← Procesy unifikacji przed epoką wielkich odkryć geograficznychI wojna światowa →

Unifikacja planety w okresie kolonialnym

• Od XV w. - Takie wynalazki jak laska Jakuba, kwadrant, sekstans, precyzyjne tablice astronomiczne i log, a przede wszystkim sprawne, mocne i dostatecznie duże statki wyposażone w kilka masztów i odpowiednie ożaglowanie oraz ruchomy ster zawiasowy, pozwalają na żeglugę oceaniczną. To oznacza początek epoki wielkich odkryć geograficznych. Europa po przełamaniu średniowiecznego obskurantyzmu rozpoczyna unifikację w skali globu. Niewielkie drewniane statki mają pokład, pod którym można się schronić przed burzą i gdzie mieszczą się kabiny kapitana oraz najważniejszych osób. Większość załogi śpi zwykle gdziekolwiek wprost na deskach pokładu. Żywność stanowią głównie suszone i solone mięso oraz trwałe owoce (orzechy, rodzynki), co wywołuje szkorbut związany z brakiem witaminy C.

Mimo tych trudności zubożała i czasem bezczynna (zwłaszcza po wyparciu muzułmanów z Półwyspu Iberyjskiego) szlachta szukająca sposobów utrzymania staje się awanturnikami i gotowymi na wszystko bandytami, którzy poszukują łupów w kolejnych wyprawach za morze i napaściach na mieszkańców północnej Afryki, Wysp Kanaryjskich, a potem innych krain.

Drugą ruchliwą grupą są mieszczanie jako kupcy poszukujący nowych źródeł zysków oraz rzemieślnicy produkujący na sprzedaż. Tam, gdzie szlachta zdobyła wcześniej ogromne wpływy i zakonserwowała dotychczasowy porządek (jak w Rzeczpospolitej), mieszczanie nie są dopuszczani do głosu i trwa feudalizm oparty na rolnictwie. Natomiast kupcy i awanturnicy odkrywający nowe kraje w poszukiwaniu cennych przypraw (pieprz, goździki, cynamon) lub złota i srebra są twórcami nowego sposobu myślenia, który prowadzi do powstania kapitalizmu.

Symbolem unifikacji globu staje się odkrycie Nowego Świata przez Kolumba (1492), zdobycie bogactw nowych krajów i narzucenie innym ludom swojej religii oraz języka. Wyrazem tego jest grafika pochodząca z roku 1594, którą zamieszczono w książce Grand Voyages; w sposób alegoryczny przedstawia ona lądowanie Kolumba na wybrzeżach Ameryki. Europejski podróżnik w asyście kilku żołnierzy uzbrojonych w nowoczesną broń palną i stalowe pancerze przyjmuje hołd i bogate dary w postaci złotej biżuterii od nagich „dzikusów” (pytanie, skąd te „dzikusy” miały biżuterię). W tle widać marynarzy ustawiających krzyż jako znak religii, która ma panować w zdobytym świecie oraz statki Kolumba zapowiadające rozwój handlu i komunikacji.

Wielkie odkrycia geograficzne (od Henryka Żeglarza, Vasco da Gamy i Kolumba do Tasmana i Cooka) oraz rozwój wiedzy o krajach pozaeuropejskich (orientalistyka, afrykanistyka) usprawniają komunikację (transport i wymiana informacji). Wyprawa Portugalczyka Magellana w służbie Hiszpanii jako pierwsza opływa planetę w latach 1519-1522, przy czym z pięciu statków, jakie wyruszyły z Sewilli z ok. 270 ludźmi wraca tylko jeden statek z załogą liczącą 18 osób. Sam Magellan ginie na Filipinach, lecz już wie, że odniósł sukces, bo na archipelagu są Hiszpanie, którzy dopłynęli tam drogą wokół Afryki i przez Ocean Indyjski.

Kolejna wyprawa wokół planety zaczyna się kilka lat później. W 1525 r. Bask w służbie Hiszpanii Garcia Jofre de Loaísa wyruszy przez Atlantyk i wokół Ameryki Południowej na Moluki prowadząc 450 ludzi na siedmiu galeonach. Niestety, w 1526 r. do celu dotrze tylko jeden statek, a 24 ocalałych żeglarzy wróci do Hiszpanii dopiero w 1536 r. wraz z Indyjską Armadą Portugalczyków.

W przeciwieństwie do wyprawy Loaísy następna podróż dookoła globu okazuje się sukcesem. Angielski korsarz Francis Drake w latach 1577-1580 płynie dookoła świata rabując hiszpańskie posiadłości i wraca do Anglii jako bogacz.

• Od XVI w. - Portugalczycy i Hiszpanie ustalają atlantycki szlak handlowy wokół Afryki do Azji, który zastępuje dużo trudniejszy i bardziej niebezpieczny lądowy Szlak Jedwabny, a Portugalczycy opanowują szlak monsunowy przez Ocean Indyjski wcześniej zdominowany przez muzułmanów. Otwarcie drogi wokół Afryki oznacza też spadek znaczenia kanału łączącego Nil z Oceanem Indyjskim; ostatecznie kanał zostanie zaniedbany i w końcu zasypie go piasek.

Zachodni żeglarze, kupcy, awanturnicy i wojskowi opanowują Nowy Świat w ciągu XVI wieku i Afrykę do końca XIX wieku. Z ludźmi wędrują gatunki hodowlane jak na przykład krowa, owca, koń i pszczoła miodna, synantropijne, czyli współżyjące z człowiekiem jak wróbel (Passer), szczur (Rattus) i pokrzywa (Urtica), oraz pasożyty i mikroorganizmy (grypa, ospa, dżuma, cholera). Postępuje niebezpieczne (łatwość niszczenia przez szkodniki) ujednolicenie i zubożenie biosfery. Choroby przywleczone z Europy do izolowanych wcześniej krajów zabijają tam miliony ludzi, torując drogę europejskim podbojom (pierwszy taki wypadek to wymarcie Guanczów). Zmieniają się proporcje ludności świata: ok. roku 1000 Azja stanowiła 60%, Afryka i Europa po kilkanaście procent, a obie Ameryki kilka procent; w XVIII w. Azja to ponad 50% ludzkości, Europa ok. 20%, Afryka ponad 10%, a dwa kontynenty amerykańskie 2,5%.

Bulla papieża (4 V 1493 r.) i Umowa z Tordesillas (7 VII 1494 r.) dzielą planetę między Hiszpanię i Portugalię. Europejczycy (głównie uboga młodzież męska bez pracy w Europie) zasiedlają inne lądy i szerzą zachodnią kulturę (westernizacja): religię, zwyczaje, kalendarz, miary, język (portugalski, hiszpański, francuski, rosyjski, angielski) i alfabet łaciński.

Europa z najludniejszą w XVII w. Francją stanowi centrum kultury euroamerykańskiej i zarazem globalnej ekumeny.

• Od XVI w. - Dzięki stuletniemu ociepleniu w XVI w. Europa może rozwinąć gospodarkę i kulturę, co pozwala przełamać średniowieczny zastój, aby zbudować społeczeństwo renesansu z takimi ideami jak skoncentrowany na człowieku humanizm, racjonalizm, nauka stopniowo uwalniana od religii, heliocentryzm, protestantyzm znoszący dotychczasową dominację katolicyzmu, pluralizm w myśleniu i praktyce, libertynizm, liberalizm oraz wolność wyznania i myślenia. Spotykają się ze sobą przedsiębiorczość mieszczan, ambicje drobnej szlachty oraz antyczne idee przyniesione przez greckich uciekinierów z Bizancjum zniszczonego przez Turków.

Kraje muzułmańskie w XVI w. przeżywają kryzys gospodarczy związany z ociepleniem, suszą i ekspansją pustyń, co powoduje nawrót religijności, odrzucenie nauki, wrogość wobec prób reform i wszelkich nowinek, które są postrzegane jako przyczyna gniewu bożego objawiającego się w zmianach klimatu. Islam coraz bardziej oddala się od szybko rozwijającej się i ekspandującej (kolonializm) Europy. Myśliciele islamu postulujący racjonalizm nie znajdują posłuchu w obliczu klęsk gospodarczych, których nie może powstrzymać żadna siła. Za to szerzy się fanatyzm religijny, który tym bardziej blokuje rozwój nauki i uniemożliwia poprawę sytuacji. W rezultacie Europa zdobywa przewagę nie tylko intelektualną, lecz także ekonomiczną i militarną, a w XIX w. europejskie mocarstwa podejmą mniej lub bardziej udane próby kolonizacji krajów muzułmańskich.

W tym czasie kraje Azji Wschodniej pozostają na etapie feudalnym, co wynika z konieczności wyżywienia ogromnej liczby ludzi, więc Chiny rozwijają głównie rolnictwo. Natomiast myślenie liberalne i indywidualizm kupców oraz producentów są groźne dla chińskiej arystokracji, której pozycja opiera się na rolnictwie. Koncentracja władzy w rękach arystokracji, konserwatyzm rządzących w Azji Wschodniej oraz brak konkurencji na ogromnym obszarze zjednoczonych Chin powodują zastój intelektualny i pogłębiające się zapóźnienie w stosunku do Europy. Nic więc dziwnego, że rządy państw wschodnioazjatyckich w XVII wieku potrafią jedynie zakazywać kontaktów z obcymi i zamykać przed nimi porty. Tymczasem Europejczycy, czy też szerzej przedstawiciele Zachodu budujący stosunki kapitalistyczne, próbują rozwijać handel z Azją Wschodnią, wejść na azjatyckie rynki i zdobyć wpływy polityczne, a w ostatecznym rozrachunku w XIX w. podejmą próby podporządkowania sobie Chin i Japonii.

• Od XVI w. - Postępuje finansowa unifikacja globu, zwłaszcza po wprowadzeniu na światowe rynki ogromnych ilości srebra z Nowego Świata przewożonego przez Hiszpanów w formie sztabek, a od roku 1535-1536 jako monety. W ten sposób hiszpańskie peso staje się główną walutą rozliczeniową w międzynarodowym handlu. Dotyczy to zwłaszcza peso produkowanego w Meksyku, gdzie w latach 1535-1888 zostanie wyemitowanych ok. 3 miliardów monet. Część peso z Meksyku posłuży w innych krajach jako metal do przetworzenia go w inne monety.

Napływ dużej ilości metali szlachetnych z Ameryki wywołuje inflację (spadek wartości, czyli deprecjację pieniądza produkowanego przecież ze złota i srebra) oraz pierwszy niemal globalny kryzys finansowy na początku XVI w.

Szlak atlantycki z Europy do Indii wokół Afryki będzie funkcjonował jako główna droga między Atlantykiem i Oceanem Indyjskim aż do uruchomienia Kanału Sueskiego.

Kształtuje się też atlantycki szlak niewolniczy, który wykorzystuje układ prądów morskich tworzących pętlę między Starym i Nowym Światem. Portugalczycy i Hiszpanie, a potem również Holendrzy, Brytyjczycy oraz Francuzi pływając głównie na galeonach a potem sprawniejszych fluitach, wożą do Gwinei w zachodniej Afryce tanie tkaniny (perkal), szklaną biżuterię i inne europejskie towary, aby w zamian od miejscowych władców kupować niewolników (głównie w porcie Calabar, przez który przejdzie aż 25-30% niewolników wywiezionych do Nowego Świata) lub porwać ich siłą. Wykorzystują potem Prąd Północnorównikowy, aby zawieźć niewolników na Karaiby, do Brazylii i Nowej Anglii. Sprzedają ich tam na plantacje, a zabierają produkty z plantacji, szlachetne metale wydobyte w Ameryce i pieniądze zarobione na szlaku niewolniczym. Wracają do Europy z Prądem Zatokowym.

Z Ameryki do Hiszpanii pływają wielkie konwoje zwane Srebrną Flotą, gdzie dziesiątki statków wiozą między innymi srebro wydobyte w meksykańskich i andyjskich kopalniach. Eskortują je dobrze uzbrojone galeony, ale piraci i tak co pewien czas przejmują część ładunku.

Szlak filipiński, który uzupełnia atlantycki szlak niewolniczy, łączy Manilę (eksport cennych przypraw, szlachetnego drewna, porcelany, jedwabiu, pereł) z meksykańskim Acapulco. Od 1571 r. co roku lub co kilka lat w tajemnicy płynie tędy wielki i potężnie uzbrojony, lecz powolny hiszpański galeon (przedmiot marzeń piratów) wiozący z Ameryki zaopatrzenie dla Filipin, a potem produkty z Azji oraz złoto, srebro i pieniądze z filipińskiego handlu, które poprzez Meksyk i Atlantyk trafiają do Hiszpanii z pominięciem portugalskich faktorii na trasie wokół Afryki. Szlaki filipiński i niewolniczy funkcjonują do uzyskania niepodległości przez kraje Ameryki Łacińskiej.

Oczywiście setki statków z cennym ładunkiem toną w wyniku burz, katastrof i pirackich napadów, zwłaszcza w niebezpiecznej Cieśninie Florydzkiej, koło Bahamów i Bermudów.

W XIX w. powstanie szlak herbaciany wokół Przylądka Horn, przez Pacyfik, Ocean Indyjski oraz wokół Afryki łączący Azję Wschodnią (zwłaszcza Chiny) i Australię z Wielką Brytanią. W pierwszej połowie XIX wieku będą na nim pływać najszybsze (podróż z Azji trwa tylko ok. 3 miesięcy) klipry z gigantycznymi żaglami rozpiętymi na kilku masztach. Główną masę towarów przewożonych w XIX wieku, szczególnie kliprami, stanowią wełna oraz herbata.

Dopiero na przełomie XIX/XX wieku statki chłodnie zaczną masowo przewozić mniej trwałą żywność. W XX w. zaś morskie szlaki zdominuje ropa naftowa (rezultat upowszechnienia silnika spalinowego) transportowana tankowcami przede wszystkim z Bliskiego Wschodu wokół Afryki (Kanał Sueski jest za wąski dla ogromnych statków) do Europy i Ameryki Północnej, przez Ocean Indyjski do Japonii oraz z Wenezueli do USA. W drugiej połowie XX w. pojawią się wielkie statki transportujące kontenery, w których można będzie przewozić dosłownie wszystko.

• Od XVI w. - Kształtuje się idea narodu w sensie etnicznym jako rozwinięcie ludu oraz idea państwa narodowego. Rządzące elity, twórcy państw, intelektualiści i politycy budują mity założycielskie narodów i państw narodowych. Wspomina o tym między innymi Isaiah Berlin w XX w., kiedy ironicznie pisze, że naród to grupa ludzi, którzy pozostają w tym samym błędnym przekonaniu na temat swojego pochodzenia. Rządzący i teoretycy narodu pokazują naród jako samoistną wartość, a masy społeczne mają to zaakceptować. Mit założycielski czyniący z danego kraju zjawisko wyjątkowe staje się częścią społecznej pamięci i tradycji, przyczyniając się do wykreowania narodu. Pojawia się świadomość narodowa i patriotyzm (przywiązanie do ojczyzny), które są w istocie formami trybalizmu. Pierwsze samoświadome elity lansujące ideę narodu kształtują się w Anglii (XVII w.), Stanach Zjednoczonych (1776) i Francji (1789). „W imię narodu i ojczyzny” zmusza się jednostkę do posłuszeństwa (powstanie przymusowa służba wojskowa, podatki, prawo stawiające naród na pierwszym miejscu), dokonuje się podbojów i w imię narodu narzuca innym własną kulturę (akulturacja). Rządzący i szkoły przekonują, że jednostka powinna być gotowa do poświęceń dla ojczyzny i ma czuć się dumna, że należy do określonego narodu. Rosnące narody budują państwa, wchłaniając słabsze plemiona i ludy, a te, które nie poddają się asymilacji są uznawane za wrogie mniejszości i są dyskryminowane lub otwarcie prześladowane. Powstają szczególnie agresywne formy trybalizmu: nacjonalizm, czyli przekonanie o wyższości własnego narodu oraz szowinizm (od nazwiska N. Chauvin, bezkrytycznego wielbiciela Napoleona ze sztuki A. E. Scribe’a z 1831 r.) oznaczający nienawiść do innych narodów uznawanych za gorsze. Stąd zaś już tylko krok do wojen „w imię narodu”, a nawet zbrodni. Przykładem mogą być Palestyńczycy, którzy w pierwszej połowie XX w. zyskują świadomość narodową, a od drugiej połowy tego stulecia prowadzą wojnę przeciw Izraelowi, nie cofając się przed terrorem i masowymi mordami.

Nacjonaliści mówią o „wielkim narodzie” obejmującym też ludy asymilowane, to znaczy wchłonięte przez większy naród (wynaradawiane, poddane dekulturacji, czyli pozbawiane własnej kultury). Jednoczenie polityczne zmniejsza bogactwo kulturowe, co wyraża się narzucaniem systemu wartości, religii, języka i zwyczajów.

• 1600 - 1850 r. - „Mała epoka lodowcowa”, czyli globalne ochłodzenie po krótkim okresie cieplejszym w XVI w. powoduje spadek plonów, biedę, klęski głodu i epidemie. Szerzą się choroby zakaźne wywołujące pandemie jak na przykład dżuma, cholera, wirusowe zapalenie wątroby, pochodząca z Ugandy denga, która ogarnia całą Afrykę a potem dotrze do południowej Azji i ewentualnie na inne kontynenty.

W konsekwencji występują zaburzenia społeczne i upada kultura. Przykładem są reakcja katolicka i wojny religijne w Europie w XVII-XVIII w. oraz upadek chińskiej dynastii Ming (1644) związany z wieloletnim nieurodzajem i serią antyrządowych buntów na tym tle. Ostatecznie zamiera Szlak Jedwabny. Słabnie Turcja, ponieważ ostrzejsze zimy obniżają plony, wywołując głód i bunty ludności, która oskarża władze o nieudolność.

• Od XVII w. - Związane z gospodarczym liberalizmem wielkoskalowe spekulacje pieniężne (kapitalizm, giełdy) prowadzą do powstawania baniek spekulacyjnych. To przekłada się na cykliczne kryzysy i inflację (deprecjacja pieniądza) oraz okresy dobrobytu i deflację, co oznacza wzrost wartości, czyli siły nabywczej pieniądza (aprecjacja pieniądza).

• Od XVII w. - Europejskie mieszczaństwo upowszechnia higienę jako znak nowoczesności. Odtąd czystość postępuje wraz z liberalizmem, kapitalizmem, demokracją i wolnomyślicielstwem, a brud jest utożsamiany z zacofaniem.

• Od XVII w. - Europejczycy upowszechniają myślenie nomologiczne (zamiast jednoznacznie przyczynowego) w nauce i filozofii, co przekłada się na niebywały rozwój intelektualny i cywilizacyjny Zachodu w ciągu kilku następnych stuleci.

• Od XVII w. - Dzięki komunikacji i rozwojowi szkolnictwa rośnie liczba poliglotów. Znajomość wielu języków okazuje się coraz bardziej przydatna w warunkach rozwoju handlu, a potem gospodarki kapitalistycznej.

• XVII - XVIII w. - Finansową stolicą świata jest Amsterdam, gdzie działają najważniejsze giełdy, ustala się kurs poszczególnych walut i decyduje się o rozwoju światowego handlu.

• XVII - XVIII w. - Francja wprowadza stałych przedstawicieli dyplomatycznych delegowanych do obcych krajów (w Italii idea znana już w średniowieczu). Tak zaczyna się instytucja ambasadora (po francusku ambassadeur, po włosku ambasciatore od gockiego słowa andbahti i staroniemieckiego ambaht oznaczającego służbę), czyli dyplomaty reprezentującego swój rząd w danym kraju. Ambasador stoi na czele ambasady, czyli grupy ludzi reprezentujących swój rząd w danym kraju.

Dyplomacja (z francuskiego diplome - dokument) staje się coraz ważniejszą dziedziną polityki.

Pojawia się paszport - dokument uprawniający do podróży za granicę państwa (w Rzymie zwany był dyplomem).

• XVII - XVIII w. - H. Grotius, I. Kant i inni postulują stworzenie prawa regulującego relacje między państwami. Pojęcie prawa międzynarodowego wprowadza J. Bentham w 1780 r.

Grotius upowszechnia też ideę prawa naturalnego, które zakłada, że człowiek z samego faktu bycia człowiekiem cieszy się określonymi prawami. To zaś prowadzi do zmiany relacji między prawem prywatnym i publicznym. Dotychczas interes grupy lub państwa zawsze stał nad interesem jednostki, czyli prawo prywatne chroniło interes jednostki tylko wobec innej jednostki, a było bezsilne wobec interesu państwa. Natomiast prawo naturalne sugeruje, że jednostka powinna być traktowana na równi z państwem. W XIX w. doprowadzi to do powstania w ramach prawa publicznego nowego prawa administracyjnego, które ma chronić obywatela przed samowolą urzędnika lub państwa.

• XVII - XIX w. - Monarchie absolutne w Europie są ostatnią próbą podtrzymania feudalizmu, chociaż na ogół monarchowie odwołują się do antyfeudalnych idei oświeceniowych (absolutyzm oświecony, konstytucja Szwecji).

• 27 VIII 1675 r. - Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego i Francja podpisują w Strasburgu traktat zakazujący stosowania zatrutych pocisków. Jest to jedna z pierwszych umów ograniczających używanie szczególnie groźnych rodzajów broni. Wcześniej papiestwo potępiało używanie kusz przeciw katolikom, lecz nikt tego zakazu nie przestrzegał. Kolejne regulacje dotyczące stosowania określonych rodzajów broni powstaną dopiero w XX w. (Traktat Wersalski, 1920; Protokół Genewski, 1925).

• 1688 r. - W Londynie zostaje wydana krótka powieść Oroonoko o księciu zamienionym w niewolnika. Jej autorka Aphra Behn pokazuje okrucieństwo niewolnictwa i przyczynia się do rozpoczęcia krytycznej dyskusji na ten temat, która doprowadzi do zniesienia handlu niewolnikami w pierwszej połowie XIX w.

• Od XVIII w. - Rozwój techniki wojennej i potrzeba tworzenia coraz liczniejszych armii skłania rządy do organizowania co kilka lat przymusowego poboru wśród chłopów. Mężczyźni są chwytani przez specjalne oddziały poborowe i siłą wcielani do armii na 20-25 lat. Nic dziwnego, że w tej sytuacji wśród żołnierzy poborowych szerzą się samobójstwa i depresje psychiczne.

• Od XVIII w. - Rośnie liczba krajów, gdzie funkcjonują fundacje ubezpieczeniowe. Klienci fundacji systematycznie wpłacają niewielkie sumy do wspólnej kasy, a w przypadku nagłej potrzeby mogą otrzymać pomoc finansową (na przykład w Anglii od 1793 r.).

Pojawiają się też podobne kasy składkowe, które wypłacają comiesięczną pensję (emeryturę) swoim członkom, którzy przepracowali określoną liczbę lat (Prusy, 1775 r.; Bawaria, 1805 r.; Francja, 1811 r,; Polska, 1816 r.; Rosja, 1827 r.; Austria, 1866 r.). Systemy ubezpieczeń społecznych, zwłaszcza emerytur dla ludzi starych i rent dla kalek nie obejmują wszystkich mieszkańców, a jedynie tych, którzy wpłacali pieniądze do wspólnej kasy.

• XVIII - XX w. - Dominacja Europy dzięki rewolucji przemysłowej i liberalizmowi, chociaż do 1820 r. aż 50% światowego dochodu wytwarzają razem Indie i Chiny (udział Azji spada do 20% w 2000 r.).

Rewolucja przemysłowa wynika z oświeceniowej idei racjonalizmu i empiryzmu rozwijających naukę i technikę. Drugim czynnikiem jest indywidualizm zakładający, że jednostka jest wartością nadrzędną i każdy ma prawo do osobistego rozwoju. Indywidualizm zasadniczo odróżnia Zachód od kolektywistycznych kultur Azji Wschodniej, gdzie jednostka jest postrzegana przede wszystkim jako część społeczności. W rezultacie indywidualne ambicje napędzające ludzi Zachodu są tłumione w Azji Wschodniej. Dalszą konsekwencją zachodniego indywidualizmu jest liberalizm światopoglądowy (wolność wyznania) i ekonomiczny (wolność prowadzenia działalności gospodarczej). Prawo kupców i mieszczan do prowadzenia działalności gospodarczej opartej na wymianie handlowej pozwala im kumulować pieniądze potrzebne dla dokonania wynalazków, wprowadzania innowacji i rozwoju przedsiębiorstw. Przedsiębiorczość zaś wymaga odpowiedniego wykształcenia, czyli upowszechnienia szkolnictwa. Poza tym potrzebni są wolni robotnicy, którzy zechcą pracować dla przedsiębiorców. Robotnicy ci rekrutują się spośród chłopów, którzy przy rosnącej liczbie ludności nie potrafią już utrzymać się z rolnictwa, więc wędrują do coraz większych miast (postępuje urbanizacja).

Intensywny handel wymaga odpowiedniej infrastruktury i dlatego europejskie państwa zaczynają budowę sieci utwardzonych dróg lądowych dla wozów kołowych ciągniętych przez zwierzęta, a potem napędzanych silnikami, co umożliwia sprawną i coraz szybszą komunikację nawet między odległymi krajami. Powstają też sztuczne kanały dla żeglugi śródlądowej oraz wyznaczone i oznakowane szlaki morskie.

Na obszarach bogatych w węgiel i rudy żelaza są budowane wielkie ośrodki przemysłowe z fabrykami i elektrowniami, a sieć kolei i dróg łączy je z innymi centrami gospodarki i miastami. W XX w. złoża ropy naftowej i gazu stają się źródłem energii i surowca dla przemysłu chemicznego, a głównym sposobem ich transportu są rurociągi oraz statki-tankowce. Posiadacze złóż ropy w XX w., jak Arabowie, Iran, Stany Zjednoczone czy Wenezuela, stają się potęgą polityczną zdolną zachwiać globalną gospodarką.

• XVIII - XX w. - Dokonuje się przejście demograficzne - spadek umieralności oraz zmniejszenie płodności w bogatych i wykształconych społeczeństwach przechodzących od feudalizmu i rolnictwa do kapitalizmu, przemysłu i usług. Rosnąca przeciętna długość życia przekłada się na szybki przyrost liczby ludności, mimo malejącej liczby dzieci w rodzinach.

• XVIII - XX w. - Masoni głoszą idee demokracji, koniec wojen, jedność Europy (Abbé de St. Pierre, 1708; La Fayette; Kant, 1795) i ludzkości, równość wobec prawa, zwłaszcza kobiet, wykształcenie i racjonalizm jako środek postępu, wolność religijną (religia uznana za prywatną sprawę jednostki) oraz multikulturowość (współistnienie i wzajemna tolerancja różnych kultur). Masońska idea praw człowieka znajduje odbicie w pierwszej konstytucji na Korsyce, w powstaniu USA, Rewolucji Francuskiej i konstytucji Rzeczpospolitej (dojrzewa pojęcie narodu). Masoni będą potem najliczniejszym (ok. 6 milionów członków w roku 2000) na świecie bractwem zajmującym się kształceniem i filantropią (rozwój szpitali, walka z głodem). Podobne idee głoszą też inne organizacje jak na przykład Rotary Club (1905) promujący rozwój i postęp jako wartość samą w sobie.

• XVIII - XX w. - Pod wpływem humanizmu, racjonalizmu, liberalizmu i idei masońskich upowszechnia się pojęcie obywatela (kolejna wizja nowego człowieka). Jest on członkiem demokratycznej wspólnoty świadomym politycznych obowiązków i praw (John Locke), który uznaje reguły demokracji za własny system etyczny (internalizacja postaw obywatelskich). Tym samym po raz pierwszy upowszechnia się system etyczny niezwiązany bezpośrednio z jakąkolwiek religią.

Kształtuje się społeczeństwo (lub naród) obywatelskie, którego członkowie nie muszą mieć wspólnego pochodzenia, lecz kultywują te same wartości oraz mają poczucie, że tworzą wspólnotę i decydują o jej losach.

W społeczeństwie obywatelskim upowszechnia się określanie osoby imieniem i nazwiskiem.

• XVIII - XX w. - W Wielkiej Brytanii a potem w innych krajach powstają związki zawodowe, czyli organizacje robotników do pewnego stopnia stanowiące kontynuację średniowiecznych cechów, mające chronić robotnika przed wyzyskiem.

Mimo to w krajach rozwijających kapitalistyczną gospodarkę występuje duża liczba ubogich, którzy są bezdomni, ponieważ nie mają dość pieniędzy, aby wynająć lub kupić sobie mieszkanie w mieście, gdzie pracują. Wcześniej, w warunkach feudalnych, większość ludzi mieszkała na wsi, gdzie zazwyczaj się urodzili, mieli rodzinę i łatwiej było o mieszkanie. Bezdomność związana z biedą, kosztem wynajmu mieszkania i zbyt niskimi zarobkami staje się powszechnym problemem społecznym. Zwłaszcza że mechanizacja pracy w przemyśle zmniejsza zapotrzebowanie na robotników, których zastępują maszyny. Pojawia się bezrobocie, czyli brak pracy, co oznacza brak dochodów i biedę.

• XVIII - XXI w. - Postępująca globalizacja wyraża się także w nowym sposobie myślenia o spiskach. Miejsce dawnych opowieści o wrogiej działalności niewielkich grup przygotowujących na przykład zamach na władcę zajmują fantastyczne koncepcje spisków o ogromnym zasięgu, często globalnych, a nawet trwających kilka wieków. Zgodnie z tą logiką templariusze mieli rzekomo przekształcić się w masonerię, która potajemnie kieruje ludzkością. Równolegle funkcjonują fantazje na temat światowego spisku żydowskiego, czego dowodem ma być udział ludzi o żydowskich korzeniach w praktycznie wszystkich wydarzeniach ważnych dla historii świata. Bankierzy z żydowskiej rodziny Rothschildów mają podobno wywoływać wojny i kreować państwa, żeby na tym zarabiać, Marks wymyśla komunizm, a inni Żydzi zakładają studia filmowe, tworzą potężne firmy i rozwijają idee naukowe, na przykład teorię chaosu i psychologię, żeby zniszczyć chrześcijańską cywilizację. Z drugiej strony dla wielu ludzi właśnie Kościół katolicki jest globalną organizacją o charakterze przestępczym, która chce zapanować nad światem, a przykładem ma być działalność wielu biskupów i zakonu jezuitów faktycznie mieszających się do polityki. Dla innych zaś taką organizacją jest Bank Światowy, ponieważ wpływa na gospodarkę całej planety. O antypatriotyczny lub antyludzki spisek są też oskarżani działacze na rzecz pokojowej współpracy mieszkańców całej planety, wegetarianie, zwolennicy powszechnych szczepień, ochrony środowiska, praw człowieka, praw kobiet, praw mniejszości... Wszystko od UFO, epidemii, kryzysów finansowych, spektakularnych katastrof i przestępstw po upadek moralności jest mieszane w uproszczonym, pozornie jednoznacznym, chociaż niespójnym obrazie świata opanowanego rzekomo przez tajemnicze organizacje. Ludzie szukający wyjaśnienia i uzasadnienia niezrozumiałych dla nich procesów łatwo przyjmują, że kryją się za nimi czyjaś wola, ścisły plan i tajne działania. Większość bowiem nie potrafi zaakceptować faktu, że nie dysponuje dostateczną wiedzą, a losy świata bywają zarówno rezultatem czyjejś działalności, jak też dziełem przypadku. Nie ma wtedy winnych i nie ma kogo obarczyć odpowiedzialnością, a to, co ludzie nazywają złem okazuje się naturalnym składnikiem rzeczywistości, bezosobowym i właściwie obojętnym. Takie wyjaśnienie oparte na danych nauki nie przemawia jednak do społecznej wyobraźni kształtowanej głównie przez religie, które personifikują dobro i zło w postaci bóstw czy demonów. Zwolennicy teorii spiskowych wierzą w globalne spiski tak samo, jak ludzie religijni wierzą w dogmaty. To oznacza, że nie przyjmują logicznych argumentów jako zbyt trudnych, wymagających wysiłku umysłowego i odwołujących się do naukowo potwierdzonej wiedzy, której często ludziom brakuje. W konfrontacji wiedzy i wiary zwykle zwycięża wiara, ponieważ jest łatwiejsza i w przeciwieństwie do nauki w prosty sposób zdaje się wszystko wyjaśniać. Wiara daje poczucie wyższości nad naukowcami, którzy mimo swojej wiedzy nie mają gotowej odpowiedzi na każde pytanie i przyznają, że mogą się mylić. Wiara zaś nie potrzebuje logicznych argumentów i dlatego jest zwykle nieweryfikowalna, więc wierzący uznają swoje twierdzenia za prawdę absolutną.

• 1713 r. - Karol XII powołuje ombudsmana kontrolującego administrację: Szwecja zachowa ten urząd również później, a w 1915 r. doda ombudsmana wojskowego. Z czasem pomysł upowszechni się w innych krajach.

• 1740 r. - Prusy delegalizują tortury. W Italii C. B. Beccaria publikuje książkę przeciw torturom (1764). Znoszą je potem Francja (1789), Rosja (1801) i Hiszpania (1812). Upowszechnia się za to kara więzienia, a w XX w. probacja jako tańsza od więzienia i mniej niszcząca osobowość ukaranego.

• Ok. połowy XVIII w. - Oświecony absolutyzm znany w Europie wydaje się najskuteczniejszą metodą sprawowania władzy. Z drugiej jednak strony autorytarna władza, choćby nawet oświecona, prędzej czy później okazuje się władzą korumpującą urzędników, coraz bardziej oderwaną od rzeczywistości i prowadzącą do dyktatury.

• Od połowy XVIII w. - Pierwsze światowe wystawy techniki i nauki odbywają się w Europie: w Londynie (1756, 1757, 1851, 1862), Paryżu (1855, 1867) i Wiedniu (1873). Pokazują siłę gospodarek poszczególnych krajów, stan technologii oraz osiągnięcia naukowe.

• 1756 - 1763 r. - Wojna siedmioletnia, która w istocie jest pierwszą wojną światową.

Z jednej strony Wielka Brytania i Francja walczą o kolonie w Ameryce Północnej (brytyjsko-francuskie starcia trwają od incydentu w wąwozie Jumonville w roku 1754). Z drugiej strony habsburska Austria chce odzyskać Śląsk zajęty wcześniej przez Prusaków. Austrię popierają obawiające się pruskiej potęgi Saksonia i burbońska Francja. Dochodzi do słynnego „odwrócenia sojuszy”. Prusy zawierają sojusz z Wielką Brytanią wymierzony we Francję. W odpowiedzi Francja i Austria podpisują sojusz antypruski. Prusy uprzedzają spodziewany austriacki atak i podbijają nieprzygotowaną Saksonię (1756). Po stronie Prus stają Wielka Brytania, Hanower (w unii personalnej z Wielką Brytanią) i Brunszwik. Po stronie Austrii sprzymierzonej z Saksonią i Francją do wojny przystępuje Rosja próbująca osłabić Prusy (1757). Potem zaś do antypruskiej koalicji dołączają niemal wszystkie państwa Rzeszy, w tym Szwecja wciąż marząca o panowaniu nad Bałtykiem. Przeciw Prusom występują też rządzona przez Burbonów Hiszpania (1761) oraz Neapol i Sardynia. Portugalia zaś, prowadząc wojnę z Hiszpanią, opowiada się po stronie Prus i Wielkiej Brytanii.

Walki toczą się głównie w Europie, lecz także w Ameryce Północnej, Afryce (kolonie portugalskie), Indiach i na Filipinach.

Austria zajmuje Śląsk, a Rosja terytorium pruskie od Królewca do Berlina. Jednak po śmierci carycy Elżbiety (1762), która nienawidziła Prus, jej następca Piotr III nagle wycofuje armię rosyjską z terytorium praktycznie pokonanych Prus, a część swoich żołnierzy kieruje przeciw Austrii (epizod znany jako „cud domu brandenburskiego”). Po kilku miesiącach zaś Piotr III zostaje zamordowany, a pochodząca z Niemiec caryca Katarzyna II wycofuje Rosję z wojny. Wielka Brytania i Francja przerywają działania wojenne po podpisaniu pokoju w Paryżu (10 II 1763 r.). Osamotniona Austria musi więc zawrzeć niekorzystny dla siebie pokój (15 II 1763 r.) przywracający stan sprzed wojny i ostatecznie zrezygnować ze Śląska. Prusy, które miały być rozebrane na części wyrastają na europejskie mocarstwo, a Wielka Brytania staje się nową potęgą kolonialną i morską kosztem pokonanej Francji.

Wojna pochłonęła ponad milion ofiar.

• Lata 1780. - Holenderska feministka Etta Palm d’Aelders zakłada w Paryżu pierwsze polityczne organizacje grupujące kobiety - Société fraternelle de l’un et de l’autre sexe (Braterskie Stowarzyszenie Obojga Płci) i Société Patriotique des Amis de la Vérité (Patriotyczne i Dobroczynne Towarzystwo Przyjaciółek Prawdy).

• 1783 r. - Na mocy Traktatu Wersalskiego powstają Stany Zjednoczone. Staną się symbolem wolnego rynku, kapitalizmu i przedsiębiorczości energicznych, pracowitych ludzi. Dla ogromnej części świata Ameryka będzie krajem marzeń, gdzie rzekomo każdy może zdobyć bogactwo i szczęście, chociaż w rzeczywistości większość Amerykanów żyje w ubóstwie. Amerykański system daje im jednak nadzieję na poprawę losu.

• 1789 r. - Odwołująca się do tradycji humanizmu i racjonalizmu Rewolucja Francuska, mimo przemocy i terroru, niszczenia dóbr kultury i masowych mordów odgrywa pozytywną rolę.

Masoni stojący za rewolucją przełamują feudalizm, propagują liberalizm i rozwój demokracji oraz praw człowieka. Od Rewolucji Francuskiej upowszechnia się trójpodział władzy. Niezależność władzy ustawodawczej (parlament), wykonawczej (rząd) i sądowniczej stanowi odtąd fundament demokracji.

Nieprzypadkowo Rewolucja Francuska bywa uznawana za symboliczny początek XIX wieku jako epoki kapitalizmu, rozwoju naukowo-technicznego, uprzemysłowienia, optymistycznej wiary w siłę ludzkiego umysłu i postęp.

• 1792 - 1793 r. - Francja wprowadza obowiązek służby wojskowej mężczyzn dla państwa przedstawianego jako dobro narodu (forma dobra wspólnego). W XIX/XX w. wiele państw wprowadzi ustrój demokratyczny, który zakłada wolność człowieka, lecz w imię demokracji narzuci swoim obywatelom liczne podatki i obowiązkową służbę wojskową (zwykle tylko mężczyznom) trwającą kilka lat.

• Lata 1799 - 1837, 1867, 1872 - System metryczny SI ujednolica miary w Europie i Ameryce Łacińskiej. Powstają irydowo-platynowe wzorce metra i kilograma (Paryż, 1800). Konferencja w Paryżu (1870) przyjmuje konwencję metryczną (1875) i organizuje Międzynarodowe Biuro Miar i Wag w Sèvres (1875).

Brytyjczycy zaś wciąż podkreślający swoją odrębność tworzą układ jednostek CGS (1875).

W ciągu XX w. niemal wszystkie kraje świata przyjmą system metryczny jako wygodny w użyciu, jednolity układ jednostek, co znacząco ułatwia handel i rozwój naukowo-techniczny. W początkach XXI w. tylko Stany Zjednoczone, Liberia i Tajlandia pozostaną przy lokalnych tradycyjnych jednostkach.

• Od XVIII/XIX w. - Mimo oporu konserwatystów i kościołów chrześcijańskich trwają zmiany w sferze moralności i prawa w krajach Zachodu: upowszechniają się racjonalne koncepcje oświeceniowe oraz indywidualizm i kapitalistyczna idea swobody w działalności gospodarczej. Wartością stają się wolność wyznania i słowa, prawa kobiet, ochrona najbiedniejszych warstw społecznych, ochrona zdrowia i higiena. Powstaje państwo demokratyczne (idea masonerii). Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1789) głosi prawo jednostki do życia i wolności, równość prawną i nietykalność własności prywatnej (liberalizm). Fundamentem jest dostęp do informacji (wolność prasy, edukacja), chociaż chcą go kontrolować zarówno kościoły (Indeks ksiąg zakazanych), jak też rządy (cenzura w USA już w latach 1790. i w roku 1873).

Z drugiej strony państwa narodowe ograniczają wolność jednostki poprzez przymusową służbę wojskową i niemożność swobodnego podróżowania: o tym, kto może przekroczyć granicę państwa, decydują władze, wydając paszporty. Ponieważ wszystko należy „do narodu”, nie można dowolnie osiedlać się bez zgody biurokratów. Nie ma ucieczki przed wszechobecną państwową kontrolą i podatkami, nawet gdyby obywatel chciał zrezygnować ze świadczeń państwa (przymus państwowy) lub poprzez emigrację (w innym państwie też są podatki).

Niemiec K. S. Zachariae von Lingenthal rozwija idee H. Grotiusa wprowadzając pojęcie kary nie tylko jako odwetu za przestępstwo, ale też metody poprawiania społeczeństwa. Potem zaś rozwinie się koncepcja całkowicie odrzucająca karę na rzecz resocjalizacji przestępcy (F. Gramatica).

• Od XVIII/XIX w. - Postępuje globalizacja języka angielskiego propagowanego w Imperium Brytyjskim (od wojny siedmioletniej) i w Ameryce Północnej przez ekspandujące Stany Zjednoczone. Sprzyjają temu dodatkowo druk i sprawna komunikacja.

W Europie i Ameryce Północnej trwają próby zbudowania sprawnego telegrafu mającego szybko przesyłać informacje. Najczęściej odbywa się to za pomocą światła, kiedy informacje przekazują reflektory ustawione w wielokilometrowe linie. Podobne linie mogą tworzyć semafory, czyli wysokie słupy z ruchomymi poziomymi ramionami, które odpowiednio ułożone kodują poszczególne litery. Operator danego semafora widzi przesłany mu sygnał i powtarza go przesyłając do kolejnego semafora. Niektóre projekty zakładają wykorzystanie dźwięku, lecz okazują się zawodne i łatwo mogą prowadzić do pomyłek. Pojawiają się też próby użycia przesyłanego po drucie sygnału elektrycznego, lecz nie wiadomo, jak zakodować poszczególne litery.

• Od XVIII/XIX w. - W wielu krajach tradycyjny ruch lewostronny na drogach ustępuje prawostronnemu popularyzowanemu przez rewolucyjną Francję i Napoleona. Ruch po lewej stronie był uzasadniony, ponieważ większość ludzi jest praworęczna, więc prawą ręką łatwiej było się bronić przed ewentualnym atakiem człowieka jadącego z przodu na koniu lub wozie. W Japonii zaś przy lewym boku noszono miecze, więc idąc po prawej stronie drogi łatwo było zahaczyć mieczem osobę mijaną i dlatego samurajowie chodzili lewą stroną drogi. Również we Francji arystokraci jeździli lewą stroną, więc lud ustępował im drogi i poruszał się prawą. Po rewolucji jednak przestraszeni francuscy arystokraci przyjęli ludowy sposób poruszania się prawą stroną drogi, a Napoleon ten zwyczaj rozpowszechnił. W XIX i XX w. prawostronny ruch przyjmuje cała Europa z wyjątkiem Wysp Brytyjskich i Malty, obie Ameryki oprócz kilku anglojęzycznych wysp na Morzu Karaibskim, Azja Zachodnia, Rosja, Azja Środkowa, Mongolia, Chiny i Indochiny oraz połowa Afryki. Lewostronny ruch zachowują dawne brytyjskie kolonie w Oceanii i Australia oraz Japonia.

• Ok. 1800 r. - Ok. 1 miliarda ludzi zamieszkuje Ziemię (eksplozja demograficzna - gwałtowny przyrost liczby ludzi). Rośnie udział rasy białej: ok. 17% w XVIII w. i ponad 30% pod koniec XIX w. (kolonializm).

Ok. 1800 r. Azję zamieszkuje poniżej 50% ludności świata, Europę 21%, Afrykę 10%, a obie Ameryki 2,5%.

Niestety, ponad 90% ludzkości żyje w biedzie, większość nie potrafi czytać, a średnia długość życia biedaków zazwyczaj oscyluje w pobliżu 30 lat.

• XIX w. - Giełdy w Londynie, Nowym Jorku, Paryżu, Tokio, Frankfurcie i Hongkongu sterują globalnymi finansami.

Nowe waluty światowe funt, frank i dolar wypierają używane dotąd peso.

• XIX w. - Rozkwit protekcjonizmu gospodarczego. Wydaje się, że można rozwijać gospodarkę własnego państwa, zmniejszając lub eliminując konkurencję ze strony gospodarek obcych za pomocą zróżnicowanych ceł oraz restrykcyjnych przepisów o imporcie i inwestowaniu przez obce firmy. Praktyki protekcjonistyczne dotąd stosowane przez państwa w odniesieniu do niektórych tylko towarów stają się powszechne i wszechogarniające. W rezultacie pozycję dominantów zdobywa kilka najsilniejszych gospodarek planety (Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Stany Zjednoczone, Rosja, a potem także Włochy i Japonia). Pozostałe kraje popadają w zależność od gigantów lub są ich koloniami. Tak zaczyna się imperializm: rośnie napięcie między państwami mającymi największe gospodarki i dążącymi do zdominowania świata.

• XIX w. - Rośnie wyzysk robotników w systemie kapitalistycznym, gdzie pracodawcy zwiększają zyski i produkcję, obniżając płace. Robotnicy pracują po 20 godzin na dobę, często zarabiają mniej niż wystarcza na utrzymanie, chorują na gruźlicę i schorzenia związane z niedożywieniem. Rośnie więc popularność idei lewicowych i związków zawodowych mimo zakazów wydawanych przez poszczególne rządy.

Z drugiej strony filantropi (działacze charytatywni) próbują pomóc biedakom poprzez okazjonalne wsparcie. Najbogatsi, którzy często posiadają tak wiele, że nie mogą wykorzystać zebranej fortuny na własne potrzeby, tworzą fundacje charytatywne. Przykładem może być Rockefeller, Ford, Carnegie czy Gates. Ich działalność polega na bezpośredniej pomocy finansowej lub tworzeniu instytucji, które mają służyć ludziom, na przykład szpitali, szkół, bibliotek czy przedszkoli.

• XIX w. - Bawaria w 1805 r. narzuca urzędnikom składki do kasy ubezpieczeniowej, która ma członkom wypłacać comiesięczną emeryturę po osiągnięciu przez nich określonego wieku i przepracowaniu ustalonej liczby lat. W przypadku kalectwa zaś kasa zapewnia rentę. Emerytury i renty pojawiają się potem w Prusach (1825) i Austrii (1866). Oba kraje wprowadzają też ubezpieczenia dla górników (1854). Ich śladem pójdą później również inne państwa. Rozwija się idea ubezpieczeń branżowych, kiedy członkowie poszczególnych grup zawodowych wpłacają składki do wspólnej kasy, aby potem otrzymać emeryturę, rentę lub zasiłek na przykład po utracie pracy i zarobków.

Z czasem również inne kraje wprowadzają emerytury i renty dla ludzi starych i kalekich. Pieniądze na te świadczenia pochodzą z pracy ludzi młodszych i sprawnych. System przetrwa do XXI w., kiedy spotka się z barierą demograficzną: spadająca rozrodczość ograniczy liczbę nowych pracowników, a coraz dłuższa średnia życia zwiększy liczbę emerytów i rencistów, którzy mają być utrzymywani przez pracujące młodsze pokolenia.

• XIX w. - W kulturze Zachodu gruźlica staje się chorobą w pewnym sensie „modną” i „elegancką”, na którą chorują artyści i arystokraci, a wyjazdy na leczenie do sanatoriów są wyróżnikiem świadczącym o przynależności do wyższej sfery. Co ciekawe, przedstawiciele sfer wyższych nie zauważają, że gruźlica jest też chorobą biedoty. Mit gruźlicy jako choroby inteligencji odejdzie w niepamięć dopiero po opracowaniu skutecznej metody leczenia.

• XIX w. - W Wielkiej Brytanii, a potem w innych krajach pojawiają się rozmaite hobby, czyli niezawodowa, długotrwała działalność podejmowana dla przyjemności. Szybko okazuje się, że hobby potrafi łączyć ludzi z najrozmaitszych kultur i buduje poczucie więzi.

Jednym z najstarszych hobby jest jeżdżenie na koniach, ale upowszechniają się też inne sporty i gry (myślistwo, turystyka, szachy, golf, piłka nożna). Brytyjczycy i przedstawiciele innych nacji stają się hobbystami-ogrodnikami i hodowcami zwierząt-maskotek, na przykład ptaków w klatkach i ozdobnych ryb w akwariach (akwarystyka).

Rozpowszechnia się kolekcjonerstwo dzieł sztuki i książek (znane już kilka tysięcy lat wcześniej), zbieranie monet (numizmatyka od grecko-łacińskiego numisma - moneta), a potem znaczków pocztowych (filatelistyka z greckiego phileo i ateleia - lubię i opłata, termin wprowadza Francuz G. Herpin w 1864 r.). Najdroższe są znaczki z lat 1840-1875, a najwspanialsze kolekcje filatelistyczne zgromadzą włosko-austriacki arystokrata Ph. la Renotiere von Ferrari (żyje w latach1848-1917) i M. Burrus z Alzacji (XX w.). Za jednego z ojców filatelistyki uchodzi też pochodzący z Holandii amerykański marchand Henry J. Duveen, w którego kolekcji znajduje się między innymi słynna koperta Miss Rose ze znaczkami Gujany Brytyjskiej z połowy XIX w., kilka znaczków z Mauritiusa oraz Poczty Hawajskiej.

Z czasem powstanie filumenistyka (zbieranie wszystkiego, co wiąże się z zapałkami), falerystyka (zbieranie odznaczeń), sfragistyka (kolekcjonowanie i badanie pieczęci), kolekcjonowanie motyli, chrząszczy i innych owadów, muszli, minerałów, pocztówek, autografów i wpisów do sztambucha (w XIX w. specjalny notes-pamiętnik na uwagi wpisywane przez znanych ludzi lub przyjaciół). W klasach wykształconych upowszechnia się też swoiste hobby literackie - pisanie pamiętnika lub dziennika. Pod koniec XIX i w XX w. pewną popularność zyskuje kolekcjonowanie guzików pełniące zarazem rolę dyscypliny pomocniczej dla historii i archeologii. Na przełomie XX i XXI w. polski znawca tej dziedziny Robert W. Bauer nazywa ją filobutonistyką (od angielskiego button - guzik).

• XIX w. - Stopniowo zmienia się stosunek do zwłok.

Cmentarze komunalne kontrolowane przez władze świeckie a nie kościelne narzucają standardy głębokości grzebania zmarłych i czasu, po jakim w danym miejscu można dokonać następnego pochówku. Wcześniej na cmentarzach często leżały ludzkie szczątki, które porzucono lub zakopano zbyt płytko i panował odór gnijących ciał. Na takich cmentarzach zaczynały się niektóre epidemie.

Od wieków ciała skazanych na śmierć były traktowane gorzej niż ciała innych zmarłych. Palec straconego na szubienicy lub sznur, na którym go powieszono były uznawane za talizmany przynoszące szczęście. W średniowiecznej Europie świadkowie egzekucji chcieli wypić łyk świeżej krwi straconego, bo to miało zapewniać zdrowie. Z tłuszczu skazańca przyrządzano substancje mające rzekomo leczyć.

Zwłoki straconych można było poddać sekcji, co było zakazane w odniesieniu do innych zmarłych i uznawane za grzech. Zwłoki skazańców bywały też traktowane jako źródło użytecznych materiałów. Na przykład z ludzkiej skóry wykonywano oprawy książek, czego ilustracją jest oprawiony w skórę kobiety egzemplarz Vulgaty z XIII w. przechowywany (od XIX w.) we francuskiej Bibliotece Narodowej. Takie oprawy zyskały dużą popularność w XVII-XVIII w. Holenderski lekarz Hermann Boerhaave (1668-1738) miał zbiór dziwacznych i makabrycznych obiektów medycznych, wśród których była cała ludzka skóra, buty na obcasie wykonane ze skóry skazanego przestępcy oraz koszula zrobiona z wewnętrznych organów człowieka. Tego rodzaju kolekcje nie były zakazane. Co więcej, wykorzystanie zwłok skazańca mogło być dodatkową karą, co pokazuje brytyjskie prawo z 1751 r. nakazujące użycie zwłok morderców jako źródła materiałów. Na przykład w 1821 r. John Horwood z Bristolu został stracony za morderstwo, a dokumenty procesowe oprawiono w jego skórę.

Jednak w XIX w. sytuacja stopniowo się zmienia. Rośnie zapotrzebowanie na zwłoki dla wykładowców i studentów medycyny, którzy często kupują świeże trupy wykopane potajemnie (oczywiście nielegalnie) na cmentarzach. W tej sytuacji państwa oficjalnie dopuszczają przeprowadzanie sekcji na wszystkich zwłokach, o ile zgodzą się ich prawni spadkobiercy, czego przykładem jest brytyjska ustawa Anatomy Act z 1832 r.

Na fali liberalizacji obyczajowej pojawia się moda na oddawanie własnych zwłok dla szczególnych celów. Może to być zgoda na wypreparowanie poszczególnych organów jako materiału naukowego lub polecenie, by ze zwłok wykonać rodzaj romantycznej albo raczej makabrycznej „pamiątki”. Tak postąpiła pewna młoda dama zmarła na gruźlicę w 1882 r. - zachwycona pisarstwem francuskiego autora Camille’a Flammariona kazała, by po śmierci oddać jej skórę pisarzowi, a on oprawił w nią swoją kolejną książkę.

Nekrofilska moda będzie trwała do pierwszych dziesięcioleci XX w., a zakończy ją II wojna światowa. Doświadczenia wojenne, obozy koncentracyjne i masowe ludobójstwo doprowadzą do zmiany prawodawstwa. Potem zwłoki będzie można poddać sekcji i badaniom dla celów naukowych, ale zakazane będzie wykonywanie z nich przedmiotów użytkowych czy „pamiątek”. Pozanaukowe wykorzystanie zwłok stanie się przestępstwem jako ich bezczeszczenie, co jest odpowiednikiem religijnego pojęcia profanacji. Z drugiej zaś strony pojawią się i upowszechnią rozmaite formy pochówku, co często wiąże się z określonymi metodami przygotowania zwłok.

• 1807, 1834 r. - Brytyjczycy zakazują handlu niewolnikami i niewolnictwa.

Zaczyna się abolicjonizm jako ruch na rzecz całkowitego zniesienia niewolnictwa. W 1839 r. rzymski papież potępia niewolnictwo.

• 1815 r. - Kongres Wiedeński reguluje stosunki międzynarodowe po pokonaniu Napoleona.

Poza podziałem wpływów politycznych i określeniem nowych granic uczestnicy kongresu opracowują ujednolicony zbiór zasad prowadzenia dyplomacji i definiują podstawowe pojęcia z tego zakresu oraz kodyfikują system rang dyplomatycznych.

Pierwsza ranga dyplomatyczna oznaczająca zarazem największy zakres uprawnień to ambasador nadzwyczajny i pełnomocny reprezentujący dane państwo oraz legat lub nuncjusz apostolski reprezentujący rzymskie papiestwo.

Drugą rangą dyplomatyczną jest poseł nadzwyczajny lub minister pełnomocny oraz jego odpowiednik reprezentujący papiestwo czyli internuncjusz.

Trzecia ranga dyplomatyczna to chargé d’affaires en pied (po francusku dosłownie: odpowiedzialny za sprawy chodzący na piechotę).

W 1818 r. podczas pierwszego kongresu Świętego Przymierza w Akwizgranie (Aachen) kończącego ponapoleońską okupację Francji zostanie dodany minister rezydent zajmujący pozycję między drugą i trzecią rangą dyplomatyczną.

W XIX w. przedstawiciele dyplomatyczni w najwyższej randze ambasadora będą wymieniani tylko między kilkoma mocarstwami: Wielką Brytanią, Austro-Węgrami, Niemcami, Włochami, Rosją, Turcją, Francją, Hiszpanią i Japonią. W 1893 r. do tej grupy dołączą Stany Zjednoczone, a po I wojnie światowej Polska, Belgia, Chiny i Portugalia.

Ustalenia Kongresu Wiedeńskiego odnoszące się do stosunków międzynarodowych będą w przyszłości precyzowane i rozwijane w kolejnych konwencjach wiedeńskich w latach 1961, 1963, 1969.

• Od 1817 r. - Kolejne pandemie cholery przetaczają się przez świat, zabijając miliony ludzi w latach 1817-1823, 1830, 1837, 1846-1851, 1863-1876, 1883-1896 i 1899-1922. Zwykle dotykają kraje najbardziej zacofane i biedne, gdzie jest niski poziom higieny. Na przykład w latach 1899-1922 ginie ok. 800 tysięcy ludzi głównie w Rosji, Afryce i Azji Zachodniej.

• 1824 r. - W Wielkiej Brytanii powstaje Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals (RSPCA, Królewskie Towarzystwo do Zapobiegania Okrucieństwu wobec Zwierząt) i w ciągu roku wygra 149 spraw o znęcanie się nad zwierzętami. Coraz więcej ludzi zaczyna rozumieć, że zwierzęta są czującymi istotami, a więc należy się im szacunek i ochrona przed cierpieniem, chociaż chrześcijaństwo i islam uznają zwierzęta za bezduszne, nierozumne i rzekomo z woli Boga podległe człowiekowi. Tej zasadniczej postawy nie zmieniły nawet tak znamienite postaci jak św. Franciszek z Asyżu czy kochający koty Prorok Muhammad.

Już w 1800 r. Brytyjczyk W. Pulteney próbował zakazać okrutnego sportu polegającego na publicznym torturowaniu i zabijaniu byka przywiązanego do słupa. Udało się to dopiero w 1822 r. Mnożą się protesty przeciw tradycyjnym angielskim polowaniom na lisy. Od 1855 r. brytyjskie prawo chroni zwierzęta przed okrucieństwem (na przykład wiwisekcją). W USA w 1866 r. powstaje American Society for the Prevention of Cruelty to Animals żądające między innymi zniesienia zawodów sportowych, podczas których myśliwi starają się zabić jak najwięcej ptaków (zakazane od roku 1900). Inne państwa zaczną wprowadzać przepisy chroniące zwierzęta pod koniec XIX i w XX w. Pojawi się koncepcja praw zwierząt analogicznie do praw człowieka. Nieprzypadkowo od końca XIX w. zaczną też powstawać cmentarze dla zwierząt, na przykład w londyńskim Hyde Parku w 1881 r.

• 1831 r. - Polski uczony Wojciech B. Jastrzębowski podczas antyrosyjskiego Powstania Listopadowego opracowuje krótką rozprawę O wiecznym pokoju między narodami, gdzie pisze, że narody Europy powinny wyrzec się samodzielności, aby zostać „niewolnikami praw”, monarchowie powinni być tylko stróżami i wykonawcami prawa, a całą Europę należy przekształcić w jedno państwo. Idee Jastrzębowskiego są zapowiedzią zjednoczenia Europy, które jednak zacznie się dopiero po II wojnie światowej i okaże się procesem bardzo trudnym ze względu na ambicje narodowe sprzeczne z koncepcją Unii Europejskiej.

• 1843, 1848 r. - W Londynie i Brukseli odbywają się pierwsze międzynarodowe kongresy pacyfistów, czyli zwolenników powstałego po wojnach napoleońskich ruchu na rzecz powszechnego pokoju.

• 1847 r. - W Rosji zaczyna się epidemia grypy, która ogarnia całą Eurazję i zabija kilka milionów ludzi, na przykład tylko w Londynie ponad 200 tysięcy osób.

• 1848 r. - Wiosna Ludów w Europie rozpowszechnia idee demokracji.

Z drugiej strony Wiosna Ludów sprzyja nacjonalizmom: rodzi się separatyzm niektórych ludów, czyli dążenie do oderwania się od aktualnie istniejących państw (ludy monarchii Habsburgów, Bałkany pod władzą Turcji, południowe Stany Zjednoczone w Ameryce).

• 1848 r. - W Seneca Falls (stan Nowy Jork, USA) feministki ogłaszają deklarację wolności kobiet i równości praw.

Założą potem National American Women’s Suffrage Association (1890), Unię Powszechną Kobiet (na wystawie w Paryżu, 1889), Międzynarodową Radę Kobiet (Chicago, 1893) i Światową Demokratyczną Federację Kobiet (Londyn, 1945). Na zjeździe w Kopenhadze ustanawiają doroczne Święto Kobiet (8 III 1910).

Brytyjskie feministki często prowokują zamieszki (jak E. Pankhurst) i zakładają kluby dla wykształconych kobiet (Londyn, 1859). Próbują też wchodzić do organizacji tradycyjnie męskich, na przykład w roku 1908 Brytyjki tworzą pierwszą kobiecą lożę masońską. Przejmują zawody rezerwowane dla mężczyzn, jak na przykład słynna amerykańska dziennikarka Nelly Bly. Feministki wskazują na wzorce, czyli kobiety, które kiedyś zdołały wywalczyć sobie pozycję w nieprzychylnym im patriarchalnym świecie jak na przykład Elena Cornaro Piscopia w XVII w.

Walka o realne równouprawnienie kobiet w cywilizacji zachodniej przyniesie stopniową poprawę sytuacji, lecz będzie trwała jeszcze w XXI w. borykając się z rzekomo „świętą” lub „nienaruszalną” tradycją, z oporem Kościoła katolickiego, stereotypami i prawem ukształtowanym w warunkach patriarchatu.

W Azji Wschodniej proces emancypacji jest znacznie wolniejszy niż w Europie i Ameryce, a w cywilizacji muzułmańskiej zacznie się dopiero pod koniec XX w. napotykając ogromny opór kleru i mężczyzn posuwających się nawet do mordowania nieposłusznych kobiet.

• Od 1850 r. - Globalne ocieplenie odznacza się bezprzykładnym rozwojem gospodarki (przemysł, intensywne rolnictwo) oraz związanym z nią postępem technologicznym (maszyny parowe, elektryczność, silnik spalinowy, przemysł chemiczny) i kulturowym (nauka, nowe kierunki w sztuce i filozofii). Cieplejsze zimy umożliwiają brytyjską ekspansję w Kanadzie i rosyjską na Syberii, a stepowienie amerykańskiej prerii ułatwia białym wypędzenie miejscowych Indian.

• Od 1850 r. - Kable telegraficzne łączą kraje i kontynenty w poprzek pustyń i oceanów, co umożliwia wymianę informacji w skali planety w ciągu kilkunastu godzin.

Następnym krokiem w tym kierunku będzie upowszechnienie telefonu (od XIX/XX w.), potem komunikacji radiowej, dalekopisu (od lat 1920.), faksu, telewizji, internetu (druga połowa XX w.) i łączności satelitarnej. Łatwość komunikowania się z najodleglejszymi krajami zwiększa szansę na porozumienie się, standaryzację w technice, upowszechnienie wiedzy, wzajemne poznanie się, wymianę idei i kształtowanie opinii publicznej.

Z drugiej strony w XIX w. dość szybkie konne dyliżanse, kolej, parowe bezszynowe omnibusy i coraz większe statki oceaniczne ułatwiają przemieszczanie się ludzi w ramach kontaktów politycznych, handlowych i turystycznych. Wszystko to sprzyja upowszechnieniu praw człowieka i demokracji, a rządy autorytarne i konserwatywne stawia w trudnej sytuacji, kiedy nie można ukryć przed światem metod sprawowania władzy lub wręcz zbrodni popełnianych na obywatelach. Łatwość komunikacji nie sprzyja więc nacjonalizmowi i postawom fundamentalistycznym zmniejszając prowincjonalizm, czyli zamykanie się społeczeństw we własnych granicach, lokalnych poglądach i tradycjach.

• Druga połowa XIX w. - W globalnej geopolityce trwa imperialistyczna walka mocarstw o panowanie nad planetą.

USA uznają półkulę zachodnią za swoją strefę wpływów (doktryna Monroe, z roku 1823), a Anglicy opuszczają Amerykę Środkową (1901). Rosja ekspanduje na zachód, próbuje opanować Bosfor i Dardanele, co powoduje wojnę krymską (1853), czyli pierwszy konflikt między Zachodem i Moskwą (następne wybuchną w latach 1920, 1941, 1946 i 2022). Marzeniem Rosji jest podporządkowanie sobie wszystkich Słowian (koncepcja ruskiego miru) a potem Europy. Rosja i Brytyjczycy konkurują o Afganistan, Persję i Tybet (droga do Indii i Oceanu Indyjskiego).

W Madrycie (1880) mocarstwa dzielą się wpływami w Afryce Północnej, ale Francja wbrew tym ustaleniom zajmuje Tunis (1881), a Wielka Brytania zdobywa Egipt (1882). Po kryzysie w Faszodzie (1898), który grozi francusko-brytyjską wojną o Sudan i basen Nilu, Sahara i Afryka zachodnia dostają się pod władzę Francji, a Afryka wschodnia i rejon Przylądka Dobrej Nadziei trafiają w ręce Wielkiej Brytanii (po 1902 r.). Oba mocarstwa nadal jednak rywalizują i do 1886 r. Brytyjczycy podbijają Birmę, a Francja Indochiny. Do grupy największych graczy na arenie międzynarodowej dołączają też Niemcy (doktryna Weltpolitik od 1896 r.) pragnący stworzyć imperium kolonialne konkurencyjne wobec Brytyjczyków i Francuzów. Niemiecki rząd wprowadza państwowe dotacje na badania naukowo-techniczne, aby stymulować innowacyjność (praktyka stosowana potem przez większość państw).

Poza tym rośnie znaczenie Rosji: od 1891/1892 r. rosyjski minister S. Witte chce zdobyć wpływy w Chinach wbrew Japonii, która od połowy lat 1890. występuje w roli mocarstwa.

W ekonomii dominują koncepcje liberalne i marginalistyczne, a w praktycznej polityce międzynarodowej państwa stosują na ogół zasady protekcjonizmu zazwyczaj utożsamiane lub łączone z patriotyzmem.

• Od drugiej połowy XIX w. - Rozwój technologii przemysłowej przekłada się na masową, coraz tańszą produkcję. Powstają towary z jednej strony użyteczne, a z drugiej hołdujące popularnym gustom, czyli mające charakter kiczu. Kicz zaspokaja potrzebę piękna w masach mieszczańskich a potem robotniczych i jest widomym znakiem społecznego awansu, ponieważ przyjmuje formy wzorowane na estetyce arystokracji. Szerzy się więc tanie naśladownictwo w postaci „pseudosztuki dla mas”.

• Od drugiej połowy XIX w. - Szybkie uprzemysłowienie oznacza ogromne zagęszczenie w coraz większych miastach oraz rozrost biednych robotniczych dzielnic, brudnych, pozbawionych kanalizacji i stanowiących wylęgarnię epidemii. Bieda i nadmiar pracy sprzyjają chorobom cywilizacyjnym jak gruźlica oraz schorzenia nerwowe. W latach 1869 i 1881 Amerykanin G. M. Beard opisuje neurastenie (nerwice), czyli nieprawidłowe funkcjonowanie różnych narządów spowodowane przez nadmierną pobudliwość nerwów w wyniku stresu i pośpiechu. Szerzą się zachowania neurotyczne to znaczy przesadne reakcje nieadekwatne do zaistniałej sytuacji, zwłaszcza nadpobudliwość objawiająca się na przykład agresją oraz depresja prowadząca do rezygnacji z aktywności.

• Od drugiej połowy XIX w. - Po zwycięstwie w wojnach opiumowych Brytyjczycy rozwijają handel opium na wielką skalę. To oznacza początek globalnych problemów z narkomanią, miliony ludzi uzależnionych i tragedie całych grup społecznych. Co ciekawe, odbywa się to na życzenie brytyjskiej królowej Wiktorii znanej z konserwatyzmu, pruderii i hołdowania tak zwanym wartościom chrześcijańskim.

• Od 1853 r. - Matthew Fontaine Maury z amerykańskiej marynarki wojennej organizuje w Brukseli w 1853 r. pierwszą w dziejach międzynarodową konferencję na temat meteorologii morskiej, która jest kluczowa dla żeglugi. W 1873 r. w Wiedniu zostaje zorganizowany pierwszy międzynarodowy kongres meteorologiczny, który podejmuje decyzję o utworzeniu Międzynarodowej Organizacji Meteorologicznej, czyli International Meteorological Organization (IMO). Jej zadaniem jest koordynacja praktycznych i badawczych prac meteorologicznych w skali całej planety.

W 1891 r. w Monachium ma miejsce pierwsza konferencja dyrektorów służb meteorologicznych poszczególnych krajów. Kolejne takie konferencje odbędą się w Paryżu (1896), w Innsbrucku (1905), znów w Paryżu (1919), w Utrechcie (1923), w Kopenhadze (1929) i w Warszawie (1935).

Podczas konferencji w 1905 r. pada propozycja, żeby współpracujące służby meteorologiczne wymieniały informacje za pomocą linii telegraficznych. To jest zapowiedź przyszłej komunikacji między meteorologami przez sieć anten radiowych, a potem poprzez połączenia satelitarne i internet.

• Od 1853 r. - Kolejne Międzynarodowe Kongresy Statystyczne (pierwszy w Brukseli) mają zbierać i ujednolicać dotychczasowe ustalenia oraz metody pracy w statystyce społecznej, zwłaszcza w demografii. Stają się też punktem wyjścia dla opracowania uniwersalnej klasyfikacji chorób.

• Ok. 1855 r. - Jedna z ostatnich wielkich epidemii dżumy zabija ok. 10 milionów ludzi w Chinach, ponad 12 milionów w Indiach i dociera do wielu krajów na kilku kontynentach.

• 1856 r. - Po zakończeniu wojny krymskiej przedstawiciele mocarstw podpisują w Paryżu deklarację regulującą sposób prowadzenia wojen na morzu (istotny element kształtującego się prawa międzynarodowego), która stanowi uogólnienie dwustronnej umowy zawartej przez Wielką Brytanię i Francję w 1854 r. Umowa zakazuje kaperstwa, czyli działalności korsarzy oraz rekwirowania towarów należących do walczących państw, lecz przewożonych na statkach państw neutralnych.

• 2 IX 1859 r. - Duży wyrzut materii z korony Słońca (incydent Carringtona) wywołuje szczególnie intensywną burzę magnetyczną na Ziemi. Zorza polarna ukazuje się nad Karaibami i Górami Skalistymi, sieci telegraficzne na półkuli północnej zostają spalone, a w wielu wypadkach nawet po odłączeniu zasilania w kablach nadal płynie prąd. Dochodzi do samoczynnego zapalenia papieru w telegrafach. Na szczęście gospodarka jest jeszcze niezależna od elektryczności, więc straty są niewielkie.

• 1863 r. - Z inicjatywy szwajcarskiego kupca, filantropa i działacza chrześcijańskiego Jeana Henri Dunanta (1826-1910) powstaje Czerwony Krzyż, międzynarodowa organizacja medyczna, aktywna zwłaszcza podczas wojen. Bezpośrednią przyczyną zaangażowania się Dunanta w sprawę ochrony ofiar wojny była krwawa bitwa austriacko-francuska pod Solferino (1859), gdzie obserwował cierpienia ok. 40 tysięcy rannych pozbawionych opieki lekarskiej (swoje wrażenia opisał w książce Wspomnienia z Solferino, 1861). Dunant jest laureatem pierwszej Pokojowej Nagrody Nobla w 1901 r.

Z czasem pojawią się analogiczne organizacje Czerwony Półksiężyc (pomysł Turcji, 1929) i Czerwone Słońce w Japonii. Natomiast w 2005 r. powstanie Czerwony Kryształ (symbolizowany przez czworokąt oparty na jednym z rogów jako uniwersalny znak celowo niezwiązany z jakąkolwiek religią).

• 1863 - 1865 r. - Podczas wojny secesyjnej w USA walczące strony z rozmysłem zaczynają stosować taktykę, która zostanie później nazwana wojną totalną. Polega ona na fizycznym wyniszczaniu kraju przeciwnika poprzez planowe burzenie i palenie infrastruktury, niszczenie pól uprawnych i mordowanie nieuczestniczącej w walkach ludności cywilnej, czyli nie-żołnierzy.

• 1864 r. - Kongres robotników w Londynie zaczyna Międzynarodówkę, czyli światowy kongres partii lewicowych.

Kolejne kongresy (1866, 1867, 1868, 1869, 1872, 1889) żądają 8-godzinnego dnia pracy; wprowadzi go Nowa Zelandia (1873 r. - kobiety i dzieci, 1901 r. - mężczyźni), a potem inne kraje. Domagają się też urlopu raz w roku - czasu wolnego od pracy (wprowadzi go Austria w roku 1919), emerytur dla ludzi zbyt starych, by mogli pracować, rent dla robotników, którzy zostali kalekami i zasiłków dla bezrobotnych. W 1889 r. wyodrębnią się socjaliści (II Międzynarodówka w Paryżu). Potępią ich Marks i Engels oraz bolszewicki komintern (zależna od Moskwy Międzynarodówka Komunistyczna, 1919-1943).

• 1864 r. - J. H. Dunant doprowadza do podpisania Konwencji Genewskiej, regulującej sposób postępowania z rannymi i chorymi podczas wojny bez względu na ich narodowość i przynależność do armii. Konwencja przewiduje też, że personel medyczny oraz cywile pomagający rannym nie powinni być atakowani.

Początkowo Konwencję Genewską podpisuje 12 państw, lecz z czasem uzna ją zdecydowana większość rządów, a ustalenia Konwencji Genewskiej będą uściślane w ciągu następnych dziesięcioleci (1906, 1929, 1949).

Konwencje Genewskie są próbą rozwiązania problemu relacji prawa i etyki oraz wojny. Większość kultur zakładała, że czas wojny jest czasem bezprawia, przynajmniej w stosunku do przeciwnika, i dlatego dopuszczalne są wszelkie okrucieństwa. Ewentualnie mogły funkcjonować miejsca ucieczki, gdzie pozostawała ludność nieuczestnicząca w walkach. Tak było w niektórych rejonach Afryki, gdzie istniały wioski traktowane jako obszar neutralny, wolny od walk, w Izraelu były to miasta ucieczki, a niemal na całym świecie taką rolę pełniły świątynie. To jednak nie powstrzymywało walczących armii od popełniania zbrodni, a jedynie ograniczało ich zasięg. Zresztą zdarzało się, że ktoś z walczących atakował również te nominalnie bezpieczne miejsca. Jedyną, niestety tylko teoretyczną, odpowiedzią mógł być pacyfizm. Taką postawę prezentowali przynajmniej niektórzy twórcy wielkich systemów ideowych jak buddyzm czy chrześcijaństwo. Idąc w tym kierunku myśliciele chrześcijańscy początkowo konsekwentnie odrzucali jakąkolwiek formę wojny. Jednak po zdobyciu władzy w Cesarstwie Rzymskim a potem po zdominowaniu całej Europy wprowadzili pojęcie wojny sprawiedliwej, która miała być rzekomo moralnie dopuszczalna (Augustyn, Tomasz z Akwinu). W praktyce znów otwierało to drogę do nieograniczonej eskalacji agresji i wojennych okrucieństw, a każda ze stron głosiła, że prowadzi wojnę sprawiedliwą. Ten stan rzeczy utrzymał się do XIX w. Konwencje Genewskie są pierwszymi wielostronnymi umowami międzynarodowymi, które mają podporządkować wojnę regułom prawa i etyki. Oczywiście dalsza historia pokaże, że nie jest to możliwe, ponieważ wojna jest niemoralna z definicji.

• 1867 r. - Z inicjatywy francuskiego ekonomisty i polityka Frédérica Passy (1822-1912) powstaje pierwsza pacyfistyczna organizacja świata Liga Pokoju i Wolności. Passy postuluje też gospodarcze zjednoczenie Europy, aby uniknąć konfliktów. Jednym z inspiratorów idei jest W. Hugo, który już wcześniej proponował stworzenie unii państw Europy (1847, 1851). Pod egidą Ligi i Garibaldiego zostaje zwołany pacyfistyczny kongres w Genewie. Pod koniec życia Passy opublikuje książkę o pacyfizmie Historique du movement de la paix (1905).

• 1868 r. - Przedstawiciele 17 państw podpisują w Petersburgu deklarację (Deklaracja Petersburska) zabraniającą używania małokalibrowych (czyli karabinowych i pistoletowych) pocisków dum-dum (doom-doom), które rozrywają się w ciele postrzelonego człowieka. Zakaz potwierdzi potem Konwencja Haska (1899).

• 1869 r. - Powstaje Kanał Sueski, jedna z najważniejszych morskich dróg.

• 1870 - 1914 r. - Elity Zachodu żyją w złudnym przeświadczeniu, że świat osiągnął stan stabilnego rozkwitu (Belle Epoque, Gilded Age, epoka wiktoriańska i edwardiańska, II Cesarstwo Niemieckie, panowanie austriackiego cesarza Franciszka Józefa), który oznacza względną równowagę między mocarstwami, postęp naukowo-techniczny i rosnące bogactwo społeczeństw.

Wartość funta i marki jest stabilizowana w oparciu o parytet złota. Od roku 1865 do 1914 Łacińska Unia Monetarna reguluje wartość walut Europy (bez funta i marki), a także Rosji i Ameryki Łacińskiej. Do I wojny światowej waluty większości państw są wymienialne na złoto, co zapewnia im stabilność i warunkuje rozwój światowej gospodarki.

• 1872 r. - W USA powstaje pierwszy park narodowy w Yellowstone jako obszar naturalny chroniony przez państwo. Jest to zapowiedź setek parków narodowych organizowanych na całym świecie w XX i XXI w.

• 1872 r. - W Londynie powstaje pierwsza organizacja zajmująca się kryminologią i prawem karnym.

• 1873 r. - Powstaje Instytut Prawa Międzynarodowego w Gandawie (potem zostanie przeniesiony do Brukseli): od 1877 r. opracowuje międzynarodowe prawo morskie. Powstanie też międzynarodowe prawo handlowe Incoterms (Paryż, od 1936 r.).

• 1873 r. - Ponieważ w miastach odpadki i popiół zasypują przedmieścia, Brytyjczyk A. Fryer z Manchesteru projektuje piec do palenia śmieci zbudowany w Leeds w 1875 r. Jest to pierwsza przemysłowa metoda utylizacji śmieci.

• 1874 r. - Niemiec Heinrich von Stephan zakłada pierwszą międzynarodową pocztę.

• 1874 r. - Z inicjatywy rosyjskiego cara Aleksandra II odbywa się w Brukseli międzynarodowa konferencja mająca wypracować prawne regulacje dotyczące prowadzenia wojny. Wzorem dla uczestników konferencji są ustalenia z Paryża dotyczące wojny morskiej (1856), amerykański Kodeks Liebera (1863), Konwencja Genewska (1864) i Deklaracja Petersburska (1868).

Po trwających miesiąc obradach 15 państw europejskich przyjmuje 27 sierpnia dokument zatytułowany Project of an International Declaration Concerning the Laws and Customs of War. Deklaracja ogranicza między innymi prawo do rabowania zdobytego miasta lub kraju (tak zwana zdobycz wojenna), zakazuje odbierania jeńcom własności osobistej i stosowania tortur, nakazuje chronić obiekty cywilne (czyli niemilitarne) i zabrania używania trucizn (broni chemicznej).

Deklaracja Brukselska stanie się istotnym elementem prawa międzynarodowego oraz prawa wojennego, a na jej podstawie zostaną sformułowane tak zwane prawa humanitarne, które mają chronić ludzi podczas wojen.

• 1875 r. - W Paryżu zostaje uchwalona Międzynarodowa Konwencja Metryczna, która ujednolica systemy miar. W Paryżu powstaje Bureau International des Poids et Mesures, czyli Międzynarodowe Biuro Wag i Miar, którego zadaniem jest strzec wzorców wag i miar oraz nadzorować produkcję wzorców wtórnych przekazywanych do poszczególnych krajów jako podstawa dla krajowych urządzeń mierzących.

W XIX i XX w. do konwencji przystąpią niemal wszystkie kraje świata, a nawet te, które formalnie nie podpiszą się pod Konwencją Metryczną, wprowadzą system metryczny. Na początku XXI w tylko Stany Zjednoczone, Liberia i Tajlandia nie będą używały jednostek metrycznych.

• 1879 - 1880 r. - Niemiecki ksiądz Johann Martin Schleyer opracowuje sztuczny język volapük (od angielskiego world - świat i speech - mowa) w oparciu o angielski, łacinę, niemiecki i francuski. Twierdzi, że Bóg nakazał mu stworzenie języka, który zjednoczy ludzkość. W 1885 r. ideę podejmuje holendersko-francuski językoznawca Auguste Kerckhoffs i wprowadza do Francji, Hiszpanii oraz Skandynawii. Jednak nadmiernie zniekształcone słowa z języków oryginalnych i zbyt złożona gramatyka utrudniają praktyczne posługiwanie się wynalazkiem Schleyera. W rezultacie na przełomie XIX i XX w. volapük wychodzi z użycia, a większość jego zwolenników przechodzi do obozu esperantystów.

• Od lat 1880. - Polityka imperialna głównych potęg zwiększa napięcie w skali globu i ludzkość wchodzi na równię pochyłą prowadzącą do wojny na niespotykaną dotąd skalę. Rosną sprzeczności interesów podsycane przez ideologie narodowo-patriotyczne i protekcjonizm gospodarczy państw, które obcych wskazują jako konkurentów i wrogów. Małe narody żądają niepodległości, a duże chcą ekspandować i podbijać innych. Nawet najmniejsze, niezamieszkane skrawki lądu zostają włączone do poszczególnych państw. Inne zaś ogłaszają samodzielność jako maleńkie mikropaństwa liczące od kilku lub kilku tysięcy obywateli, czego przykładem są między innymi Wyspy Kokosowe (1825), Redonda (w latach 1865-1929), Sedeng (1888), wysepka Lundy w Kanale Bristolskim (ogłasza się monarchią w ramach Wielkiej Brytanii w roku 1925) i Państwo Kościelne na Watykanie (1929). Potem zaś pojawią się takie twory jak Principality of Outer Baldonia (1948), Sealand (1967) i Nauru (1968).

Starsze mikropaństwa w rodzaju San Marino, Monaco czy Andorry są uznawane przez prawo międzynarodowe. Nowe zaś często są zaledwie politycznym folklorem, produktem inwencji i ambicji ekscentryków, których nie uznają rządy dużych państw. Wyjątkiem jest Państwo Kościelne założone przez B. Mussoliniego, lecz oparte o tradycję Kościoła katolickiego i dlatego uznane na arenie międzynarodowej.

• Od lat 1880. - Rozwija się państwo socjalne, które zaczyna stopniowo zastępować dotychczasowe wizje państwa jako narzędzia sprawowania władzy przez klasy najbogatsze, państwa wyznaniowego odwołującego się do ideologii religijnych, lub państwa narodowego opartego o tożsamość etniczną. W przeciwieństwie do starszych koncepcji państwo socjalne ma chronić swoich obywateli i zapewniać im równe traktowanie bez względu na ich pozycję społeczną, bogactwo, płeć, światopogląd czy narodowość. Tak pojawiają się finansowane przez państwo świadczenia socjalne: zasiłek na wypadek bezrobocia, emerytura dla staruszków, renta dla inwalidów oraz finansowane przez państwo edukacja i w pewnym zakresie opieka medyczna.

Idea państwa socjalnego powstaje w Niemczech i szerzy się w Europie, osiągając najwyższy poziom w krajach skandynawskich. Funkcjonuje też w Kanadzie, Nowej Zelandii, Australii, a po II wojnie światowej w Japonii… W XX w. świadczenia socjalne są bardzo ograniczone w Ameryce Łacińskiej i Stanach Zjednoczonych, co przekłada się na ogromne nierówności społeczne i powszechną biedę. W tych krajach zaledwie kilka procent mieszkańców posiada ok. 70-90% wszystkich zasobów finansowych. Większość ludności to najemni pracownicy w dużym stopniu zależni od właścicieli fabryk czy przedsiębiorstw rolnych, analfabeci i ludzie bardzo słabo wykształceni bez możliwości zdobycia edukacji, ponieważ szkoły są płatne. Duży procent ludności żyje w biedzie. W innych rejonach świata, jak Afryka, Azja Zachodnia, Indie, Chiny czy Rosja świadczeń socjalnych praktycznie nie ma, a nierówności społeczne są gigantyczne.

• Od lat 1880. - Postępuje elektryfikacja kolejnych rejonów planety począwszy od Stanów Zjednoczonych. Kolejne kraje, które wprowadzają u siebie elektryczność to Wielka Brytania, Niemcy, Francja i reszta Europy a potem Australia i Ameryka Łacińska.

• 1881 r. - Powstaje pierwsza Międzynarodowa Konwencja Sanitarna do zapobiegania epidemiom.

• 1883 r. - W Paryżu zostaje podpisana międzynarodowa konwencja chroniąca prawa konstruktorów (patent) do ich wynalazków. Stałą siedzibą konwencji zostaje Berno w Szwajcarii.

• 1886 r. - W Paryżu powstaje Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne, którego celem jest między innymi opracowanie uniwersalnego zapisu dźwięków wszystkich języków świata.

• 1887 r. - Polski Żyd z Białegostoku Ludwik Zamenhoff (1859-1917) tworzy sztuczny język esperanto (nazwa oznacza nadzieję) w oparciu o naturalne języki europejskie i hebrajski oraz bardzo prostą gramatykę.

W 1901 r. powstanie jego uproszczona wersja ido, od roku 1905 odbywają się doroczne (z wyjątkiem dwóch wojen światowych) światowe kongresy esperantystów, a w 1908 r. zostanie założone Międzynarodowe Towarzystwo Esperanto w Rotterdamie. Esperanto jest pierwszym językiem sztucznym, który nie tylko został pomyślany jako uniwersalny, ale faktycznie zyskał światową popularność, chociaż nie dorównał językom naturalnym.

• 1889 r. - W Wielkiej Brytanii powstaje Royal Society for the Protection of Birds (RSPB), czyli stowarzyszenie początkowo protestujące przeciw nadmiernej i nieuzasadnionej eksploatacji ptaków, a z czasem międzynarodowa organizacja chroniąca wszelkie ptaki na całym świecie. Jest to zapowiedź ruchów na rzecz ochrony przyrody i całego środowiska naturalnego.

• Od 1889 r. - Rządy Stanów Zjednoczonych i innych państw Nowego Świata podejmują próby zbudowania wspólnoty, wspólnej strefy ekonomicznej lub nawet konfederacji obejmującej półkulę zachodnią. Służą temu kolejne konferencje panamerykańskie. Pierwsza zostaje zorganizowana w Waszyngtonie (1889/1890).

Kolejne konferencje panamerykańskie odbywają się w Meksyku w 1901/1902 r. (tematem są sposoby pokojowego rozwiązywania problemów międzypaństwowych), w Rio de Janeiro w 1906 r. (kwestie zadłużenia państw latynoamerykańskich wobec USA) i w Buenos Aires w 1910 r. (Międzynarodowa Unia Republik Amerykańskich zostaje zamieniona w Unię Republik Amerykańskich z centrum w Waszyngtonie). Stany Zjednoczone są najsilniejszym członkiem organizacji i dysponują kuriozalnym prawem, według którego mogą nie dopuścić do obrad państw nieuznawanych przez Waszyngton.

• 1891 r. - Rzymski papież Leon XIII w encyklice Rerum Novarum formułuje katolicką wizję społeczeństwa: własność prywatna, korporacjonizm, solidaryzm. Będzie to ideowa podstawa dla chrześcijańskiej demokracji (chadecji) i katofaszyzmu.

• 1892 r. - Powstaje pacyfistyczna organizacja pod nazwą Międzynarodowe Biuro Pokojowe w Bernie.

• 1894 r. - Powstaje Międzynarodowy Komitet Olimpijski, organizujący odtąd igrzyska sportowe.

• 1894 r. - Pandemia dżumy rozprzestrzenia się w Hongkongu i dociera do Indii, Egiptu i Europy, a potem ogarnia Australię, Japonię, Hawaje i pacyficzne wybrzeża obu Ameryk (w 1900 r. pojawia się w San Francisco).

• 1897 r. - Obchody 60. rocznicy objęcia tronu przez królową Wiktorię.

Wielka Brytania rządzi 25% lądów na planecie i 400 milionami (niemal 25% całej ludzkości) ludzi i stoi u szczytu potęgi, jakiej nie osiągnęło dotąd żadne państwo. Jest imperium globalnym, w którym funkcjonuje pierwszy planetarny system przekazywania informacji poprzez 662 tysiące mil kabli telegraficznych położonych na lądzie i 170 tysięcy mil kabli podwodnych, tysiące mil komunikacyjnych szlaków morskich strzeżonych przez największą w historii flotę wojenną. Brytyjczycy wytwarzają ponad 30% światowej produkcji przemysłowej i rolnej, a brytyjski funt jest główną i najstabilniejszą walutą świata.

• 1899 r. - Z inicjatywy cara Rosji Mikołaja II zostaje zorganizowana konferencja mająca ustalić prawne sposoby rozstrzygania konfliktów i ustabilizować sytuację międzynarodową. Głównym organizatorem spotkania jest rosyjski minister spraw zagranicznych Nikołaj Murawiow. Jako miejsce obrad holenderska królowa Wilhelmina proponuje Hagę. Przybywają przedstawiciele 26 państw. Podczas Międzynarodowej Konferencji Haskiej zostaje uchwalona Konwencja Haska określająca prawa humanitarne, czyli taki sposób prowadzenia wojny, aby zminimalizować cierpienia pojedynczych ludzi i ograniczyć lub wykluczyć cierpienia ludności cywilnej nieuczestniczącej w walkach. Obradujący deklarują też powstanie sądu mającego rozstrzygać spory międzypaństwowe. Jest to zapowiedź przyszłego Trybunału Haskiego.

Druga konferencja odbędzie się w Hadze w 1907 r. ale poza ogólnikowymi deklaracjami nie przyniesie konkretnych rozwiązań.

• XIX/XX w. - Popularność zdobywają spiskowe teorie dziejów (przejaw apofenii) zakładające, że świat kształtują sekretne zmowy złowrogich mniejszości, co ma rzekomo wyjaśniać, dlaczego uczciwi, sprawiedliwi i dobrzy nie zawsze odnoszą sukces. Wkrótce okaże się, że myślenie spiskowe przełoży się na szaleńcze ideologie polityczne w postaci nacjonalizmów, komunizmu czy faszyzmu, które mają rzekomo powstrzymać spiskowców.

• 1900 r. - Szwed Alfred Nobel funduje prestiżową coroczną nagrodę za szczególne osiągnięcia w nauce, literaturze i działalności społecznej. Nagrody nie można otrzymać pośmiertnie.

Królewska Szwedzka Akademia Nauk przyznaje nagrody w fizyce i chemii, Zgromadzenie Noblowskie przy Instytucie Karolinska w miejscowości Solna koło Sztokholmu w dziedzinie fizjologii i medycyny, a Akademia Szwedzka w Sztokholmie za osiągnięcia literackie. Natomiast norweski Komitet Noblowski pracujący w Oslo przyznaje Pokojową Nagrodę Nobla za działalność na rzecz braterstwa, likwidacji lub redukcji stałych armii i promocji stowarzyszeń na rzecz pokoju. Pierwszymi laureatami Pokojowej Nagrody Nobla są Jean Henri Dunant i Frédéric Passy w 1901 r.

Od 1902 r. złoty medal, dyplom i pieniężną nagrodę wręcza laureatom król Szwecji na uroczystości odbywającej się 10 grudnia w gmachu filharmonii w Sztokholmie.

W 1968 r. Szwedzki Bank Narodowy ufunduje Nagrodę im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii. W tym samym roku zostaje podjęta decyzja, żeby już nie zwiększać liczby dziedzin, w których jest przyznawana Nagroda Nobla.

• Początek XX w. - Ziemię zamieszkuje ok. 1,7 miliarda ludzi, z czego w Azji żyje 50%, w Europie 26%, w Afryce 8% a w obu Amerykach 9%. Ponad 80% ludzi cierpi skrajną biedę.

• XX w. - Kształtuje się podział planety na bogatą, rozwiniętą „północ” oraz biedne, zacofane „południe”.

„Północ” to Europa, Ameryka Północna i Japonia, ale też Australia i Nowa Zelandia: nauka, szkolnictwo, technologia i przemysł, przeważa ludność miejska, szerzy się areligijność i moralność oderwana od religii, równość wobec prawa, emancypacja kobiet. Śmiertelność noworodków i rodzących kobiet spada niemal do zera, a średnia życia rośnie od ok. 40 lat w 1900 r. do ponad 70 w roku 2000.

„Południe” zaś to Afryka, południowa Azja i Ameryka Łacińska: analfabetyzm, zacofanie, rolnictwo i ludność wiejska, religijność aż do fanatyzmu, przeludnienie, średnia życia powyżej 30 lat, a śmiertelność noworodków i rodzących kobiet sięga kilkunastu procent. W drugiej połowie stulecia do grupy krajów „północy” przechodzą Republika Południowej Afryki, Izrael i większość państw Ameryki Łacińskiej.

Rośnie liczba ludności świata i urbanizacja - koncentracja ludności w miastach (ok. 200 milionów w 1900 r.). Przyrost liczby ludzi przekłada się na produkcję, zwłaszcza żywności. Na przykład światowe rybołówstwo daje 21 milionów ton w 1938 r., a już 61 milionów ton w 1968 r. (śledź, sardynka, dorsz, tuńczyk, krewetki, głowonogi, wieloryby, małże).

Energetyka opiera się na ropie naftowej z „globalnego południa” i z USA. To spowoduje kryzys paliwowy po roku 1973 i będzie stymulować muzułmański fundamentalizm.

• XX w. - W krajach Zachodu upowszechniają się wybory jako typowa dla demokracji metoda określania, kto ma rządzić państwem w ciągu kadencji przewidzianej w konstytucji i prawie. Wraz z upływem lat coraz większa część społeczeństw zyskuje prawa wyborcze, co oznacza stopniowe znoszenie cenzusów społecznych, majątkowych, religijnych i płciowych. W drugiej połowie stulecia te standardy upowszechnią się także poza cywilizacją zachodnią, chociaż często bywają wypaczane i są traktowane wyłącznie instrumentalnie jako metoda zdobycia władzy. W wielu rejonach świata, na przykład w Rosji i w Azji Wschodniej, idee demokratyczne, a więc także wybory, są traktowane jako kulturowo obcy i niezrozumiały wtręt.

• 1903 r. - W Wielkiej Brytanii powstaje Women’s Social and Political Union, organizacja feministyczna (od łacińskiego femina - kobieta), czyli działająca w imieniu i na rzecz kobiet. Jej wielkim osiągnięciem stanie się zdobycie praw wyborczych dla kobiet przez sufrażystki w Wielkiej Brytanii (1917, 1928) oraz w Stanach Zjednoczonych (1920).

• 1905 r. - Powstaje Międzynarodowy Instytut Rolnictwa w Rzymie. Zajmuje się problemami wyżywienia.

• 1905 r. - Bracia Pathé uruchamiają produkcję patefonu, powszechnie dostępnego urządzenia odtwarzającego zarejestrowaną muzykę. W ten sposób demokratyzuje się dostęp do muzyki (niekoniecznie trzeba wynajmować orkiestrę lub iść do filharmonii) i upowszechnia się kultura muzyczna. Podobnie oddziała później radio, a następnie gramofon, magnetofon, film, telewizja i internet. Wszystkie te środki przekazu informacji służą porozumieniu między kulturami i skutecznie jednoczą ludzkość.

• 1906 r. - Po raz pierwszy w Europie kobiety uzyskują prawo wyborcze w Finlandii.

• 1906 r. - Nowa wersja Konwencji Genewskiej uzupełnia poprzednią o wprowadzenie ewidencjonowania osób poszkodowanych w konfliktach oraz wymiany informacji o poszkodowanych. Następna konwencja zawarta w 1929 r. nałoży na walczące państwa obowiązek ustalania tożsamości i miejsc pochówku zabitych żołnierzy.

• 1907 r. - W Hadze powstaje konwencja o prawach obowiązujących podczas prowadzenia wojny. Odrzucą ją potem ZSRS (uzna ponownie po wybuchu konfliktu sowiecko-hitlerowskiego), Japonia (do kapitulacji w 1945 r.), państwa faszystowskie i naziści.

• 1908 r. - Wielka Brytania ogłasza Children Act, który zakazuje zatrudniania kilkuletnich dzieci. Dotychczas małe dzieci pracowały na przykład w kopalniach tam, gdzie nie mieścił się dorosły. Jest to jeden z pierwszych aktów prawnych bezpośrednio odnoszących się do praw dziecka. W powszechnej opinii dziecko stanowiło własność dorosłego opiekuna, który mógł z nim zrobić niemal wszystko. Początki refleksji nad dzieckiem jako osobą sięgają zaledwie czasów oświecenia i XVIII-wiecznego racjonalizmu (na przykład Powszechna Deklaracja Praw Człowieka).

• 1908 r. - Zasłużony w walkach w południowej Afryce brytyjski generał R. Baden-Powell zakłada skautów (scouts). Wkrótce będzie to najbardziej znana paramilitarna, choć formalnie pokojowa, organizacja młodzieżowa, wzorcowa dla wielu podobnych ruchów od skautingu w Stanach Zjednoczonych i polskiego harcerstwa po niemieckie hitlerjugend i sowieckich pionierów. Generał Powell będzie odznaczany przez rządy i stowarzyszenia w wielu krajach na całej planecie, a w 1920 r. zostanie ogłoszony naczelnym skautem świata. Jego żona zaś zostanie patronką skautingu żeńskiego, który różni się przesunięciem akcentów na wychowanie dziewcząt do wypełniania tradycyjnej roli kobiety.

Skauci uczą się patriotyzmu i patriotycznej wersji historii, głoszą szacunek dla wartości chrześcijańskich i lojalność wobec organizacji. Na wzór armii noszą mundury, są zorganizowani w hierarchię stopni, posługują się sformalizowanym językiem i mają być posłuszni rozkazom dowódców, a za określone dokonania zdobywają odznaki odpowiadające wojskowym medalom. Jednym z najważniejszych elementów skautowskiego wychowania jest sport i nacisk na rozwój sprawności fizycznej. Skauci organizują obozy przypominające obozy wojskowe, gdzie uczą się między innymi musztry, sztuki przetrwania w trudnych warunkach i prowadzą ćwiczenia terenowe często imitujące działania wojenne. W rezultacie wychowankowie skautingu są zwykle doskonałym materiałem na żołnierzy.

• 1909 r. - W Paryżu odbywa się I Międzynarodowy Kongres o transporcie drogowym.

Ten i podobne kongresy ujednolicą przepisy i znaki drogowe, a świat przyjmuje ruch prawostronny oprócz krajów podległych Wielkiej Brytanii oraz Japonii, gdzie obowiązuje ruch po lewej stronie drogi.

W XX w. na całym świecie upowszechnią się gładkie drogi asfaltowe, po których mogą jeździć szybkie samochody.

• Od 1910 r. - Wiara w siłę ludzkiego rozumu i osiągnięcia genetyki przekładają się na próby świadomego ulepszania człowieka. W USA powstaje urząd zajmujący się eugeniką jako metodą tworzenia doskonałego amerykańskiego narodu. W następnych latach zasady eugeniki zainspirują intelektualistów (na przykład H. G. Wells, E. Zola, G. B. Shaw), polityków i prawodawców całego Zachodu oprócz Kościoła katolickiego, który konsekwentnie sprzeciwia się idei genetycznego poprawiania narodów, ponieważ widzi w niej sprzeciw wobec woli Boga. Eugenika staje się wkrótce elementem rasizmu, dzieląc ludzi na lepszych i gorszych, przydatnych i nieprzydatnych (skrajny utylitaryzm), zdolnych do życia i zbyt słabych, aby żyć (darwinizm społeczny).

• 1911 r. - Wielka Brytania włącza do państwa przestrzeń powietrzną, wykluczając swobodne latanie nad swoim terytorium (w 1913 r. zrobi to Rosja, w 1914 r. Francja a potem Szwajcaria i inne rządy). W latach 1950. sztuczne satelity Ziemi wymuszą ograniczenie wysokości państwowej przestrzeni powietrznej do 800 km.

• 25 IX 1912 r. - W Hadze powstaje Międzynarodowa Federacja Farmaceutyczna zwana po francusku Fédération Internationale Pharmaceutique (FIP) lub po angielsku International Pharmaceutical Federation. Jest to wynik kilku wcześniejszych kongresów farmaceutycznych a zwłaszcza kongresu zorganizowanego w Brukseli w roku 1885. Królewskie Holenderskie Towarzystwo Farmaceutyczne w 1909 r. zapowiedziało utworzenie międzynarodowej organizacji farmaceutów z siedzibą w Hadze. Trzy lata później powstaje FIP, a jej pierwszym przewodniczącym zostaje profesor Léopold of Itallie z uniwersytetu w Leyden.

Zadaniem FIP jest standaryzacja stosowanych leków i szczepionek oraz kontrolowanie ich jakości i skuteczności. FIP nadzoruje na przykład trzy fazy testowania nowych leków i podejmuje decyzję o ich dopuszczeniu na rynek farmaceutyczny oraz do leczenia.

• 1912 r. - Międzynarodowa konwencja zawarta w Hadze zakazuje handlu narkotykami, a w szczególności popularnym opium. Jest to rezultat upowszechnienia narkotyków przez ich producentów i handlowców (co najmniej od wojen opiumowych), którzy wytwarzają narkotyki na skalę masową i narzucają je potencjalnym klientom, stymulując tym samym rozwój narkomanii. Tradycyjne, niezbyt częste używanie narkotyków przez rozmaite społeczeństwa nie zapewniało zbytu nowoczesnym, bardzo wydajnym producentom, ale też nie stwarzało wielkich zagrożeń społecznych.

W dodatku pojawiają się nowe narkotyki, chodzi zwłaszcza o znaną od 1887 r. amfetaminę i jej pochodne.

Krytycy konwencji z Hagi wskazują, że ogromnie popularna nikotyna jest co najmniej równie groźna jak zakazane substancje nazywane narkotykami. Statystyczny palacz w ciągu życia wypala ok. 311 tysięcy papierosów i żyje niemal 7 lat krócej od niepalących. Nikotyna wielokrotnie częściej niż narkotyki wywołuje śmiertelne choroby, zwłaszcza raka płuc i choroby serca. To samo dotyczy alkoholu. Rzecz w tym, że nikotyna i alkohol są zaakceptowane od wieków i przynoszą ogromne zyski państwom, więc próby ich usunięcia okazują się nieskuteczne (przykładem będzie amerykańska prohibicja, na której wyrosną nielegalne mafijne przedsiębiorstwa i ogromne fortuny, chociaż zakaz alkoholu miał zlikwidować alkoholizm).

• 1913 r. - W Bernie (Szwajcaria) odbywa się pierwsza międzynarodowa konferencja poświęcona ochronie przyrody, upowszechnieniu jej zasad i synchronizowaniu ponadpaństwowej współpracy w tej dziedzinie.

• I 1914 r. - W Londynie zostaje opracowana pierwsza Międzynarodowa Konwencja Bezpieczeństwa i Życia na Morzu. Decydującym impulsem do ustalenia ogólnych zasad budowania statków i bezpieczeństwa na morzu była spektakularna katastrofa Titanica w 1912 r. Z drugiej zaś strony niezależnie od wypadku Titanica już od wielu lat rosła świadomość, że należy uregulować techniczne standardy budowy statków i uzgodnić przepisy ruchu na morzu.

• 1914 r. - USA wprowadza pierwsze na świecie kryteria określające jakość wody pitnej.

• 1914 r. - Amerykanie otwierają Kanał Panamski, jeden z najważniejszych punktów na mapie morskich szlaków komunikacyjnych, łącznik między Pacyfikiem i Atlantykiem.

• 1914 r. - M. Garvey zakłada na Jamajce organizację Universal Negro Improvement Association (UNIA), której celem jest walka z pozostałościami niewolnictwa i rasizmem oraz poprawa sytuacji Murzynów.

• Do 1914 - 1917 r. - W prawodawstwie Europy i Ameryki upowszechnia się liberalna interpretacja praw jednostki, czyli wizja człowieka oparta na prawach wypracowanych przez przywódców Rewolucji Francuskiej. Jądrem tak pojmowanych praw są swobody ekonomiczne i polityczne oraz poszanowanie indywidualnej osoby w opozycji do autorytarnej ideologii Rosji oraz chińskiej koncepcji podporządkowania jednostki państwu.

← Procesy unifikacji przed epoką wielkich odkryć geograficznychI wojna światowa →