Osobowość, determinizm, wolna wola i geniusz
Osobowość to zespół psychofizycznych cech człowieka (ale także innych istot świadomych swojego istnienia, na przykład przynajmniej niektórych zwierząt) tworzących jego tożsamość. Jawi się jako relacja danej jednostki ze światem definiująca konkretną jednostkę i odróżniająca ją od innych ludzi. Osobowość wynika z genów, z budowy anatomicznej i fizjologii (na przykład lepiej lub gorzej rozwinięte poszczególne części mózgu), z rodzaju mikroorganizmów żyjących w ciele człowieka i z wpływu otoczenia począwszy od warunków środowiska, poprzez wychowanie i edukację aż po sytuację społeczną i kulturową.
Osobowość określa sposób zaspokojenia potrzeb danego człowieka lub inaczej mówiąc jego adaptację do zaistniałych warunków. Na adaptację zaś składają się procesy fizjologiczne (funkcjonowanie organizmu), emocje (reakcja na sytuację, w której znalazł się człowiek), procesy poznawcze (rozumowanie) i motywacyjne (działanie praktyczne).
Część tych procesów, zwłaszcza na poziomie biologicznym, jest nieświadoma i automatyczna, ponieważ człowiek nie ma na nie bezpośredniego wpływu, na przykład na funkcjonowanie poszczególnych narządów organizmu.
Inne procesy w dużym stopniu są świadomie sterowane przez człowieka, czego przykładem może być uczenie się nowej melodii lub wykonywanie określonej pracy. Mechanizmem sterującym procesami świadomymi jest zaś indywidualna wola rozumiana jako zdolność danej jednostki do decydowania o podjęciu pewnej aktywności i o sposobie jej wykonania. Tak rozumiana wola koordynuje osobowość i zespala ją w całość, a przede wszystkim ustala relacje między daną osobą i światem zewnętrznym.
Wola człowieka oscyluje między dwoma hipotetycznymi stanami skrajnymi: pełnym determinizmem, czyli całkowitym uzależnieniem od stanu fizjologii i warunków zewnętrznych oraz pełną niezależnością od fizjologii i świata zewnętrznego zwaną wolną wolą. Oczywiście obie skrajności są tylko teoretyczne i nie istnieją w świecie rzeczywistym, a sprzeczność determinizmu i wolnej woli prowadzi do ukształtowania dwóch zasadniczych poglądów. Kompatybilizm zakłada, że można pogodzić determinizm i wolność, a inkompatybilizm odrzuca taką możliwość. Pokazuje to zestawienie zasadniczych założeń obu stron
determinizm kauzalny w świecie materialnym - czyli przyczynowy podkreśla całkowite uzależnienie od praw rządzących materią i tylko w świecie fizycznym szuka jednoznacznych, nieuniknionych przyczyn konkretnych decyzji podejmowanych przez człowieka. Ten pogląd reprezentują mechanicyści i zwolennicy naiwnego materializmu. Jednoznaczny determinizm mechanicystów osłabia jednak zasada nieoznaczoności znana w mechanice kwantowej.
wolna wola w świecie materialnym - człowiek jest ograniczony przez zewnętrzne okoliczności, ale w pewnym zakresie ma swobodę podejmowania decyzji niezależnie od tych ograniczeń. Na przykład w buddyzmie zasada pratitysamutpada mówi o współzależności woli i karmy. R. Steiner widzi w woli pomost łączący emocje z umysłem. D. Hume zaś twierdzi, że wolna wola to tylko złudzenie, a W. James, że to wygodne i użyteczne założenie. H. Poincaré, K. Popper i M. Heisenberg uważają, że umysł losowo wybiera rozmaite rozwiązania, a potem wola wskazuje jedno z nich. Podobnie sądzi też D. C. Dennett, według którego wolna wola to możliwość wyboru w ramach ograniczonej, choć czasem bardzo dużej, liczby dostępnych rozwiązań danego problemu.
determinizm logiczny - czyli fatalizm logiczny odwołuje się do dwuwartościowej logiki dopuszczającej tylko dwa możliwe stany - „tak” lub „nie”, a każdy z nich ma jednoznacznie określać decyzję podjętą przez człowieka;
wolna wola w logice rozmytej - zakłada pewną swobodę w podejmowaniu decyzji, ponieważ rzeczywistość dopuszcza wiele możliwych stanów między „tak” i „nie”, na przykład „prawie”, „mniej więcej”, „prawdopodobnie” lub „nie wiadomo”;
determinizm teologiczny - zakłada, że w świecie stworzonym przez wszechmocne i wszechwiedzące bóstwo nie ma miejsca na ludzką wolną wolę. Na przykład wyznawcy naiwnego monoteizmu wierzą, że bóstwo bezpośrednio steruje rzeczywistością i ono o wszystkim decyduje. Zwolennicy predestynacji zaś jak na przykład kalwiniści i szyici sądzą, że bóstwo wcześniej precyzyjnie zaplanowało całą rzeczywistość;
wolna wola w teologii - człowiek otrzymuje od bóstwa możliwość dokonywania wyborów, ale w z góry określonych granicach. W przypadku monoteistów wszechmocne i wszechwiedzące bóstwo wcześniej wie, jak człowiek się zachowa. Na przykład katolicyzm i aszaryci.
Ze względu na złożoność osobowości w jej ramach mogą być wyróżniane rozmaite wymiary i składniki jak na przykład freudowskie id – podświadomość częściowo wiązana ze zwierzęcymi przodkami człowieka, ego – jednostkowa świadomość ludzkiej osoby i superego – świadomość ponadjednostkowa odwołująca się do wartości społecznych.
Cechy psychiki konkretnej osoby mieszczą się zazwyczaj między skrajnymi stanami, czyli są mieszaniną lub wypadkową sprzecznych, chociaż niekoniecznie wykluczających się tendencji
temperament (emocjonalność) - mieści się między flegmatykiem (reaguje słabo i długo), cholerykiem (reaguje mocno i krótko), melancholikiem (reaguje słabo i krótko) oraz sangwinikiem (reaguje mocno i długo);
stabilność-neurotyczność - to zakres zachowań między zrównoważeniem i brakiem równowagi emocjonalnej;
koncentracja-rozproszenie - to skala od ścisłego ukierunkowania świadomości i sumienności w wykonywaniu swoich obowiązków do reakcji wielokierunkowej;
introwertyzm-ekstrawertyzm - ukrywanie lub ujawnianie emocji, czyli ukierunkowanie reakcji na indywidualizm, schizotymię i intelektualizm lub postawy prospołeczne, konwencjonalne myślenie i zachowanie;
egotyzm-socjalizacja - czyli koncentracja na sobie lub na relacjach społecznych, świadomość zawarta między własną indywidualnością oraz przynależnością do grupy;
asertywność-współpraca-uległość-podporządkowanie - to inaczej mówiąc koncentracja na sobie, silna wola i chęć samorealizacji - godzenie własnych potrzeb z potrzebami innych (ugodowość) - przedkładanie potrzeb innych nad własne - koncentracja na innych, słaba wola, rezygnacja z samorealizacji.
altruizm-antagonizm - działanie dla innych lub przeciw innym, postawa współczująca lub wroga oraz mieszcząca się pomiędzy tymi skrajnościami uczciwość. Uczciwość to utrzymywanie równowagi między interesami własnymi danej osoby oraz interesami innych osób należących do określonej społeczności;
konserwatyzm-libertynizm - zaakceptowane systemy wartości przekładające się na rozmaitość postaw zawartych między tradycjonalizmem i ksenofobią z jednej strony oraz intelektualnym liberalizmem, ciekawością świata i otwartością na nowe z drugiej. Co ciekawe, konserwatyzm wiąże się zwykle z niechęcią do nowinek i postawami lękowymi, za które jest odpowiedzialne rozbudowane ciało migdałowate w mózgu. Natomiast libertynizm, czyli elastyczność i odwaga myślenia, ciekawość oraz gotowość do zmian są typowe dla ludzi z mniejszym ciałem migdałowatym.
W oparciu o sposób zachowania ludzi i zakres ich działalności można wyróżnić rozmaite typy osobowości, jak na przykład
atleta - skoncentrowany na aktywności fizycznej, często sportowiec, żołnierz;
typ emocjonalny - postrzega rzeczywistość subiektywnie, może być artystą;
intelektualista - akcentujący logikę i zobiektywizowaną wiedzę, często naukowiec lub filozof;
społecznik - działacz na rzecz grupy, typ przywódcy, polityk;
praktyk - nastawiony na zysk, na przykład przedsiębiorca lub ekonomista;
człowiek wartości - ceni regulacje, typ moralisty lub prawnika;
mistyk - skoncentrowany na duchowości, często zaangażowany religijnie.
Według innej klasyfikacji ludzkie osobowości można podzielić na cztery zasadnicze typy
A - ambitny, asertywny i egocentryczny, agresywny, aspołeczny perfekcjonista;
B - ambitny, asertywny, lecz prospołeczny, przyjazny, zrównoważony optymista;
C - pozbawiony ambicji, uległy, nieasertywny pesymista;
D - nieśmiały, pozbawiony ambicji pesymista, niezrównoważony, skłonny do negatywnych emocji i depresji.
Z cechami osobowości wiąże się wypracowane na gruncie renesansowego humanizmu pojęcie geniuszu nawiązujące do ponadprzeciętnych, lecz naturalnych zdolności danego człowieka (łacińskie ingenium) lub do ducha (łacińskie genius), czyli świata nadnaturalnego, niematerialnego łączonego z platońską koncepcją prymatu ducha nad materią.
Geniusz może być rozumiany na kilka sposobów.
Przede wszystkim może oznaczać wyjątkowe zdolności, umiejętności, wolę osiągnięcia założonego celu, pracę ukierunkowaną na ten cel i kreatywność, czyli talent do tworzenia nowych, oryginalnych rozwiązań wykraczających poza już znane i ustalone standardy. Wszystko to przekłada się na szczególne osiągnięcia w sztuce, nauce, sporcie czy jakiejkolwiek innej dziedzinie ludzkiej aktywności. Tak rozumiany geniusz wynika bezpośrednio z właściwości mózgu (rozbudowana sieć synaps i duża szybkość przetwarzania informacji) oraz ciała danej osoby (na przykład szczególnie wydajne mięśnie i szczególna zdolność wiązania tlenu przez hemoglobinę, sprawny układ hormonalny, wyjątkowo sprawne zmysły), a także z uwarunkowań środowiskowych (na przykład przynależność do określonej klasy społecznej i związane z tym postawy, zwłaszcza ambicja i etos pracy).
Geniuszem nazywa się też osobę, która dzięki swoim naturalnym zdolnościom, kreatywności, woli i pracy może poszczycić się wyjątkowymi i oryginalnymi, czyli niespotykanymi osiągnięciami w określonej dziedzinie. Na przykład twórcy nowych kierunków artystycznych jak Picasso, wyjątkowi muzycy jak Bach lub Mozart, badacze zmieniający paradygmaty w nauce jak Kopernik, Darwin, Skłodowska-Curie czy Einstein, wyjątkowi sportowcy jak Hippostenes ze Sparty i Pele, przełomowi myśliciele w rodzaju Buddy, Lao Tse lub Kanta, wielcy odkrywcy jak Czeng Ho i Kolumb, utalentowani żołnierze, czego przykładami są Czyngis-chan, Pachacuti Cusi Yupanqui, Babur, Chaca i Napoleon, nowatorscy ekonomiści jak Smith lub Keynes, szczególnie skuteczni politycy w rodzaju Samoriego, Thatcher, de Gaulle’a...
Inna interpretacja geniuszu wskazuje na poza- lub wręcz ponadludzkie czynniki, na przykład natchnienie, ingerencja sił duchowych lub boskich, a nawet nakaz płynący bezpośrednio od bogów. Ten kierunek myślenia reprezentują idealiści jak Platon, przywódcy religijni jak Jezus oraz ludzie religijni związani na przykład z chrześcijaństwem lub islamem, zwolennicy okultyzmu i teozofii, jak Kardec, Bławatskaja czy Gurdiejew, romantycy podkreślający znaczenie irracjonalizmu, intuicji i emocji oraz rzeczywistości ponadmaterialnej. Ponadludzkich źródeł geniuszu doszukują się także osoby przekonane o ich wyjątkowości i szczególnej misji powierzonej im rzekomo przez istoty duchowe, w co wierzył na przykład Beethoven.