Poziom psychiczny - samoświadomość, tożsamość osoby i dusza
- Na poziomie psychicznym działają mechanizmy decydujące o kształtowaniu i trwaniu jaźni, czyli osoby jako istoty świadomej swojej specyfiki, więc posiadającej własną tożsamość. Ta niepowtarzalna tożsamość, zwana też duszą lub duchem, opiera się na pamięci o tym, co już się wydarzyło i było ważne dla danej osoby. Jak daleko sięga pamięć, tak daleko sięga świadomość własnej odrębności. Kiedy o czymś się zapomina, to coś przestaje funkcjonować jako składnik tożsamości danej osoby. Osobowość rozumiana jako samoświadomość i poczucie odrębności od świata jest zatem zawieszona między subiektywnym odczuwaniem w dużym stopniu zależnym od stanu fizjologii (emocje i uczucia), zachowaniem w grupie (socjalizacja) oraz możliwie zobiektywizowanym logicznym myśleniem (rozum). Czynnikiem łączącym i porządkującym wszystkie te elementy jest pamięć o przeszłości, a wola to mechanizm, który kieruje osobę ku przyszłości.
Jednym z najważniejszych wyznaczników osobowości jest poznanie - gromadzenie wiedzy, czyli informacji o świecie poprzez świadome badanie rzeczywistości oraz doświadczanie świata w ramach zabawy, która bywa rodzajem treningu lub działaniem do pewnego stopnia modelującym rzeczywistość. Szczególnym sposobem zdobywania wiedzy jest także wyobrażanie sobie tego, co niekoniecznie realnie istnieje, czego jeszcze nikt nie mógł poddać badaniu, a nawet czegoś, co prawdopodobnie nie może istnieć w aktualnie funkcjonującej rzeczywistości. To oznacza rozpoznanie własnej niewiedzy i może prowadzić do świadomego określenia granic tego, co jest poznane.
Ciekawą konsekwencją zaawansowanej inteligencji i umiejętności rozróżniania między tym, co realnie istnieje i tym, co można sobie wyobrazić jest poczucie humoru, czyli zdolność do żartowania stanowiąca rodzaj zabawy lub jej element. Istotą żartu jest dostrzeżenie niejednoznaczności lub wręcz absurdalności określonych sytuacji oraz zachowań. Żartujący zakłada, że ktoś inny też zauważy tę niejednoznaczność i zareaguje we właściwy sposób, czyli nie potraktuje żartu poważnie. Jeżeli bowiem umysł jest zdolny dostrzec alternatywne rozumienie rozmaitych sytuacji, przekłada się to na rozwój działań symbolicznych, w tym także zabawy niejednoznacznościami. Konsekwencją żartu może być śmiech, który pokazuje, że dana osoba zrozumiała żart i potrafi czerpać z tego radość.
Obok poznania drugim ważnym elementem budującym osobowość jest wartościowanie zjawisk w kategoriach dobra, czyli ich użyteczności dla danej osoby. Antytezą dobra jest oczywiście zło, cecha przypisywana wszystkiemu, co jest dla człowieka szkodliwe. Pozycja społeczna, czyli udział danej osoby w kierowaniu grupą oraz wychowanie kształtujące postawę człowieka przyczyniają się do powstania moralności - zbioru reguł, jakimi kieruje się dana osoba i hierarchii wartości - aksjologii, która jest dla tej osoby ważna.
Trzecia kategoria to praktyczne działanie nakierowane na możliwie dużą skuteczność, czyli wytwarzanie dóbr jako zysk z pracy wykonywanej przez daną osobę przy użyciu odpowiednich narzędzi.
Poznawanie świata, wartościowanie i wytwarzanie dóbr budują konkretną osobowość. Składają się na nią światopogląd - całościowy, możliwie spójny obraz rzeczywistości, rola społeczna - pozycja danej osoby w grupie oraz indywidualne poczucie szczęścia - poziom zadowolenia z życia.
Centralnym elementem spajającym osobowość jest indywidualna wola - aktywne i świadome dążenie osoby do zaspokojenia jej potrzeb oraz realizacji zamierzeń. Wola na tym poziomie organizacji ludzkiej istoty wyrasta z pierwotniejszej woli życia charakteryzującej każdą żywą istotę.