Nieświadomość, instynkty, emocje, afekty i uczucia - subiektywny aspekt człowieka
Swoją sytuację człowiek określa na podstawie informacji zewnętrznych (egzogennych) związanych z otoczeniem i świadomością oraz wewnętrznych (endogennych) odnoszących się głównie do stanu fizjologii i w dużej części nieuświadamianych.
- Nieświadomość - procesy zachodzące poza obszarem dostępnym zmysłowej obserwacji, które wymykają się rozumowej analizie i w normalnych warunkach nie podlegają woli. Przytłaczająca większość procesów psychicznych przebiega w sferze nieświadomości, w najstarszych obszarach mózgu pod relatywnie niewielką częścią kory mózgu odpowiedzialną za świadomość. Domeną nieświadomości są procesy biologiczne, instynkty, afekty i odruchy jako uwarunkowane genetycznie, dziedziczne wzorce zachowań. Stan psychiki wpływa więc na procesy biologiczne, co jest obserwowane jako sugestia. Stąd efekt nocebo - przekonanie, że coś zmienia mój stan zdrowia doprowadza do faktycznej zmiany procesów fizjologicznych. Podobny jest efekt placebo - przekonanie, że biorę skuteczny lek, który poprawia moje zdrowie, chociaż to co uważam za lek wcale lekiem nie jest.
Do sfery nieświadomości w dużym stopniu należą też emocje i uczucia oraz odmienne stany świadomości. Należy tu hipnoza czyli ograniczenie ludzkiej świadomości do wąskiego zakresu bodźców. Trans to zmiana wrażliwości na bodźce, podwyższenie lub obniżenie progu wrażliwości. Ekstaza jest rodzajem transu, gdzie świadomość tak bardzo koncentruje się na określonym obiekcie lub stanie, że inne bodźce zostają zablokowane. Lunatyzm (somnambulizm) oznacza automatyczną, nieświadomą aktywność ruchową, na przykład chodzenie lub wykonywanie rutynowych czynności, przez osobę śpiącą. Po przebudzeniu zaś lunatyk zwykle niczego nie pamięta. Osobowość wielokrotna to występowanie kilku odmiennych, niezależnych od siebie osobowości w jednym ciele. Wiąże się z tym fenomen opisywany jako opętanie, czyli przejęcie kontroli nad ciałem przez demona.
Emocje to krótkotrwałe zmiany stanu psychicznego, przy czym bywają pozytywne, akceptujące zaistniałą sytuację lub negatywne, kiedy człowiek nie godzi się na stan obecny.
Według Paula Ekmana można wyodrębnić kilka podstawowych emocji, które są uniwersalne dla człowieka bez względu na kulturę i epokę historyczną.
Radość - wiąże się z zadowoleniem po osiągnięciu określonego celu, z dobrym stanem zdrowia lub sukcesem w wymiarze społecznym.
Smutek - jest negatywną emocją związaną ze stresem, na przykład w rezultacie złego stanu zdrowia lub poniesionej klęski.
Strach - to negatywna reakcja na zagrożenie, czyli na mocny stres, oznaczająca chęć uniknięcia groźnej sytuacji.
Gniew - aktywna i agresywna niezgoda na niepożądaną stresującą sytuację.
Wstręt - jest negatywną, lecz nieagresywną i raczej bierną odpowiedzią na niepożądaną sytuację.
Emocje są związane z ewolucyjnie starszymi ośrodkami mózgu w rdzeniu przedłużonym, móżdżku, śródmózgowiu, wzgórzach i ciałach migdałowatych. Takie umiejscowienie emocji sprzyja ich ścisłemu powiązaniu ze stanem fizjologicznym organizmu.
To jest szczególnie wyraźne w afektach - krótkotrwałych, bardzo silnych emocjach wyrażających się nie tylko w stanie psychiki, ale też w gwałtownych reakcjach fizjologicznych jak przyspieszenie akcji serca, zaburzenia układu pokarmowego, stężenie mięśni lub ponadnormalna chwilowa sprawność fizyczna, niezwykła odporność na ból, utrata głosu, szczególne wyostrzenie zmysłów… Charakterystyczne dla afektów jest wyłączenie świadomej analizy sytuacji i myślenia w kategoriach logiki zastąpionych przez niekontrolowane świadomie instynktowne odruchy.
W ten sposób radość przekształca się w ekstazę, czego przykładem mogą być religijne uniesienia mistyków lub uwielbienie tłumu dla idola.
Smutek przechodzi w głęboką rozpacz, a długie trwanie w rozpaczy to depresja wyniszczająca psychikę i cały organizm.
Natomiast strach przeistacza się w nagłe, wszechogarniające przerażenie (na przykład panika rozszalałego tłumu), a szczególnie silne przerażenie może spowodować traumę, czyli długotrwałe uszkodzenie reakcji emocjonalnych i zdolności logicznego myślenia.
Szczególnie silny gniew może przejść w niepohamowaną, ślepą i zwykle destrukcyjną wściekłość - na przykład malajski amok i znane z kryminologii zbrodnie w afekcie, czyli popełnione w stanie chwilowego zaślepienia przez gniew.
Mocny wstręt to obrzydzenie, na przykład w momencie niespodziewanego zetknięcia się z oślizłym robakiem.
Afekty i związane z nimi odruchy są podstawowym mechanizmem obrony przed nagłym zagrożeniem poprzez odruchowe cofnięcie, ucieczkę lub atak. Powstały w toku ewolucji jako skuteczny, ponieważ sprawdzony w praktyce sposób reagowania na zagrożenie. Ci, którzy reagowali instynktownie a więc bez zastanowienia, gwałtownie i w jak najkrótszym czasie, częściej przeżywali i mogli zostawić potomstwo. Ci zaś, którzy próbowali się zastanawiać i analizowali sytuację, co wymaga czasu, częściej nie zdążyli uniknąć zagrożenia i ginęli.
Kombinacje i modyfikacje podstawowych emocji tworzą uczucia jako stany psychiczne trwające dłużej niż emocje. W ich powstawaniu istotnymi a czasem decydującymi elementami są świadome decyzje, czynniki logiczne i wiedza związane z ewolucyjnie nowymi ośrodkami w korze kresomózgowia. Myślenie logiczne leży u podstawy zdolności do antycypacji i zdziwienia, które opierają się na analizie już zebranych faktów. W oparciu o nie można przewidywać (antycypacja), co się wydarzy i ewentualnie doznać zdziwienia, kiedy przewidywanie się nie sprawdzi.
Miłość - połączenie radości i akceptacji, szczególny rodzaj to miłość erotyczna związana z seksem.
Podporządkowanie - strach i akceptacja.
Rozczarowanie - smutek i zdziwienie.
Żal - smutek i wstręt.
Pogarda - gniew i wstręt.
Agresja - gniew i antycypacja.
Nienawiść - długotrwała forma agresji.
Pesymizm - smutek i antycypacja złej przyszłości.
Optymizm - radość i antycypacja dobrej przyszłości.
Szczęście - długotrwała radość i antycypacja dobrej przyszłości.