Poziom psychiczny - samoświadomość, tożsamość osoby i dusza
Na poziomie psychicznym działają mechanizmy decydujące o kształtowaniu i trwaniu jaźni czyli osoby jako istoty świadomej swojej specyfiki, więc posiadającej własną tożsamość. Ta niepowtarzalna tożsamość, samoświadomość zwana też duszą lub duchem, bywa interpretowana w kategoriach fizykalnych lub mentalnych. Fizykalizm w czystej postaci oznacza, że samoświadomość osoby jest w całości wyprowadzana z materialno-biologicznej struktury organizmu, a skrajny mentalizm zakłada istnienie duszy całkowicie niezależnej od materii.
Jednak bez względu na interpretację fizykalną czy mentalną osobowość rozumiana jako samoświadomość i poczucie odrębności od świata zawsze jest wypadkową odczuwania, zachowania i myślenia.
Subiektywne odczuwanie (emocje i uczucia) jest w dużym stopniu zależne od stanu fizjologii reprezentującego biologiczny poziom organizacji, a z drugiej strony wykazuje związki z takimi elementami kultury jak konwencjonalne symbole typowe na przykład dla sztuki.
Zachowanie w grupie (socjalizacja) czyli intersubiektywny aspekt osobowości jest wyznacznikiem miejsca danej osoby w relacji do innych członków grupy. W tej perspektywie zachowanie jawi się jako konsekwencja przynależności do pewnej populacji biologicznej, a jednocześnie oznacza przestrzeganie określonych kodów kulturowych w postaci obyczajów i rytuałów. Zachowanie jednostki oraz akceptowane społecznie obyczaje i rytuały wzajemnie na siebie oddziałują i zmieniają się z upływem czasu.
Możliwie obiektywne logiczne myślenie (rozum) wyrasta z pracy zmysłów i układu nerwowego, które mają danego osobnika umiejscowić w jego środowisku. Jednak oprócz biologicznego fundamentu myślenia równie ważna jest jego kulturowa nadbudowa w postaci konwencjonalnych pojęć, a zwłaszcza języka, który pozwala jednoznacznie opisywać i przekazywać zdobytą wiedzę.
Jedną z najważniejszych aktywności osoby jest poznanie - gromadzenie wiedzy czyli informacji o świecie poprzez świadome badanie rzeczywistości, jej indywidualny, osobisty odbiór oraz doświadczanie świata w ramach zabawy, która bywa rodzajem treningu lub działaniem do pewnego stopnia modelującym rzeczywistość.
Szczególnym sposobem zdobywania wiedzy jest wyobrażanie sobie tego, co niekoniecznie realnie istnieje, czego jeszcze nikt nie mógł poddać badaniu, a nawet czegoś, co prawdopodobnie nie może istnieć w aktualnie funkcjonującej rzeczywistości. To oznacza rozpoznanie własnej niewiedzy i może prowadzić do świadomego określenia granic tego, co już zostało poznane.
Co istotne, przemożny wpływ na procesy poznawcze danej osoby mają też ustalenia nauki, osiągnięcia sportowe i sztuka, które należą do społecznego poziomu organizacji, ale kształtują indywidualny sposób postrzegania świata i ukierunkowują myślenie o rzeczywistości.
Ciekawą konsekwencją zaawansowanej inteligencji i umiejętności rozróżniania między tym, co realnie istnieje i zostało poznane oraz tym, co można sobie wyobrazić jest poczucie humoru czyli zdolność do żartowania stanowiąca rodzaj zabawy, a na poziomie kulturowym staje się elementem rozrywki. Istotą żartu jest dostrzeżenie niejednoznaczności lub wręcz absurdalności określonych sytuacji oraz zachowań. Żartujący zakłada, że ktoś inny też zauważy tę niejednoznaczność i zareaguje we właściwy sposób czyli nie potraktuje żartu poważnie. Jeżeli bowiem umysł jest zdolny dostrzec alternatywne rozumienie rozmaitych sytuacji, przekłada się to na rozwój działań symbolicznych, w tym także zabawę niejednoznacznościami. Konsekwencją żartu może być śmiech, który pokazuje, że dana osoba zrozumiała żart i potrafi czerpać z tego radość.
Obok poznania istotną cechą osobowości jest zdolność do wartościowania zjawisk w kategoriach dobra czyli ich użyteczności dla danej osoby. Antytezą dobra jest oczywiście zło, cecha przypisywana wszystkiemu, co jest dla człowieka szkodliwe. Pozycja społeczna czyli udział danej osoby w kierowaniu grupą oraz wychowanie kształtujące postawę człowieka przyczyniają się do powstania aksjologii - hierarchii wartości ważnych dla danej osoby i moralności jako indywidualnych reguł postępowania, które jednak są w pewnym stopniu umocowane w społeczeństwie. To zaś oznacza, że osobiste zasady moralne konkretnej osoby zawsze pozostają pod wpływem etyki obowiązującej w danym społeczeństwie.
Trzecia obok poznania i wartościowania zasadnicza aktywność charakteryzująca osobowość to praktyczne działanie nakierowane na możliwie dużą skuteczność czyli wytwarzanie dóbr jako zysk z pracy wykonywanej przy użyciu odpowiednich narzędzi i sposobów działania czyli technologii.
Poznawanie świata, wartościowanie i wytwarzanie dóbr budują konkretną osobowość, na którą składają się indywidualne poczucie szczęścia, rola, jaką dana osoba odgrywa w społeczeństwie oraz ciekawość świata.
Szczęście na elementarnym poziomie jest związane z odczuwaniem przyjemności wynikającej z zaspokajania potrzeb, co oznacza dostarczanie pozytywnych bodźców. W miarę osobistego rozwoju osoby rośnie znaczenie innych składników szczęścia, jak na przykład zadowolenie z zajmowanej pozycji społecznej i poczucie sensu własnego istnienia.
Rola społeczna zaś wynika przede wszystkim z ambicji danej osoby, to znaczy z jej chęci wyróżnienia się. Chodzi o to, by zdobyć znaczącą pozycję w społeczeństwie czyli prestiż lub inaczej autorytet: zaufanie innych do danego człowieka, uznanie, że posiada określone kompetencje i szanowanie jego opinii.
Światopogląd to jeden z najważniejszych elementów osobowości, a punktem wyjścia jest ciekawość rozumiana jako chęć poznania mechanizmów rządzących rzeczywistością. Celem zaś jest całościowa wizja świata oraz nadanie sensu własnemu istnieniu poprzez określenie swojego miejsca w świecie w kategoriach społecznych, kulturowych a nawet kosmicznych i transcendentalnych.
Czynnikami łączącymi i porządkującymi wszystkie te elementy jest pamięć o przeszłości czyli o tym, co już się wydarzyło i było ważne dla danej osoby, oraz wola indywidualna ukierunkowana na działania kształtujące przyszłość. Wola indywidualna to aktywne i świadome dążenie osoby do zaspokojenia własnych potrzeb. Chodzi o celową realizację zamierzeń we wszystkich wymiarach od szukania przyjemności i osobistego szczęścia poprzez ambicję każącą budować społeczny prestiż po ciekawość i szukanie sensu w ramach określonego światopoglądu.