortodoksyjnych.
Abraham z Arazd - Diakon, towarzysz ormiańskiego patriarchy Józefa i kapłana Leoncjusza z Wanandu. Zginął jako jeden z Leontyńskich Męczenników.
Abraham z Armenii (V w.) - Ormiański kapłan poddany długim torturom, lecz ostatecznie uwolniony. Resztę życia spędził jako pustelnik. Wspomnienie 20 XII (Kościół ormiański).
Aristakes (Aristaces) I - Drugi katolikos (patriarcha) Kościoła ormiańskiego. Wyznaczył go Grzegorz Iluminator. Urząd pełnił w latach 325-333. Wspomnienie 28 VII.
Aszchen (III - IV w.) - Córka władcy Alanów i żona Tirydatesa III, króla Armenii. Wyznawała zoroastryzm. Jednak po cudownym uzdrowieniu Tirydatesa przez Grzegorza Iluminatora przyjęła chrześcijaństwo wraz z całym dworem. Jest wspominana w Kościele ormiańskim.
W języku zend słowo „achsen” oznacza „niebiesko-czarny”.
Błażej (Blasius) z Sebaste - Męczennik pochodzący z Armenii. Lekarz i biskup Sebaste. Podczas prześladowań rzymskiego gubernatora Małej Armenii około roku 316 poddany szarpaniu żelaznymi grzebieniami i ścięty. Patron między innymi mówców, śpiewaków, czesaczy wełny i handlujących wełną, grawerów i szlifierzy kamieni, weterynarzy oraz budowniczych, pomocny przy chorobach gardła i zagrożeniu nagłą śmiercią. Wspomnienie ok. 13-16 I (zmienna data w Kościele ormiańskim), 3 II (katolicy), 11 II (kościoły ortodoksyjne).
Chosrowiducht - Siostra Tirydatesa III. Poradziła mu, żeby uwolnił Grzegorza Iluminatora, co okazało się początkiem chrystianizacji Armenii. Według legendy Chosrowiducht ujrzała we śnie świetlistą postać, która powiedziała, że król Tirydates nie wyzdrowieje, jeżeli nie przestanie prześladować Grzegorza.
Dawid Filozof (VI w.) - Ormiański myśliciel i pisarz wykształcony w Aleksandrii i Atenach. Znany z niebywałej elokwencji i sztuki dyskutowania, co znalazło odbicie w przydomku Niezwyciężony, ponieważ wygrywał wszelkie spory. Jego najwybitniejszym dziełem jest filozoficzna rozprawa o definicjach. Wspomnienie 17 IX.
Dawid z Dwinu - Jego ojciec był muzułmaninem a matka chrześcijanką. Przybył do Armenii jako muzułmański żołnierz i tu przeszedł na chrześcijaństwo, przyjmując chrzest z rąk katolikosa Anastasa. Przez trzydzieści lat mieszkał w Dwinie, lecz nie dane mu było dożyć spokojnej śmierci, ponieważ muzułmanie rozpoczęli prześladowanie chrześcijan w 701 r. Dawid odmówił powrotu do islamu, za co został ukrzyżowany. Ciało męczennika spoczęło w Dwinie.
Gajane (koniec III w.) - Według legendy Gajane była przełożoną trzydziestu sześciu mniszek, z którymi przybyła do Armenii w czasach króla Tirydatesa III. Pogański władca kazał je wszystkie zamordować.
Grigor III Pahlawuni - Prawnuk Grzegorza Iluminatora. Katolikos Armenii w latach 1113-1166. Autor słynnej kolekcji hymnów religijnych.
Forma imienia Grzegorz.
- Grigoris - Katolikos kaukaskiej Albanii w latach ok. 325-330. Uznawany za męczennika.
Forma imienia Grzegorz.
- Grzegorz Iluminator czyli Oświeciciel (ok. 240 - ok. 328) - Biskup i misjonarz Armenii. Jego życiorys spisany dopiero w V w. jest głównie zbiorem legend. Według wersji syryjskiej Grzegorz był Grekiem z Cezarei Kapadockiej, który wstąpił na służbę ormiańskiego króla Tirydatesa III. W wersji ormiańskiej miał być bratankiem króla Armenii Chozroesa i i jako dwuletni chłopiec został wysłany do Kapadocji, dzięki czemu uniknął śmierci w czasie walk o tron. Jeszcze inni autorzy przypuszczają, że był Partem.
Tirydates odkrył, że Grzegorz jest chrześcijaninem i wtrącił go do więzienia. Król jednak popadł w obłęd po zamordowaniu pięknej Rypsymy, która nie chciała mu ulec i to okazało się początkiem nawrócenia Armenii. Siostra króla Chosrowiducht poradziła bowiem Tirydatesowi, żeby uwolnił Grzegorza. Kiedy tak się stało, władca odzyskał zdrowie i przyjął chrześcijaństwo, w roku 301 uczynił je religią państwową, nakazując zniszczyć świątynie zoroastryjskie. Grzegorz zaś został pierwszym katolikosem (patriarchą) Armenii. Pod koniec życia złożył urząd, aby być pustelnikiem. Zgodnie z legendą Grzegorz zainicjował budowę narodowego sanktuarium Ormian Eczmiadzin. Miał bowiem wizję Chrystusa zstępującego z nieba i nazwa sanktuarium jest tłumaczona jako Zstąpienie Jednorodzonego („ecz” - „zstąpienie”, „mi” - „jedyny”, „dzin” - „zrodzony”). Wbrew legendom Grzegorz nie zginął śmiercią męczeńską. Czczony przez Kościół ormiański, kościoły ortodoksyjne i katolicki. Wspomnienie 24 III i 23 VI (Kościół ormiański), 30 IX (kościoły ortodoksyjne).
Grzegorz z Nareku (ok. 944 - ok. 1010) - Ormiański uczony i poeta. Syn biskupa Chozroesa. Wychował się w monasterze w Nareku. Legenda opowiada, jak pewnego razu Grzegorz zapomniał, że jest piątek i przywitał gości pieczonymi ptakami. Kiedy zorientował się, że jest post, ptaki ożyły i odfrunęły. Wspomnienie 25 I (Kościół ormiański) i 27 II (Kościół katolicki).
Grzegorz z Tatew (1346 - 1409/1410) - Ormiański teolog i filozof. Wspomnienie 10 III.
Hripsime - Rypsyma.
Husik I - Syn Wirtanesa I. Wykształcony w Cezarei Kapadockiej, część życia spędził na dworze króla Armenii Tigranesa VII. Czwarty katolikos Armenii w latach 341-347.
Izaak Wielki z Armenii (ok. 328 - 438) - Pochodził ze szlachetnej rodziny wywodzącej się od Grzegorza Iluminatora. Jego ojcem był Nerses I. Mimo że Izaak został osierocony we wczesnym dzieciństwie, otrzymał świetne wykształcenie w Konstantynopolu; między innymi opanował kilka języków. Jako katolikos Armenii (wybrany ok. 386 r.) walczył o utrzymanie odrębności kulturowej Ormian, gdy wschodnią część kraju zajęła Persja, zachodnią Bizancjum (387 r.). Wspomnienie 10 II, 7 IX.
Józef z Armenii - Patriarcha Kościoła ormiańskiego stracony w grupie Leontyńskich Męczenników.
Khad - Biskup ściśle współpracujący z Nersesem i Wielkim. Wspominany w różne dni od V do VI.
Leoncjusz (Leontius) z Wanandu - Jeden z Leontyńskich Męczenników.
Leontyńscy Męczennicy - Grupa chrześcijan uwięziona po antyperskim powstaniu pod wodzą ormiańskiego księcia Wardana Mamikoniana. Zostali straceni w 455 r. Wśród nich znaleźli się między innymi ksiądz Leoncjusz z Wanandu, ormiański patriarcha Józef z Armenii i diakon Abraham z Arazd. Uznani za patronów ormiańskiego duchowieństwa. Cała grupa jest wspominana w Kościele ormiańskim we wtorek po drugiej niedzieli po Środzie Popielcowej oraz 31 VII.
Maneh - Mniszka towarzysząca Rypsymie. Nie zginęła jednak wraz z Rypsymą, lecz przez wiele lat żyła jako pustelnica w jaskini na zboczu góry Sepouh. Podobno w 323 r. odwiedził ją Grzegorz Iluminator, lecz Maneh zawołała z jaskini, żeby przyszedł za trzy dni. Kiedy zaś spełnił prośbę, znalazł ją martwą. Ciało pustelnicy pogrzebał na miejscu.
Martiros - Syn Sarkisa Wojownika. Stracony i wspominany razem z ojcem.
Imię związane prawdopodobnie z greckim słowem „martyr” - „świadek”.
- Mesrob Masztoc (ok.362 - 440) - Mnich, teolog, językoznawca i pisarz. Ok 406 r. opracował alfabet języka ormiańskiego. Patron Armenii. Wspomnienie17 II (ortodoksi) oraz w VII i X (Kościół ormiański).
Ormiańskie imię Mesrob lub Mesrop ma niejasne pochodzenie, być może przedindoeuropejskie.
Mojżesz z Choren (Movses Khorenatsi, V w.) - Pisarz, poeta i autor historii Armenii. Patron Armenii.
Nerses z Lambron (1153 - 1198) - Był bratankiem Nersesa IV. Doskonale wykształcony został arcybiskupem Tarsu w ramach Ormiańskiego Królestwa Cylicji. Był znanym zwolennikiem pełnego zjednoczenia Koscioła ormiańskiego z Kościołem greckim, lecz władze bizantyjskie nie były zainteresowane unią, chcąc raczej wchłonąć Ormian. Wspomnienie 17 VII.
Z języka perskiego „ner” - „człowiek” i „ars” - „sprawiedliwość”. Po grecku Narsespo łacinie Narsis.
Nerses I Wielki - Pochodził z królewskiego rodu Arsacydów (Arszakidów) i był wnukiem Hussika I. Młodość spędził w Cezarei i tam poślubił księżniczkę Sanducht, z którą miał syna Sahaka Parta. Przez pewien czas był szambelanem króla Arszaka. Dzięki poparciu króla został katolikosem Armenii od roku 353. Zasłynął jako opiekun biednych, budowniczy szkół i szpitali oraz reformator życia religijnego, Zmarł w 373 r. Wspomnienie 19 XI.
Nerses IV Łaskawy (1102 - 1173) - Teolog, poeta i kompozytor hymnów. Od roku 1166 katolikos Armenii. Wspomnienie 13 VIII (katolicy). 13 X (Ormianie).
Patriarchowie - Wspominani razem 26 VII.
Praojcowie - Starotestamentalni przodkowie i nauczyciele ludzkości od Adama i Abla, poprzez między innymi Noego, Melchizedeka, Abrahama, Izaaka Syna Abrahama, Jakuba Syna Izaaka, Józefa Syna Jakuba i Mojżesza aż po proroków zapowiadających przyjście mesjasza. Wspominani zbiorowo 26 VII.
Rypsyma (Ripsime) - Dziewica i męczennica. Według tradycji nie zgodziła się poślubić rzymskiego arystokraty lub wręcz monarchy w Konstantynopolu i za radą Matki Boskiej, która się jej ukazała. uciekła do Armenii z grupą mniszek pod wodzą Gajane. Tam jednak król Tirydates III urzeczony urodą Rypsymy postanowił ją poślubić, lecz piękna mniszka odmówiła. Na jego rozkaz została podobno upieczona żywcem w Vagharshapat w 290 r. Wspomnienie 4 VI (Ormianie), 29 IX (katolicy), 30 IX (ortodoksi), 9 X (Koptowie, Etiopczycy).
Ormiańskie imię Hiripsime ma niejasne pochodzenie. Bywa łączone z łacińskim przymiotnikeim „crispina” - „kędzierzawa” lub greckim imieniem Eufrozyna.
- Sahak Part - Izaak Wielki z Armenii.
Ormiańska wersja imienia Icchak czyli Izaak.
Sanducht - Córka ormiańskiego władcy, która pod wpływem Thaddeusa z Edessy przyjęła chrześcijaństwo. Zginęła mając osiemnaście lat. Uznawana za pierwszą kobietę męczennicę. Wspomnienie 15 XII (Kościół ormiański).
Sarkis Wojownik - Z pochodzenia Grek z Kapadocji lub Ormianin. Był rzymskim centurionem i żołnierzem w perskiej armii. Stracony ok. 362/363 r. za odmowę uczestniczenia w zoroastryjskiej ceremonii religijnej. Wspomnienie między 11 I i 15 II (Armenia).
Stu Pięćdziesięciu Ojców Świętego Soboru w Konstantynopolu - Wspominani razem uczestnicy soboru z roku 381, którzy uznali, że Duch Święty pochodzi od Boga Ojca. Wspomnienie 17 II.
Szamuna - Ormiańska wersja Felicyty z Rzymu.
Szuszanik - Córka Wardana Mamikoniana. Wyszła za mąż za gruzińskiego księcia Warskena, który później przeszedl z chrześcijaństwa na zoroastryzm. Szuszanik odmówiła konwersji, za co została uwięziona i według legendy poddana torturom. Zmarła po siedmiu latach więzienia w roku 458. Stała się symbolem oporu Zakaukazia wobec Persji i bohaterką literacką. Wspomnienie między innymi 17 X i 25 lub 28 XII.
Szuszanik to ormiańsko-gruzińska forma hebrajskiego imienia Zuzanna.
- Tirydates III - Władca Armenii w latach 287 - ok. 330. W roku 301 pod wpływem Grzegorza Iluminatora jako pierwszy w dziejach monarcha przyjął chrześcijaństwo.
Perskie imię znaczące „dany przez Tirę” (starożytny bóg).
Trzystu Osiemnastu Ojców Świętego Soboru w Nicei - Uczestnicy soboru w roku 787. Wspomnienie 1 IX.
Wardan Mamikonian - Ormiański arystokrata. Przywódca antyperskiego powstania. Zginął w bitwie pod Awrajr w 451 r., lecz na czele buntu stanął jego bratanek Wahan Mamikonin. Ostatecznie Ormianie wywalczyli ograniczoną autonomię i prawo do wyznawania własnej religii. Wardan zaś został uznany za świętego. Wspomnienie 15 II.
Od ormiańskiego słowa „ward” - „róża” na cześć bogiń Asthik i Anabit, których symbolem była róża.
Wirtanes I - Trzeci katolikos Armenii w latach 333-341 i ojciec Husika I.
Woskijscy Kapłani - Rzymscy ambasadorzy wysłani do króla Armenii Sanatruka spotkali św. Barłomieja, który nawrócił ich na chrześcijaństwo. Po męczeństwie Bartłomieja odeszli w góry, gdzie jako eremici przeżyli czterdzieści lat. Pod wpływem boskiego rozkazu podjęli próbę nawrócenia innego ormiańskiego króla Artaszesa i jego żony Satenik, ale bez skutku. Zdołali przekonać zaledwie kilka osób na królewskim dworze. Wspomnienie 8 II.
Po ormiańsku „voski” znaczy „złoto”, takie właśnie imię nosił jeden z eremitów.
- Xosroviduxt - Chosrowiducht.