Święci monofizyckiego Kościoła etiopskiego
Kościół etiopski wywodzi się z Kościoła koptyjskiego i do 1959 r., kiedy Basilios został uznany za etiopskiego patriarchę, stanowił jego część. Jest więc jednym z kościołów wschodnich. W Kościele etiopskim cześć odbierają biblijni patriarchowie i prorocy, apostołowie oraz znani w całym świecie chrześcijańskim święci, którzy działali przed Soborem chalcedońskim (451 r.). Ponieważ etiopscy chrześcijanie podlegali zwierzchnictwu koptyjskiego papieża z Aleksandrii, święci koptyjscy byli zarazem świętymi etiopskimi. Jednak względna izolacja etiopskich chrześcijan od ośrodków w Egipcie, potem samodzielność Kościoła etiopskiego przełożyły się na szereg lokalnych świętych znanych tylko w Etiopii.
Kalendarz etiopski
Etiopski kalendarz liturgiczny zwany też gyyz został zapożyczony od Koptów, chociaż Etiopczycy wprowadzili własne nazwy miesięcy: Mäskäräm (zaczynający rok w połowie września), Teqemt, Hedar, Tahsas, Terri, Yäkatit, Mägabit, Miyazia, Genbot, Säne, Hamle, Nähase i dodatkowy Pagumen.
Rok liturgiczny i główne święta religijne etiopskich chrześcijan pokrywają się ze świętami większości innych kościołów chrześcijańskich, zwłaszcza z licznymi świętami koptyjskimi i kościołów ortodoksyjnych. Najważniejsze są oczywiście Boże Narodzenie według kalendarza gregoriańskiego przypadające na 7 I, Święto Odnalezienia Prawdziwego Krzyża, Wielki Post, Triduum Paschalne i Pascha. Jednak najbardziej charakterystycznym jest święto Timkat odpowiadające Świętu Chrztu Pańskiego czyli Epifanii (według kalendarza gregoriańskiego 19 I), ale związane też z kultem Arki Przymierza. Według tradycji bowiem w Aksum ma być przechowywana biblijna Arka Przymierza, czego jednak nie uznają kościoły chrześcijańskie poza Kościołem etiopskim. Podczas Timkat z kościołów są wynoszone repliki, raczej symbole, Arki Przymierza zwane tabot i są niesione w procesji do specjalnego zbiornika wody, następnie zwracane do świątyni.
Lista świętych etiopskich aktywnych po 451 r.
Prezentowany spis obejmuje świętych czczonych lub wspominanych w Etiopii i niewymienionych wcześniej na listach odnoszących się do okresu przedchalcedońskiego oraz do kościołów ortodoksyjnych i koptyjskiego.
- Abeluzius - Święty uznawany czasem za postać mityczną, ponieważ nie zachowały się o nim żadne wiarygodne przekazy. Wspomnienie 15 I.
Imię nawiązujące być może do imienia Abel.
Ablak - Święty znany wyłącznie w Kościele etiopskim. Wspomnienie 30 V.
Abnodius - Święty etiopski i koptyjski. Wspominany 3 IX.
Abraham, Etnus, Acrates, Jakub, Jan - Męczennicy otaczani kultem w kościołach koptyjskim i etiopskim. Wspomnienie 3 VIII.
Absadi - Uczeń Ewostatewosa i Filiposa. W roku 1374 założył klasztor Debre Mariam na terenie późniejszej Erytrei. Umarł w 1381 r. Wspomnienie 27 IX.
Afsé (Abba Afsé, V/VI w.) - Jeden z Dziewięciu Świętych Etiopskich. Podobno wywodził się z Edessy w Syrii. Stamtąd trafił do Rzymu, gdzie spotkał Gärimę i razem z nim udał się do Etiopii jako misjonarz. Szerzyli monofizytyzm, często jednak napotykając wrogość ludności. Dotarli do rzeki Gebanastępnie do krainy Belesat oraz miejscowości Mudżdża i Debre Gennet. Po dwunastu latach Afsé przeniósł się do klasztoru Gärimy w Menderze. Potem zaś anioł zaprowadził go do miejscowości Yeha, gdzie mieszkańcy okazali się bardzo gościnni. Odwiedził go nawet sam król Kaleb i ofiarował wioskę Baray, która miała służyć utrzymaniu powstającej wspólnoty mnichów. Afsé umarł w bardzo zaawansowanym wieku, na swojego następcę wyznaczając Kozmosa. Wspomnienie 5 VI.
Aléf (Abba Aléf, V/VI w.) - Jeden z Dziewięciu Świętych Etiopskich.
Aregawi (Abba Za-Mika’el ’Aragawi, V/VI w.) - Syryjski mnich, jeden z Dziewięciu Świętych Etiopskich. Po dwunastu latach pobytu w Aksum wyruszył wraz z mniszką Edną, aby założyć klasztor Debre Damo w północnej Etiopii. Według legendy wielki wąż wciągnął świętego na niedostępny szczyt góry, gdzie miał powstać klasztor.
Basilios (1891 - 1970) - Wykształcony w klasztorze Debre Libanos z czasem został jego ichege czyli opatem, w roku 1951 abuna to znaczy biskupem. Osiem lat później koptyjski papież z Aleksandrii uznał Kościół etiopski za autokefaliczny i koronował Basiliosa na pierwszego patriarchę.
Forma imienia Bazyli.
Dziewięciu Świętych Etiopskich (V/VI w.) - Mnisi Afsé, Aléf, Gärima, Guba, Liqanos, Pantelewon, Sähma, Yäm’ata i Aregawi., którzy uciekli ze wschodniej części Bizancjum przed prześladowaniami ze strony zwolenników Soboru chalcedońskiego. Według tradycji ok. 480 r. przybyli do Aksum, stolicy silnego państwa na północnych wybrzeżach Etiopii. Stamtąd wyruszyli wgłąb Etiopii, nauczając chrześcijaństwa w wersji monofizyckiej i zakładając klasztory.
Enbaqom (Abba Enbaqom, ok. 1470 - ok. 1565) - Urodził się w Jemenie i pierwotnie nosił imię Abu’l Fath. Jego ojciec pochodził ze szlachetnej arabskiej rodziny, matka była Żydówką. Około roku 1489 przeniósł się z muzułmańskiego Jemenu do chrześcijańskiej Etiopii. Po wielu przemyśleniach i lekturze świętych ksiąg porzucił islam i przyjął chrześcijaństwo oraz nowe imię. Jego nauczycielem był Petros, późniejszy opat klasztoru Debre Libanos. Enbaqom został mnichem w Debre Libanos, dzięki znajomości kilku języków stał się cenionym tłumaczem religijnych ksiąg. Zdobył też ogromne wpływy i pozycję oznaczającą w praktyce władzę nad Kościołem etiopskim. Niestety w latach 20. XVI w. popadł w konflikt z królem Lebna Dengelem i musiał nawet uciekać z klasztoru. Na domiar złego w latach 1526-1543 wojowniczy muzułmanin Gran zagroził istnieniu chrześcijańskiej Etiopii, klasztor Debre Libanos został spalony w 1532 r. Mimo to chrześcijanie ostatecznie wyparli najeźdźców, Enbaqom zyskał łaskę nowego władcy i znów stanął na czele Kościoła etiopskiego. Wspomnienie 29 IV.
Enbaqom to etiopska wersja hebrajskiego imienia Habakuk.
Eustachy z Etiopii - Ewostatewos.
Ewostatewos (Eustachy z Etiopii, 1273 - 1352) - Wpływowy przywódca religijny i teolog. Pod wpływem wuja został mnichem. Z czasem opuścił jednak rodzimy klasztor i założył własną wspólnotę w Seraye (na terenie późniejszej Erytrea), która zaczęła wkrótce przyciągać uczniów. Jednym z nich był Absadi. Szczególnego rozgłosu nabrały poglądy Ewostatewosa na cotygodniowe świętowanie szabasu. Według niego mały szabas wzorem judaistów powinien być celebrowany w sobotę, wielki szabas w niedzielę, upamiętniając ofiarę Jezusa. Jednak ok. 1337 r. przybył Abuna Yaqob, który skutecznie podważył poglądy i autorytet Ewostatewosa. Upokorzony mistrz z grupą wiernych uczniów udał się w podróż do Kairu, Jerozolimy i Armenii, gdzie umarł. Wspomnienie 23 IX (według kalendarza gregoriańskiego).
Filipos (Abba Philippos, 1323 - 1406) - Mnich, organizator i reformator etiopskiego życia zakonnego. Duchowy nauczyciel Absadiego.
Forma imienia Filip.
- Frumencjusz - Pierwszy biskup Aksum. Pochodził z syro-greckiej rodziny z Tyru. Jako chłopiec razem ze swoim bratem Edezjuszem został schwytany podczas podróży po Morzu Czerwonym i sprzedany do niewoli w Aksum. Po latach otrzymał jednak wolność, nawet zaczął uczyć następcę tronu Aksum. Pojechał do Aleksandrii, gdzie uzyskał tytuł biskupa i misjonarza Aksum. Umarł ok. 383 r. Patron Aksum. Wspomnienie 1 VIII (Kościół etiopski), 27 X (Kościół katolicki), 30 XI (kościoły ortodoksyjne), 18 XII (Kościół koptyjski).
Od łacińskiego „frumentum” - „zboże”.
Gabra Manfas Qeddus - Zgodnie z legendami Gabra żył 362 lub 562 lata. Pochodził z Egiptu, jego rodzina miała wywodzić się od biblijnego Beniamina, syna Jakuba. Kiedy Gabra miał trzy lata, Bóg wysłał Archanioła Gabriela, żeby zabrał dziecko na pustynię do mnicha Zamady Berhana. Tam chłopiec zasłynął licznymi cudami. Po latach Archanioł Gabriel przeniósł go dalej na pustynię, gdzie żył wśród sześćdziesięciu lwów i sześćdziesięciu lampartów. Jego ciało pokryło się białym futrem. Odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej, gdzie zamienił w kamień wielkiego węża przysłanego przez piekło. Mając 300 lat przeniósł się do Etiopii, podróżując na skrzydlatym rydwanie w towarzystwie lwów i lampartów. W górzystym regionie Oromia założył klasztor na wygasłym wulkanie Zuqualla. Według tradycji klasztor powstał na miejscu pustelni wielkiego wojownika i męczennika Merkuriusza. Zarówno dla pogan, jak i chrześcijan góra oraz jezioro w kraterze były święte ze względu na ich pochodzenie oraz wciąż realną groźbę erupcji. Klasztor został zniszczony w roku 1531 na polecenie muzułmańskiego duchownego, lecz potem etiopscy chrześcijanie częściowo go odbudowali. Gabra kilkakrotnie odbywał rzekomo cudowną podróż do nieba i trzy razy w roku udawał się do Jerozolimy, żeby przyjąć komunię. Umarł, leżąc w pozycji ukrzyżowanego Jezusa. W Kościele etiopskim Gabra jest wspominany każdego piątego dnia etiopskiego miesiąca oraz 14 III, czyli w dniu śmierci.
Gärima (Abba Gärima, Abba Yeshaq, V/VI w.) - Jeden z Dziewięciu Świętych Etiopskich. Przybył do Aksum razem z Afsé i potem wspólnie z nim prowadził pracę misyjną. Po spędzeniu pewnego czasu w klasztorze Pantelewona, gdzie poznał miejscowy język i zwyczaje wyruszył do miejscowości Mendera. Tam założył klasztor i przez wiele lat (według różnych wersji siedemnaście lub dwadzieścia trzy) nauczał nowej wiary. Podobno dokonywał cudów. Wspomnienie 24 VI.
Guba (Abba Guba, V/VI w.) - Jeden z Dziewięciu Świętych Etiopskich. Pochodził podobno z Cylicji. Uciekł do Aksum przed prześladowaniem ze strony zwolenników ustaleń Soboru chalcedońskiego. Zatrzymał się w klasztorze Pantelewona, po opanowaniu miejscowego języka odszedł na pustynię, skąd już nigdy nie wrócił. Wspomnienie 5 VI.
Iyasus Mo’a (ok. 1214 - ok. 1294) - Mnich i przełożony klasztoru Istifanos (założony w VIII w.) na jeziorze Haik. Wspomnienie 5 XII.
W etiopskim języku gyyz „Iyasus Mo’a” oznacza „Jezus podbił”.
- Kaleb z Aksum - Władca Aksum znany też jako Elesboas (Hellestheaeus, Ella Asbeha, Eleshaah). Popierał chrystianizację kraju, ok. 520 r. zorganizował zbrojną ekspedycję do Jemenu. gdzie król Du Nuwas przyjął judaizm i zaczął prześladowania chrześcijan. Kaleb pokonał wroga i przywrócił dominację chrześcijaństwa. Umarł ok. 540 r. Wspomnienie 28 V (Kościół etiopski), 24 X (kościoły ortodoksyjne) i 27 X (Kościół katolicki).
Imię Kaleb jest wywodzone od hebrajskiego „kelev”, co oznacza „pies”. Tak nazywał się jeden z dwunastu szpiegów wysłanych przez Mojżesza do Kanaanu, żeby przygotować jego podbój. Natomiast tronowe imię Elesboas oznacza po grecku „ten, który zbiera trybut”.
- Liqanos (Abba Liqanos, V/VI w.) - Jeden z Dziewięciu Świętych Etiopskich. Zgodnie z tradycją pochodził z Konstantynopola i w roku 480 przybył do Aksum. Po zapoznaniu się z miejscową kulturą i językiem gyyz założył klasztor Debre Qwenasel w rejonie późniejszego miasta Adwa. Wspominany 7 XII.
Po grecku „lykos” - „wilk”.
Pantelewon (Abba Pantelewon, Panteleon) - Jeden z Dziewięciu Świętych Etiopskich. Uznawany za założyciela Klasztoru Pantelewona na górze Mai Qoho na północny zachód od Aksum. Podobno zamknął się w wieży na czterdzieści pięć lat, żeby całkowicie oddać się medytacji, modlitwie i pokucie. Umarł w 522 r.
Samuel z Debre Wagag (XIV/XV) - Jako sześcio- lub siedmiolatek był ponoć dość dojrzały, żeby zacząć naukę poza domem i został uczniem Tekle Haymanota. Zasłynął licznymi cudami i budową wielu kościołów. Zwalczał pogaństwo. Jedna z legend mówi na przykład o dziwacznym drzewie daero, które rosło w krainie Zem, raz w miesiącu krwawiło, w jego konarach krył się wąż. Abba Samuel postanowił ściąć to drzewo, lecz zdołał tego dokonać dopiero wtedy, gdy na twarzy zrobił znak krzyża, przy pierwszym uderzeniu siekierą wezwał Trójcę Świętą. Uciekającego węża zabił, jego jad unieszkodliwił modlitwą. Samuel umarł w Yazarzar i początkowo tam został pogrzebany. Siedem miesięcy później jego szczątki przeniesiono do Wagag. Wspomnienie 4 VI.
Samuel z Waldebba (XIV/XV w.) - Asceta i mnich. Pochodził z bogatej rodziny mieszkającej w Aksum. Jako młodzieniec uciekł z domu, ponieważ ojciec chciał go ożenić i został mnichem w klasztorze Debre Bankwal. Zasłynął ascetycznym trybem życia, licznymi cudami i władzą nad dzikimi zwierzętami. Znana jest na przykład opowieść o lwie, któremu Samuel wyjął z łapy drzazgę. Umarł w wieku stu lat. Wspomnienie 21/22 XII.
Sähma (Abba Sähma, V/VI w.) - Jeden z Dziewięciu Świętych Etiopskich.
Tekle Haymanot (ok 1215 - ok. 1313) - Urodził się w Zorare w regionie Szewa jako syn duchownego. Lata spędził na podróżach i nauce, między innymi w klasztorze na jeziorze Haik i w Debre Damo, aby w końcu osiąść jako pustelnik w rodzinnej Szewie. Według legendy mieszkał tam niemal trzydzieści lat, zanim w miejscu pustelni w roku 1284 założył klasztor Debre Atsbo. W XV w. przemianowano go na Debre Libanos. Klasztor stał się głównym ośrodkiem religijnym Etiopii. Opat (ichege) Debre Libanos był zaś drugą najważniejszą osobą w kościele za abune czyli arcybiskupem, od roku 1959 za patriarchą Etiopii. Tekle Haymanot jest jednym z nielicznych etiopskich świętych znanych poza Etiopią. Wspominany w Etiopii 17 VIII oraz dwudziestego czwartego dnia każdego etiopskiego miesiąca.
Po grecku „theos” - „Bóg” i „kleos” - „chwała”.
Yared (505 - 571) - Na poły legendarny etiopski muzyk. Urodził się w Aksum. Według legendy rozwinął swoje muzyczne talenty dzięki inspiracji ze strony trzech śpiewających ptaków. Pozostawił pięć tomów hymnów religijnych i utworów muzycznych na wszystkie święta w ciągu roku. Wspomnienie 20 V.
Yäm’ata (Abba Yäm’ata, V/VI w.) - Jeden z Dziewięciu Świętych Etiopskich.
Yeshaq - Gärima.