Świadomość, rozum, dyskurs, intuicja i iluminacja - obiektywny aspekt człowieka
Na wszystkich poziomach organizacji człowieka funkcjonują równolegle procesy nieświadome i świadome.
- Świadomość - oznacza, że procesy podlegają zmysłowej obserwacji (wzrok, słuch, węch, smak, dotyk, równowaga) i poddają się analizie rozumowej.
Samoświadomość znana też jako tożsamość osoby określa, czym jest JA w odróżnieniu od reszty świata. Ośrodek samoświadomości znajduje się w środkowej części kory przedczołowej (medial prefrontal cortex) mózgu, gdzie odbywa się identyfikacja JA na tle aktualnego otoczenia oraz w porównaniu do zapamiętanych sytuacji przeszłych. Dzięki pamięci człowiek ma poczucie ciągłości swojego istnienia od przeszłości do teraźniejszości, mimo zachodzących zmian w jego wyglądzie, psychice i zachowaniu. Z ośrodkiem w środkowej części kory przedczołowej mózgu wiąże się też zdolność do ekstrapolowania samoświadomości w przyszłość, czyli przewidywania i planowania swojej sytuacji w kolejnych godzinach, dniach czy latach. Bez wyraźnego określenia własnego JA myślenie przyszłościowe byłoby niemożliwe. Dlatego pojawia się ono tylko u zaawansowanych ewolucyjnie organizmów, na przykład u niektórych ptaków i ssaków, a szczególnie wysoki poziom osiąga u człowieka.
O tym, jak ważna jest samoświadomość osoby i zdolność odróżniania siebie od reszty rzeczywistości świadczy efekt autoreferencji (SRE od angielskiego Self-Reference Effect), który oznacza, że mózg zapamiętuje przede wszystkim to, co dotyczy bezpośrednio danej osoby (osobnika), a inne informacje są względnie łatwo lekceważone i zapominane jako mniej istotne. Inaczej mówiąc świat zewnętrzny jest postrzegany przez pryzmat samoświadomości danej osoby i jest traktowany jako antyteza dla JA.
Zdolność do myślenia zwana ogólnie rozumem jest najpełniejszym przejawem świadomości. Wiąże się z rozbudowanym systemem nerwowym, a zwłaszcza z jego ośrodkową częścią, czyli mózgiem, co pociąga za sobą liczne konsekwencje. Aby tak wielki mózg człowieka mógł działać, trzeba mu zapewnić dość szczególne warunki.
Przede wszystkim wymaga dużo energii, a to przekłada się na konieczność spożywania wysokoenergetycznych pokarmów i takiego ich przyrządzania, aby ułatwić wydobywanie energii z pożywienia, czyli efektywne trawienie. Tak powstaje sztuka kulinarna jako niezmiernie ważny element życia społecznego.
Inną konsekwencją wielkiego mózgu jest rodzenie dzieci na wczesnym etapie ich rozwoju, kiedy czaszka jest jeszcze stosunkowo niewielka, niezrośnięta i wystarczająco miękka, aby przejść przez zwężone na skutek dwunożności drogi rodne. To jednak oznacza, że ludzki noworodek jest niesamodzielny a dziecko wymaga bardzo troskliwej i wieloletniej opieki matki, bez której nie miałoby szans na przetrwanie i osiągnięcie dojrzałości. To oczywiście stymuluje rozwój więzi rodzinnych.
Człowiek jest neoteniczny, co oznacza, że forma dorosła ludzi jest bliska młodocianym człekokształtnym. W pewnym sensie człowiek zdaje się być „zatrzymaną w rozwoju” małpą. Świadczy o tym między innymi delikatniejsza niż u dorosłych człekokształtnych budowa szkieletu człowieka oraz większa i okrągła głowa typowa dla małpich dzieci. Neotenia czyni człowieka bardzo plastycznym i otwiera przed nim wiele dróg indywidualnego rozwoju, co ujawnia się zarówno w przystosowaniach do różnych klimatów, jak też w adaptacjach obserwowanych u ludzkich dzieci wychowanych przez zwierzęta. Dzięki neotenii i spowolnionemu dojrzewaniu mózgu człowiek przez całe życie może zachować młodzieńczą ciekawość i elastyczność myślenia. Z drugiej zaś strony silnie rozwinięte u człowieka płaty czołowe mózgu są ośrodkiem myślenia logicznego i tworzenia abstrakcji. Połączenie ciekawości, czyli typowej dla ludzi postawy eksploracyjnej oraz zdolności do abstrahowania oznacza, że człowiek może kreować światy wyobrażone, mniej lub bardziej niezależne od rzeczywistości zewnętrznej, czemu dodatkowo sprzyja rozwój języka z licznymi hipostazjami.
Charakterystyczną cechą rozumu zwanego też inteligencją jest porządkowanie danych o rzeczywistości odbieranych zmysłowo i zapisywanych w pamięci. Najbardziej fundamentalnym przejawem porządkowania informacji jest rytm, powtarzalność oraz wykrywanie lub kreowanie cykliczności. Tak jest, kiedy człowiek słyszy identyczne dźwięki, które powtarzają się w regularnych odstępach czasowych, a jednak mózg automatycznie porządkuje je w grupy jakby dźwięki różniły się między sobą wysokością lub intensywnością, mimo że tak nie jest. W ten sposób człowiek zdaje się słyszeć w mózgu coś na kształt rytmu lub prostej melodii, chociaż jego ucho niczego takiego nie odbiera. Tak więc mózg nie tylko odbiera i przetwarza informacje o rzeczywistości, lecz także kreuje własną rzeczywistość jako całość złożoną zarówno z elementów faktycznie odbieranych zmysłowo (impulsy) jak też elementów wytworzonych w mózgu (wyobraźnia).
Mózg stale pracuje i przyjmuje bodźce z receptorów, a kiedy ich brakuje (deprywacja), sam je wytwarza, kompensując braki, ponieważ impulsy nerwowe biegną nie tylko od receptorów do mózgu, lecz także z mózgu do receptorów, co może oznaczać powstanie halucynacji (na przykład wizje mistyczne i religijne). Utrata wzroku bywa kompensowana wyostrzeniem słuchu, a utrata słuchu może prowadzić do halucynacji dźwiękowych. Czasem przejawia się to w natręctwach zwanych brainworms, czyli uparcie powracających i narzucających się dźwiękach, obrazach, zdaniach i ideach. Stąd niektórzy muzycy po utracie słuchu „słyszą” natrętne melodie lub potrafią wyobrażać sobie muzykę, a nawet ją komponować.
Rytmiczność, powtarzalność, regularność, symetria, uporządkowanie, ukierunkowanie i celowość to cechy poszukiwane bądź wręcz wytwarzane przez mózg podczas każdego rodzaju jego aktywności. Symetria jest ceniona jako ważny element kanonów urody i czynnik pobudzający seksualnie, ponieważ wskazuje na wysoką jakość materiału genetycznego osobnika, który jest zbudowany symetrycznie. Z drugiej strony jednak nadmierna symetria upośledza zdolność do przetrwania, ponieważ zaburza funkcjonalne różnice między jedną i drugą stroną ciała, a zatem osobniki „idealnie” symetryczne również nie są preferowanymi partnerami do rozrodu.
W sztuce rytm i regularność dźwięku, motywu plastycznego czy tanecznego ruchu stanowią jeden z zasadniczych elementów odbieranych przez mózg. W poznaniu naukowym o wartości danej informacji lub teorii stanowi przede wszystkim możliwość powtórzenia badania i otrzymania podobnych rezultatów oraz ujęcia ich w formuły zapewniające powtarzalność, czyli sprawdzalne, poddające się weryfikacji.
Ludzki mózg automatycznie i bez kłopotu porządkuje informacje trójkami, czyli dzieli je na trzy składniki, trzy etapy, trzy kategorie… Dlatego w zapisie dużych liczb lub długiego szeregu cyfr człowiek zazwyczaj dzieli je na trójelementowe całości. Na przykład numer telefonu, kod, lub zapis wielkiej liczby w systemie dziesiętnym. Trójka to również symbol dynamicznej rzeczywistości, liczba bóstw lub aspektów bóstwa, liczba miejsc medalowych w sporcie i liczba magiczna.
Co charakterystyczne, wykrycie lub wykreowanie kierunkowości i wskazanie choćby hipotetycznego celu i stanu końcowego są na ogół pojmowane jako „wyjaśnienie” i „uzasadnienie” danego procesu czy zjawiska. Człowiek bowiem akceptuje to, w czym dostrzega uporządkowany ciąg wydarzeń zmierzających do określonego stanu końcowego. Stąd uparte poszukiwanie celu wszystkiego jako elementu porządkującego świat oraz popularność finalizmu w formie idei zbawienia, końca świata, millenaryzmu, nirwany... Z prób uzasadnienia i zrozumienia rzeczywistości wynikają także teorie spiskowe, które zastępują prawdziwą wiedzę, ale oferują tak pożądane wyjaśnienie zjawisk niezrozumiałych lub trudnych do zaakceptowania.
Te same zasady dotyczą wszelkich form aktywności mózgu, zwłaszcza że obszary percepcji poszczególnych zmysłów i szlaki nerwowe prowadzące od receptorów do ośrodków w mózgu często znajdują się blisko siebie lub częściowo się pokrywają. Nieprzypadkowo naukowcy mówią o pięknie naukowej teorii lub wzoru, poeci piszą o barwie i smaku wiersza, dla wielu artystów kolory mają swój zapach, a język określoną melodię. Jest to konsekwencją tego, że mózg działa jako względna całość, a nie zlepek odrębnych ośrodków, więc potrafi łączyć pozornie niezależne wrażenia.
Na rozum składają się dwa zasadnicze elementy - zdolność do myślenia oraz wiedza. Zdolność do myślenia zwana czasem inteligencją skrystalizowaną ma korzenie genetyczne i jest to cecha wrodzona, wynikająca ze struktury mózgu oraz układu nerwowego. Na niej jest nabudowana inteligencja płynna, czyli wiedza wynikająca z doświadczenia życiowego, przynależności do danej kultury i grupy społecznej oraz wykształcenia i określonej specjalizacji. Do inteligencji płynnej odwołuje się tak zwany zdrowy rozsądek, czyli rozumowanie oparte na dotychczasowym doświadczeniu i intuicji.
Poznawanie świata w ramach inteligencji płynnej odbywa się także poprzez proces, który jest nazywany metis (od greckiej bogini Metis czyli Rozsądek, matki Ateny). Jest to poznanie praktyczne, oparte na pracy nie tylko mózgu, lecz całego ciała, które uczy się określonych działań prowadzących do określonych rezultatów. Metis stanowi element każdego poznania jako uzupełnienie świadomej analizy rozumowej, a jest szczególnie wyraźne w działalności praktycznej, w pracy rzemieślników, sporcie, sztuce…
Można wyróżnić dwa zasadnicze typy rozumowania - bezkierunkowe i ukierunkowane.
Rozumowanie bezkierunkowe, iluminacyjne i niekontrolowane - odbywa się poprzez połączenie świadomie zebranych informacji oraz emocji i procesów nieuświadamianych, przy czym rozumowanie może nie mieć jasno określonego celu. Jego wynikiem jest subiektywne, intuicyjne, słabo poparte logiką poczucie zrozumienia danego problemu, a czasem nagłe olśnienie lub iluminacja (typowe dla mistyki i sztuki alogiczne oświecenie). Ten sposób rozumowania zwykle ma charakter syntetyczny, czyli uogólniający i pozornie całościowy, co może prowadzić do intuicyjnego sformułowania nowatorskich koncepcji, które są słabo udokumentowane, ale mogą otwierać nowe kierunki szczegółowych badań.
Rozumowanie ukierunkowane, dyskursywne i kontrolowane - przeprowadzane świadomie w określonym celu i oparte na dostępnych informacjach, które zostają poddane analizie według zasad logiki uwzględniającej możliwie wszystkie aspekty badanego problemu (typowy dla nauki dyskurs logiczny). Dość często ten sposób rozumowania ma charakter analityczny, czyli polega na rozłożeniu badanego problemu na elementy składowe i poddaniu ich drobiazgowej analizie. Ewentualne przejście do myślenia syntetycznego jest wtórne w stosunku do myślenia analitycznego.
Cechą charakterystyczną rozumowania ukierunkowanego jest racjonalizacja: nieświadome i świadome dobieranie faktów oraz teorii w taki sposób, aby potwierdzały wstępne założenie lub tezę, którą dany człowiek chce udowodnić. Tak powstaje przekonanie, że założenie było słuszne, chociaż w rzeczywistości jest ono rezultatem odpowiednio dobranych argumentów i pominięcia tych, które przeczą wstępnej tezie. W dużym stopniu na zjawisku racjonalizacji opierają się antyczni sofiści twierdzący, że mogą udowodnić słuszność dowolnej tezy. Do racjonalizacji odwołują się też techniki propagandy oraz najróżniejsze ideologie społeczne.