Nieświadomość, sen, instynkty, emocje, afekty i uczucia - subiektywny aspekt człowieka
Swoją sytuację człowiek określa na podstawie informacji zewnętrznych (egzogennych) związanych z otoczeniem i świadomością oraz wewnętrznych (endogennych) odnoszących się głównie do stanu fizjologii i w dużej części nieuświadamianych.
Nieświadomość - procesy zachodzące poza obszarem dostępnym zmysłowej obserwacji, które wymykają się rozumowej analizie i w normalnych warunkach nie podlegają woli. Przytłaczająca większość procesów psychicznych przebiega w sferze nieświadomości, w najstarszych obszarach mózgu pod relatywnie niewielką częścią kory mózgu odpowiedzialną za świadomość. Domeną nieświadomości są procesy biologiczne, sen, instynkty, afekty i odruchy jako uwarunkowane genetycznie, dziedziczne wzorce zachowań. Stan psychiki wpływa więc na procesy biologiczne, co jest obserwowane jako sugestia. Stąd efekt nocebo - przekonanie, że coś zmienia mój stan zdrowia doprowadza do faktycznej zmiany procesów fizjologicznych. Podobny jest efekt placebo - przekonanie, że biorę skuteczny lek, który poprawia moje zdrowie, chociaż to co uważam za lek wcale lekiem nie jest.
Sen - powtarzający się cyklicznie stan czynnościowy centralnego układu nerwowego, czyli mózgu, kiedy zostaje wyłączona świadomość i aktywność fizyczna. Sen służy regeneracji mózgu i uporządkowaniu informacji, które mózg zebrał w stanie czuwania, czyli świadomego funkcjonowania. Człowiek śpi w rytmie dobowym, który w warunkach naturalnych jest określany przez ilość światła słonecznego i długość dnia.
Śpiący człowiek przechodzi kilka faz snu, które powtarzają się cyklicznie.
Faza NREM (od angielskiego Non Rapid Eye Movement) trwa ok. 80-100 minut, a charakteryzuje ją stopniowy zanik fal mózgowych beta β o wysokiej amplitudzie związanych z procesami emocjonalnymi.
1. stadium NREM - sprzyjające relaksowi fale mózgowe alfa α zanikają, ustępując falom theta ϴ i mózg stopniowo odcina się od bodźców zewnętrznych.
2. stadium NREM - dominują spokojne fale theta ϴ o niskiej częstotliwości, brak reakcji na bodźce zewnętrzne.
3. stadium NREM - fale delta δ o bardzo niskiej częstotliwości stanowią coraz większy procent wszystkich fal mózgowych, chociaż jeszcze nie dominują.
4. stadium NREM - dominują fale delta δ, przekraczając 50% wszystkich fal mózgowych. Sen jest głęboki i zwykle bez marzeń sennych.
Faza REM (Rapid Eye Movement) występuje po NREM i trwa zwykle kilkanaście minut. Tę fazę snu charakteryzuje duża aktywność mózgu, co przejawia się w szybkich ruchach gałek ocznych. W tym czasie też występują marzenia senne. Ciało zaś pozostaje na ogół bez ruchu, ponieważ most (tylna część mózgu) przerywa komunikację między mózgiem i mięśniami.
Po REM mózg znowu wkracza w fazę NREM. Cykl NREM-REM powtarza się kilkakrotnie w ciągu jednego snu (jednej nocy).
Emocje, uczucia i odmienne stany psychiki w dużym stopniu są związane ze sferą nieświadomości. Należy tu hipnoza czyli ograniczenie postrzegania do wąskiego zakresu bodźców. Trans to zmiana wrażliwości na bodźce, czyli podwyższenie lub obniżenie progu wrażliwości. Ekstaza jest rodzajem transu, gdy koncentracja na wybranym określonym obiekcie lub stanie praktycznie blokuje inne bodźce. Lunatyzm (somnambulizm) oznacza automatyczną, nieświadomą aktywność ruchową, na przykład chodzenie lub wykonywanie rutynowych czynności, przez osobę śpiącą. Po przebudzeniu zaś lunatyk zwykle niczego nie pamięta. Osobowość wielokrotna to występowanie kilku odmiennych, niezależnych od siebie osobowości w jednym ciele. Wiąże się z tym fenomen opisywany jako opętanie, czyli przejęcie kontroli nad ciałem przez demona.
Emocje to krótkotrwałe zmiany stanu psychicznego, przy czym bywają pozytywne, akceptujące zaistniałą sytuację lub negatywne, kiedy człowiek nie godzi się na stan obecny.
Według Paula Ekmana można wyodrębnić kilka podstawowych emocji, które są uniwersalne dla człowieka bez względu na kulturę i epokę historyczną.
Radość, zadowolenie - wiąże się z dobrym stanem zdrowia, z osiągnięciem określonego celu, czyli sukcesem, szczególnie w wymiarze społecznym.
Smutek - jest negatywną emocją związaną ze stresem, na przykład w rezultacie złego stanu zdrowia lub poniesionej klęski.
Strach - to negatywna reakcja na zagrożenie, czyli na mocny stres, oznaczająca chęć uniknięcia groźnej sytuacji.
Gniew - aktywna i agresywna niezgoda na niepożądaną stresującą sytuację.
Wstręt - jest negatywną, lecz nieagresywną i raczej bierną odpowiedzią na niepożądaną sytuację.
Emocje są związane z ewolucyjnie starszymi ośrodkami mózgu w rdzeniu przedłużonym, móżdżku, śródmózgowiu, wzgórzach i ciałach migdałowatych. Takie umiejscowienie emocji sprzyja ich ścisłemu powiązaniu ze stanem fizjologicznym organizmu.
To jest szczególnie wyraźne w afektach - krótkotrwałych, bardzo silnych emocjach wyrażających się nie tylko w stanie psychiki, ale też w gwałtownych reakcjach fizjologicznych jak przyspieszenie akcji serca, zaburzenia układu pokarmowego, stężenie mięśni lub ponadnormalna chwilowa sprawność fizyczna, niezwykła odporność na ból, utrata głosu, szczególne wyostrzenie zmysłów… Charakterystyczne dla afektów jest wyłączenie świadomej analizy sytuacji i myślenia w kategoriach logiki zastąpionych przez instynktowne odruchy, których nie kontroluje świadomość.
W ten sposób radość przekształca się w ekstazę, czego przykładem mogą być religijne uniesienia mistyków lub uwielbienie tłumu dla idola.
Smutek przechodzi w głęboką rozpacz, a długie trwanie w rozpaczy to depresja wyniszczająca psychikę i cały organizm.
Natomiast strach przeistacza się w nagłe, wszechogarniające, zwykle krótkotrwałe przerażenie (na przykład panika rozszalałego tłumu), a szczególnie silne przerażenie może spowodować traumę, czyli długotrwałe uszkodzenie reakcji emocjonalnych i zdolności logicznego myślenia.
Szczególnie silny gniew może przejść w niepohamowaną, ślepą i zwykle destrukcyjną wściekłość - na przykład malajski amok i znane z kryminologii zbrodnie w afekcie, czyli popełnione w stanie chwilowego zaślepienia przez gniew.
Mocny wstręt to obrzydzenie, na przykład w momencie niespodziewanego zetknięcia się z oślizłym robakiem.
Afekty i związane z nimi odruchy są podstawowym mechanizmem obrony przed nagłym zagrożeniem poprzez odruchowe cofnięcie, ucieczkę lub atak. Powstały w toku ewolucji jako skuteczny, ponieważ sprawdzony w praktyce sposób reagowania na zagrożenie. Ci, którzy reagowali instynktownie a więc bez zastanowienia, gwałtownie i w jak najkrótszym czasie, częściej przeżywali i mogli zostawić potomstwo. Ci zaś, którzy próbowali się zastanawiać i analizowali sytuację, co wymaga czasu, częściej nie zdążyli uniknąć zagrożenia i ginęli.
Kombinacje i modyfikacje podstawowych emocji tworzą uczucia jako stany psychiczne trwające dłużej niż emocje. W ich powstawaniu istotnymi a czasem decydującymi elementami są świadome decyzje, czynniki logiczne i wiedza związane z ewolucyjnie nowszymi ośrodkami w korze kresomózgowia. Myślenie logiczne leży u podstawy zdolności do antycypacji i zdziwienia, które opierają się na analizie już zebranych faktów. W oparciu o nie można przewidywać (antycypacja), co się wydarzy i ewentualnie doznać zdziwienia, kiedy przewidywanie się nie sprawdzi.
Miłość - połączenie radości i akceptacji, szczególny rodzaj to miłość erotyczna związana z seksem.
Podporządkowanie - strach i akceptacja zastanej sytuacji.
Rozczarowanie - smutek i zdziwienie.
Żal - smutek i wstręt.
Pogarda - gniew i wstręt.
Agresja - gniew, strach, wstręt, aktywne odrzucenie zastanej sytuacji.
Nienawiść - długotrwała forma gniewu i wstrętu, nieakceptowanie zastanej sytuacji.
Pesymizm - smutek, antycypacja negatywnej przyszłości, poczucie, że się ma pecha często związane z wiarą w determinizm decydujący o losie człowieka.
Optymizm - radość, antycypacja pozytywnej, dobrej przyszłości, poczucie, że się jest szczęściarzem, ponieważ tak zdecydował los lub wola i aktywność danego człowieka.
Szczęście - trwałe zadowolenie z życia i optymizm.